ISSN: 2241-0961
ISSN: 2241-0961
γρήγορα και με διάρκεια!
035
# ΙΑΝ-ΦΕΒ 2 0 1 6
Αφιέρωµα
Εµβόλια Εµβόλια
● Πονόλαιμος; ● Ημικρανία; ● Πονοκέφαλος; IBUTOMOL ADV 11/2021
● Πόνοι περιόδου; ● Οσφυαλγία; ● Πόνος σε μυς ή αρθρώσεις;
2
1
3 φορές την ημέρα
Εάν το 1 δισκίο δεν ελέγξει τα συμπτώματα, μπορείτε να πάρετε 2 δισκία έως και 3 φορές την ημέρα.
Μέγιστη δόση έως 6 δισκία σε διάστημα 24 ωρών. Αφήστε να περάσουν τουλάχιστον 6 ώρες ανάμεσα στις δόσεις. Για άνω των 18 ετών Να μην γίνεται χρήση για περισσότερες από 3 ημέρες ΤΟ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΥΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΡΟΝΟΙΑΣ ΚΑΙ Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΦΑΡΜΑΚΩΝ ΣΥΝΙΣΤΟΥΝ: ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΠΡΟΣΕΚΤΙΚΑ ΤΙΣ ΟΔΗΓΙΕΣ ΧΡΗΣΗΣ - ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΕΙΤΕ ΤΟ ΓΙΑΤΡΟ Ή ΤΟ ΦΑΡΜΑΚΟΠΟΙΟ ΣΑΣ.
Οιδίποδος 1-3 & Παράδρομος Αττικής Οδού 33-35, 15238 Χαλάνδρι Τηλ.: 2107488821, Fax: 2107488827 info@winmedica.gr, www.winmedica.gr
Ενίσχυση τηςοεταιρικής φήμης Πασχάλης Αποστολίδης Ο πιο καλός διοικητής της φαρμακευτικής βιομηχανίας
ΡΕΠΟΡΤΑΖ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ
ISSN: 2241-0961
● Συπτώματα κρυολογήματος και γρίπης;
ΙΒΟΥΠΡΟΦΑΙΝΗ 200 mg ΠΑΡΑΚΕΤΑΜΟΛΗ 500 mg
ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΕΡΕΥΝΑ ΠΡΟΦΙΛ
www.virus.com.gr
● Πονόδοντος;
δραστικά συστατικά
πιο καλός ο διοικητής ΏραΟμηδέν για την ΠΦΥ
Περίπου 1 εκατομμύριο Research Conference Έλληνες νόσησαν από Όμικρον ΡΕΠΟΡΤΑΖ Think Tank για κλινικές 4ο Clinical µελέτες ΕΡΕΥΝΑ Research Conference Οι 10 καλύτεροι CEOs w w w v iκλινικές r u sβιομηχανία .com.gr Think Tank .για στη φαρμακευτική ISSN: 2241-0961 το 2022 µελέτες
Αφιέρωµα
● Πυρετός;
ΠΡΟΦΙΛ ΡΕΠΟΡΤΑΖ
ΑΡΘΡΟ 4ο Clinical Πασχάλης Αποστολίδης
// ##071 035 //Μάρτιος-Απρίλιος Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2022 2016
➤ πόνο ➤ πυρετό ➤ φλεγμονή
/ #035 / Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2016
ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΝΕΙ από
0 37 51
## ΙΜAΡ-ΑΠΡ ΑΝ-ΦΕΒ 22 00 12 62
Αφιέρωμα
COVID-19
ΠΕΡ
ΟΜΕΝΑ
06 6
Ρεπορτάζ Ώρα μηδέν για την ΠΦΥ
12 Ρεπορτάζ Candida Auris: Γιατί ανησυχεί την ιατρική και επιστημονική κοινότητα
16 Έρευνα Ενίσχυση της εταιρικής φήμης της φαρμακευτικής βιομηχανίας
20 Ρεπορτάζ 6th HICΟ: Η καινοτομία «κλειδί» για την αναδιαμόρφωση του συστήματος υγείας
12
35 ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ COVID-19 36 Ρεπορτάζ Έρχεται στην Ελλάδα η πρώτη προφυλακτική θεραπεία έναντι της Covid-19
38 Άρθρο Ο εμβολιασμός μειώνει τις πιθανότητες εμφάνισης μακροχρόνιων επιπτώσεων της νόσου του κορωνοϊού (long Covid)
36 Κωνσταντίνος Ουζούνης CEO, ethosGROUP ouzounis.k@ethosmedia.eu
Χρήστος Χαραλαμπάκης KEY ACCOUNT MANAGER charalampakis.c@ethosmedia.eu
Νατάσσα Λαζαράκου ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ lazarakou.n@ethosmedia.eu
Δέσποινα Ροπόδη ADVERTISING EXECUTIVE ropodi.d@ethosmedia.eu
Αιμίλιος Νεγκής ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ negis.e@ethosmedia.eu
Αμαλία Λούβαρη ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΔΙΟΡΘΩΣΗ louvari.a@ethosmedia.eu
Μαρία Αλιμπέρτη ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ alimperti.m@ethosmedia.eu
071
# ΜΑΡ-ΑΠΡ 2022
2
/ Μάρτιος-Απρίλιος 2022
52 40 Άρθρο Περίπου 1 εκατομμύριο Έλληνες νόσησαν από Όμικρον!
38
42 Newsroom 52 Άρθρο Η μακροπρόθεσμη ανοσία μετά από λοίμωξη Covid-19
56
56 Έρευνα Οι 10 καλύτεροι CEOs στη φαρμακευτική βιομηχανία το 2022
66 Ρεπορτάζ Ενδυναμώστε τα συστήματα υγείας
78 Άρθρο
66
Άνοδος του αριθμού ασθενών με Χρόνια Νεφρική Νόσο
Γιούλη Μουτεβελή ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΉ ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ mouteveli.g@ethosmedia.eu
Πόπη Καλογιάννη ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ popikalogianni@gmail.com
Λωρέττα Μπούρα ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ boura.l@ethosmedia.eu
Θεόδωρος Αναγνωστόπουλος Shutterstock ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ
Μαρία Ανδριώτη ΛΟΓΙΣΤΗΡΙΟ andrioti.m@ethosmedia.eu
Pressious Αρβανιτίδης Α.Β.Ε.Ε. ΕΚΤΎΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ
ιδιοκτησία
Λυσικράτους 64, 176 74 Καλλιθέα T: +30 210 998 4950, E: info@virus.com.gr • www.virus.com.gr • www.phb.com.gr • www.ethosmedia.eu • www.ethosevents.eu • www.banks.com.gr • www.insuranceworld.gr ISSN: 2241-0961
Απαγορεύεται αυστηρά η αναδημοσίευση φωτογραφιών και ύλης, ή μέρος αυτής, και η καθ’ οιονδήποτε τρόπο εκμετάλλευσή τους, χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη
3
ΡΕΠΟΡΤΑΖ
Αλλαγή παραδείγματος στη λειτουργία του συστήματος υγείας
Ώρα μηδέν για την ΠΦΥ Πού θα κριθεί το φιλόδοξο εγχείρημα με τον προσωπικό γιατρό
O
κύβος ερρίφθη. Η κυβέρνηση πέρασε το πρώτο ουσιαστικό νομοθέτημα στην Υγεία από το 2019, φιλοδοξώντας να πετύχει «αλλαγή παραδείγματος» στη λειτουργία του ΕΣΥ, με έμφαση στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Υγείας. Το εγχείρημα φαντάζει ιδιαίτερα φιλόδοξο, ενώ μέχρι σήμερα όλες οι αντίστοιχες προσπάθειες απέτυχαν παταγωδώς. Νομοθετήματα για τον θεσμό του οικογενειακού γιατρού και την ΠΦΥ έχουν υπάρξει και στο παρελθόν, αλλά έμειναν στα χαρτιά. Μάλιστα, ο πήχης έχει τεθεί πολύ ψηλά: ο στόχος είναι μέχρι τα τέλη του 2022 όλοι οι ενήλικες να έχουν επιλέξει τον προσωπικό τους γιατρό, ώστε από τις αρχές του 2023 να τεθεί σε εφαρμογή το νέο σύστημα. Πρακτικά, όλα θα εξαρτηθούν από το κατά πόσο η κυβέρνηση θα πετύχει αφενός να προσελκύσει επαρκή αριθμό γιατρών
6
και αφετέρου να ενεργοποιήσει τους πολίτες για να εγγραφούν στο μητρώο κάποιου γιατρού. Ας ξεκινήσω από το δεύτερο, γιατί οι περισσότεροι στέκονται στο πρώτο. Ο Θάνος Πλεύρης έχει υποσχεθεί ότι θα γίνει μεγάλη ενημερωτική εκστρατεία για να πειστούν οι πολίτες για τα οφέλη του θεσμού του προσωπικού γιατρού. Πράγματι, είναι αναγκαίο να γίνει, και το γεγονός ότι δεν έγινε στο παρελθόν είναι μία από τις κύριες αιτίες αποτυχίας των παλαιότερων προσπαθειών. Η συγκυρία είναι ευνοϊκή, καθώς στην πανδημία ένα μεγάλο μέρος των πολιτών συνειδητοποίησαν πόσο σημαντικό είναι να έχουν τον «δικό τους γιατρό». Ωστόσο, δεν πρέπει να παραγνωρίζουμε έναν μείζονα αρνητικό παράγοντα: οι κατεστημένες καταναλωτικές συνήθειες των πολιτών στην υγεία είναι προς την αντί-
/ Μάρτιος-Απρίλιος 2022
ΡΕΠΟΡΤΑΖ
θετη κατεύθυνση. Όταν κάποιος αρρωσταίνει, απευθύνεται στον αντίστοιχης ιατρικής ειδικότητας γιατρό.
