Pharma and Health Business #79, Ιούλιος - Αύγουστος 2023 (αποσπάσματα)

# 079 ΙΟΥΛ-ΑΥΓ 2023

ΑΝΑΛΥΣΗ

ΠΡΟΦΙΛ

Ψηφιακή Υγεία: Ξεκλειδώνοντας την αξία για όλους

Ο πιο καλός ο διοικητής

Πασχάλης Αποστολίδης

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Πασχάλης Αποστολίδης

Παγκόσμια Πρωτοβουλία για την Ψηφιακή Υγεία

4ο Clinical Research Conference

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

4ο Clinical Research Conference

Think Tank για κλινικές µελέτες

14TH PHARMA & HEALTH CONFERENCE

Η Υγεία στο επίκεντρο αλλαγών

Think Tank για κλινικές µελέτες

www.virus.com.gr

ISSN: 2241-0961

www.virus.com.gr

ISSN: 2241-0961

Αφιέρωμα Αγορά Φαρμάκου

ΟΜΕΝΑ

06 Ρεπορτάζ

Παγκόσμια Πρωτοβουλία

για την Ψηφιακή Υγεία

09 ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΑΓΟΡΑ ΦΑΡΜΑΚΟΥ

10 Ρεπορτάζ

Σε «τεντωμένο σκοινί» η αγορά

φαρμάκου

12 Άρθρο

Οι 6 προτεραιότητες

στη φαρμακευτική πολιτική

14 Άρθρο

Οι προκλήσεις της νέας κυβέρνησης

16 Ρεπορτάζ

Ρεκόρ πωλήσεων στη λιανική αγορά

18 Ρεπορτάζ

Συνεχίζονται οι ελλείψεις φαρμάκων

22 Ρεπορτάζ

Διαβήτης τύπου 1 και Covid-19

24 Ρεπορτάζ

Νέα θεραπεία για το πολλαπλούν

μυέλωμα

Κωνσταντίνος Ουζούνης CEO, ethosGROUP ouzounis.k@ethosmedia.eu

Νατάσσα Λαζαράκου ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ lazarakou.n@ethosmedia.eu

Αιμίλιος Νεγκής ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ negis.e@ethosmedia.eu

Μαρία Αλιμπέρτη ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ alimperti.m@ethosmedia.eu

#079

ΙΟΥΛ-ΑΥΓ 2023

Χρήστος Χαραλαμπάκης KEY ACCOUNT MANAGER charalampakis.c@ethosmedia.eu

Αμαλία Λούβαρη

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΔΙΟΡΘΩΣΗ louvari.a@ethosmedia.eu

Γιούλη Μουτεβελή

ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΥΠΟΣΤΗΡΙΞΗ mouteveli.g@ethosmedia.eu

DIGITAL-IN-HEALTH

Χριστίνα Κρούλη SALES ASSISTANT krouli.c@ethosmedia.eu

Λωρέττα Μπούρα ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ boura.l@ethosmedia.eu

Μαρία Ανδριώτη ΛΟΓΙΣΤΗΡΙΟ andrioti.m@ethosmedia.eu

Πόπη Καλογιάννη ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ popikalogianni@gmail.com

Photopress/ Θ&Α Αναγνωστόπουλοι Shutterstock ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ

Pressious Αρβανιτίδης Α.Β.Ε.Ε. ΕΚΤΥΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ

26 Άρθρο

Νεότερες ανοσοθεραπείες

για το πολλαπλούν μυέλωμα

30 Άρθρο

Νέες εξελίξεις στη Χρόνια Λεμφογενή

Λευχαιμία (ΧΛΛ)

36 Ανάλυση

Ψηφιακή Υγεία:

Ξεκλειδώνοντας την αξία για όλους

50 Έρευνα

Οι τάσεις στον εμβολιασμό ενηλίκων

56 Ρεπορτάζ

14th Pharma & Health Conference

Η Υγεία στο επίκεντρο αλλαγών

72 Άρθρο

TAVI σε ανεπάρκεια αορτής

74 Ρεπορτάζ

Δωρεά ενός υπερσύγχρονου

οχήματος στην Πυροσβεστική

76 Άρθρο

Οι μελλοντικές κατευθύνσεις

της εξωσωματικής γονιμοποίησης

78 Ρεπορτάζ

Υπερθυρεοειδισμός:

Υπερτερεί η χειρουργική θεραπεία;

Λυσικράτους 64, 176 74 Καλλιθέα

T: +30 210 998 4950

E: phb-press@ethosmedia.eu

www.virus.com.gr • www.phb.com.gr

ΓΕΜΗ: 00044774007000

• www.ethosmedia.eu

• www.ethosevents.eu

• www.banks.com.gr

• www.insuranceworld.gr

ISSN: 2241-0961

Οι προσλήψεις προχωρούν με το σταγονόμετρο, ενώ καθημερινά έχουμε αποχωρήσεις γιατρών από τα νοσοκομεία, είτε λόγω συνταξιοδότησης είτε γιατί δεν αντέχουν άλλο την κατάσταση

Τρεις κρίσιμες προτεραιότητες

Τρία μέτωπα καλείται να κλείσει άμεσα ο Μιχάλης Χρυσοχοΐδης μέχρι τα

τέλη της χρονιάς: ΕΚΑΒ, προσλήψεις και διοικήσεις νοσοκομείων. Στόχος

να μειωθεί η πίεση και κριτική προς την κυβέρνηση, καθώς, κάθε τρεις και

λίγο, τα χρονίζοντα προβλήματα φέρνουν στο φως δραματικές ελλείψεις στην

εξυπηρέτηση των πολιτών.

Πάντως, κανένα μέτρο από όσα δρομολογούνται και θα ανακοινωθούν δεν

έχει άμεσο αποτέλεσμα. Οι προσλήψεις προχωρούν με το σταγονόμετρο,

ενώ καθημερινά έχουμε αποχωρήσεις γιατρών από τα νοσοκομεία, είτε λόγω

συνταξιοδότησης είτε γιατί δεν αντέχουν άλλο την κατάσταση στο ΕΣΥ.

Αργά ή γρήγορα, η κυβέρνηση θα υποχρεωθεί να ανοίξει τον διάλογο για

την καθιέρωση νέου ιατρικού μισθολογίου, να δώσει γενναίες αυξήσεις και

κίνητρα για την προσέλκυση νέων γιατρών. Δυστυχώς, έχει καθυστερήσει

σημαντικά, και η εικόνα που έχει διαμορφωθεί δείχνει ότι η κατάσταση είναι

δύσκολο να αναστραφεί.

Από την άλλη, ο Μιχάλης Χρυσοχοΐδης έχει μάθει στα δύσκολα, σε αποστολές

που μοιάζουν αδύνατες. Εξάρθρωσε την τρομοκρατία, ενώ ουδείς πίστευε

ότι ήταν δυνατό. Το επιτελείο του εργάζεται σκληρά και συστηματικά, προκειμένου να φτιαχτεί ένα ολοκληρωμένο σχέδιο, που θα αρχίσει να ξεδιπλώνεται το επόμενο διάστημα.

Άφησα για το τέλος το φάρμακο, για το οποίο έχουμε ένα πολύ ενδιαφέρον

αφιέρωμα στο παρόν τεύχος. Το θέμα δεν δείχνει να είναι ανάμεσα στις άμεσες προτεραιότητες. Κι αυτό είναι μέγα λάθος. Προφανώς, οι κυβερνώντες

θα αρχίσουν να ασχολούνται όταν σκάσει κάποια «βόμβα». Δεν λέω «αν»,

αλλά «όταν», γιατί είναι βέβαιο ότι θα σκάσει… Αιμίλιος Νεγκής

Στόχος η επιτάχυνση

στην επίτευξη της Καθολικής Κάλυψης στην Υγεία

œ Νέο πρόγραμμα από τον ΠΟΥ

Πρωτοβουλία

ΟΠαγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) και η προεδρία της Ινδίας της G20 ανακοίνωσαν στις 19 Αυγούστου 2023 μια νέα Παγκόσμια Πρωτοβουλία για την Ψηφιακή Υγεία (GIDH) στη Σύνοδο Κορυφής των G20 που φιλοξενήθηκε, από την κυβέρνηση της Ινδίας.

Η νέα πρωτοβουλία GIDH (προφέρεται “GUIDE” για συντομία) θα λειτουργήσει

ως δίκτυο και πλατφόρμα υπό τη διαχείριση της ΠΟΥ, για την υποστήριξη της εφαρμογής της Παγκόσμιας Στρατηγικής για την Ψηφιακή Υγεία 2020-2025. Ο ΠΟΥ θα χρησιμεύσει ως Γραμματεία για την εφαρμογή της στρατηγικής και τη σύγκλιση παγκόσμιων προτύπων, βέλτιστων πρακτικών και πόρων για την ταχεία παρακολούθηση του μετασχηματισμού του ψηφιακού συστήματος υγείας.

Γιατί

Η ψηφιακή υγεία είναι ένας αποδεδειγμένος επιταχυντής για την προώθηση των α-

ποτελεσμάτων υγείας και την επίτευξη της Καθολικής Κάλυψης Υγείας (UHC-Universal Health Coverage) και των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης που σχετίζονται με την Υγεία (SDGs). Τις δύο σχεδόν δεκαετίες από τότε που έγινε το πρώτο ψήφισμα για την ηλεκτρονική υγεία, το οποίο κορυφώθηκε στο ολοκληρωμένο ψήφισμα του 2020 για την ψηφιακή υγεία, περισσότερα από 120 κράτη μέλη του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) έχουν αναπτύξει μια εθνική πολιτική ή στρατηγική για την ψηφιακή υγεία, αν και πολλά από αυτά δεν κοστολογούνται ή δεν προτείνουν στιβαρά αρχιτεκτονικά σχέδια.

Η επιτάχυνση του μετασχηματισμού της ψηφιακής υγείας αμφισβητείται επίσης από τον κατακερματισμό στην κατανομή πόρων και την ευθυγράμμιση με τις ανάγκες της χώρας, μαζί με μεταβλητούς ορισμούς και επίπεδα ποιότητας ψηφιακών λύσεων. Οι χώρες αναζητούν υποστήριξη για να περάσουν από πρωτοβουλίες ψηφιακής υγείας με επίκεντρο τα προϊόντα στη

μιουργία εθνικής υποδομής ψηφιακής υγείας, με την κατάλληλη εθνική ικανότητα διατήρησης και προσαρμογής –μια αναγνωρισμένη ανάγκη για αξιόπιστη

και ποιοτική τεχνική υποστήριξη για την αντιμετώπιση των εθνικών προτεραιοτή -

των ψηφιακής υγείας, με την κυβέρνηση

στη θέση του οδηγού.

Η έλλειψη προβολής και ευθυγράμμισης

των επενδύσεων στην ψηφιακή υγεία έ-

χει για πολλά χρόνια απογοητεύσει τις

προσπάθειες των χωρών, των αναπτυ -

ξιακών εταίρων και των τεχνικών εταί -

ρων ώστε να μειώσουν τις επικαλύψεις

και να βελτιστοποιήσουν τον αντίκτυπο.

Για παράδειγμα, μια πρόσφατη έκθεση

από το 2022, τόνισε πως λείπουν οι διαθέσιμες στο κοινό πληροφορίες σχετικά

με τα τρέχοντα επίπεδα χρηματοδότησης

και τα κενά στις εγχώριες και εξωτερικές επενδύσεις στην ψηφιακή υγεία, ιδιαίτερα για χώρες χαμηλού και χαμηλότερου μεσαίου εισοδήματος. Οι ψηφιακές τεχνολογίες που προωθούνται

από την πανδημία Covid-19 έχουν επιταχύνει την «όρεξη» των χωρών για ψηφιακό μετασχηματισμό της Υγείας. Ως εκ τούτου, απαιτείται μια παγκόσμια πλατφόρμα, που να μπορεί να ανταποκριθεί στο περίπλοκο ψηφιακό οικοσύστημα υγείας, ευθυγραμμίζοντας τις επενδύσεις, ενισχύοντας το ευνοϊκό περιβάλλον και την ποιοτική τεχνική υποστήριξη, προάγοντας παράλληλα την αυτονομία των χωρών στα «ταξίδια» μετασχηματισμού της ψηφιακής υγείας.

