HP AZTERKETA OROKORRA by Euskararen Kontseilua

Hizkuntza politika Orokorren Azterketa

AZTERKETA OROKORRA 1

0. AURKEZPENA

1. SARRERA

2. HIZKUNTZA POLITIKEN ARDATZ NAGUSIAK

2.1. CORPUS JURIDIKOA................................................... 8

2.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa................ 13

2.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea...........17

2.1.3. Ipar Euskal Herria..................................... 22

2.2. NORMALIZAZIO PLANGINTZAK....................26

2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa.............. 26

2.2.2. Nafarroako Foru Komunitatea......... 41

2.2.3. Ipar Euskal Herria.................................... 46

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK ..........................................53

ALE KOPURUA Argitalpen digitala

2.3.1. Euskal Autonomia Erkidegoa.............. 55

2.3.2. Nafarroako Foru Komunitatea......... 61

ARGITARATZAILEA Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseilua

2.3.3. Ipar Euskal Herria.................................... 63

IZENBURUA Hizkuntza-politika Orokorren Neurketa 1.0 AZTERKETA OROKORRA ARGITARALDIA Lehena, 2010eko Irailean

INTERNET www.kontseilua.org AZALA HORIXE diseinu tailerra DISEINUA HORIXE diseinu tailerra

3. EGOERAREN ARGAZKIA

3.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa............... 68

3.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea..........74

3.1.3. Ipar Euskal Herria..................................... 76

0. AURKEZPENA Gaur egun, hiru hamarkadatan zehar euskararen aldeko hizkuntzapolitika askotarikoak garatu ondoren, euskarak oraindik ez ditu funtzio komunikatibo guztiak betetzen, bere erabilera mugatua da gizarte-alor askotan, hala nola ingurune geografiko batzuetan, eta herritarren gehiengoak oraindik ez daki euskaraz. Hau da, hiru hamarkadatan garatutako hizkuntza-politiken ondoren euskarak egoera diglosikoan jarraitzen du.

0. AURKEZPENA

Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseiluaren helburu nagusia euskararen normalizazioa da, hau da, euskarak bizi duen egoera diglosiko hori gainditzea eta Euskal Herriko herritar guztientzat beren eguneroko eta mota guztietako jardunean ohiko eta lehentasunezko hizkuntza euskara izatea. Bestalde, helburu horretara iristeko, bai alor sozialean eta bai politikoan jorratu beharreko bideari “Normalizazio-prozesu” deitzen diogu. Termino horren zehaztapena garrantzi handikoa da, izan ere, gaur egun, eragile desberdinen interesen arabera eduki desberdinak hartzen ditu. Guretzat, beraz, euskararen normalizazioaren atzean aurkitzen den edukia eguneroko jardunean, normaltasun osoz eta lehentasunez euskara erabiltzen duen jendartea dago, interes pertsonalen arabera, herritar eleaniztunez osatua.

ministrazio nagusiek garatzen dituztenak. Administrazio nagusi horiek alor bakoitzean garatzen dituzten hizkuntza-politikak aztertu ditugu (osasun-alorrean, Administrazio publikoan, herrizaingoan, alor sozioekonomikoan...) eta alor bakoitzean lortutako emaitzak txosten berezituetan aurkeztuko ditugu. Lehenik, ordea, hizkuntzapolitika horien azterketa orokorrago bat egin nahi izan dugu eta esku artean duzun txosten honetan aurkezten ditugu emaitzak.. Testuinguru zabal eta konplexu horretan garatzen ari dira Administrazio bakoitzaren hizkuntza-politikak, eta beste txosten batzuetan alor horietako bakoitza berariaz aztertuko dugun arren, ondorengo orri hauetan hizkuntza-politika horien ezaugarri nagusiak laburbiltzen saiatuko gara. Horretarako Administrazio horietako bakoitzak eskaintzen duen informazio publikoan oinarritu gara eta ahal dugun guztietan beraiek eskaintzen dituzten datuak erabili ditugu. Dena dela, argi utzi behar da Administrazioek ez dutela euren hizkuntza-politika behar bezala ebaluatzeko bitartekorik jartzen eta kanpoko eragileen ebaluazioa oztopatzeko datu eta informazio asko ezkutatzen dutela.