Αλλαγή παραδείγματος Γι’ αυτό μιλάμε για «αλλαγή παραδείγματος» στην Υγεία. Και είναι ευνόητο ότι η αλλαγή παραδείγματος δεν μπορεί να επέλθει μέσα σε λίγους μήνες με την ψήφιση ενός –φτωχού είναι η αλήθεια– νόμου και με μια επικοινωνιακή εκστρατεία. Πολύ περισσότερο όταν όλοι οι ειδικοί γιατροί (καρδιολόγοι, διαβητολόγοι
Ως προσωπικοί γιατροί ορίζονται και γιατροί άλλων ειδικοτήτων που συνδέονται με παρακολούθηση πολιτών που πάσχουν από χρόνιες ασθένειες.
8
/ Μάρτιος-Απρίλιος 2022
κ.λπ.), πρακτικά, έχουν κάθε συμφέρον να μην προχωρήσουν οι αλλαγές. Υπό το πρίσμα αυτό, ο Θάνος Πλεύρης υποχρεώθηκε «να βάλει πολύ νερό στο κρασί του» για να μην έρθει σε σύγκρουση με τους ιατρικούς συλλόγους. Έτσι, δέχθηκε ένας πολίτης να μπορεί να κάνει επίσκεψη σε ειδικούς γιατρούς χωρίς να είναι απαραίτητη η παραπομπή από τον προσωπικό γιατρό. Πρακτικά, βέβαια, αυτή η παραχώρηση παραβιάζει μία από τις βασικές αρχές της φιλοσοφίας ενός συστήματος, που έχει ως βάση του τον γενικό-οικογενειακό γιατρό. Επίσης, έρχεται σε πλήρη αντίφαση με όσα έχει πει ο κ. Πλεύρης επιχειρηματολογώντας υπέρ του νέου νόμου. Ότι, δηλαδή, σήμερα, ο ασθενής περιπλανιέται στο σύστημα υγείας χωρίς να έχει τον προσωπικό του γιατρό να τον κατευθύνει. Η πολιτική όμως είναι η τέχνη του εφικτού. Είναι ξεκάθαρο ότι ο Θάνος Πλεύρης δεν έθεσε «σκληρούς» όρους για να «περάσει» ο νόμος και να ξεκινήσει η εφαρμογή του νέου θεσμού. Θεωρεί ότι με την πρόοδο του χρόνου οι πολίτες θα αντιληφθούν ότι ο προσωπικός γιατρός είναι σε θέση να δώσει λύσεις στα προβλήματα υγείας τους, γλυτώνοντάς τους από χρόνο και χρήματα. Είναι βέβαιο, επίσης, ότι, αργά ή γρήγορα και σταδιακά, θα τεθεί επί τάπητος το λεγόμενο gatekeeping. Δηλαδή οι πολίτες θα απευθύνονται σε νοσοκομεία και γιατρούς ειδικοτήτων μόνο μετά από πα-
ΡΕΠΟΡΤΑΖ
Μύκητας με συμπεριφορά πολυανθεκτικού βακτηρίου
Candida auris:
Γιατί ανησυχεί την ιατρική και επιστημονική κοινότητα Ποια μέτρα πρέπει να εφαρμοστούν για την αντιμετώπισή του
Σ
υναγερμό έχει προκαλέσει ένας ευκαιριακός μύκητας, ο Candida auris, καθώς είναι ο πρώτος που μπορεί να διασπείρεται ενδονοσοκομειακά από ασθενή σε ασθενή ακόμη και μέσα από ιατρικές συσκευές. Ο εν λόγω μύκητας έχει συμπεριφορά πολυανθεκτικού βακτηρίου, εξολοθρεύοντας τις δυνατότητες των ΜΕΘ, που είναι ζωτικής σημασίας για την αντιμετώπιση της πανδημίας. Πρόκειται για έναν μύκητα που εμφανίστηκε για πρώτη φορά το 2009. Ωστόσο, πλέον, έχει διαδοθεί διεθνώς. Θεωρείται ένα ιδιαίτερα επικίνδυνο παθογόνο για τη δημόσια υγεία για διάφορους λόγους. Για πρώτη φορά, προκάλεσε ιατρική ανησυχία το 2011, καθώς εκδηλώθηκε σοβαρή νόσος σε διάφορες περιοχές του πλανήτη. Συχνά, τοπικές επιδημίες εκδηλώθηκαν σε νοσοκομεία της Νέας Υόρκης το 2017. Σε
12
επαγρύπνηση κρατά η εξάπλωσή του τη διεθνή κοινότητα. Σημαντική κρίνεται η ενημέρωση, η λήψη προληπτικών μέτρων για αποφυγή της διασποράς, η εγρήγορση για την έγκαιρη ανίχνευση και την έναρξη κατάλληλης αγωγής και η προαγωγή της έρευνας στον συγκεκριμένο ιατρικό τομέα. Οι γιατροί της Θεραπευτικής Κλινικής της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών Γιάννα Ρέντζιου (παθολόγος-λοιμωξιολόγος), Θεοδώρα Ψαλτοπούλου (καθηγήτρια Επιδημιολογίας και Προληπτικής Ιατρικής), Γιάννης Ντάνασης, Πάνος Μαλανδράκης και Θάνος Δημόπουλος (πρύτανης του ΕΚΠΑ) συνοψίζουν τα ευρήματα της δημοσίευσης των Frederic Lamoth και Dimitrios P. Kontoyiannis στην έγκριτη επιστημονική επιθεώρηση The Journal of Infectious Diseases (The Candida auris
/ Μάρτιος-Απρίλιος 2022
Alert: Facts and Perspective, The Journal of Infectious Diseases-IDSA). Έλαβαν περαιτέρω τα σχόλια του καθηγητή Δημητρίου Κοντογιάννη, Robert C Hickey Chair και κορυφαίου ειδικού στη Μυκητολογία διεθνώς, από το Τμήμα Εσωτερικής Παθολογίας του Πανεπιστημίου του Τέξας, MD Anderson Αντικαρκινικό Κέντρο των ΗΠΑ. Συναγερμό προκαλεί στην επιστημονική κοινότητα, όπως εξηγεί ο καθηγητής κ. Δ. Κοντογιάννης, η δυνατότητά του να διασπείρεται ενδονοσοκομειακά από ασθενή σε ασθενή, κάτι που παρατηρείται για πρώτη φορά σε μύκητα, καθώς και μέσω ιατρικών συσκευών, όπως τα ιατρικά θερμόμετρα (Dimitrios P. Kontoyiannis. Future Microbiology 2019 14(13), 1083– 1085). Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι αυτός ο ευκαιριακός μύκητας δεν αποτελεί απειλή ως παθογόνο της κοινότητας ή σε ανοσοεπαρκείς ξενιστές.
Δυσκολία στον εντοπισμό Ο γιατροί συναντούν δυσκολία στη διάγνωση του Candida auris, καθώς με τις κλασικές μεθόδους ταυτοποίησης των μυκήτων συγχέεται συχνά με άλλους σπάνιους μύκητες. Απαραίτητη είναι η χρήση νεότερων μεθόδων ταυτοποίησης (όπως η φασματομετρία μάζας MALDI-TOF), που όμως δεν είναι ευρύτερα διαθέσιμες. Με στόχο την αντιμετώπιση του προβλήματος, έχουν δοθεί νέες, ακριβείς και γρήγορες διαγνωστικές μέθοδοι, που έχουν αναπτυχθεί πρόσφατα. Επιπλέον, οι ανιχνευτές διάκρισης αλληλόμορφων μπορούν να χρησιμοποιηθούν για την ταχεία αξιολόγηση των μηχανισμών αντοχής στις εχινοκανδίνες και στις αζόλες. Το αίνιγμα της προέλευσης δεν έχει λυθεί. Οι Casadevall, Kontoyiannis και Robert (mBio 2019 Jul 23;10(4):e01397-19) εικάζουν ότι η εμφάνιση του C. auris θα μπορούσε ενδεχομένως να είναι το πρώτο παράδειγμα μυκητιακού παθογόνου που θα εμφανιστεί ως συνέπεια της κλιματικής αλλαγής. Οι συγγραφείς υποστήριξαν ότι, με βάση τη φυλογενετική και θερμοανθεκτική ανάλυση του C. auris, η αύξηση των θερμοκρασιών περιβάλλοντος ως αποτέλεσμα της υπερθέρμανσης του πλανήτη μπορεί να έχει εγκλιματίσει τον οργανισμό να προσαρμοστεί και να επιβιώσει σε θερμοκρασίες πτηνών και θηλαστικών, με τη μετάδοση από τα πουλιά στις αγροτικές περιοχές να αποτελεί έναν πιθανό μηχανισμό ανάδυσής του.