Τι είναι

Η Παγκόσμια Πρωτοβουλία για την Ψηφιακή Υγεία (GIDH) προτείνεται για την εδραίωση και την ενίσχυση πρόσφατων και προηγούμενων κερδών στην παγκόσμια

ψηφιακή υγεία, ενισχύοντας παράλληλα

την αμοιβαία ευθύνη για την ενίσχυση του αντίκτυπου των μελλοντικών επενδύσεων. Το GIDH θα είναι ένα Διαχειριζόμενο Δίκτυο του ΠΟΥ («Δίκτυο Δικτύων») που θα προωθεί την ισότιμη πρόσβαση στην ψηφιακή υγεία, αντιμετωπίζοντας προκλήσεις όπως ο «εστιασμένος στα προϊόντα» μετασχηματισμός της ψηφιακής υγείας μέσω της εστίασης σε τέσσερις θεμελιώδεις πυλώνες (βλ. Εικόνα 1):

œ Country Needs Tracker: Διασφαλίζει ότι οι ψηφιακές επενδύσεις υγείας ενημερώνονται από τις προτεραιότητες της χώρας.

œ Country Resource Portal: Εντοπισμός

παραδοσιακών αλλά και καινοτόμων ευκαιριών πόρων, ενισχύοντας τη διαφά-

νεια, μειώνοντας τον κίνδυνο αλληλεπικάλυψης και παράλληλα επιτρέποντας μια προοπτική και αναδρομική ανάλυση βασισμένη σε πρότυπα των κενών πόρων στην ψηφιακή υγεία.

œ Εργαλειοθήκη Μετασχηματισμού: Εργαλεία και πόροι που διασφαλίζουν την ποιότητα και ενισχύουν την ικανότητα και την αυτονομία της χώρας να διαχειρίζεται το εθνικό «ταξίδι» μετασχηματισμού

της ψηφιακής υγείας.

œ

Σύγκλιση και ανταλλαγή γνώσεων: Προώθηση ενισχυμένης συνεργασίας και ανταλλαγής γνώσεων σε παγκόσμια, περιφερειακά και εθνικά δίκτυα στον τομέα της ψηφιακής υγείας.

Τα βασικά στοιχεία του GIDH θα αξιοποιήσουν τα υπάρχοντα στοιχεία, εργαλεία και διδάγματα και θα συνδημιουργηθούν μέσω μιας διαφανούς και χωρίς αποκλεισμούς διαδικασίας. Μέσω αυτής της βασισμένης σε στοιχεία και ολοκληρωμένης διαδικασίας συνδημιουργίας, το GIDH θα στοχεύει τελικά στο να:

Ευθυγραμμίσει τις προσπάθειες για την υποστήριξη της Παγκόσμιας Στρατηγικής για την Ψηφιακή Υγεία 2020-2025.

œ Υποστηρίξει την τεχνική βοήθεια διασφαλισμένης ποιότητας για την ανάπτυξη και ενίσχυση συστημάτων βασισμένων σε πρότυπα και διαλειτουργικών συστημάτων που ευθυγραμμίζονται με τις παγκόσμιες βέλτιστες πρακτικές, κανόνες και πρότυπα.

œ

Διευκολύνει τη σκόπιμη χρήση εργαλείων ψηφιακού μετασχηματισμού εγγυημένης ποιότητας, που επιτρέπουν στις κυβερνήσεις να διαχειριστούν το «ταξίδι» τους στον ψηφιακό μετασχηματισμό

της Υγείας.

Πρωτοβουλία για

την Ψηφιακή Υγεία

(GIDH) προτείνεται

για την εδραίωση

και την ενίσχυση

πρόσφατων και

προηγούμενων

κερδών στην

παγκόσμια ψηφιακή υγεία.

λειτουργίας περίπου

14 εκατ. δολ. ΗΠΑ για τη στήριξη της

Αναμενόμενα αποτελέσματα σε 5 χρόνια

Το GIDH θα προωθήσει τον εθνικό μετασχηματισμό της ψηφιακής υγείας διασφαλίζοντας ότι:

1. Οι ανάγκες της χώρας για τεχνική υποστήριξη καταγράφονται συστηματικά και καθίστανται προσβάσιμες στους αναπτυξιακούς εταίρους μέσω μιας τυποποιημένης πύλης για αυτές τις ανάγκες.

2. Μια πλατφόρμα για την ανακοίνωση και τον εντοπισμό πόρων και κενών σε οικονομικές δεσμεύσεις και δεσμεύσεις σε είδος στον τομέα της ψηφιακής υγείας είναι διαθέσιμη σε χώρες, αναπτυξιακούς εταίρους και τεχνικούς εταίρους.

3. Οι χώρες έχουν έγκαιρη πρόσβαση σε τακτικά ενημερωμένα εργαλεία για τη μέτρηση της ωριμότητας του ευνοϊκού περιβάλλοντος για την ψηφιακή υγεία, την παρακολούθηση πρωτοβουλιών για την ψηφιακή υγεία, την καθοδήγηση της ανάπτυξης και ενημέρωσης στρατηγικών και πολιτικών που σχετίζονται με την ψηφιακή υγεία και τον εντοπισμό ψηφιακών λύσεων με εξασφάλιση ποιότητας.

4. Η συνεχής ανταλλαγή γνώσεων μεταξύ των δικτύων υφιστάμενων παγκόσμιων, περιφερειακών και εθνικών κοινοτήτων πρακτικής, συνασπισμών και άλλων, είναι θεσμοθετημένη στο πλαίσιο του ΠΟΥ.

Σε τελική ανάλυση, το GIDH θα συμβάλει

σίας και ανταλλαγής γνώσεων με βάση πρότυπα και σκόπιμη τεχνική βοήθεια μεταξύ χωρών, αναπτυξιακών και τεχνικών εταίρων που υποστηρίζουν τον εθνικό μετασχηματισμό της ψηφιακής υγείας.

3. Ενισχυμένου ευνοϊκού περιβάλλοντος για βιώσιμες προσεγγίσεις ολόκληρης της κυβέρνησης στην Εθνική Διακυβέρνηση Ψηφιακής Υγείας.

4. Αυξημένης τεχνικής και οικονομικής υποστήριξης για την ταχεία επίτευξη της Παγκόσμιας Στρατηγικής για την Ψηφιακή Υγεία 2020-2025 και την επόμενη φάση της.

5. Ενισχυμένης ιδιοκτησίας της χώρας σε επενδύσεις διασφαλισμένης ποιότητας στην εφαρμογή ψηφιακής υγείας, που απαιτούνται για τη βιώσιμη επιτάχυνση των εθνικών προτεραιοτήτων για την Υγεία.

Χρηματοδότηση

Θα χρειαστεί ετήσιος προϋπολογισμός λειτουργίας περίπου 14 εκατ. δολ. ΗΠΑ για τη στήριξη της εφαρμογής των τεσσάρων πυλώνων, τους οποίους διαχειρίζεται η Γραμματεία του ΠΟΥ σε παγκόσμιο και περιφερειακό επίπεδο. Η διαχείριση της υλοποίησης των επενδύσεων που δημοσιεύονται στην πύλη Country Resource Portal θα γίνεται από συνεργασίες που δημιουργούνται μεταξύ του αναπτυξιακού εταίρου και των αντίστοιχων χωρών και των τεχνικών τους εταίρων (βλ. Πίνακα 1).

στην επιτάχυνση της επίτευξης του UHC και των Στόχων Βιώσιμης Ανάπτυξης που σχετίζονται με την Υγεία (SDGs) μέσω:

1. Αυξημένης διαφάνειας και ευθυγράμμισης σχετικά με τη διαθεσιμότητα και την αναφορά ψηφιακών πόρων υγείας και μη χρηματοδοτούμενων προτεραιοτήτων.

2. Βελτιωμένης ευθυγράμμισης, συνεργα-

Η χρηματοδότηση που απαιτείται για τη λειτουργία της Γραμματείας του GIDH –συμπεριλαμβανομένου του προσωπικού και των λειτουργιών– θα προέλθει από τη χρηματοδότηση που διατίθεται για την υποστήριξη του Τμήματος Ψηφιακής Υγείας και Καινοτομιών του ΠΟΥ, εν μέρει μέσω αξιολογούμενων συνεισφορών (εάν υπάρχουν), φιλανθρωπικής υποστήριξης και εθελοντικών συνεισφορών •••

Θα χρειαστεί ετήσιος προϋπολογισμός

εφαρμογής των

τεσσάρων πυλώνων.

10

Ρεπορτάζ Σε «τεντωμένο σκοινί» η αγορά φαρμάκου

12 Άρθρο

Οι 6 προτεραιότητες στη φαρμακευτική πολιτική

14

Άρθρο

Οι προκλήσεις

της νέας κυβέρνησης

16 Ρεπορτάζ

Ρεκόρ πωλήσεων στη λιανική αγορά

Εκτός

κατανάλωση

μαζί

œ Το σύνολο των επιστροφών αγγίζει το 48% των πωλήσεων!

σκοινί»

Σε «τεντωμένο σκοινί» βαδίζει η φαρμακευτική αγορά. Η κατανάλωση φαρμάκων συνεχίζει να αυξάνεται ανεξέλεγκτα, σφίγγοντας τη θηλιά γύρω από τον «λαιμό» των φαρμακευτικών επιχειρήσεων, λόγω των υπέρογκων επιστροφών. Εύλογα, πολλοί αναρωτιούνται: Πόσο θα αντέξει το «σκοινί»; Σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία (Πίνακας 1), το 2022, η συνολική κατανάλωση φαρμάκων σε αξίες ξεπέρασε τα 6,5 δισ. ευρώ, έναντι 5,8 δισ. το 2021 και 5,5 δισ. το 2020. Μάλιστα, οι εκτιμήσεις για το 2023 αναφέρουν ότι θα αγγίξουμε τα 7 δισ. ευρώ! Συνακόλουθα, οι επιστροφές (clawbackrebates) συνεχώς αυξάνονται. Πέρσι, έκλεισαν στα 3,1 δισ., αντιπροσωπεύοντας το 48% του συνόλου, έναντι 2,5 δισ. το 2021. Για το 2023 αναμένεται να ξεπεράσουν τα 3,4 δισ., συνυπολογίζοντας και την «ένεση» των 150 εκατ. από την ποινή συνυπευθυνότητας του κράτους. Συνολικά, οι επιστροφές αυξήθηκαν κατά 18% σε ετήσια βάση τα τελευταία πέντε χρόνια! Αν δεν ληφθούν μέτρα, οι εκτιμήσεις αναφέρουν ότι το 2026 οι επιστροφές των εταιρειών θα φθάσουν τα 5 δισ., αντιπροσωπεύοντας το 57% του συνόλου της αγοράς!

Η αγωνία των φαρμακευτικών εταιρειών εντείνεται και από το γεγονός ότι η Πολιτεία δεν δείχνει να «καίγεται» για το θέμα. Προεκλογικώς, και στις προγραμματικές δηλώσεις της νέας κυβέρνησης, η Υγεία βρέθηκε στο επίκεντρο, αλλά μόνο σε ό,τι αφορά την ενίσχυση του ΕΣΥ με προσωπικό και υποδομές. Για το φάρμακο ούτε λέξη… Μετεκλογικώς, υπήρξε καλό κλίμα στις συναντήσεις που είχε ο νέος υπουργός, Μιχάλης Χρυσοχοΐδης, με τους φορείς της αγοράς. Και πάλι όμως δεν διαφάνηκε ό-

τι αποτελεί προτεραιότητα η λήψη μέτρων ελέγχου των δαπανών για φάρμακα. Είναι διάχυτη, πλέον, η πεποίθηση ότι η κυβέρνηση δεν αντιλαμβάνεται πόσο σοβαρή είναι η απειλή για τη βιωσιμότητα του κλάδου και την πρόσβαση των Ελλήνων ασθενών σε νέες, καινοτόμες θεραπείες. Μοναδική αχτίδα φωτός αποτελεί το γεγονός ότι πρόσφατα ανέλαβε στο Υπουργείο Υγείας στη θέση του Γενικού Γραμματέα Στρατηγικού Σχεδιασμού ο κ. Άρης Αγγελής, ο οποίος έχει γνώση και εμπειρία από τον χώρο του φαρμάκου. Υπήρξε επίκουρος καθηγητής στα Οικονομικά της Υγείας στο London School of Hygiene and Tropical Medicine (LSHTM). Μάλιστα, εκεί, ήταν επικεφαλής για την ανάπτυξη ενός ερευνητικού προγράμματος για την αξιολόγηση νέων ογκολογικών προϊόντων σε πρώιμο στάδιο, χρησιμοποιώντας τεχνικές φαρμακοοικονομικών και ανάλυσης αποφάσεων. Και το διδακτορικό του (PhD) αφορά στη Φαρμακευτική Πολιτική & Οικονομικά από το Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής στο LSE.