1. SARRERA “Guda, okupazioa, kolonizazioa, deskolonizazioa eta nazioaren askapenprozesuekin batera askotan irabazlearen hizkuntzaren nagusitasuna eta hegemonia hedatzea helburu duen hizkuntza-politika garatzen da (adierazitakoa edo adierazi gabea), galtzailearen hizkuntz(ar)en kaltetan betiere... Europako zenbait hizkuntza munduko bazter guztietara hedatu izana ezin da azaldu azken bostehun urte hauetan gertatutako kolonizazio prozesuak aintzat hartu gabe. Ingelesa, espainola eta frantsesa -eta neurri txikiagoan portugesa, alemana, nederlandera, italiera eta daniera- kontinente guztietara iritsi ziren, ez beraien ezaugarri bereziei esker, indarraren hizkuntzari esker baizik. Politika horien adibide argienetako bat Iparramerikako kontinentearen konkista dugu, non kolonoek bertakoen ia hizkuntza guztiak desagerraraztea lortu zuten. Bere burua giza eskubideen defendatzaile nagusitzat duen herrialdean, Kongresuak 1990 urtean onartu zuen lehen aldiz bertakoen hizkuntzaren babesa eta beraien hizkuntzan aritzeko eskubidea jasotzen zituen Legea, hau da, hizkuntza hauek desagertzear daudenean eta inglesaren hegemonia zalantzan jartzeko inolako ahalmenik ez dutenean. Hegemonia linguistikozko hizkuntza-politika baten beste adibide bat Erresuma Batua dugu, non parlamentuak XX. mendearen hasieran, eskoziera, galesa eta gaelikoa desagerrarazteko lege bat onartu zuen –zorionez arrakastarik gabe-. Espainiak ere badu antzeko esperientziarik frankismoaren garaian, zeinaren helburu politikoen artean, katalana, galegoa eta euskara diskriminatu eta jazartzea zegoen.

Bere burua giza eskubideen defendatzaile nagusitzat duen herrialdean, Kongresuak 1990 urtean onartu zuen lehen aldiz bertakoen hizkuntzaren babesa eta beraien hizkuntzan aritzeko eskubidea jasotzen zituen Legea, hau da, hizkuntza hauek desagertzear daudenean eta inglesaren hegemonia zalantzan jartzeko inolako ahalmenik ez dutenean.

Historiaren eta hizkuntzen garapena kontraesankorra izaten da eta demokratizazio-, deskolonizazio- eta nazioaren askapen-prozesu askotan zanpatua izan den hizkuntzak eremuak “birkonkistatzeko” hizkuntza-politikak jartzen dira abian. Frantses-kolonia izandako Madagaskar herrialdean adibidez, 70 hamarkadan hizkuntza koloniala malgatxearekin ordezkatzen saiatu ziren baina saiakerak porrot egin zuen, besteak beste, politika horiek garatzeko beharrezko ezagutza administratiboa zuten pertsona nahiko ez zutelako, eta bertako hizkuntza zekiten herritarrak ere nahiko ez zirelako. Hegoafrikan apartheidaren ondoren bi hizkuntza ofizial izatetik hamaika izatera pasatzea horrelako “alderantzizko” hizkuntza-politiken beste adibide bat dugu, eta berdin Gaboneko gobernua egun bertako 1,5 biztanleek hitz egiten dituzten 63 hizkuntzak eta dialektoak berreskuratzen eta egonkortzen saiatzen denean, erabilera orokorra duen eta botere kolonialaren hizkuntza izan zen frantsesari aurre egin nahian”.

Prozesu horretan garrantzia handia dute Euskal Herriko Administrazio Publikoek garatzen dituzten hizkuntza-politikek, eta ondorioz, Euskalgintzaren ikuspegitik ezinbestekoa da politika horien jarraipen eta azterketa egitea. Horregatik aztertu genituen lehen aldiz 2005 urtean Euskal Herriko udal garrantzitsuenek garatzen zituzten hizkuntza-politikak eta horregatik aztertu ditugu orain Euskal Herriko Ad-