13
ΕΡΕΥΝΑ
Η πεντάδα των κορυφαίων φαρμακευτικών εταιρειών
Ενίσχυση της εταιρικής φήμης της φαρμακοβιομηχανίας Η πλειονότητα των ασθενών βρήκαν πολύ αποτελεσματική τη φαρμακοβιομηχανία μέσα στην πανδημία
Η γνώμη ομάδων ασθενών ζητήθηκε για τις επιδόσεις 47 φαρμακευτικών εταιρειών.
16
Ψ
ήφο εμπιστοσύνης στον φαρμακευτικό κλάδο δείχνει η πλειονότητα των ασθενών, σύμφωνα με έρευνα της Patient View για την εταιρική φήμη της φαρμακοβιομηχανίας. Η έρευνα συνέλεξε τις απόψεις 2.150 ομάδων ασθενών σχετικά με τις επιδόσεις της φαρμακευτικής βιομηχανίας κατά τη διάρκεια του 2021. Ενδιαφέρον στοιχείο της φετινής έρευνας είναι το ότι οι εν λόγω ασθενείς βρίσκονταν υπό συνθήκες πανδημίας όταν απαντούσαν στα ερωτήματα. Η γνώμη τους έχει βαρύνουσα σημασία, καθώς όχι μόνο αντικατοπτρίζει έναν σημαντικό τομέα της κοινής γνώμης, αλλά αποτελούν ταυτόχρονα την ομάδα στον χώρο της υγείας που αποτελεί τον «συνδετικό κρίκο» με το σύστημα υγειονομικής περίθαλψης. Για 11ο χρόνο διεξήχθη η έρευνα «Εταιρική φήμη της φαρμακευτικής βιομηχανίας» και αυτήν τη φορά μεταξύ του Νοεμβρίου 2021 και του Φεβρουαρίου του 2022, προσφέροντας μια άλλη οπτική γωνία, αυτήν των ασθενών-χρηστών της. Στόχος ήταν να δώσει σε ομάδες ασθενών ένα παγκόσμιο βήμα καθώς και να βοηθήσει τη βιομηχανία να κατανοήσει καλύτερα τις ανάγκες των ασθενών.
/ Μάρτιος-Απρίλιος 2022
Από μεθοδολογικής άποψης, η ετήσια διαδικτυακή έρευνα μετρά διάφορες πτυχές των επιδόσεων της φαρμακοβιομηχανίας. Συγκεκριμένα, ζητήθηκε η γνώμη των ασθενών για δύο άξονες: την απόδοση της φαρμακοβιομηχανίας, στο σύνολό της, σε σύγκριση με άλλες βιομηχανίες υγειονομικής περίθαλψης (διάφορες δραστηριότητες που έχουν σημασία για τους ασθενείς), καθώς και για τις επιδόσεις μεμονωμένων φαρμακευτικών εταιρειών, 47 συνολικά στην έρευνα του 2021. Αναλυτικότερα, οι εταιρείες αξιολογούνται από τις ερωτηθείσες ομάδες ασθενών για τις επιδόσεις τους σε εννέα δείκτες εταιρικής φήμης. Ένας νέος, 10ος δείκτης προστέθηκε στην έρευνα του προηγούμενου έτους (αυτήν του 2020), εξετάζοντας την υποστήριξη των εταιρειών προς τους ασθενείς κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19. Ο δείκτης αυτός διατηρήθηκε στην έρευνα του 2021. Οι συμμετέχοντες παρέδωσαν γραπτά σχόλια σχετικά με το πώς θα μπορούσε να βελτιωθεί η φαρμακευτική βιομηχανία. Αυτή η βάση δεδομένων συμβάλλει στον καθορισμό των χαρακτηριστικών καθενός από τους δείκτες της εταιρικής φήμης του φαρμάκου που αναπτύσσονται στην Patient View.
ΡΕΠΟΡΤΑΖ
Αναγκαίο ένα καλύτερο μοντέλο μεταφραστικής έρευνας
Η καινοτομία «κλειδί» για την αναδιαμόρφωση του συστήματος υγείας Η Ελλάδα μπορεί να αποτελέσει ακρογωνιαίο λίθο της βιοτεχνολογίας
O
ι δυνατότητες της επιστημονικής κοινότητας και της εγχώριας αγοράς ως προς την καινοτομία αναδύθηκαν κατά το 6th Health Innovation Conference. Με άξονα την ευκολότερη πρόσβαση και τη λιγότερο κοστοβόρα φαρμακευτική θεραπεία, επισημάνθηκε ότι η χώρα μας μπορεί να αποτελέσει ακρογωνιαίο λίθο της βιοτεχνολογίας, χάρη στο σημαντικό κεφάλαιο των ανθρώπινων πόρων. Προϋπόθεση αποτελεί η επικέντρωση σε επιστημονικούς τομείς που μπορούν να την καταστήσουν ανταγωνιστική καθώς και η καλλιέργεια του κατάλληλου οικοσυστήματος. Την πορεία έχει ήδη χαράξει ο ιδιωτικός τομέας με προσπάθειες που θα μπορούσαν να υιοθετηθούν ως καλές πρακτικές. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου, επισημάνθηκε ότι η τεχνολογία και η πρόοδος της επιστήμης θα αποτελέσουν σύμμαχο της ανθρωπότητας στην αντιμετώπιση των συνεχώς αυξανόμενων αναγκών, λόγω της γήρανσης του πληθυσμού. Ως ακρογωνιαίοι λίθοι για την πρόοδο, θα συμβάλουν στη δυνατότητα εξατομικευμένης θεραπείας, με περιθώριο επέμβασης την κατάλληλη στιγμή. Σε αυτήν την προσπάθεια
20
θα συνεισφέρει η υιοθέτηση ενός καλύτερου μοντέλου μεταφραστικής έρευνας. Η συλλογή των κατάλληλων πληροφοριών και η ορθή διοχέτευση στη φαρμακοβιομηχανία αναμένεται όχι μόνο να μειώσει το κόστος, αλλά και να διασφαλίσει τεχνικές πρώιμης διάγνωσης. Η έγκαιρη ανίχνευση θεωρείται το «κλειδί» για την αντιμετώπιση των νόσων στο μέλλον. Σε αυτόν τον άξονα, οι επιστημονικές κατακτήσεις κατά την πανδημική περίοδο αναμένεται να βοηθήσουν και σε άλλες θεραπευτικές κατευθύνσεις, ενώ η εμπειρία της συνεργασίας των φορέων εκτιμάται ότι θα συμβάλει σε έναν μελλοντικό σχεδιασμό έναντι αιφνίδιων υγειονομικών κρίσεων. Κι ενώ η έρευνα αποτελεί το εφαλτήριο για την πρόοδο, την ίδια στιγμή εξακολουθούν να ορθώνονται τα εμπόδια του παρελθόντος με τις υποχρεωτικές επιστροφές και η πεπαλαιωμένη νοοτροπία αντιμετώπισης του κλάδου ως πηγής κόστους, ενώ ήδη κατά την πανδημία απέδειξε ότι η φαρμακευτική καινοτομία σώζει ζωές. Μια τέτοια δυσκολία αποτελεί ακόμη και το επενδυτικό clawback, το οποίο αρχικά εν-
/ Μάρτιος-Απρίλιος 2022
θάρρυνε τη φαρμακοβιομηχανία. Από τη στιγμή όμως που υπάχθηκε στο χρηματοδοτικό πλαίσιο στο Ταμείο Ανάκαμψης ο ενιαίος προϋπολογισμός, η προσπάθεια παλινδρόμησε. Ενδεικτικές είναι οι προσπάθειες του ελέγχου κοστολόγησης τόσο στον ιδιωτικό τομέα όσο και στην 7η ΥΠΕ. Μόνο η κατάργηση του φυσικού αρχείου στο ΠΑΓΝΗ εξοικονόμησε 60 χιλ. ευρώ. Άλλωστε η ενδυνάμωση του ΕΣΥ έχει επίκεντρο και τον ψηφιακό μετασχηματισμό του, με τη συλλογή και αξιοποίηση των κλινικών δεδομένων. Η αξιολόγηση των διαθέσιμων δεδομένων με βάση τα ιατρικά αρχεία, το σύστημα συνταγογράφησης, τα στοιχεία για τη διαχείριση των νοσοκομείων, των ασφαλιστικών ταμείων, θα βοηθήσουν στη λήψη αποφάσεων και στη χάραξη πολιτικής. Το συνέδριο διοργανώθηκε από την ethosEVENTS σε συνεργασία με το περιοδικό Pharma & Health Business και το portal virus.com.gr. υβριδικά μέσα από τη LiveOn, την ολοκληρωμένη πλατφόρμα ψηφιακής επικοινωνίας και εκδηλώσεων, και το καινοτόμο 3D εκθεσιακό και συνεδριακό της κέντρο, το LiveOn Expo Complex.