Από την πλευρά του, ο ΣΦΕΕ έχει χρηματοδοτήσει μια μελέτη που διεξήγαγε η IQVIA σχετικά με πρακτικές συγκράτησης

και ελέγχου της φαρμακευτικής δαπάνης

που εφαρμόζονται σε άλλες ευρωπαϊκές

χώρες. Στόχος είναι να την παρουσιάσει στη νέα ηγεσία του Υπουργείου Υγείας μαζί με προτάσεις προσαρμοσμένες στην ελληνική πραγματικότητα, με στόχο τη βελτίωση της αποδοτικότητας του συστήματος. Αξίζει να σταθούμε σε τρία σημεία που χρήζουν άμεσης κυβερνητικής παρέμβασης:

1. Υποκατάσταση: Τα στοιχεία της IQVIA δείχνουν ότι η πολιτική ελέγχου των τιμών των φαρμάκων έχει αποτύχει. Από τις μειώσεις τιμών που εφαρμόστηκαν μέσα στην

αγορά φαρμάκου

ελέγχου η

φαρμάκων,

με τις επιστροφές

προηγούμενη χρονιά, αλλά και στις αρχές του 2023, για τα συνταγογραφούμενα φάρμακα που αποζημιώνονται θα έπρεπε να έχει καταγραφεί εξοικονόμηση της τάξης των 56 εκατ. ευρώ. Όμως, τελικά, όχι μόνο δεν υπήρξε εξοικονόμηση, αλλά φαίνεται και ενίσχυση των πωλήσεων κατά 170 εκατ. ευρώ, καθώς οι μειώσεις τιμών «εξανεμίστηκαν» από την αύξηση του όγκου πωλήσεων

κατά 122 εκατ. ευρώ και την αλλαγή του μείγματος των θεραπευτικών σχημάτων ή

αλλιώς την υποκατάσταση

(συνταγογράφη-

ση πιο ακριβών σκευασμάτων έναντι φθηνότερων) κατά 104 εκατ. ευρώ.

2. Φαρμακευτική δαπάνη ανασφάλι-

στων: Το 2022, αυτή ξεπέρασε τα 320 εκατ. ευρώ. Μάλιστα, ενώ το ποσοστό ανεργίας

το 2018 ανερχόταν στο 19,3% και μειώθηκε στο 11,6% το 2022, η φαρμακευτική

δαπάνη αυξήθηκε από τα 207 εκατ. στα 320, δηλαδή κατά 53,1%. Επίσης, ενώ η δαπάνη στα φαρμακεία του ΕΟΠΥΥ για τα έτη αυτά παρέμεινε περίπου σταθερή,

γύρω στα 100 εκατ. ευρώ ανά έτος, η δαπάνη στα ιδιωτικά φαρμακεία αυξήθηκε από τα 116 στα 213 εκατ. ευρώ ανά έτος, δηλαδή κατά 83,6%! Είναι σαφές ότι κάτι δεν πάει καλά…

3. Δαπάνη ΙΦΕΤ: Αφορά φάρμακα που εισάγονται από το ΙΦΕΤ για να καλυφθούν οι ανάγκες ασθενών. Πρόκειται για σκευάσματα τα οποία δεν είναι διαθέσιμα στην Ελλάδα, είτε λόγω έλλειψης είτε γιατί ακόμη δεν έχουν κυκλοφορήσει στη χώρα. Η δαπάνη για το 2022 έφτασε τα 200 εκατ. ευρώ! Το ποσό αυτό επιβαρύνει τον κλειστό προϋπολογισμό του φαρμάκου, και μάλιστα το ΙΦΕΤ χρεώνει αμοιβή 5% επί της τιμής εισαγωγής! Όμως, προφανώς, το ΙΦΕΤ δεν καταβάλλει clawback για την υπέρβαση της δαπάνης, την οποία και το ίδιο δημιουργεί ως έναν βαθμό. Μάλιστα, η διοίκησή του επιχαίρει δημοσίως για την πορεία των οικονομικών του οργανισμού του, ενώ πρακτικά παρασιτεί εις βάρος του δημοσίου συμφέροντος!

1. Εξέλιξη φαρμακευτικής δαπάνης 2020-2026

του Ολύμπιου Παπαδημητρίου, προέδρου του ΣΦΕΕ

Μόνο για το 2022,

οι συνολικές

επιστροφές των

εταιρειών εκτιμάται

ότι ανέρχονται στο

47% της συνολικής

δαπάνης για το

φάρμακο, με

την Πολιτεία να

καλύπτει μόλις

το 42% και οι

ασθενείς το 11%.

Hνέα κυβέρνηση έχει προτάξει στις προτεραιότητές της τους τομείς της υγείας και της ψηφιακής μεταρρύθμισης. Από την πλευρά μας, ως ΣΦΕΕ, αποσκοπούμε στη διαμόρφωση ενός βιώσιμου συστήματος υγείας προς όφελος των Ελλήνων ασθενών. Συνεπώς, η προτεραιοποίηση της κυβέρνησης μόνο ικανοποίηση μπορεί να μας προκαλεί, αφού, υπό προϋποθέσεις, συγκλίνουμε προς έναν κοινό στόχο. Τα κύρια θέματα για την πολιτική του φαρμάκου, που ευελπιστούμε ότι συγκαταλέγονται στις προτεραιότητες της κυβέρνησης, είναι τα εξής:

1. Εξορθολογισμός της δημόσιας χρηματοδότησης για το φάρμακο Καθίσταται απαραίτητος ο συνολικός εξορθολογισμός της δημόσιας φαρμακευτικής χρηματοδότησης, ο οποίος θα πρέπει να λαμβάνει υπόψη τις πραγματικές ανάγκες του συστήματος σε φάρμακα, το υγειονομικό και δημογραφικό προφίλ της χώρας μας, αλλά και τις νέες, καινοτόμες θεραπείες που έρχονται. Τα τελευταία χρόνια, ο φαρμακευτικός κλάδος επωμίζεται οριζόντια μέτρα και υπέρογκες επιστροφές. Μόνο για το 2022, οι συνολικές επιστροφές των εταιρειών εκτιμάται ότι ανέρχονται στο 47% της συνολικής δαπάνης για το φάρμακο, με την Πολιτεία να καλύπτει μόλις το 42% και οι ασθενείς το 11%. Την ίδια στιγμή, οι τιμές των πρωτότυπων φαρμάκων καθορίζονται από την Πολιτεία μεταξύ των χαμηλότερων επιπέδων της Ευρώπης, ενώ βαίνουν μόνον περαιτέρω μειούμενες, γεγονός που συμβάλλει, σε μεγάλο βαθμό, στις ελλείψεις φαρμάκων, λόγω παράλληλων εξαγωγών.

Για κάποιες κατηγορίες φαρμακευτικής δαπάνης πρέπει να αναζητηθούν κονδύλια από άλλες πηγές, όπως, για παράδειγ-

μα, για τη φαρμακευτική κάλυψη των ανασφάλιστων πολιτών, όπου παρατηρείται μάλιστα η εξής στρέβλωση: ενώ η ανεργία βαίνει συνεχώς μειούμενη, η δαπάνη για τους ανασφάλιστους συνεχώς αυξάνεται και υπερβαίνει τα 300 εκατ. ευρώ ετησίως (2022).

Άλλη κατηγορία για την οποία πρέπει να προβλεφθεί ξεχωριστό πρόσθετο κονδύλι είναι τα φάρμακα που εισάγει ο ΙΦΕΤ, τα οποία καλύπτουν κάποιες ειδικές περιπτώσεις, ενώ δεν καταβάλλουν και υποχρεωτικές επιστροφές (clawback & rebate), επιβαρύνοντας τον υπάρχοντα δημόσιο προϋπολογισμό κατά περίπου 200 εκατ. ευρώ ετησίως.

2. Βελτίωση της αποδοτικότητας τον πόρων - Ψηφιοποίηση του συστήματος Είναι απαραίτητη η αποδοτικότερη χρήση των υπαρχόντων πόρων μέσα από την αξιοποίηση των ψηφιακών εργαλείων για τον έλεγχο της συνταγογράφησης, την εφαρμογή των πρωτοκόλλων, την ανάπτυξη φίλτρων συνταγογράφησης, την εισαγωγή του ηλεκτρονικού φακέλου ασθενούς, τη διασύνδεση των εργαστηριακών εξετάσεων με την ηλεκτρονική συνταγογράφηση, την πλήρη ψηφιοποίηση της κατανάλωσης και των εξετάσεων στα νοσοκομεία, καθώς και τη διενέργεια διαγωνισμών, όπου είναι εφικτό. Χωρίς έλεγχο και βελτίωση της απόδοσης των πόρων, οποιαδήποτε ενίσχυση της χρηματοδότησης θα έχει παροδικό αποτέλεσμα.

3.

Πρόσβαση των ασθενών στην

καινοτομία

Οι νέες θεραπείες υψηλής αξίας δημιουργούν επιπλέον προκλήσεις για όλα τα συστήματα υγείας διεθνώς, αφού πολλές φορές έχουν υψηλό κόστος. Η Πολιτεία πρέπει να εξασφαλίσει την πρόσβαση των

Οι 6 προτεραιότητες

στη φαρμακευτική πολιτική

ασθενών στην καινοτομία, εισάγοντας νέους τρόπους αξιολόγησης, χρηματοδότησης και αποζημίωσής τους. Ο ΣΦΕΕ έχει προτείνει τη δημιουργία ενός Ταμείου Καινοτομίας (Innovation Fund), το οποίο θα μπορεί να χρηματοδοτήσει αυτές τις θεραπείες παράλληλα με την αξιολόγησή τους.

4. Ενίσχυση των επενδύσεων σε

Ε&Α

Για να προσελκύσουμε περισσότερες επενδύσεις στην παραγωγή και την Έρευνα και Ανάπτυξη (Ε&Α) θα πρέπει να δοθούν περαιτέρω κίνητρα. Η παροχή κινήτρων για παραγωγικές επενδύσεις και η ενίσχυση των ελληνικών φαρμακευτικών επιχειρήσεων είναι καθοριστικής σημασίας για την εθνική οικονομία και την ανάπτυξη των εξαγωγών. Ωστόσο, η προσέλκυση περισσότερων κλινικών μελετών πρέπει επίσης να αποτελεί πρωταρχικό στόχο και πρέπει να επανεξεταστεί το σχετικό πλαίσιο που βασίζεται στο Ταμείο Ανάκαμψης. Παρ’

όλο που σε ευρωπαϊκό επίπεδο επενδύο-

νται σε κλινικές μελέτες 39 δισ. ευρώ ετησίως, η Ελλάδα απορροφά μόλις 100 εκατ. ευρώ. Θα πρέπει να γίνει κατανοητό

ότι από τις κλινικές μελέτες ωφελημένοι

είναι πρωτίστως οι ασθενείς αλλά και το σύστημα υγείας.

5. Αναθεώρηση της Ευρωπαϊκής

Φαρμακευτικής Νομοθεσίας

Θα πρέπει η χώρα μας να εξακολουθήσει

να υποστηρίζει το οικοσύστημα της προστασίας της πνευματικής ιδιοκτησίας μέσα από τη διατήρηση ή και την ενίσχυση

του υπάρχοντος πλαισίου κινήτρων για την καινοτομία, όπως είχε δεσμευθεί επίσημα η κυβέρνηση. Ευελπιστούμε ότι η άποψη αυτή θα ενισχυθεί και θα αποτελέσει εθνική θέση κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων αναφορικά με την αναθεώρηση της Ευρωπαϊκής Φαρμακευτικής Νομοθεσίας, το επόμενο διάστημα.