Hemming Bergenholtz eta Sven Tarp hizkuntzalari daniarren hitz hauetan historian zehar garatutako hizkuntza-politika desberdinen adibide batzuk aipatzen dira. Frankismoak euskararen aurka garatutako hizkuntza-politika ere aipatzen da, nahiz eta Euskal Herrian jakin badakigun euskara gutxitzeko politikak ez direla garai horretara mugatu, Espainiako estatuaren menpeko herrialdeetara ere. Frantziako Estatuan ere urrundik dator, frantsesari ematen zaion zuzenbideko

Dena dela, aditu hauek ongi dioten bezala, historian zehar hizkuntza gutxituak berreskuratzeko hizkuntza-politikak baino gehiago, hizkuntza batzuk beste batzuen gainetik inposatzeko politikak izan dira garatu direnak. Egun baina, hizkuntza-politikaz ari garenean badirudi hizkuntza gutxituak berreskuratzeko politikak direla izendapen hori merezi duten bakarrak. Are gehiago, hainbatek bestelako politikak inoiz garatu ez balira bezala jarduten du edo okerrago, hizkuntza gutxiagotuak berreskuratzeko politikak inposaketan oinarritzen direla argudiatzen da, aurrez garatutako benetako inposaketa ahaztuz. Faktore askotarikoak medio, hizkuntza batzuk nagusitu eta beste batzuk gutxiagotu egiten omen dira, berez, besterik gabe, horretarako hizkuntza-politika berezirik garatu beharrik izan gabe. Berdin dio historialariek edota hizkuntzalariek jazarpen-politika horien milaka froga dokumentatzea: hizkuntza gutxituen alde egiten dena inposaketa da, bestea, gertaera naturala edo berezkoa. Egun Euskal Herrian ere hizkuntza-politika kontzeptua gutxiagotutako hizkuntz(ar)en aldeko politikak izendatzeko erabiltzen da, bestelako politikarik izan dela edo badela ahaztuz. Euskarak egun pairatzen duen egoera diglosikoa batez ere hizkuntza-politika erasokor horien ondorio izan da. Zenbaitek, hala ere, bestelako faktore soziodemografikoak aurkezten dituzte euskararen gainbehera azaltzeko oraindik. 1 — Frantziako Iraultzaren garaian, Grégoire abadeak, Rapport sur la necessité d’anéantir le patois et d’universaliser l’usage de la langue française izeneko azterlana argitaratu zuen 1794ko urtarrilak 27an. Bertan “patois” edo leku bakoitzeko hizkerari eta landako jendearen ohiturei buruzko hainbat galdera egiten zituen. Azterlanaren galderetako batek (zehazki, 29. galderak) garbi uzten du zein zen azterlanaren helburua: “patois-a(k)” guztiz desagerraraztea”. Izan ere, “patois” hitza onartu berri zuen Entziklopediak baina zentzu diskriminatzaile eta iraintzailearekin, frantsesa ez ziren Frantziako beste hizkuntzak adierazteko, frantsesa baitzen hizkuntza nazional gisa onartzen zen bakarra. Garai hartakoak dira ere; Bertrand Barrèrek Sur les idiomes étrangers et l’enseignement de la langue française lanean egindako baieztapenak:“federalismoak eta sineskeriak bretoieraz egiten dute; emigrazioak eta Errepublikarekiko gorrotoak alemanez; Iraultzaren aurkakoak italieraz; eta fanatismoak euskaraz” (Certeau 1975).

Are gehiago, gaur egun gutxitutako hizkuntzak berreskuratzeko politikekin batera, oraindik ere hizkuntza nagusien aldeko hizkuntza-politikek indarrean jarraitzen dute, nahiz eta hain agerikoak ez izan. Hor dago esaterako, gurean indarrean den corpus juridiko osoa, Espainiako Estatuan gaztelaniari eta Frantziakoan frantsesari nagusitasun juridiko erabatekoa aitortzen diena. Izan ere, egun hizkuntza batzuek duten hegemonia lortzeko mendeetan zehar Estatuek indarra eta bortxa erabili bazituzten, egun nahikoa zaie bestelako bitartekoak erabiltzea lortutako hegemonia hori mantentzeko. Edozein hizkuntza zabaldu edo berreskuratu beraz, ezinbestekoa da hizkuntza-politika eraginkorrak garatzea.