Γεώργιος Τουσίμης ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΣ ΔΣ, PHRMA INNOVATION FORUM, ΓΕΝΙΚΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ, AMGEN HELLAS
Σ
τον χαιρετισμό του, τόνισε ότι έχουμε την ικανότητα να καινοτομούμε σήμερα. Η ανάγκη για καινοτομία προκύπτει από τον γηράσκοντα πληθυσμό και τις παθήσεις που σχετίζονται με τη γήρανση (π.χ. καρκίνος). Η πανδημία επισκίασε ανησυχίες που είχαμε, αλλά οι χρόνιες παθήσεις παραμένουν και πρέπει να βρεθεί λύση. Αναλυτικά, ο κ. Τουσίμης ανέφερε: «Η ικανότητα καινοτομίας καθοδηγείται από αξιοσημείωτες προόδους στην επιστήμη και την τεχνολογία. Σχετικά με δευτερογενή δεδομένα, έχουμε σήμερα στη διάθεσή μας πάνω από 100 petabytes ανθρώπινων δεδομένων–, δηλαδή 1.015 bytes γενετικής πληροφορίας, και ο αριθμός αυτός αυξάνεται καθημερινά. Αυτά τα δεδομένα μάς παρέχουν ισχυρές γνώσεις για την ανθρώπινη βιολογία και τους μηχανισμούς των διαφόρων ασθενειών, αυξάνοντας έτσι κατά πολύ τις πιθανότητες επιτυχίας των ερευνητικών μας προγραμμάτων. Μειώνουμε πλέον στο μισό τον χρόνο που απαιτείται για την ανακάλυψη ενός νέου φαρμάκου, ενώ έχουμε διπλασιάσει τα ποσοστά επιτυχίας των ερευνητικών προγραμμάτων μας! Νέες τεχνολογίες φαρμάκων ανα-
πτύσσονται συνεχώς τα τελευταία χρόνια, m-RNA, CAR-T cells, multispecific drugs κ.λπ., και τα νέα φάρμακα φέρνουν επανάσταση για τους ασθενείς με τον ίδιο τρόπο που έκαναν οι βιολογικοί παράγοντες πριν από 40 χρόνια. Είμαστε, πλέον, κοντά στο να κάνουμε το όραμά μας πραγματικότητα: Nα έχουμε την κατάλληλη θεραπεία για τον κατάλληλο ασθενή την κατάλληλη χρονική στιγμή»!
Prof. Vasilis Ntziachristos MSC PHD, OF BIOLOGICAL IMAGING (CBI)-TECHNICAL UNIVERSITY MUNICH, GERMANY, DIRECTOR INSTITUTE OF BIOLOGICAL AND MEDICAL IMAGING (IBMI)-HELMHOLTZ ZENTRUM MÜNCHEN, GERMANY
O
κεντρικός ομιλητής του συνεδρίου στάθηκε στον ρόλο των μηχανικών για τη μεταφορά της καινοτομίας από το επίπεδο της έρευνας (κλινικής μελέτης) στη φαρμακευτική λύση, δηλαδή σε ένα καλύτερο μοντέλο μεταφραστικής έρευνας. Στόχος του συγκεκριμένου μοντέλου είναι η ανάπτυξη μεθόδων βελτιωμένης συλλογής πληροφοριών και επεξεργασίας αυτών, που οδηγούν στην παραγωγή φαρμάκων
γρηγορότερα με χαμηλότερο κόστος και στη διασφάλιση τεχνικών πρώιμης διάγνωσης. Η μεγάλη εξέλιξη δεν έρχεται από τα νέα φάρμακα, αλλά από την πρώιμη ανίχνευση, όπως εξήγησε ο ίδιος, ώστε τα φάρμακα και η όποια θεραπεία να είναι πιο αποτελεσματικά. Ζωτικής σημασίας είναι η καλλιέργεια της κουλτούρας της επίλυσης των προβλημάτων, ώστε να μη μένουμε απλά στην ανακάλυψη θερα-
Vasilis Ntziachristos: Στην Ελλάδα να επιλέξουμε τομείς για να γίνουμε πιο ανταγωνιστικοί.
21
ΡΕΠΟΡΤΑΖ
πειών. Μάλιστα, ο καθηγητής τάχθηκε υπέρ των εξατομικευμένων φαρμακευτικών θεραπειών. Πρόκληση για το μέλλον είναι η ανάπτυξη εργαλείων που θα κάνουν τη φαρμακευτική παραγωγή φθηνότερη, διαφορετικά, όπως ανάφερε ο καθηγητής, «δεν μπορούμε να μιλάμε για απλούστευση ή μείωση κόστους».
Σχολίασε ακόμη το ότι στην Ελλάδα το ύψος της χρηματοδότησης ανέρχεται στο 1 δισεκατομμύριο: «αρκετά λεφτά, και θα πρέπει να επιλέξουμε πού θα κατευθυνθούν». Σύμφωνα με τον ίδιο, πρέπει «να επιλέξουμε τομείς για να γίνουμε πιο ανταγωνιστικοί».
ΠΑΝΕΛ Ι
«Πώς μπορούμε να ενισχύσουμε την έρευνα και την καινοτομία στην υγεία»
O
Αχιλλέας Γραβάνης, καθηγητής Φαρμακολογίας της Ιατρικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, ερευνητής στο Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας & Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ, μνημόνευσε την απώλεια του Γ. Κυριόπουλου και σημείωσε ότι η πανδημία ανέδειξε καταρχάς τη σημαντικότητα της έρευνας. Η υπάρχουσα γνώση, όπως για τα mRNA εμβόλια, πιθανότατα να συμβάλει στην καταπολέμηση και άλλων ασθενειών. Ένα ακόμη μάθημα ήταν η δυνατότητα μέσω γενετικής να εντοπισθούν εμπαθείς ομάδες από τον πληθυσμό που χρειάζονται μεγαλύτερη προσοχή. «Χρειαζόμαστε πυκνό δίκτυο βιοδεικτών μέσω νέων τεχνολογιών», ανέφερε ο καθηγητής, με στόχο τις έγκαιρες παρεμβάσεις στον πληθυσμό. Για την ανάπτυξη νέων λύσεων, η πανδημία έφερε στην επιφάνεια τη σημασία της στενής συνεργασίας ακαδημαϊκών ιδρυμάτων με την αγορά. Στη δημιουργία κατάλληλου οικοσυστήματος εστιάστηκε η PhD, ιδρύτρια και διευθύνουσα σύμβουλος της Pharmassist Ltd, πρόεδρος του Hellenic Bio Cluster, Ιωάννα Ι. Κούκλη, μιλώντας για τη σύνδεση της παραγόμενης επιστήμης και των φαρμακοβιομηχανιών. Μπορεί η εγχώρια αγορά να είναι μικρή, αλλά κάποιες εταιρείες δραστηριοποιούνται διεθνώς, σύμφωνα με την ίδια. Με αυτήν την επιδίωξη, το Hellenic Bio φροντίζει για την εξωστρέφεια και τη δικτύωση στο εξωτερικό, με απώτερο σκο-
22
/ Μάρτιος-Απρίλιος 2022
πό τη ροή επενδύσεων στη χώρα μας. Είναι αναγκαίο η χώρα μας να υπάρχει ως καλό brand στον χάρτη της βιοτεχνολογίας, όπως υποστήριξε η κ. Κούκλη. Συμφωνώντας με την κ. Κούκλη για τις ελληνικές δυνατότητες, ο κ. Γραβάνης υποστήριξε ότι η Ελλάδα έχει αλλάξει στον χώρο της έρευνας, κάνοντας λόγο για ανταγωνιστική δραστηριότητα στον χώρο των επιστημών ζωής και ικανότητα επιτυχίας, εφόσον το βλέμμα στραφεί στην εικόνα της παγκόσμιας αγοράς. Ήδη οι ελληνικές φαρμακοβιομηχανίες επενδύουν στο μέλλον, όπως επεσήμανε ο καθηγητής, αναφέροντας ως καλά παραδείγματα την Demo για τα βιοομοειδή, την ELPEN για νέο πάρκο τεχνολογίας και έρευνας κ.ά. Για την επιβίωσή της η Ελλάδα θα πρέπει να φροντίσει για συνεργασίες, ισχυρίστηκε ο κ. Γραβάνης, συμφωνώντας με τον κεντρικό ομιλητή του συνεδρίου στο ότι πρέπει «να εστιάσουμε πού είμαστε δυνατοί και πού διεθνώς ανταγωνιστικοί». Στην προσέλκυση επενδύσεων επικεντρώθηκε ο Government Affairs Manager, AbbVie Pharmaceuticals, Δρ. Αθανάσιος Κοτσιαρός: «Από πλευράς φαρμακοβιομηχανίας, υπάρχει μεγάλο περιθώριο ανάπτυξης, αλλά δυστυχώς στην Ελλάδα γίνονται βήματα, αλλά όχι γοργά. Στο πεδίο της ΕΕ, επενδύονται 36 δισ. στον τομέα της έρευνας, ενώ στην Ελλάδα 100 εκατ. ευρώ. Εάν φθάσουμε τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, θα ανέλθουμε σε επενδύ-
Από αριστερά: Αιμίλιος Νεγκής, Δημοσιογράφος, Διευθυντής Σύνταξης, Pharma & Health Business, virus.com.gr, Αχιλλέας Γραβάνης, Καθηγητής Φαρμακολογίας, Ιατρική Σχολή, Πανεπιστήμιο Κρήτης, Ερευνητής, Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας & Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ, Φώτης Σακελλαρίδης, Πρόεδρος & CEO, Theracell, Ιωάννα Ι. Κούκλη, PhD, Ιδρύτρια και Διευθύνουσα Σύμβουλος, Pharmassist Ltd, Πρόεδρος, Hellenic BioCluster, Δρ Αθανάσιος Κοτσιαρός, Government Affairs Manager, AbbVie Pharmaceuticals.