6. Βελτίωση της λειτουργικότητας του συστήματος Ο τρόπος άσκησης της πολιτικής για το φάρμακο και ο τρόπος αντιμετώπισης των φαρμακευτικών εταιρειών χαρακτηρίζεται από δυσλειτουργικότητα. Η αναδρομική ισχύς των διαπραγματεύσεων, η τεράστια καθυστέρηση στην έκδοση των εκκαθαριστικών σημειωμάτων των υποχρεωτικών επιστροφών, η έλλειψη δεδομένων, άρα και διαφάνειας, από τους κρατικούς οργανισμούς προς τις φαρμακευτικές εταιρείες επηρεάζουν την καθημερινότητα της βιομηχανίας και εντείνουν την έλλειψη προβλεψιμότητας και διαφάνειας, οι οποίες είναι απαραίτητες συνθήκες του υγιούς επιχειρείν.

Ο κλάδος μας, διαχρονικά, στηρίζει το Σύστημα Υγείας και τους ασθενείς. Σε περιόδους δύσκολες, σταθήκαμε συνοδοιπόρος της Πολιτείας, διασφαλίζοντας την απρόσκοπτη πρόσβαση των ασθενών στα φάρμακά τους, και έτσι θα συνεχίσουμε. Χρειάζεται, ωστόσο, η διαμόρφωση μιας βιώσιμης εθνικής φαρμακευτική πολιτικής, με επίκεντρο τον ασθενή, τη Δημόσια Υγεία και την απασχόληση. •••

Η παροχή κινήτρων

για παραγωγικές

επενδύσεις και

η ενίσχυση

των ελληνικών

φαρμακευτικών

επιχειρήσεων

είναι καθοριστικής

σημασίας για την

εθνική οικονομία

και την ανάπτυξη

των εξαγωγών.

της Λαμπρίνας Μπαρμπετάκη, προέδρου του PhARMA Innovation Forum

Oι προκλήσεις για τη νέα κυβέρνηση στο πεδίο της φαρμακευτικής πολιτικής είναι πολλές και σημαντικές. Ήταν ήδη γνωστές πριν τις εκλογές, έχουν επισημανθεί και καταγραφεί με τεκμηριωμένο τρόπο επανειλημμένα και στρέφονται κυρίως γύρω από τους άξονες της χρηματοδότησης και της προώθησης διαθρωτικών μεταρρυθμίσεων. Δυστυχώς, η πρόσφατη επικαιρότητα, με την έκδοση των σημειωμάτων του νοσοκομειακού clawback για το πρώτο εξάμηνο του 2022 ανέδειξε, σε όλη της την έκταση, τη σημασία των προκλήσεων και το πόσο επείγουσα είναι η πολιτική τους αντιμετώπιση. Έγινε, ουσιαστικά, σαφές ότι η ανεπάρκεια της κρατικής χρηματοδότησης και η υστέρηση των μεταρρυθμίσεων οδηγούν στη μη βιώσιμη συνθήκη της χρηματοδότησης από τις ίδιες τις εταιρείες ενός ποσοστού της αξίας των φαρμάκων που φτάνει –και σε ορισμένες περιπτώσεις ξεπερνά– το 70%!

Προφανώς, αυτή η συνθήκη θέτει σε άμεσο και ρεαλιστικό κίνδυνο την πρόσβαση

των ασθενών στην Ελλάδα σε καινοτόμες θεραπείες που έχουν ανάγκη, μια πρόσβαση που για τους περισσότερους πολίτες της ΕΕ θεωρείται αυτονόητη. Η αύξηση της –στάσιμης εδώ και χρόνια–χρηματοδότησης της φαρμακευτικής δαπάνης προκύπτει, συνεπώς, ως απόλυτη ανάγκη. Ο αυξημένος προϋπολογισμός,

ωστόσο, θα πρέπει να είναι ενιαίος, ώστε να αποτρέπεται η διακριτική μεταχείριση συγκεκριμένων κατηγοριών φαρμάκων έναντι άλλων και να γίνεται εφικτή η μεταφορά των εξοικονομήσεων που προκύπτουν σε θεραπευτικές κατηγορίες χωρίς καινοτόμα φάρμακα προς κατηγορίες με καινοτόμα φάρμακα ή σε αυτές που υπόκεινται σε μεγάλη αύξηση των δαπανών για λόγους επιδημιολογικούς ή θεραπευτικής αποτελεσματικότητας.

Παράλληλα, θα πρέπει να υπάρξει και επιπλέον χρηματοδότηση, στην κατεύθυνση της αναδιανομής των πόρων που έχουν διατεθεί από το RRF προς τον προϋπολογισμό της φαρμακευτικής καινοτομίας (νοσοκομεία και ΕΟΠΥΥ), τουλάχιστον σε επίπεδο που να εξισώνει το clawback της βιομηχανίας για όλα τα κανάλια.

Ως PhARMA Innovation Forum, επιμένουμε συστηματικά και στις διαρθρωτικές μεταρρυθμίσεις. Αυτές σχετίζονται κυρίως με την ψηφιοποίηση του συστήματος και τις θεσμικές μεταρρυθμίσεις που θα επιτρέψουν αφενός τον εξορθολογισμό της δαπάνης και αφετέρου την εμπέδωση ενός κλίματος διαφάνειας, εμπιστοσύνης και προβλεψιμότητας.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η έναρξη λειτουργίας της ΕΚΑΠΥ, η οποία θα επιφέρει οφέλη αποδοτικότητας στο σύστημα, συμπεριλαμβανομένης της ταχύτερης λήψης των εκπτώσεων κατόπιν διαπραγμάτευσης και της βελτίωσης της λήψης αποφάσεων με βάση δεδομένα. Υπολογίζεται ότι η εφαρμογή της ΕΚΑΠΥ θα εξοικονομήσει πόρους κατά 10% από τη δαπάνη των φαρμακευτικών προϊόντων. Οι παραπάνω προτεραιότητες θα πρέπει να συνδυαστούν και με την αναδιάρθρωση των κινήτρων για την επένδυση σε έρευνα και ανάπτυξη, που είναι απαραίτητη. Το τελικό ζητούμενο δεν μπορεί παρά να είναι ένα εθνικό σύστημα υγείας στο οποίο οι ασθενείς που ζουν στην Ελλάδα να απολαμβάνουν ισότιμη και απρόσκοπτη πρόσβαση σε καινοτόμες υπηρεσίες και θεραπευτικές λύσεις. •••

Είμαστε σε επαφή

Μαθαίνουμε για τη Θρόμβωση

Γνωρίζουμε

την Ψωρίαση

gateo hrombs.gr psoriasis.myderma.info

youtube.com/leopharmagreece leo-pharma.gr

Ενημερωνόμαστε

για την ατοπική δερματίτιδα

atopic.myderma.info

œ

πωλήσεων στη λιανική αγορά

Hλιανική αγορά φαρμάκων καταγράφει αύξηση πωλήσεων σε αξίες και όγκο, παρά τις σημαντικές ελλείψεις φαρμάκων. Παράγοντες

της αγοράς αποδίδουν την αύξηση στη διείσδυση νέων και πιο ακριβών θεραπειών, σε συνδυασμό με την έκρηξη των ιώσεων τον χειμώνα που μας πέρασε. Αυτό τουλάχιστον προκύπτει από στοιχεία

της εταιρείας μελετών IQVIA, για λογαριασμό του Συνδέσμου Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδας (ΣΦΕΕ). Η αγορά των φαρμάκων κατά το δωδεκάμηνο 1/4/2022-31/3/2023 διαμορφώθηκε στα

4,55 δισ. ευρώ, σημειώνοντας αύξηση κατά 5,9% σε σχέση με το αντίστοιχο προηγούμενο δωδεκάμηνο. Όσον αφορά τον όγκο, διακινήθηκαν περίπου κατά 3,5% περισσότερες συσκευασίες φαρμάκων.

Να σημειωθεί ότι τα στοιχεία δεν περιλαμβάνουν τα φάρμακα που χορηγούνται

στα νοσοκομεία, αλλά και τα Φάρμακα Υψηλού Κόστους, που διακινούνται κυρίως από τα φαρμακεία του ΕΟΠΥΥ. Περιέχουν σκευάσματα που δίνονται με συνταγή αλλά και μη συνταγογραφούμενα (ΜΗΣΥΦΑ), όπως τα παυσίπονα. Στις επιμέρους κατηγορίες έχουμε:

œ

Αύξηση 2,3% στα φάρμακα προστατευμένης πατέντας (on patent) από πλευράς όγκου και 7,5% από πλευράς αξίας.

œ Στα γενόσημα, σημειώθηκε αύξηση της τάξης του 7,4% στον όγκο, η οποία συνοδεύτηκε από σημαντική αύξηση 10,3% σε αξία.

œ

Επίσης, τα off-patent, δηλαδή «επώνυμα» φάρμακα τα οποία έχουν χάσει όμως την πατέντα τους, σημείωσαν αύξηση 2,4% σε αξία και 2,6% σε όγκο.

Ρεκόρ

Τι δείχνει μελέτη της IQVIA

Σημαντική αύξηση στην κατανάλωση γενοσήμων

œ Συνολικά στο δωδεκάμηνο, τα πρωτότυπα φάρμακα (με πατέντα προστατευόμενη ή μη), απορρόφησαν το περίπου 59% της αγοράς σε αξίες (30% με προστασία πατέντας και 29% τα off-patent)

και τα γενόσημα το 23% της αγοράς.

œ Από πλευράς όγκου, τα πρωτότυπα υπό προστασία πατέντας σκευάσματα απορρόφησαν το 8% της αγοράς, τα εκτός πατέντας πρωτότυπα το 37% και τα γενόσημα περίπου το 34%.

œ Από το σύνολο των 4,55 δισ. της λιανικής αγοράς, τα πρωτότυπα (on και offpatent) αυξήθηκαν σε περίπου 2,41 δισ.

ευρώ από 2,3 δισ. ευρώ και τα γενόσημα αυξήθηκαν σε 1,2 δισ. ευρώ από 1,1 δισ. ευρώ. Περίπου στα 925 εκατ. ευρώ, από 895 εκατ. ευρώ, εκτιμάται ότι διαμορφώθηκε η αγορά των υπόλοιπων προϊόντων.

œ Βάσει τιμής, τα φάρμακα που κοστίζουν κάτω από 10 ευρώ αποτελούν το 66% της αποζημιούμενης αγοράς από πλευράς όγκου. Ακολουθούν με ποσοστό 12% αυτά που κοστίζουν μεταξύ 10 και 14,99 ευρώ, 5% κατέχουν τα φάρμακα κόστους 15 έως 19,99 ευρώ και περίπου 5% αυτά των 20-29,99 ευρώ.

œ Σε ό,τι αφορά τις θεραπευτικές κατηγορίες, πρώτα σε κυκλοφορία είναι τα φάρμακα για το πεπτικό σύστημα και τον μεταβολισμό με 23,8% (εδώ περιλαμβάνονται και τα αντιδιαβητικά), ακολουθούν τα καρδιολογικά με 21%, τα νευρολογικά με 13% και με 12,5% σκευάσματα για το αίμα και τα αιμοποιητικά όργανα. Οι τέσσερις αυτές κατηγο-

ρίες καλύπτουν το 70,3% της αγοράς.

œ

Τέλος, τα εμβόλια απέσπασαν το 5% της αγοράς σε αξία και το 2% σε όγκο.

Σύμφωνα με την IQVIA, από τις μειώσεις τιμών που εφαρμόστηκαν μέσα στην προηγούμενη χρονιά, αλλά και στις αρχές του 2023, για τα συνταγογραφούμενα φάρμακα που αποζημιώνονται, η αγορά των οποίων διαμορφώθηκε στα περίπου 4 δισ. ευρώ, θα έπρεπε να έχει σημειωθεί εξοικονόμηση της τάξης των 56 εκατ. ευρώ για το διάστημα που εξετάζεται.

Όμως, τελικά, όχι μόνο δεν υπήρξε εξοικονόμηση, αλλά παρουσιάζεται και ενίσχυση των πωλήσεων κατά 170 εκατ. ευρώ, καθώς οι μειώσεις τιμών «εξανεμίστηκαν» από την αύξηση του όγκου πωλήσεων κατά 122 εκατ. ευρώ και την αλλαγή του μείγματος των θεραπευτικών σχημάτων ή αλλιώς την υποκατάσταση (συνταγογράφηση πιο ακριβών σκευασμάτων έναντι φθηνότερων) κατά 104 εκατ. ευρώ. •••

Η αγορά των φαρμάκων κατά το δωδεκάμηνο 1/4/2022-31/3/2023 διαμορφώθηκε στα

4,55 δισ. ευρώ, σημειώνοντας αύξηση κατά

5,9% σε σχέση με το αντίστοιχο προηγούμενο δωδεκάμηνο.