... gaur egun, hiru hamarkadatan zehar euskararen aldeko hizkuntza-politika desberdinak garatu ondoren, euskarak oraindik ez ditu funtzio komunikatibo guztiak betetzen, bere erabilera mugatua da gizarte-alor askotan, hala nola ingurune geografiko batzuetan, eta herritarren gehiengoak oraindik ez daki euskaraz. Euskal Herrian azken hamarkada hauetan erdarei nagusitasun juridiko osoa aitortzen dieten politikekin batera, euskararen normalizaziorako hizkuntza-politika desberdinak garatu dira, baina euskararen egungo egoera diglosikoa ikusita, politika horien eraginkortasuna zalantzan jartzeko modukoa da. Izan ere, gaur egun, hiru hamarkadatan zehar euskararen aldeko hizkuntza-politika desberdinak garatu ondoren, euskarak oraindik ez ditu funtzio komunikatibo guztiak betetzen, bere erabilera mugatua da gizarte-alor askotan, hala nola ingurune geografiko batzuetan, eta herritarren gehiengoak oraindik ez daki euskaraz. Euskararen normalizazioa helburu duten hizkuntza-politikek egoera diglosiko hori gainditzeko neurri estrategikoak hartu beharko lituzkete. Lehenik eta behin behar beharrezkoa da, ezinbestekoa, herritarrek euskara ikastea, baina parean ezinbestekoa da ere euskara erabili ahal izateko gizarte-alor edo -eremuak euskalduntzea, eremu publikoan noski, baina baita sektore pribatuan ere. Hiru eremu horietan pauso atzeraezinak ematea ezinbestekoa da gutxitutako hizkuntza berreskuratzeko edozein prozesutan. Herritarrek hizkuntza ikastea ezinbestekoa da baina ez da nahiko, hizkuntza erabiltzeko aukerak eta espazioak eskaini

Espedientea: 739/2002

eae (gipuzkoa)

K exa: Gipuzkoako Trafiko Buruzagitzako zuzendariak abuztuaren 30ean bidalitako idazkia gaztelania hutsean dago. Erantzuna: “como parece se trataba de una carta, lógicamente no puedo escribirla mas que en el idioma que domino, que por otra parte, de acuerdo con el artículo 3.1 de la Constitución española, “es la lengua oficial del Estado y que todos los españoles tienen el deber de conocerla y el derecho a usarla” Espedientea: 1004/2002

ieh

K exa: SNCF enpresa publikoaren txartel, publizitate, megafonia bidezko mezu… guztiak frantsesez baino ez dira egiten. Herritarrek bi hizkuntzak erabiltzeko gonbita egin arren, ezezko erantzuna eman du beti. Erantzuna: Linea handietan elebitasuna ezinezkoa da, nazioarteko akordioek hizkuntza nagusiak erabiltzera behartzen dutelako. Ahozko mezuak informazioa emateko dira, euskara sartzea gauzak nahastea litzateke. Eskualdeko informazioetan aitzinamenduak egin daitezke, baina zaila da toki faltagatik. Espedientea: 261/2006

nfk

K exa: Gipuzkoako ikastetxe batetik Nafarroako Auditorioa eta Batzar Jauregia den BALUARTEra deitu dute Antso erregeari buruzko erakusketaren informazioa eskatzeko. Euskaraz ikusterik ba ote dagoen galdetuta, gidari euskaldunak badaudela baina bisitak euskaraz ez egiteko agindua dutela erantzun diete. Espedientea: 783/2009

nfk

K exa: Iruñeko Udalak Baratzeak zeharkaleko plakak aldatu egin ditu. Lehen ele bietan ageri zen kalearen izena, orain berriz, gaztelania hutsean. 1. SARRERA

hizkuntza bakarraren dohaina. 1539an jada, François I.ak sinatu Villers-Cottêretseko ordenantzak inposatu zuen frantsesaren erabiltzea justiziako egitateetan. Geroztik, etengabeak izan dira frantsesaren alde eta tokiko hizkuntzen aurka bideratu diren politikak: frantses iraultzatik XX. mendera, Grégoire abadearen azterlanetik Toubon legera, berezko hizkuntzen desagerrarazteko politikak anitzak izan dira, familia transmisioa eteterainokoak1.