σεις 500 εκατ., που σημαίνει ανάπτυξη του ΑΕΠ, φορολογικά έσοδα και νέες θέσεις εργασίας, όπως ισχυρίστηκε ο κ. Κοτσιαρός. Κι ενώ η έρευνα αποτελεί διαβατήριο για την πρόοδο, υφίστανται βαρίδια του παρελθόντος με τις υποχρεωτικές επιστροφές, που δεν αφήνουν τις δυνάμεις της αγοράς να αναπτυχθούν. Στην Ευρώπη, επικρατεί η αντιμετώπιση του χώρου ως κέντρου κόστους, ενώ ήδη κατά την πανδημία καταδείχθηκε ότι η φαρμακευτική καινοτομία σώζει ζωές. Εμπόδια προκύπτουν ακόμη και από το επενδυτικό clawback, το οποίο αγκάλιασε η φαρμακοβιομηχανία. Ωστόσο, με την υπαγωγή στο χρηματοδοτικό πλαίσιο στο Ταμείο Ανάκαμψης, ο ενιαίος προϋπολογισμός διετίας ανέρχεται στα 250 εκατ. ευρώ, χωρίς διαχωρισμό ανάμεσα σε δύο κανάλια συμψηφισμού έρευνας και ανάπτυξης και επενδυτικές χρηματοδοτήσεις. Στο εξής, ο συμψηφισμός θα υφίσταται
μόνο σε νέες μελέτες, θα αφορά μόνο το 25%, ενώ αρχικά ήταν 100%, οπότε, με βάση τα έξοδα, η πραγματική απορρόφηση θα είναι της τάξεως του 10%. Από την πλευρά του, ο πρόεδρος & CEO της Theracell, Φώτης Σακελλαρίδης, υποστήριξε: «Τα τελευταία δέκα χρόνια, έχουμε στήσει περίπου 10 συνεργασίες με πανεπιστήμια στην Ελλάδα». Στόχος ήταν η ανάπτυξη από συμπληρώματα διατροφής έως νέα μόρια και γονιδιακές θεραπείες. Στην ίδια κατεύθυνση με τους προλαλήσαντες, ο κ. Σακελλαρίδης τόνισε την ανάγκη χρηματοδοτικών κινήτρων. Δυνατότητες υπάρχουν για την Ελλάδα και μπορεί να μιμηθεί το Ισραήλ, που πλέον διαθέτει 3.000 εταιρείες βιοτεχνολογίας. Σύμφωνα με τον κ. Σακελλαρίδη, η Ελλάδα πρέπει να ξεχάσει ότι είναι τουριστική χώρα, μπορεί να γίνει ακρογωνιαίος λίθος ανάπτυξης της βιοτεχνολογίας, καθώς διαθέτει εξαιρετικούς επιστήμονες, προκειμένου να μπει στο «ραντάρ» μεγάλων επενδυτικών οίκων.
23
Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α COVID-19
αφιέρωμα
COVID-19 36
Ρεπορτάζ Έρχεται στην Ελλάδα η πρώτη προφυλακτική θεραπεία έναντι της Covid-19
38
Άρθρο Ο εμβολιασμός μειώνει τις πιθανότητες εμφάνισης μακροχρόνιων επιπτώσεων της νόσου του κορωνοϊού (long Covid)
52
Άρθρο Η μακροπρόθεσμη ανοσία μετά από λοίμωξη Covid-19
ΡΕΠΟΡΤΑΖ Το Evusheld στον θεραπευτικό αλγόριθμο της Covid-19
Έρχεται στην Ελλάδα η πρώτη προφυλακτική θεραπεία έναντι της Covid-19 Θα επωφεληθούν περίπου 3.000.000 άτομα ανοσοκατεσταλμένα ή άτομα που λαμβάνουν ανοσοκατασταλτικά φάρμακα στην ΕΕ
Το Evusheld προορίζεται να βοηθήσει στην προστασία των πιο ευάλωτων πληθυσμών και υπόσχεται μείωση του κινδύνου νόσησης κατά 77%.
36
Γ
ύρω στις αρχές Ιουνίου, αναμένεται να γίνει διαθέσιμη και στη χώρα μας η πρώτη προφυλακτική θεραπεία κατά της Covid-19. Πρόκειται για το φάρμακο Evusheld της AstraΖeneca, που υπόσχεται μείωση του κινδύνου νόσησης κατά 77%. Σύμφωνα με πληροφορίες, το Yπουργείο Υγείας έχει παραγγείλει περιορισμένο αριθμό δόσεων (περίπου 1.700), ενώ οι εισηγήσεις των ειδικών ανέφεραν περίπου τριπλάσιο. Έτσι, μένει να δούμε τις σχετικές οδηγίες που θα εκδοθούν, ώστε να ξέρουμε ποιοι ασθενείς θα έχουν δικαίωμα να λάβουν τη νέα θεραπεία. Η αρμόδια επιτροπή εμπειρογνωμόνων του ελληνικού Υπουργείου Υγείας έχει ήδη εντάξει το Evusheld στον θεραπευτικό αλγόριθμο της Covid-19 για ενήλικες μη νοσηλευόμενους ασθενείς. Όπως αναφέρεται, η θεραπεία αφορά ασθενείς οι οποίοι δεν έχουν τρέχουσα λοίμωξη από τον SARS-CoV-2 και δεν έχουν γνωστή πρόσφατη έκθεση στον SARS-CoV-2, αλλά έχουν σοβαρή ανοσοκαταστολή, που δεν τους επιτρέπει να αναπτύξουν ανοσιακή απάντηση στον εμβολιασμό ή δεν μπορούν να εμβολιαστούν για ιατρικούς λόγους. Τα άτομα που δεν προστατεύονται επαρκώς από ένα εμβόλιο κατά της Covid-19 μπορούν να ωφεληθούν ιδιαίτερα από την προφύλαξη πριν από την έκθεση με
/ Mάρτιος-Απρίλιος 2022
το Evusheld. Αυτός ο πληθυσμός περιλαμβάνει περίπου 3.000.000 άτομα στην Ευρωπαϊκή Ένωση που είναι ανοσοκατεσταλμένα ή λαμβάνουν θεραπεία με ανοσοκατασταλτικά φάρμακα. Γενικά, το Evusheld προορίζεται να βοηθήσει στην προστασία των πιο ευάλωτων πληθυσμών, που μπορεί να μην είναι σε θέση να ανταποκριθούν επαρκώς σε ένα εμβόλιο, λόγω υποκείμενης κατάστασης υγείας (όπως μεταμόσχευση, καρκίνους αίματος, πρωτογενή καταστολή του ανοσοποιητικού συστήματος) ή φαρμακευτικής αγωγής που λαμβάνουν η οποία υπονομεύει ή καταστέλλει το ανοσοποιητικό τους σύστημα. Αυτοί οι άνθρωποι διατρέχουν υψηλό κίνδυνο σοβαρής νόσησης με Covid-19 αν μολυνθούν. Η προστασία των ανοσοκατεσταλμένων από την Covid-19 θα μπορούσε να βοηθήσει στην πρόληψη της εξέλιξης του ιού, που είναι ένας σημαντικός παράγοντας για την εμφάνιση παραλλαγών.
Τι είναι το Evusheld Η νέα θεραπεία περιέχει τον συνδυασμό των μονοκλωνικών αντισωμάτων tixagevimab και cilgavimab. Το μονοκλωνικό αντίσωμα είναι ένας τύπος πρωτεΐνης που έχει σχεδιαστεί για να αναγνωρίζει και να προσκολλάται σε μια συγκεκριμένη δομή (καλούμενη αντιγόνο).
Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α COVID-19
Οι ουσίες tixagevimab και cilgavimab έχουν σχεδιαστεί ώστε να προσκολλώνται στην πρωτεΐνη ακίδα του SARS-CoV-2 (του ιού που προκαλεί τη νόσο Covid-19) σε δύο διαφορετικά σημεία. Όταν τα αντισώματα του Evusheld προσκολλώνται στην πρωτεΐνη ακίδα, ο ιός δεν μπορεί να εισέλθει στα κύτταρα για να πολλαπλασιαστεί και δεν μπορεί να προκαλέσει τη λοίμωξη από Covid-19. Το φάρμακο χρησιμοποιείται για την πρόληψη της νόσου Covid-19 σε ενήλικες και εφήβους ηλικίας 12 ετών και άνω με σωματικό βάρος τουλάχιστον 40 κιλά. Χορηγείται υπό τη μορφή δύο ενέσεων των 150 mg tixagevimab και των 150 mg cilgavimab σε διαφορετικά σημεία, κατά προτίμηση στους γλουτιαίους μύες. Η θεραπεία δεν πρέπει να χορηγείται σε ανθρώπους που έχουν μολυνθεί με τον ιό SARS-CoV-2 που προκαλεί την Covid ή που εκτέθηκαν πρόσφατα σε κάποιον που έφερε τον ιό.