œ Το φαινόμενο εμφανίζεται σε όλες τις χώρες της Ευρώπης

Νέα απαγόρευση παράλληλων εξαγωγών από

τον ΕΟΦ

Οι συνεχιζόμενες ελλείψεις φαρμάκων διχάζουν τους φορείς της φαρμακευτικής αγοράς. Φαρμακαποθηκάριοι, φαρμακοποιοί και φαρμακοβιομήχανοι ρίχνουν, ο ένας στον άλλο, τις ευθύνες για την κατάσταση, ενώ ο ΕΟΦ επιχειρεί μάταια να αντιμετωπίσει το πρόβλημα με επ’ αόριστον απαγόρευση των παράλληλων εξαγωγών 280 σκευασμάτων. Ειδικότερα, στις 7 Ιουλίου 2023, ο ΕΟΦ ανακοίνωσε ότι, σε συνεργασία με το Υπουργείο Υγείας, προχωρά σε συγκεκριμένες κινήσεις για την αντιμετώπιση των ελλείψεων:

œ Οι φαρμακευτικές εταιρείες να αυξήσουν σημαντικά, το επόμενο χρονικό διάστημα,

τις ποσότητες των φαρμάκων που κυκλοφορούν στην ελληνική αγορά, το οποίο άλλωστε αποτελεί και υποχρέωσή τους.

œ Οι φαρμακαποθήκες υποχρεώνονται να δηλώνουν τις πωλήσεις και τα αποθέματά τους για τα ελλειπτικά φάρμακα σε πραγματικό χρόνο, ώστε να είναι άμεσα διαθέσιμη η εκτίμηση του φαινομένου και η ανεύρευση λύσεων. Για τον λόγο αυτό, αναπτύχθηκε ειδική πλατφόρμα, η οποία θα τεθεί σε λειτουργία μέσα στην εβδομάδα.

œ Με απόφαση του Υπουργείου Υγείας, η χορήγηση φαρμάκων που βρίσκονται σε έλλειψη ή περιορισμένη διάθεση θα γίνεται από τα φαρμακεία στους ασθε-

Συνεχίζονται οι ελλείψεις φαρμάκων

νείς μόνο εφόσον αυτά έχουν συνταγογραφηθεί ηλεκτρονικά βάσει των ενδείξεων και από τις ιατρικές ειδικότητες που προβλέπονται.

œ

Οποιαδήποτε έλλειψη ή δυσκολία ανεύρεσης φαρμάκου πρέπει να δηλώνεται

από τους φαρμακοποιούς και τους γιατρούς στην πλατφόρμα του ΕΟΦ, ώστε να λαμβάνεται μέριμνα άμεσα.

Ο οργανισμός σημείωσε ακόμη ότι έλλειψη

θεωρείται η αδυναμία κάλυψης των αναγκών σε επίπεδο δραστικής ουσίας και όχι σκευάσματος, καθώς η ουσία μπορεί να παρέχεται μέσω εναλλακτικών γενόσημων σκευασμάτων. Στις περιπτώσεις

στις οποίες υπάρχουν εναλλακτικά σκευάσματα, ενθαρρύνεται η κάλυψη των αναγκών με γενόσημα φάρμακα.

Λίγες μέρες αργότερα, στις 27 Ιουλίου 2023, ο ΕΟΦ ανακοίνωσε ότι, από την 1η Αυγούστου, τίθεται σε εφαρμογή η απαγόρευση των εξαγωγών 280 σκευασμάτων. Το γεγονός προκάλεσε σφοδρή κόντρα ανάμεσα στον πρόεδρο του ΠΦΣ, κ. Απόστολο Βαλτά, και τον πρόεδρο του Πανελληνίου Συλλόγου Φαρμακαποθηκαρίων, κ. Θεόδωρο Σκυλακάκη, ο οποίος μάλιστα υπέβαλε μήνυση! Ο κ. Βαλτάς και ο ΠΦΣ επικρότησαν δημόσια τις αποφάσεις του ΕΟΦ, ενώ, όπως ήταν φυσικό, από την πλευρά του ΠΣΦ, ο κ. Σκυλακάκης αντέδρασε έντονα, κατακεραυνώνοντας τη διοίκηση του ΕΟΦ και την κυβέρνηση.

Αξίζει να αναφερθεί ότι υπήρξε ένα αλαλούμ κατά τη δημοσιοποίηση της απόφασης του ΕΟΦ. Το πρωί, συμπεριλήφθηκε

λίστα με περιορισμένο αριθμό φαρμάκων, ενώ το απόγευμα έγινε «ορθή επανακοινοποίηση», στην οποία αναφέρονται τα 280 σκευάσματα.

Εύλογα, ο ΠΣΦ αναρωτήθηκε τι… μεσολάβησε, επισημαίνοντας ότι η απόφαση ελήφθη «χωρίς καμία τεκμηρίωση της έλλειψης» των συγκεκριμένων σκευασμάτων. Ακόμη, δικαιολογημένα, επισημαίνει ότι «ο ΕΟΦ αυτοαναιρείται, θέτοντας σε απαγόρευση πάνω από 40 φαρμακευτικά προϊόντα, τα οποία διαθέτουν πληθώρα γενόσημων»…

Στο μεταξύ, μία ημέρα νωρίτερα, στις 26 Ιουλίου 2023, ο ΕΟΦ έθεσε σε λειτουργία μια νέα Ηλεκτρονική Υπηρεσία «Δήλωσης Αποθεμάτων Φαρμάκων Ανθρώπινης Χρήσης». Και κάλεσε τους κατόχους άδειας χονδρικής πώλησης φαρμάκων να προετοιμαστούν δημιουργώντας λογαριασμό για την εν λόγω υπηρεσία άμεσα και, σε κάθε περίπτωση, εντός εύλογου χρόνου 7 εργάσιμων ημερών.

Διεθνές πρόβλημα

Να σημειώσουμε ότι ελλείψεις φαρμάκων δεν υπάρχουν μόνο στην Ελλάδα. Το φαινόμενο αφορά όλη την Ευρώπη και τις ΗΠΑ, στον βαθμό που στην παγκόσμια αφορά παρατηρείται μεγάλη έλλειψη δραστικών ουσιών, λόγω των συνεπειών της πανδημίας και της αναταραχής στη διεθνή εφοδιαστική αλυσίδα. Έρευνα της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας Φαρμακοποιών (PGEU), που αφορά το 2022 σε 29 χώρες της Ευρώπης, έδειξε ότι υπάρχουν ελλείψεις σε περίπου 600 σκευάσματα, ενώ το 2021 ο αριθμός τους δεν ξεπερνούσε τα 300.

Τα καρδιαγγειακά φάρμακα ήταν ανεπαρκώς διαθέσιμα στο μεγαλύτερο ποσοστό των χωρών (82,76%), ακολουθούμενα από εκείνα για το νευρικό σύστημα, τα αντιβιοτικά (79,31%) και τα φάρμακα για το αναπνευστικό σύστημα (75,86%).

Μάλιστα, τον Ιούνιο είχαμε για πρώτη φορά 24ωρη απεργία στα φαρμακεία της Γερμανίας, με βασικό θέμα τις ελλείψεις φαρμάκων. Ακόμη, η Ομοσπονδιακή Ένωση Φαρμακοποιών (ABDA) αντιδρά στη μεγάλη καθημερινή γραφειοκρατία που απαιτούν τα ασφαλιστικά ταμεία. Προτάσεις

Αξίζει να αναφέρουμε ορισμένα από τα μέτρα που έχει προτείνει ο Πανελλήνιος Φαρμακευτικός Σύλλογος:

œ

Επ’ αόριστον απαγόρευση των παράλληλων εξαγωγών στα φάρμακα για τα οποία καταγράφονται ελλείψεις, και αυτό διότι έχει διαπιστωθεί στην πράξη πως μόνο όταν οι αποφάσεις απαγόρευσης των εξαγωγών έχουν διάρκεια η αγορά σταδιακά ομαλοποιείται. Αντιθέτως, όταν τα μέτρα δεν έχουν μόνιμο αλλά παροδικό χαρακτήρα, οι φαρμακαποθήκες τα αποθεματοποιούν, χωρίς να τα διαθέτουν στην ελληνική αγορά, και μετά τα εξάγουν μαζικά.

œ

Αλλαγή της ελληνικής νομοθεσίας, απαγορεύοντας τις πωλήσεις μεταξύ χονδρεμπόρων πέραν ενός φυσιολογικού ποσοστού, με στόχο τον περιορισμό των ανταλλαγών φαρμακευτικών σκευασμάτων, με σκοπό την εξαγωγή τους. Δεν είναι δυνατόν το 80% του τζίρου ενός χονδρέμπορα να είναι πωλήσεις προς έναν άλλο χονδρέμπορα.

œ Να υπάρξει εφαρμογή real-time ενημέρωσης για το ποιες εξαγωγές πραγματοποιεί κάθε χονδρέμπορος, ώστε να γνωρίζουν όλοι, η Πολιτεία, η φαρμακευτική εταιρεία και εμείς οι φαρμακοποιοί, τι εξάγει κάθε χονδρέμπορος.

œ Ενίσχυση και αυστηροποίηση του θεσμικού πλαισίου λειτουργίας των χονδρεμπόρων.

œ

Έλεγχος από την κυβέρνηση της σωστής λειτουργίας στο σύνολο της εφοδιαστικής αλυσίδας, δηλαδή στους Marketing Authorization Holders, στους χονδρεμπόρους, στα φαρμακεία, και αυστηρή

εφαρμογή των νόμων και τα μέτρων τα οποία έχει η ίδια αποφασίσει.

œ

Ενίσχυση της δυνατότητας των φαρμακείων να δημιουργήσουν σε συνεργασία με την Πολιτεία “alert” πιθανής έλλειψης

του φαρμακευτικού προϊόντος. Ο Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων και ο Πανελλήνιος Φαρμακευτικός Σύλλογος να συνεργάζονται για τη δημιουργία μιας ηλεκτρονικής εφαρμογής με την οποία ο γιατρός θα ενημερώνεται για το φάρμακο που τελεί υπό έλλειψη, κατά τη συνταγογράφηση κ.ά.

Από την πλευρά του, ο ΣΦΕΕ έχει επισημάνει ότι: «Το θέμα των ελλείψεων των φαρμάκων είναι ένα παγκόσμιο φαινόμενο, με πολλές διαστάσεις. Η ευρωπαϊκή στρατηγική του φαρμάκου, που συζητείται εδώ και δύο-τρία χρόνια στις Βρυξέλλες, έχει θέσει το θέμα των ελλείψεων φαρμάκων στο επίκεντρο των πρωτοβουλιών της, χωρίς όμως να προτείνει βιώσιμες και ουσιαστικές λύσεις για την αντιμετώπιση του προβλήματος.

Στην Ελλάδα, το θέμα είναι ακόμα πιο πολύπλοκο, διότι, εκτός από την έλλειψη πρώτων υλών και δραστικών ουσιών, που επηρεάζει τα εργοστάσια, υπάρχει και το ζήτημα των παράλληλων εξαγωγών πρωτότυπων κυρίως φαρμάκων, το οποίο οφείλεται στις πολύ χαμηλές τιμές σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Για παράδειγμα, οι τιμές αυτές στην τοπική μας αγορά κυμαίνονται στο 1/4 ή το 1/5 της τιμής των ιδίων σκευασμάτων στη Γερμανία, και αυτό το τεράστιο περιθώριο κέρδους ωθεί κάποιους Έλληνες χονδρέμπορους να προτιμούν τις εξαγωγές.

Η Ελλάδα είναι μία από τις 7 χώρες που έχουν επιβάλει απαγόρευση εξαγωγών κατά καιρούς. Σαν ΣΦΕΕ, έχουμε κάνει συγκεκριμένες προτάσεις για το θέμα των παράλληλων εξαγωγών, με κυρίαρχη την περισσότερη διαφάνεια στη διακίνηση των φαρμάκων σε όλους τους κρίκους της εφοδιαστικής αλυσίδας και κυρίως στους χονδρεμπόρους.