Οι μελέτες Μιια κύρια μελέτη, στην οποία συμμετείχαν περισσότερα από 5.000 άτομα, κατέδειξε ότι το Evusheld μείωσε τον κίνδυνο λοίμωξης από τη νόσο Covid-19 κατά 77%, με τη διάρκεια της προστασίας από τον ιό να εκτιμάται ότι ανέρχεται σε τουλάχιστον έξι μήνες.
Στη μελέτη, ενήλικες που δεν είχαν ποτέ προσβληθεί από τη νόσο Covid-19 και δεν είχαν λάβει εμβόλιο έναντι της νόσου Covid-19 ή άλλη προληπτική θεραπεία έλαβαν το Evusheld ή εικονικό φάρμακο (εικονική ένεση). Από τα άτομα που έλαβαν το Evusheld, το 0,2% (8 από τα 3.441) παρουσίασε εργαστηριακά επιβεβαιωμένη λοίμωξη με τη νόσο Covid-19 σε σύγκριση με το 1,0% (17 από τα 1.731) των ατόμων που έλαβαν εικονικό φάρμακο. Να σημειωθεί ότι από τους συμμετέχοντες, το 78% είχε κατά την έναρξη συννοσηρότητες ή χαρακτηριστικά που σχετίζονται με αυξημένο κίνδυνο για σοβαρή Covid-19, περιλαμβανομένων: παχυσαρκίας (42%), διαβήτη (14%), καρδιαγγειακής νόσου (8%), καρκίνου, ιστορικού καρκίνου (7%), χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας (5%), χρόνιας νεφρικής νόσου (5%), χρόνιας ηπατικής νόσου (5%), ανοσοκατασταλτικών φαρμακευτικών αγωγών (3%) και ανοσοκατασταλτικής νόσου (< 1%). Τα δεδομένα της μελέτης συλλέχθηκαν πριν από την εμφάνιση της παραλλαγής της Όμικρον. Από εργαστηριακές μελέτες προκύπτει ότι η παραλλαγή Omicron BA.1 ενδέχεται να είναι λιγότερο ευαίσθητη στην tixagevimab και τη cilgavimab στις δόσεις των 150 mg σε σύγκριση με την παραλλαγή Omicron BA.2. •••
Σύμφωνα με πληροφορίες, το Υπουργείο Υγείας έχει παραγγείλει περιορισμένο αριθμό δόσεων (περίπου 1.700), ενώ οι εισηγήσεις των ειδικών ανέφεραν περίπου τριπλάσιο.
37
Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α COVID-19
39
ΑΡΘΡΟ Θετικό το ότι τα υπάρχοντα φάρμακα παραμένουν δραστικά
Περίπου 1 εκατομμύριο Έλληνες νόσησαν από Όμικρον! Όσοι νόσησαν από Όμικρον δεν έχουν ανοσία από τις υποπαραλλαγές της
Έ
του Γιώργου Παππά,
παθολόγου-λοιμωξιολόγου
40
να περίεργο πράγμα με αυτόν τον ιό, εμείς του λέμε να εξαφανιστεί εδώ και τόσον καιρό, κι αυτός εκεί, να συνεχίζει τη μονότονη στατιστική του. Ακόμη κι αν είναι κρυμμένη αυτή η στατιστική από τα πρωτοσέλιδα. Για όσους κολλήσατε τέλη Δεκεμβρίου, Ιανουάριο και αρχές Φεβρουαρίου, και είχατε νιώσει ανακουφισμένοι μετά την ανάρρωσή σας για το «φυσικό εμβόλιο που θα έφερνε το τέλος της πανδημίας», έχουμε δυσάρεστα νέα. Το έλαβε υπόψη του και ο ιός και φρόντισε να τροποποιηθεί. Και από το Όμικρον 1 (ΒΑ.1) και, ακολούθως, το Όμικρον 2 (ΒΑ.2), πήγαμε στα Όμικρον νέας τεχνολογίας, που προέκυψαν από τα πρώτα Όμικρον και τα οποία διαφεύγουν ακόμη περισσότερο της ανοσίας μας. Είτε αυτή η ανοσία έχει προκύψει από εμβόλιο είτε από μόλυνση, ειδικά με Όμικρον 1. Πολλαπλές μελέτες μέσα σε λίγες μέρες είπαν το ίδιο πράγμα: Όσοι νόσησαν από Όμικρον 1 (που ο αριθμός τους στην Ελλάδα ξεπερνά το 1 εκατομμύριο) δεν έχουν κάποια αξιόλογη ανοσία για τα επόμενα Όμικρον, αυτά που άρχισαν να επικρατούν σε διάφορα μέρη του πλανήτη: το ΒΑ.2.12.1, που επικρατεί στις ΗΠΑ και είναι μεταδοτικότερο, τα ΒΑ.4 και ΒΑ.5, που αναζωπυρώνονται στη Νότιο Αφρική, διαφεύγουν πολύ της ανοσίας μας.
/ Mάρτιος-Απρίλιος 2022
Αυτά τα νέα Όμικρον θα κάνουν και σοβαρότερη νόσο δηλαδή; Δεν γνωρίζουμε. Πιθανώς όχι σε μεγάλο βαθμό. Πιθανώς η τέταρτη δόση να αντιμετωπίζει την όποια διαφυγή από την προστασία για σοβαρή νόσο. Αλλά με το πιθανώς δεν εξασφαλίζεσαι, δεν σχεδιάζεις. Θα έρθουν στην Ελλάδα αυτά τα στελέχη του Όμικρον; Ε, δεν θα έρθουν; Θα τα σταματήσει στα σύνορα ή στις παραλίες ή στα ξενοδοχεία κάποιος μαγικός αλγόριθμος; Θα τα αναγνωρίσει η επέκταση του φυλογενετικού ελέγχου που κάνουμε (τι θα πει ποια επέκταση); Το μόνο ευχάριστο από αυτές τις μελέτες είναι ότι δεν αλλάζει σε σχέση με το Όμικρον ΒΑ.2 που έχουμε τώρα η δραστικότητα των θεραπευτικών και άλλων προληπτικών επιλογών: τα μονοκλωνικά που ξέραμε και ξεχάσαμε με το Όμικρον συνεχίζουμε να τα ξεχνάμε (αν και μια μελέτη δίνει μια μικρή ελπίδα για το sotrovimab, αυτό που έπιανε το Όμικρον 1, αλλά δεν έπιανε το Όμικρον 2). Το μονοκλωνικό μακράς προφυλακτικής δράσης της AZ, το Evusheld, φαίνεται να εξακολουθεί να πιάνει τα νέα Όμικρον (αν και η μελέτη των Ιαπώνων αμφιβάλλει), το θέμα είναι αν έχει προχωρήσει καθόλου η άφιξή του στην Ελλάδα, το περιμένουν πολλοί, λίαν ευπαθείς. Το νέο μονοκλωνικό της Eli Lilly, το
Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α COVID-19
bebtelovimab, επίσης πιάνει τα πάντα, προς το παρόν το θέμα είναι αν θα έρθει κατά Ευρώπη μεριά. Αν γνωρίζει κάποιος κάτι περισσότερο, ενημερώνει. Το κακό με τα νέα Όμικρον επίσης είναι ότι, αυτήν τη στιγμή, τι εμβόλιο να ετοιμάσεις; Τι επικαιροποίηση να κάνεις; Οι περισσότερες εταιρείες είπαν να φτιάξουν ένα εμβόλιο που να προσφέρει προστασία και για το Όμικρον 1. Αλλά αυτά τα εμβόλια (με προοπτική φθινοπώρου) θα είναι αναποτελεσματικά απέναντι στα νέα Όμικρον που θα έχουν επικρατήσει (και μετά βεβαιότητας απέναντι σε όποια άλλη έκπληξη του ιού έως τότε). Οπότε τι εμβόλιο φτιάχνουμε; Πώς προστατευόμαστε επαρκώς; Να βάζαμε καμιά μάσκα; Να αερίζαμε τίποτε κλειστούς χώρους; Να συμμαζεύαμε επιτέλους όλους τους παραπληροφορητές εκεί έξω, κύριοι πρυτάνεις, κύριοι πρόεδροι ιατρικών συλλόγων, κύριε πρωθυπουργέ, κύριε αρχηγέ της αξιωματικής αντιπολίτευσης; Να κάναμε περισσότερα τεστ; Να εξηγούσαμε στον κόσμο ότι πέντε μέρες απομόνωσης δεν φτάνουν για να είσαι ασφαλής για τους γύρω σου; Να κάναμε πως δεν συμβαίνει κάτι και να πηγαίναμε για μπάνιο; Ένας στους 50 που θα πάρει το ειδικό φάρμακο της Pfizer, το Paxlovid, θα υποτροπιάσει μετά τις πέντε ημέρες του φαρμάκου. Θεωρητικά, μπορεί να ξαναπάρει
άλλες πέντε ημέρες. Μάλλον ξαναμεταδίδει εν τω μεταξύ. Το φάρμακο παραμένει η πρώτη θεραπευτική επιλογή εκτός νοσοκομείου, αρκεί να μην αλληλεπιδρά με τα άλλα φάρμακα του ασθενούς. Και ενδέχεται να παραμείνει πρώτη επιλογή σε όλη τη «συνύπαρξή» μας με τον ιό (αλλά δεν δρα προφυλακτικά, μας ενημέρωσε η εταιρεία με δελτίο τύπου). Όμως, αυτές τις πληροφορίες είναι που πρέπει να μεταφέρει η Πολιτεία. Να επιμείνει στην ενημέρωση για τη διαθεσιμότητά του (πολλοί δικαιούχοι νοσούν και δεν γνωρίζουν ότι έχουν τη δυνατότητα να το λάβουν και το σημαντικότατο δυνητικό όφελος) και να διευκρινίσει αυτήν τη σπάνια, αλλά σημαντική (αν σκεφτεί κανείς πόσοι άνθρωποι θα το λάβουν), παράμετρο της υποτροπής. «Μα δεν μας είπε κανείς τίποτε» θα μπορούσε να είναι ο αντίλογος της επίσημης ενημέρωσης της Πολιτείας και της ακαδημαϊκής κοινότητας. Αφήνω την πρώτη προδημοσίευση, που μπορεί να διέλαθε της προσοχής όσων αποδελτιώνουν τη βιβλιογραφία του ιού. Ολόκληρος Paul Sax στο journal watch ολόκληρου New England Journal of Medicine έχει αναδείξει το ζήτημα. Θέλει να προσπαθήσεις να μην ενημερωθείς. Ή να μην έχει wi-fi εκεί που παραθερίζεις ή στα απομονωμένα εργαστήρια όπου σώζεις την ανθρωπότητα και το βιογραφικό σου. •••
Το Paxlovid ενδέχεται να παραμείνει πρώτη επιλογή σε όλη τη «συνύπαρξή» μας με τον ιό.