Από το 2016, η φαρμακοβιομηχανία καταθέτει στον ΕΟΦ καθημερινά τις πωλήσεις φαρμάκων ανά κωδικό και ανά ΑΦΜ παραλήπτη. Η σημαντική αύξηση των αποθεμάτων των φαρμάκων, εάν δεν εξασφαλίζεται η διαφάνεια και ο έλεγχος στην αλυσίδα διανομής, δεν θα μειώσει τις ελλείψεις στη χώρα μας και θα επιφέρει δραματική αύξηση του κόστους στη βιομηχανία». •••

Διαβήτης τύπου 1

Πολλές μελέτες έχουν επιβεβαιώσει ότι υπήρχε αύξηση των διαγνώσεων έως και 40% νέων περιστατικών διαβήτη τύπου 2 σε άτομα που νόσησαν με Covid-19, ενώ σε πολλούς δεν υπήρχε κανένας προδιαθεσικός παράγοντας για διαβήτη. Νέες μελέτες δείχνουν ότι υπάρχει αύξηση και των περιπτώσεων με τον λεγόμενο διαβήτη τύπου 1, αλλά δεν είναι ξεκάθαρο αν οφείλεται στον ιό ή στο lockdown. Το θέμα αναλύει ο κ. Αντώνιος Λέπουρας, διευθυντής της Παθολογικής-Διαβητολογικής Κλινικής και του Διαβητολογικού Κέντρου Metropolitan General.

Σε μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό The Lancet Diabetes & Endocrinology, τόσο η συχνότητα εμφάνισης του διαβήτη τύπου 1 όσο και η σοβαρότητα των συμπτωμάτων κατά την εμφάνιση αυξήθηκαν μεταξύ των παιδιών και των εφήβων στη Φινλανδία στους πρώτους 18 μήνες της πανδημίας Covid-19. Όμως, δεν είναι σαφές εάν αυτό οφειλόταν στον ίδιο τον ιό SARS-CoV-2, καθώς λίγοι είχαν επιβεβαιωθεί με λοίμωξη πριν από τη διάγνωση. Δυστυχώς, σχεδόν έως και το ένα τέταρτο του πληθυσμού της μελέτης δεν είχε υποβληθεί σε τεστ SARS-CoV-2. Οι ερευνητές, στα συμπεράσματά τους, ισχυρίζονται ότι τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης υποδηλώνουν πως η αύξηση του ποσοστού της νόσου και της συχνότητας της σοβαρής και επικίνδυνης επιπλοκής, δηλαδή της διαβητικής κετοξέωσης, σχε-

τίζεται με τα προληπτικά μέτρα που εισήχθησαν στην αρχή της πανδημίας, όπως το lockdown και η φυσική απόσταση, και πολύ λιγότερο με την άμεση επίδραση του SARS-CoV-2.

Παρ’ όλα αυτά, εκτός από την ερμηνεία

της αιτιώδους συνάφειας, δηλαδή ότι τα lockdown και όχι ο ιός μπορεί να παίζουν τον πιο σημαντικό ρόλο, μια διαφορετική

άποψη είναι ότι υπάρχει μια εμπλοκή του

ιού, είτε μέσω φλεγμονής είτε ακόμη και άμεσης καταστροφικής επίδρασης στα βκύτταρα του παγκρέατος.

Η υπόθεση αυτή στηρίζεται σε προηγούμενες μελέτες, όπου ο ιός έχει συνδεθεί με την ανάπτυξη διαβήτη τύπου 1, οι οποίες έχουν επίσης δείξει ότι μπορεί τα παιδιά να μην έχουν απαραίτητα 100% θετικότητα στον έλεγχο για αντισώματα, λόγω της ετερογένειας της απόκρισης των Τ-κυττάρων και της αδυναμίας των τεστ να τον ανακαλύψουν. Επικρατεί, λοιπόν, μεγάλη διαφωνία μεταξύ των «ειδικών» στο θέμα σε σχέση με τον διαβήτη και τη λοίμωξη Covid-19, δηλαδή σε τι βαθμό ο ιός παίζει ρόλο στην εμφάνιση νέων περιστατικών. Υπάρχουν, σίγουρα, στοιχεία ότι ακόμη και οι ήπιες λοιμώξεις από τον SARS-CoV-2 αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2. Αυτό, από μόνο του, χρειάζεται στενή, διαχρονική προληπτική ιατρική παρακολούθηση με την πάροδο του χρόνου.

Οι ερευνητές συνέκριναν δεδομένα από το Φινλανδικό Μητρώο Παιδιατρικού Διαβήτη για την περίοδο από 1 Μαρτίου 2020 έως 31 Αυγούστου 2021 με εκείνα των ίδιων περιόδων για

ετών διαγνώστηκαν κατά τη διάρκεια της 18μηνης πανδημικής περιόδου (3/20-8/21) και συνολικά 2.096 διαγνώστηκαν κατά τη συνδυασμένη περίοδο αναφοράς των 54 μηνών (3/14-8/19).

Η επίπτωση του διαβήτη τύπου 1 ήταν 61 ανά 100.000 πληθυσμού ηλικίας κάτω των 15 ετών κατά τη διάρκεια της πανδημίας, σημαντικά υψηλότερη από 52,3 ανά 100.000 που παρατηρήθηκε κατά την περίοδο αναφοράς. Συγκρίνοντας τις δύο περιόδους, η αναλογία ποσοστού επίπτωσης προσαρμοσμένη στην ηλικία και το φύλο ήταν 1,16, η οποία ήταν στατιστικά σημαντική. Τα περισσότερα παιδιά είχαν σοβαρή επιπλοκή με διαβητική κετοξέωση στη διάγνωση κατά τη διάρκεια της πανδημίας (30,8% έναντι 22,6%) και με σημαντικά μεγαλύτερη συχνότητα κατά την εμφάνιση διαβήτη τύπου 1 (8,8% έναντι 5,6%). Από τα 583 παιδιά στα οποία αναλύθηκαν τα αντισώματα SARS-CoV-2 (το 25,7% των ατόμων της μελέτης που διαγνώστηκαν με διαβήτη τύπου 1) μόνο 5 (1%) θεωρήθηκε ότι είχαν οξεία λοίμωξη Covid-19 πριν από τη διάγνωση με βάση δύο διαφορετικές εξετάσεις αντισωμάτων.

Μπορεί να φταίει ο ιός, αλλά

μπορεί και το lockdown

Τα προκαταρκτικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι το ποσοστό του διαβήτη τύπου 1 έχει μειωθεί στα παιδιά της Φινλανδίας μετά την άρση του περιορισμού της πανδημίας το καλοκαίρι του 2021. Καταγράφηκαν 211 νέα κρούσματα μεταξύ Σεπτεμβρίου 2021 και Φεβρουαρίου 2022, σε σύγκριση με 301 από την 1η Μαρτίου 2020 έως τις 31 Αυγούστου 2021. Σύμφωνα με αυτό που εί-

ναι γνωστό ως υπόθεση της βιοποικιλότητας, η μικροβιακή έκθεση και οι λοιμώξεις στην πρώιμη παιδική ηλικία μπορούν να ενισχύσουν την προστασία από αυτοάνοσα νοσήματα. Η μείωση των επαφών σε σχέση με το κοινωνικό lockdown περιόρισε σημαντικά τις οξείες λοιμώξεις στα παιδιά, οι οποίες μπορεί να έχουν αυξήσει τον κίνδυνο εμφάνισης διαβήτη τύπου 1. Ο αντίλογος βέβαια είναι ότι η συσχέτιση που παρατηρήθηκε στη μελέτη δεν πρέπει να εξισωθεί ως αιτιολογική, ειδικά χωρίς βιοδείκτες ή συγκρίσεις μικροχλωρίδας εντέρου, που θα μπορούσαν ενδεχομένως να τεκμηριώσουν τη βιολογική αληθοφάνεια αυτής της παρατήρησης.

Επίσης, το ίδιο το στρες της κοινωνικής απομόνωσης μαζί με το άγχος θανάτου που καλλιεργήθηκε συστηματικά από τα ΜΜΕ αποτελούν από μόνα τους παράγοντες ενεργοποίησης παθολογικών μηχανισμών αυτοανοσίας, με τελικό αποτέλεσμα την αυτοκαταστροφή των εκκρινόντων ινσουλίνη β-κυττάρων του παγκρέατος.

Οι ακριβείς μηχανισμοί για να εξηγήσουν πώς τα μέτρα κοινωνικής απομόνωσης επηρεάζουν την αυτοανοσία και τη βιοποικιλότητα είναι πολύ δύσκολο να τεκμηριωθούν και δεν έχουν ακόμη εξεταστεί. Το μήνυμα αυτής της μελέτης είναι πως πιθανόν να μην είναι αποκλειστικά υπεύθυνος ο ιός για την αύξηση των περιστατικών σακχαρώδους διαβήτη κατά την πανδημία. Τουλάχιστον για τον τύπο 1, ο προστατευτικός εγκλεισμός, δυστυχώς, μείωσε τη μικροβιακή εν γένει έκθεση και τις λοιμώξεις, μειώνοντας με αυτόν τον τρόπο και τους μηχανισμούς αυτοπροστασίας του ανοσιακού μας συστήματος. •••

της κοινωνικής

απομόνωσης μαζί με το άγχος θανάτου

αποτελούν από μόνα

τους παράγοντες

ενεργοποίησης παθολογικών μηχανισμών

αυτοανοσίας.

Το ίδιο το στρες

Η θεραπεία έχει

σχεδιαστεί για

να στοχεύει και

να καταστρέφει

κατά προτίμηση

καρκινικά κύτταρα

που περιέχουν

υψηλές ποσότητες

από αυτά τα ένζυμα.

œ Η νέα θεραπεία είναι προϊόν έρευνας της σουηδικής

μυέλωμα

Πρόκειται για το σκεύασμα melphalan flufenamide σε συνδυασμό με δεξαμεθαζόνη

Οι πρώτοι Έλληνες ασθενείς έχουν ήδη πρώιμη πρόσβαση σε μια καινοτόμο αντικαρκινική θεραπεία. Πρόκειται για το σκεύασμα Pepaxti (melphalan flufenamide) σε συνδυασμό με τη δεξαμεθαζόνη (κορτικοστεροειδές), που έχει εγκριθεί για τη θεραπεία του τριπλά ανθεκτικού πολλαπλού μυελώματος στην Ευρώπη. Πρόκειται για ένα φάρμακο που είναι κατάλληλο για ενήλικες ασθενείς που έχουν πρώτα λάβει τρεις γραμμές θεραπείας, αλλά η νόσος τους έχει υποτροπιάσει.

Το πολλαπλό μυέλωμα εμφανίζεται όταν τα πλασματοκύτταρα, ένας τύπος λευκών αιμοσφαιρίων, γίνονται καρκινικά και αναπτύσσονται ανεξέλεγκτα στον μυελό των οστών, στον σπογγώδη ιστό μέσα στα οστά. Τα πλασματοκύτταρα γεμίζουν τον μυελό των οστών, χωρίς να αφήνουν χώρο για τη δημιουργία υγιών αιμοσφαιρίων και μπορούν επίσης να βλάψουν το ίδιο το οστό. Ενώ υπάρχουν εγκεκριμένες θεραπείες

που βοηθούν στον έλεγχο των πλασματοκυττάρων και στην ανακούφιση των συμπτωμάτων του πολλαπλού μυελώματος, εντούτοις ορισμένοι ασθενείς αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν σε αυτές και θεωρείται ότι έχουν ανθεκτική νόσο.

Μετά από την έκθεση των ασθενών σε άλλες θεραπείες, μια υποτροπή της νόσου αποτελεί μεγάλη πρόκληση. Όταν η νόσος είναι ανθεκτική σε τουλάχιστον έναν αναστολέα πρωτεασώματος, έναν ανοσοτροποποιητή και έναν αναστολέα CD38 και έχει προχωρήσει κατά τη διάρκεια ή μετά την τελευταία γραμμή θεραπείας, το melphalan flufenamide μπορεί να αποτελεί ουσιαστική θεραπευτική επιλογή. Επίσης, μπορεί να είναι αποτελεσματικό σε ασθενείς που υποβλήθηκαν σε με-

ταμόσχευση αυτόλογων βλαστοκυττάρων και υπάρχει εξέλιξη της νόσου τρία ή περισσότερα χρόνια μετά τη μεταμόσχευση. Το melphalan flufenamide αποτελείται από μελφαλάνη, ένα φάρμακο που έχει ήδη εγκριθεί για το πολλαπλό μυέλωμα, σε συνδυασμό με τη φλουφεναμίδη. Λειτουργεί με έναν καινοτόμο τρόπο, δηλαδή εισάγοντας τον παράγοντα που σκοτώνει τον καρκίνο με τη βοήθεια ενός πεπτιδίου μέσα στα κύτταρα που πολλαπλασιάζονται ανεξέλεγκτα. Στο εσωτερικό των καρκινικών κυττάρων υπάρχουν αυξημένα κάποια ένζυμα που λέγονται αμινοπεπτιδάσες, τα οποία απελευθερώνουν το φάρμακο ώστε να δράσει στο εσωτερικό των κυττάρων. Με αυτόν τον τρόπο, η θεραπεία έχει σχεδιαστεί για να στοχεύει και να καταστρέφει κατά προτίμηση καρκινικά κύτταρα που περιέχουν υψηλές ποσότητες από αυτά τα ένζυμα, ενώ τα υγιή κύτταρα γλυτώνουν, κάτι που προσφέρει υψηλή αποτελεσματικότητα, περιορίζοντας τις ανεπιθύμητες ενέργειες.

Η νέα θεραπεία είναι προϊόν έρευνας της σουηδικής εταιρείας Oncopeptides

Πρόκειται για μια εταιρεία βιοτεχνολογίας που εστιάζει στην έρευνα και ανάπτυξη καινοτόμων θεραπειών για δύσκολες στη θεραπεία αιματολογικές ασθένειες και έχει αναπτύξει μια θεραπευτική πλατφόρμα με βάση την τεχνολογία των ογκοπεπτιδίων (Peptide Drug Conjugate, PDC).

Έχει όμως σε εξέλιξη και άλλες πρωτοποριακές φαρμακευτικές τεχνολογίες, όπως μικρά πολυπεπτίδια και τα λεγόμενα Natural Killer Engagers για τη θεραπεία

του πολλαπλού μυελώματος στο μέλλον. Η εταιρεία Oncopeptides έχει συνεργασία για την Ελλάδα και την Κύπρο με την εταιρεία Ariti SA. •••

του καθηγητή

Θάνου Δημόπουλου,

Διευθυντή της Θεραπευτικής

Κλινικής, πρύτανη του ΕΚΠΑ https://therapeutiki.med.uoa.gr/ http://myeloma.med.uoa.gr

Τα αμφιειδικά

αντισώματα (bispecifics) είναι

αντισώματα τα οποία

με το ένα άκρο

τους προσδένονται

στο μυελωματικό

κύτταρο και με το

άλλο τους άκρο

σε ένα κύτταρο

της άμυνας του

οργανισμού, το Τλεμφοκύτταρο.

Tο πολλαπλούν μυέλωμα είναι η δεύτερη πιο συχνή αιματολογική κακοήθεια. Τα κακοήθη κύτταρα του πολλαπλού μυελώματος, τα πλασματοκύτταρα, δημιουργούν μια «ασπίδα» γύρω τους, για να εμποδίσουν τα κύτταρα της άμυνας να εισχωρήσουν, να τα προσεγγίσουν και να τα εξουδετερώσουν. Τα αμφιειδικά αντισώματα (bispecifics)

είναι αντισώματα τα οποία με το ένα άκρο τους προσδένονται στο μυελωματικό

κύτταρο και με το άλλο τους άκρο σε ένα κύτταρο της άμυνας του οργανισμού, το Τλεμφοκύτταρο. Με αυτόν τον τρόπο δρουν διττά, αφενός καταστρέφοντας απευθείας τα μυελωματικά κύτταρα και αφετέρου ταυτόχρονα τα Τ-λεμφοκύτταρα της άμυνας μπορούν να βρεθούν πλησίον των μυελωματικών κυττάρων, να τα αναγνωρίσουν

και να τα εξοντώσουν και αυτά, με τη σειρά τους, ευκολότερα.

Πρόκειται, λοιπόν, για έναν νεότερο τύπο ανοσοθεραπείας, που έχει ήδη λάβει έγκριση από τον Αμερικανικό Οργανισμό Τροφίμων και Φαρμάκων (FDA) και από τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων

(ΕΜΑ). Συγκεκριμένα, το αμφιειδικό αντίσωμα teclistamab έχει λάβει έγκριση για τους ασθενείς που είναι ανθεκτικοί σε έναν από τους αναστολείς πρωτεασώματος (μπορτεζομίμπη, καρφιλζομίμπη, ιξαζομίμπη), σε ένα ανοσοτροποποιητικό φάρμακο, όπως η λεναλιδομίδη ή η πομαλιδομίδη, και σε ένα μονοκλωνικό αντίσωμα, όπως το daratumumab ή το isatuximab.

Παράλληλα, τόσο στο φετινό Αμερικανικό Συνέδριο Ογκολογίας (ASCO) όσο και στο Ευρωπαϊκό Συνέδριο Αιματολογίας (EHA), υπήρξαν πολλές ανακοινώσεις για άλλα αμφιειδικά αντισώματα, όπως το elranatamab, το talquetamab και το linvoseltamab, που στοχεύουν διαφορετικά αντιγόνα στην επιφάνεια του μυελωματικού κυττάρου.

œ Στην κλινική μελέτη φάσης 1β RedirecTT-1, 63 ασθενείς με υποτροπιάζον/ανθεκτικό πολλαπλό μυέλωμα και διάμεσο αριθμό 5 προηγούμενων θεραπειών έλαβαν θεραπεία με τον συνδυασμό δύο αμφιειδικών αντισωμάτων, το teclistamab, που στοχεύει το BCMA, και το talquetamab, που στοχεύ-

ει το GPRC5D. Η συχνότερη παρενέργεια που καταγράφηκε ήταν το σύνδρομο απελευθέρωσης κυτοκινών (81%), η ουδετεροπενία (76%) και η αναιμία (60%). Το συνολικό ποσοστό ανταπόκρισης ανήλθε στο 84% σε όλα τα δοσολογικά επίπεδα που χρησιμοποιήθηκαν, ενώ έφτασε το 92% στη συνιστώμενη δόση για τη μετέπειτα μελέτη φάσης 2. Ειδικά για τους ασθενείς που είχαν εξωμυελική νόσο, που αποτελεί επιθετικό χαρακτηριστικό της νόσου και επηρεάζει την πρόγνωση αυτών των ασθενών, το ποσοστό ανταπόκρισης ανήλθε στο 73% για όλα τα δοσολογικά επίπεδα.

œ Στην κλινική μελέτη TRIMM-2, 65 ασθενείς με υποτροπιάζον/ανθεκτικό πολλαπλό μυέλωμα και τουλάχιστον 3 προηγούμενες γραμμές θεραπείας έλαβαν τον συνδυασμό του αμφιειδικού αντισώματος talquetamab και του μονοκλωνικού αντισώματος έναντι του CD38 daratumumab χωρίς παράλληλη χορήγηση δεξαμεθαζόνης. Το συνολικό ποσοστό ανταπόκρισης ανήλθε στο 78% και οι ανταποκρίσεις βελτιώθηκαν στην πάροδο του χρόνου. Το διάμεσο διάστημα ελεύθερο προόδου νόσου ήταν 19,4 μήνες, ενώ το 93% των ασθενών επιβίωσαν τουλάχιστον 1 έτος από την έναρξη της θεραπείας. Σημαντικό είναι το γεγονός ότι τα ποσοστά ανταπόκρισης ήταν υψηλά και στις υπο-ομάδες

των ασθενών που ήταν ανθεκτικοί σε προηγούμενες θεραπείες με παράγοντες έναντι του CD38, έναντι του BCMA, καθώς και σε άλλα αμφιειδικά αντισώματα και αντι-BCMA θεραπεία με CAR Τ-λεμφοκύτταρα. Οι συχνότερες παρενέργειες που καταγράφηκαν ήταν το σύνδρομο απελευθέρωσης κυτοκινών (78%), η δυσγευσία (75%), η ξηροστομία (55%), η αναιμία (52%), η καταβολή (45%) και η δερματική απολέπιση (45%).

œ

Στην κλινική μελέτη φάσης 1/2 LINKERMM1, 252 ασθενείς με υποτροπιάζον/ανθεκτικό πολλαπλό μυέλωμα και διάμεσο αριθμό 5 προηγούμενων θεραπειών έλαβαν θεραπεία με το αμφιειδικό αντίσωμα έναντι του BCMA linvoseltamab. Οι ασθενείς που έλαβαν linvoseltamab στη δόση των 200 mg είχαν συνολικό ποσοστό ανταπόκρισης 64% ενώ όσοι έλαβαν linvoseltamab 50 mg είχαν συνολικό ποσοστό ανταπόκρισης 50%. Στις υπο-αναλύσεις φάνηκε ότι η δόση του linvoseltamab 200 mg ήταν πιο αποτελεσματική από τη δόση των 50 mg στους υψηλού κινδύνου ασθενείς, με υψηλή τιμή του βιοδείκτη BCMA στον ορό, υψηλό ποσοστό διήθησης του μυελού από πλασματοκύτταρα και προχωρημένο στάδιο νόσου RISS 3. Η πιο συχνή παρενέργεια του φαρμάκου ήταν το σύνδρομο απελευθέρωσης κυτοκινών (έως 53% των ασθενών), η καταβολή (έως 33% των ασθενών) και η αναιμία (έως 40% των ασθενών).

œ

Στις κλινικές μελέτες MagnetisMM-1, MagnetisMM-3 και MagnetisMM-9 συμπεριελήφθησαν 86 ασθενείς με διάμεσο αριθμό 7 προηγούμενων γραμμών θεραπείας και έλαβαν το αμφιειδικό αντίσωμα έναντι του BCMA elranatamab σε διάφορα δοσολογικά επίπεδα. Το συνολικό ποσοστό ανταπόκρισης ανήλθε στο 45%, ενώ ήταν 41% για τους ασθενείς που είχαν λάβει προηγουμένως συζευγμένα μονοκλωνικά αντισώματα έναντι του BCMA και 53% για τους ασθενείς που είχαν προηγουμένως λάβει θεραπεία με CAR Τ-λεμφοκύτταρα έναντι του BCMA. Για τους ασθενείς που ανταποκρίθηκαν φαίνεται ότι οι ανταποκρίσεις διαρκούν τουλάχιστον 9 μήνες στο 72% των ασθενών. Το διάμεσο

Το συνολικό ποσοστό ανταπόκρισης

ανήλθε στο 78% και οι ανταποκρίσεις

βελτιώθηκαν στην

πάροδο του χρόνου.

Η ΑιματολογικήΟγκολογική Μονάδα

της Θεραπευτικής

Κλινικής της

Ιατρικής Κλινικής

του ΕΚΠΑ στο

Νοσοκομείο

«Αλεξάνδρα»

συμμετέχει ενεργά

σε πληθώρα

κλινικών μελετών

με αμφιειδικά

αντισώματα, ώστε οι ασθενείς

να αποκτούν

πρώιμα πρόσβαση

σε καινοτόμες θεραπείες.

διάστημα ελεύθερο προόδου νόσου για όλους τους ασθενείς ήταν 4,8 μήνες, ενώ το 60% των ασθενών επιβίωσαν για τουλάχιστον 9 μήνες από την έναρξη της θεραπείας. Οι συχνότερες ανεπιθύμητες ενέργειες περιλάμβαναν το σύνδρομο απελευθέρωσης κυτοκινών (65%), την αναιμία (59%), την ουδετεροπενία (44%), τη θρομβοπενία (41%), τη διάρροια (34%) και τη λεμφοπενία (33%).