41
ΝEWSROOM
Μύθος ότι η Όμικρον είναι πιο ήπια
42
Ν
έα μελέτη του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ ανατρέπει όσα γνωρίζουμε για την Όμικρον μέχρι τώρα. Μάλιστα, φαίνεται πως είναι μύθος το ότι προκαλεί πιο ήπια νόσηση και είναι λιγότερο θανατηφόρα. Στη μελέτη ενσωματώθηκαν παράγοντες όπως είναι ο εμβολιασμός, οι συννοσηρότητες, τα δημογραφικά στοιχεία και η χρήση υγειονομικής περίθαλψης. Κατόπιν αυτών, η μελέτη έδειξε ότι η σοβαρότητα νόσησης είναι στην πραγματικότητα πολύ παρόμοια μεταξύ των παραλλαγών. Πιο αναλυτικά, στη μελέτη συμμετείχαν ερευνητές από την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ και το Γενικό Νοσοκομείο της Μασαχουσέτης. Η μελέτη προδημοσιεύτηκε στο Research Square. Συνολικά, αξιολογήθηκαν στοιχεία από 13 νοσοκομεία στη Μασαχουσέτη των ΗΠΑ. Ειδικότερα, στη σταθμισμένη μελέτη ελέγχου περιπτώσεων, που στόχο είχε τη σύγκριση κινδύνων εισαγωγής σε νοσοκομείο και της θνησιμότητας σε όλα τα κύματα του SARS-CoV-2, ο πληθυσμός αντιστοιχούσε σε πάνω από 130.000 ασθενείς με Covid. Παρ’ όλο που, αρχικά, από τα μη προσαρμοσμένα ποσοστά εισαγωγής στο νοσοκομείο και θνησιμότητας φάνηκε να είναι αυτά υψηλότερα στα προηγούμενα κύματα σε
/ Mάρτιος-Απρίλιος 2022
σύγκριση με την περίοδο της επικράτησης της παραλλαγής Όμικρον, μετά την προσαρμογή για τους συγχυτικούς παράγοντες, συμπεριλαμβανομένων διαφόρων δημογραφικών στοιχείων, τις βαθμολογίες του δείκτη συννοσηρότητας Charlson και την κατάσταση εμβολιασμού (και κρατώντας τη χρήση της υγειονομικής περίθαλψης σταθερή), διαπιστώθηκε ότι οι κίνδυνοι νοσηλείας και θνησιμότητας ήταν σχεδόν πανομοιότυποι μεταξύ των διαφορετικών πανδημικών περιόδων. Η ανάλυση υποδηλώνει ότι η εγγενής σοβαρότητα της παραλλαγής Όμικρον μπορεί να είναι τόσο σοβαρή όσο και οι προηγούμενες παραλλαγές. Συγκεκριμένα, καταγράφηκε ότι 148.876 ασθενείς είχαν θετική αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης (PCR) μεταξύ της 1ης Δεκεμβρίου 2020 και της 28ης Φεβρουαρίου 2022. Από αυτούς 131.174 ασθενείς με Covid-19 πληρούσαν τα κριτήρια ένταξης και αποκλεισμού για τη μελέτη. Συγκεκριμένα, διαπιστώθηκε ότι σε όλα τα πανδημικά κύματα τα περισσότερα από όλα τα περιστατικά αφορούσαν γυναίκες παρά άνδρες (από 57,8% έως 61,5%). Οι ασθενείς που μολύνθηκαν τον χειμώνα 2020-2021 ήταν μεγαλύτερης ηλικίας (47,4 ± 21,2) σε σύγκριση με τις μεταγενέστερες περιόδους. Ο αριθμός των μη λευκών που μολύνθηκαν μειώθηκε στα δύο τελευταία κύματα σε σύγκριση με τα δύο πρώτα. Οι βαθμολογίες του δείκτη συννοσηρότητας Charlson είναι παρόμοιες και στις τέσσερις περιόδους. Ωστόσο, κατά την περίοδο 2020-2021, υπήρχαν λιγότεροι ασθενείς που είχαν βαθμολογία 0 και περισσότεροι με βαθμολογία μεγαλύτερη από 4. Όπως θα ήταν αναμενόμενο, δεδομένης της εισαγωγής των εμβολιασμών κατά την περίοδο του χειμώνα 2020-2021, το ποσοστό των ασθενών που εμβολιάστηκαν άλλαξε σημαντικά με κάθε επόμενη περίοδο. Κατά τις δύο πρώτες περιόδους καταγράφηκαν πολύ λίγοι ασθενείς που είχαν μολυνθεί από τον SARS-CoV-2 και είχαν εμβολιαστεί προηγουμένως. Ενώ κατά τις μεταγενέστε-
ΑΡΘΡΟ Πόσο διαρκεί η ανοσία μετά τη μόλυνση
Η μακροπρόθεσμη ανοσία μετά από λοίμωξη Covid-19 Η οξεία ανοσολογική αντίδραση επεκτείνεται ακόμη και πέραν των έξι μηνών
Από τον: Κοσμά Πανταζόπουλο,
ακαδημαϊκό υπότροφο ΕΚΠΑ, Γ’ Πανεπιστημιακή Παθολογική Κλινική του ΓΝΝΘΑ «Η Σωτηρία»
Ο
καθορισμός της διάρκειας της προστατευτικής ανοσίας μετά τη μόλυνση από SARS-CoV-2 είναι ζωτικής σημασίας για την κατανόηση και την πρόβλεψη της πορείας της πανδημίας Covid-19. Ένα βασικό ερώτημα είναι πόσο διαρκεί αυτή η ανοσία. Οι γιατροί της Γ’ Πανεπιστημιακής Παθολογικής κλινικής του Νοσοκομείου «Η Σωτηρία», ενός από τα νοσοκομεία που δέχθηκαν τον μεγαλύτερο όγκο ασθενών της πανδημίας και ξεκίνησαν τους εμβολιασμούς στην Ελλάδα, με επιβλέποντα τον καθηγητή κ. Κωνσταντίνο Συρίγο, καταγράφουν τα νεότερα δεδομένα, όπως αναλύονται σε πρόσφατη δημοσίευση στο Nature (doi: https://doi. org/10.1038/d41586-021-01557-z) από τους Turner et al και Wang et al., οι οποί-
52
και τον Κωνσταντίνο Νικ. Συρίγο,
καθηγητή Παθολογίας και Ογκολογίας της Ιατρικής Σχολής του ΕΚΠΑ
οι περιγράφουν την ανθρώπινη ανοσοαπόκριση στη λοίμωξη SARS-CoV-2 κατά τη διάρκεια ενός έτους. Υπάρχει συνεχής συζήτηση σχετικά με το ποιες ανοσιακές απαντήσεις έναντι του SARS-CoV-2 παρέχουν ανοσία έναντι του ιού. Ωστόσο, υπάρχει συμφωνία ότι οι δύο κύριοι πυλώνες της αντιιικής απόκρισης είναι: 1. τα ανοσοκύτταρα, που ονομάζονται κυτταροτοξικά Τ κύτταρα και μπορούν επιλεκτικά να εξαλείψουν τα μολυσμένα κύτταρα, και 2. τα εξουδετερωτικά αντισώματα, τα οποία εμποδίζουν έναν ιό στο να μολύνει τα κύτταρα και εκκρίνονται από ανοσοκύτταρα που ονομάζονται πλασματοκύτταρα.
/ Mάρτιος-Απρίλιος 2022
Ένας τρίτος πυλώνας μιας αποτελεσματικής ανοσοαπόκρισης θα ήταν η δημιουργία Τ βοηθητικών κυττάρων, τα οποία θα είναι ειδικά για τον ιό και θα συντονίζουν την ανοσολογική αντίδραση. Βασικά, αυτά τα τελευταία κύτταρα απαιτούνται για τη δημιουργία ανοσολογικής μνήμης ως πλασματοκύτταρα, πλέον, τα οποία συνεχίζουν να εκκρίνουν αντιιικά αντισώματα ακόμη κι όταν ο ιός έχει φύγει. Τα Β και τα Τ κύτταρα, που είναι ειδικά για έναν ιό και αποτελούν κύτταρα μνήμης, διατηρούνται σε κατάσταση αδράνειας και είναι έτοιμα να ενεργοποιηθούν αν συναντήσουν ξανά τον ιό ή ένα εμβόλιο που τον αντιπροσωπεύει. Αυτά τα κύτταρα μνήμης, τα Β και τα Τ, προκύπτουν από ενεργοποιημένα κύτταρα κατά την αρχική ανοσολογική αντίδραση. Τα
ΕΡΕΥΝΑ
Ποιοι οδηγούν το άρμα της επιχειρηματικής ανάπτυξης
Οι 10 καλύτεροι CEOs στη φαρμακευτική βιομηχανία το 2022 Ποιο είναι το βιογραφικό και ποιες οι επόμενες κινήσεις τους
Σ
το ερώτημα ποιες προσωπικότητες ξεχωρίζουν στη φαρμακευτική βιομηχανία το 2022 απάντησαν οι συντάκτες των Fierce Biotech και Fierce Pharma. Άνθρωποι που υπηρετούν από τη θέση των CEOs αλλάζουν τα δεδομένα του «παιχνιδιού». Με την ιδιότητα είτε του επιστήμονα, είτε του επιχειρηματία, είτε του ρυθμιστικού εμπειρογνώμονα, έβαλαν το δικό τους λιθαράκι στην αλλαγή του ρου της σύγχρονης ιστορίας του κλάδου. Με κριτήριο τη μεγαλύτερη επιρροή στη διεθνή σκακιέρα, επιλέχθηκαν 10 προσωπικότητες για να παρουσιαστεί η ιστορία τους. Φως θα ριχθεί στο γιατί είναι τόσο
56
σημαντικοί στους αντίστοιχους τομείς τους και γιατί οι συνάδελφοί τους δίνουν μεγάλη προσοχή στις κινήσεις τους. Η κατάρτιση αυτής της λίστας των «γιγάντων» της βιοφαρμακευτικής βιομηχανίας δεν ήταν εύκολη υπόθεση. Οι συντάκτες των Fierce Biotech και Fierce Pharma ζήτησαν τις ψήφους των αναγνωστών επί μήνες, ενώ συνυπολογίστηκε και η άποψη της ομάδας των συντακτών του Fierce. Με τον τρόπο αυτό έγινε μια απόπειρα αντικειμενικής προσέγγισης εκείνων που στα μάτια του κοινού ηγούνται της φαρμακοβιομηχανίας και έχουν τεράστια επιρροή στον κλάδο.
/ Μάρτιος-Απρίλιος 2022
ΡΕΠΟΡΤΑΖ
Τι δείχνει μεγάλη μελέτη για την ενίσχυση των συστημάτων υγείας
EFPIA: Ενδυναμώστε τα συστήματα υγείας Πώς μπορούν να γίνουν πιο ανθεκτικά και αποτελεσματικά αξιοποιώντας την ψηφιακή υγεία και την καινοτομία
O
ι προκλήσεις στα ευρωπαϊκά συστήματα υγείας είναι τεράστιες και προκαλούνται από πολλούς παράγοντες, όπως η ανάγκη για σύνθετες και δαπανηρές θεραπείες, αλλά και από την αντιμετώπιση χρόνιων ασθενειών που συνδέονται με τη γήρανση του πληθυσμού. Η πανδημία της Covid-19 μάς δίδαξε πολλά, αλλά κυρίως ανέδειξε τη σημασία της προτεραιοποίησης της Υγείας. Στην παρούσα μελέτη, η EFPIA παρουσιάζει τις θέσεις του κλάδου για την ενδυνάμωση των ευρωπαϊκών συστημάτων υγείας μέσα από 5 βασικούς άξονες: Α νθρωποκεντρικότητα Ε νδυνάμωση του ανθρώπινου δυναμικού Α ποτελεσματικότητα Α νθεκτικότητα Υ ιοθέτηση του ψηφιακού μετασχηματισμού
66
Παράλληλα, τονίζει τη συνεισφορά της καινοτόμου βιομηχανίας ως ενός απαραίτητου και ζωτικού συνεργάτη για τη δημιουργία μιας βιώσιμης και ανθεκτικής Ευρώπης, που παράγει αξία για τους ασθενείς, τα συστήματα υγείας και την κοινωνία στο σύνολό της.
Η «ευκαιρία» της πανδημίας Οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) παρέχουν μερικές από τις καλύτερες υπηρεσίες υγείας στον κόσμο. Η Ευρώπη είναι, εδώ και πολύ καιρό, κέντρο αριστείας για την υγειονομική περίθαλψη, την εκπαίδευση, την έρευνα και την καινοτομία υψηλής ποιότητας. Η αλληλεγγύη έχει προτεραιότητα, με τις περισσότερες χώρες να παρέχουν καθολική κάλυψη υγείας για βασικές υπηρεσίες. Ωστόσο, η πανδημία Covid-19 έχει ωθήσει τα συστήματα υγείας στα όριά τους, εκθέ-
/ Μάρτιος-Απρίλιος 2022
τοντας και επιδεινώνοντας σοβαρές υποκείμενες ατέλειες. Εκτός από τον τεράστιο άμεσο αντίκτυπο της ίδιας της Covid-19, η πανδημία έχει προκαλέσει έμμεσα τεράστια και μόνιμη ζημιά, διαταράσσοντας τις συνήθεις υπηρεσίες υγειονομικής περίθαλψης. Η Covid-19 ενίσχυσε, επίσης, προϋπάρχοντα κενά και επιβάρυνε ασθενείς με χρόνια νοσήματα, δυσχεραίνοντας την πρόσβασή τους στις υπηρεσίες υγείας. Ο αντίκτυπος της νόσου επιδεινώθηκε από τις αδυναμίες του συστήματος υγείας, που σχετίζονται με δεκαετίες υποχρηματοδότησης, βραχυπρόθεσμων αποταμιεύσεων και άστοχων δαπανών για αναποτελεσματικά μοντέλα υγειονομικής περίθαλψης, που ανταμείβουν την ποσότητα της παρεχόμενης περίθαλψης και όχι την ποιότητά της και τα επιτευχθέντα αποτελέσματα. Κοιτάζοντας το μέλλον, η Covid-19 έχει φέρει την Υγεία στην κορυφή της πολιτικής ατζέντας για τα επόμενα χρόνια και έχει αποδείξει πόσο άρρηκτα συνδεδεμένη είναι με την ευημερία μας. Περισσότερο από ποτέ, σήμερα, οι Ευρωπαίοι πολίτες περιμένουν δικαίως ισχυρά συστήματα υγείας, που να ανταποκρίνονται στις ανάγκες τους και της κοινωνίας γενικότερα. Η πανδημία έδειξε, επίσης, τα αξιοσημείωτα επιτεύγματα που είναι δυνατά όταν οι ενδιαφερόμενοι για την Υγεία φορείς συνεργάζονται για κοινούς στόχους, για παράδειγμα στην παροχή καινοτόμων τεχνολογιών και μοντέλων παροχής φροντίδας. Τώρα είναι η ώρα να χρησιμοποιήσουμε τα διδάγματα που αντλήθηκαν από αυτήν την κρίση –θετικά και αρνητικά– και την ανανεωμένη πολιτική και δημόσια προτεραιότητα της Υγείας, για να μεταρρυθμίσουμε φιλόδοξα τα συστήματα υγείας μας.
Οι μεγάλες προκλήσεις Οι Ευρωπαίοι ζουν περισσότερο, εν μέρει λόγω της ιατρικής προόδου και της καινοτομίας. Ωστόσο, οι χρόνιες ασθένειες που ευθύνονται για τις περισσότερες περιπτώσεις κακής υγείας, τους θανάτους και τις δαπάνες υγειονομικής περίθαλψης στην Ευρώπη γίνονται πιο συχνές όσο αυξάνεται η ηλικία. Αυτές οι χρόνιες, μη μεταδοτικές ασθένειες περιλαμβάνουν τις καρδιαγγειακές παθήσεις, τον καρκίνο, τον διαβήτη, τις αναπνευστικές ασθένειες και τη νόσο Alzheimer. Οι ψυχικές ασθένειες είναι επίσης ένα αυξανόμενο πρόβλημα στις κοινωνίες μας. Ως εκ τούτου, η κοινωνική γήρανση οδηγεί σε ολοένα και μεγαλύτερη ζήτηση για περί-
67