Πολλά από τα αμφιειδικά αυτά αντισώματα βρίσκονται κοντά στην ολοκλήρωση των μελετών και οδεύουν σύντομα προς έγκριση από τις ρυθμιστικές αρχές. Οι θεραπείες με αυτά τα φάρμακα σε ασθενείς που δεν είχαν άλλη θεραπευτική επιλογή έχουν οδηγήσει σε επιμήκυνση της επιβίωσης κατά τουλάχιστον 1-1,5 έτος. Επιπλέον, βρίσκονται σε εξέλιξη πολλές κλινικές μελέτες με σκοπό την εφαρμογή αυτών των καινοτόμων θεραπειών σε πρωιμότερες γραμμές θεραπείας, για να βελτιστοποιηθούν τα θεραπευτικά αποτελέσματα. Η Αιματολογική-Ογκολογική Μονάδα της Θεραπευτικής Κλινικής της Ιατρικής Κλινικής του ΕΚΠΑ στο Νοσοκομείο «Αλεξάνδρα» συμμετέχει ενεργά σε πληθώρα κλινικών μελετών με αμφιειδικά αντισώματα, ώστε οι ασθενείς να αποκτούν πρώιμα πρόσβαση σε καινοτόμες θεραπείες. Συγκεκριμένα, αυτήν τη στιγμή, βρίσκονται σε εξέλιξη 8 κλινικές μελέτες αμφιειδικών αντισωμάτων, που περιλαμβάνουν το teclistamab, το elranatamab, το talquetamab, το linvoseltamab και το cevostamab σε διάφορους θεραπευτικούς συνδυασμούς και σε διαφορετικά χρονικά σημεία της νόσου. Ακολουθεί αναφορά με τις συγκεκριμένες μελέτες και τα κυριότερα κριτήρια επιλογής των ασθενών.

œ MAGNETISMM-7: Θεραπεία συντήρησης με το αμφιειδικό αντίσωμα elranatamab έναντι lenalidomide εντός 120 ημερών μετά από αυτόλογη μεταμόσχευση ή εντός 60 ημερών από την ολοκλήρωση της θεραπείας εδραίωσης σε νεοδιαγνωσθέντες ασθενείς με πολλαπλό μυέλωμα (τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη φάσης 3).

œ EMN 30-MAJESTEC 4: Θεραπεία συντήρησης με τον συνδυασμό του αμφιειδικού αντισώματος teclistamab με lenalidomide

έναντι μονοθεραπείας με lenalidomide

εντός 120 ημερών μετά από αυτόλογη μεταμόσχευση σε νεοδιαγνωσθέντες ασθενείς με πολλαπλό μυέλωμα (τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη φάσης 3).

œ MAGNETISMM-5: Μονοθεραπεία με το αμφιειδικό αντίσωμα elranatamab έναντι του συνδυασμού elranatamab με daratumumab και dexamethasone έναντι του συνδυασμού daratumumab με pomalidomide και dexamethasone

σε ασθενείς με υποτροπιάζον/ανθεκτικό πολλαπλό μυέλωμα μετά από τουλάχιστον μία προηγούμενη γραμμή θεραπείας που περιελάμβανε λεναλιδομίδη και έναν αναστολέα πρωτεασώματος (τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη φάσης 3).

œ R5458-ONC-2012: Συνδυαστική θεραπεία με το αμφιειδικό αντίσωμα linvoseltamab, δεξαμεθαζόνη και daratumumab ή carfilzomib ή lenalidomide ή bortezomib σε ασθενείς με υποτροπιάζον/ανθεκτικό πολλαπλό μυέλωμα και τουλάχιστον 2 προηγούμενες γραμμές θεραπείας (κλινική μελέτη φάσης 1β).

œ GO43227: Μονοθεραπεία με cevostamab (αμφιειδικό αντίσωμα έναντι του FcRH5) σε ασθενείς με υποτροπιάζον/ανθεκτικό πολλαπλό μυέλωμα που έχουν λάβει όλες τις διαθέσιμες θεραπευτικές επιλογές (κλινική μελέτη φάσης 1β).

œ GO43980: Συνδυαστική θεραπεία με cevostamab και μονοκλωνικό αντίσωμα έναντι της ιντερλευκίνης 15 σε ασθενείς με υποτροπιάζον/ανθεκτικό πολλαπλό μυέλωμα και τουλάχιστον 3 προηγούμενες γραμμές θεραπείας (κλινική μελέτη φάσης 1β).

œ MajesTEC-9: Μονοθεραπεία με το αμφιειδικό αντίσωμα teclistamab έναντι του συνδυασμού pomalidomide με bortezomib και dexamethasone ή carfilzomib με dexamethasone σε ασθενείς με υποτροπιάζον/ανθεκτικό πολλαπλό μυέλωμα και 1 έως 3 προηγούμενες γραμμές θεραπείας (τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη φάσης 3).

œ MONUMENTAL-3: Συνδυαστική θεραπεία με το αμφιειδικό αντίσωμα talquetamab μαζί με daratumumab και pomalidomide έναντι talquetamab με daratumumab

έναντι daratumumab, pomalidomide

και dexamethasone σε ασθενείς με υποτροπιάζον/ανθεκτικό πολλαπλό μυέλωμα και τουλάχιστον 1 προηγούμενη γραμμή θεραπείας που περιελάμβανε λεναλιδομίδη και έναν αναστολέα πρωτεασώματος (τυχαιοποιημένη κλινική μελέτη φάσης 3). •••

Από τους:

Ευάγγελο ΕλευθεράκηΠαπαϊακώβου, παθολόγο-ογκολόγο, επιμελητή Α’, Θεραπευτική Κλινική, ΓΝ Αλεξάνδρα, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ

Ευάγγελο Τέρπο, καθηγητή Θεραπευτικής-Αιματολογίας, Θεραπευτική Κλινική, ΓΝ Αλεξάνδρα, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ

Μελέτιο-Αθανάσιο Δημόπουλο, καθηγητή Θεραπευτικής-ΑιματολογίαςΟγκολογίας, Θεραπευτική Κλινική, ΓΝ Αλεξάνδρα, Ιατρική Σχολή ΕΚΠΑ

Hχρόνια λεμφογενής λευχαιμία/λέμφωμα από μικρά λεμφοκύτταρα (ΛΜΛ) είναι μια κακοήθεια από ώριμα Β κύτταρα. Αποτελεί τη συχνότερη μορφή λευχαιμίας στους ενήλικες. Οι θεραπευτικές επιλογές για την υποτροπιάζουσα/ανθεκτική νόσο έχουν εξελιχθεί από τη χορήγηση ανοσοθεραπείας με ριτουξιμάμπη, ομπινοτουζουμάμπη ή χημειοανοσοθεραπείας σε χορήγηση νεότερων παραγόντων, όπως οι αναστο-

λείς τυροσινικής κινάσης (ΤΚΙs) και άλλοι μικρομοριακοί αναστολείς. TKIs, όπως η ιβρουτινίβη, η ιντελαλισίβη, η ακαλαβρουτινίβη και η βενετοκλάξη, μπορεί να οδηγήσουν σε βελτίωση του χρονικού διαστήματος ελεύθερου νόσου και της ολικής επιβίωσης. Οι νεότερες τάσεις στην αντιμετώπιση της νόσου περιλαμβάνουν συνδυασμούς φαρμάκων για βραχύ χρονικό διάστημα και ακολούθως παρακολούθηση.

Η ιβρουτινίβη αποτελεί καθιερωμένη θεραπεία στην πρώτης γραμμής θεραπεία

για την ΧΛΛ σε δόση 420 mg, μία φορά την ημέρα, μέχρι προόδου νόσου ή μη αποδεκτής τοξικότητας. Πρόσφατα, δημοσιεύθηκαν τα αποτελέσματα από την 8ετή παρακολούθηση ασθενών με ΧΛΛ που έλαβαν ιβρουτινίβη στο πλαίσιο της μελέτης RESONATE-2 (NCT01722487 και NCT01724346).

Στην μελέτη αυτή φάσης 3 συγκρίθηκε η αποτελεσματικότητα της χορήγησης ιβρουτινίβης έναντι της χλωραμβουκίλης σε ασθενείς με νεοδιαγνωσθείσα ΧΛΛ. Με μέσο χρονικό διάστημα παρακολούθησης

τα 8 έτη, το όφελος στο χρονικό διάστημα ελεύθερο προόδου νόσου (PFS) από τη χορήγηση ιβρουτινίβης παρέμενε σημαντικό, μειώνοντας κατά 85% τον κίνδυνο θανάτου ή προόδου νόσου (hazard ratio [HR], 0.154).

Το ποσοστό 7ετούς PFS ήταν 59% για το σκέλος της ιβρουτινίβης έναντι 9% για το σκέλος της χλωραμβουκίλης. Το ποσοστό 7ετούς επιβίωσης ήταν 78% για το σκέλος

της ιβρουτινίβης. Το ποσοστό εμφάνισης ανεπιθύμητων ενεργειών ήταν αντίστοιχο με εκείνο που καταγράφηκε στην ανάλυση για τα πρώτα 5 χρόνια χορήγησης του φαρμάκου. Από τις καταγεγραμμένες ανεπιθύμητες ενέργειες το 85% υφέθη και το 90% βελτιώθηκε σημαντικά με προσωρινή διακοπή ή μείωση της δόσης του φαρμάκου. Μετά από 8 χρόνια παρακολούθησης, το 42% των ασθενών παρέμειναν σε θεραπεία με ιβρουτινίβη, με τη μελέτη να επιβεβαιώνει την καλή ανοχή του φαρμάκου και το όφελος επιβίωσης των ασθενών με ΧΛΛ που λάμβαναν πρώτης γραμμής θεραπείας ιβρουτινίβη, ακόμη κι αν έφεραν δυσμενή κυτταρογενετικά.

Η ιβρουτινίβη μελετήθηκε περαιτέρω στη ΧΛΛ σε συνδυασμό με βενετοκλάξη, στο πλαίσιο της μελέτης GLOW σε νεοδιαγνωσθέντες ασθενείς με ΧΛΛ άνω των 65 ετών ή με συννοσηρότητες (NCT03462719). Στη

μελέτη αυτή, 106 ασθενείς τυχαιοποιήθηκαν να λάβουν ιβρουτινίβη-βενετοκλάξη (3 κύκλους αρχικά ιβρουτινίβη και ακολούθως 12 κύκλους ιβρουτινίβη-βενετοκλάξη)

Νέες εξελίξεις

στη Χρόνια Λεμφογενή Λευχαιμία (ΧΛΛ)

Μη προθεραπευμένη ΧΛΛ

Οι ασθενείς με ΧΛΛ

που λαμβάνουν

σαν πρώτης

γραμμής θεραπεία

ιβρουτινίβη έναντι χλωραμβουκίλης διατηρούν όφελος επιβίωσης.

και 105 ασθενείς τυχαιοποιήθηκαν να λάβουν χλωραμβουκίλη-ομπινοτουζουμάμπη (6 κύκλους).

Με μέσο χρόνο παρακολούθησης τους 34,1 μήνες, το όφελος στο χρονικό διάστημα ελεύθερο προόδου νόσου παρέμεινε σημαντικά μεγαλύτερο για τους ασθενείς που ελάμβαναν ιβρουτινίβη-βενετοκλάξη (P<0.0001). Το ποσοστό 30μηνου διαστήματος ελεύθερου προόδου νόσου ήταν 80,5% για το σκέλος της ιβρουτινίβης-βενετοκλάξης και 35,8% για το σκέλος της ομπινοτουζουμάμπης-χλωραμβουκίλης. Σε ό,τι αφορά την ανταπόκριση, το ποσοστό αρνητικής ελάχιστης υπολειπόμενης νόσου (MRD) (-) στον μυελό ήταν σημαντικά υψηλότερο για το σκέλος της ιβρουτινίβηςβενετοκλάξης έναντι του σκέλους χλωραμβουκίλης-ομπινοτουζουμάμπης (55,7% vs 21%, p<0.001).

Το ποσοστό των ασθενών με MRD (-) νόσο στο περιφερικό αίμα ήταν σημαντικά υψηλότερο για τους ασθενείς που έλαβαν ιβρουτινίβη-βενετοκλάξη έναντι εκείνων που έλαβαν χλωραμβουκίλη-ομπινοτουζουμάμπη (84,5% έναντι 29,3%). Ανεπι-

θύμητες ενέργειες βαθμού (grade) >3 παρατηρήθηκαν στο 75,5% των ασθενών που λάμβαναν ιβρουτινίβη-βενετοκλάξη και στο 69,5% των ασθενών που έλαβαν χλωραμβουκίλη-ομπινοτουζουμάμπη, αντίστοιχα, με την ουδετεροπενία να απο-

προσέφερε υψηλότερο χρονικό διάστημα ελεύθερο προόδου νόσου και καλύτερης ποιότητας ανταπόκριση σε σχέση με τον συνδυασμό χλωραμβουκίληςομπινοτουζουμάμπης σε νεοδιαγνωσθέντες ασθενείς με ΧΛΛ μεγαλύτερης ηλικίας ή με συννοσηρότητες.

H βραχυχρόνια χορήγηση ιβρουτινίβηςβενετοκλάξης