behar zaizkie herritarrei. Hizkuntza dakiten herritarren kopurua handitu behar da euskaraz aritzeko aukerak biderka daitezen, baina parean aukera horiek gizarte-alor edo eremuetan ere biderkatu behar dira, hizkuntza guztiak bezala, erabiltzen ez den hizkuntza galdu egiten baita. Euskaraz ari ahal izateko aukera pertsonal eta sozial horiek biderkatzen ez diren bitartean, ezin da esan euskaldunek euskara gutxi erabiltzen dutenik. Administrazioek euren ardura ezkutatzeko euskara ez erabiltzearen ardura euskaldunei leporatzen dieten arren, zientifikoki frogaturik dago euskaldunak euskaraz aritzeko aukera duten guztietan euskaraz aritzen direla2. Zoritxarrez, euskararen normalizazioaren alde lehen hizkuntza-politikak garatzen hasi direnetik hona, hau da, hiru hamarkadetan zehar, ez dira hiru eremu horietan beharrezkoak ziren politikak garatu. a) Hasteko ez da herritarrak euskalduntzeko politika eraginkor eta orokorrik garatu. Helburu hori hein handi batean hezkuntza-sistemaren esku utzi da eta ez da helduak euskalduntzeko ahalegin nahikorik egin. Dena dela, oraindik orain, hezkuntza-sistema bera ere ikasle guztiak euskalduntzetik oso urrun dago. b) Gizarte-alor edo eremuak euskalduntzeari dagokionez, sektore pribatua euskalduntzeko neurriak, kasurik onenean, diru-laguntzak eskaintzera mugatu dira eta orain arte abian jarri diren arau edo plangintzak oso urriak dira. c) Eremu publikoan eman dira pauso gehien baina, oraindik ere, hiru hamarkadaren ondoren, badira inolako arau eta plangintzarik gabeko zerbitzu publikoak eta kasu batzuetan atzerapausoak ere eman dira. Dena dela, arauak eta plangintzak onartuak dituzten eremuetan ere lortutako emaitzak oso mugatuak izaten ari dira.

1. SARRERA

Gutxitutako hizkuntzak berreskuratzeko normalizazio-prozesuak oso dinamika konplexuak izaten dira. Gizarte batean, harreman-sistema

2 â&#x20AC;&#x201D; Ikus Jose Luis Alvarez Enparantza â&#x20AC;&#x153;Txillardegiâ&#x20AC;?ren eredu matematikoa. Txillardegik erdal elebakar eta euskaldun elebidunen arteko komunikazio aukera guztiak kontuan hartuz, hainbat eragiketa matematiko eginez, harreman horiek zein hizkuntzatan gertatuko liratekeen kalkulatu zuen eta oraindik inork ukatu ez dituen ondorio argigarriak atera ere bai: alde batetik erdal elebakarren presentzia hutsak elkarrizketa guztiak erdaraz izatea eragiten duela frogatu zuen eta bestetik euskaldunek, elebidunek, euren artean kasu gehienetan euskaraz egiten dutela ere bai. Bi ondorio horien bidez, euskararen erabileraren muga edo nahi bada zenbatekoa, elebidunek baino erdal elebakarrek eragiten dutela argi eta garbi erakutsiz.

sare oso batean, gutxitutako hizkuntzak bere tokia izan dezan, elkarrekin harremanean dauden hainbat elementu eta faktore hartu behar dira kontuan. Gurean ere, euskal jendartea euskalduntzea helburu duen hizkuntza-politika orok ikuspegi holistikoa izan behar du. Gure gizarte sisteman harremanean dauden elementu guztiak hartu behar ditu kontuan, guzti-guztiak. Ez da eraginkorra hizkuntza normalizaziorako ekimen eta dinamika isolatuak abian jartzea. Gizartea ez da isolatutako eremuz osatzen eta politika guztiek, eta hizkuntza-politikek bereziki, berezitasun hori kontuan izan behar dute beti. Ezinezkoa da esaterako, alor sozioekonomikoa euskalduntzea aurrez hezkuntza euskaldundu gabe, Unibertsitatea edota Lanbide Heziketa euskaldundu gabe, eta alderantziz, alor sozioekonomikoa euskalduntzen ez den bitartean euskarazko hezkuntza teknikoa ez da ikasleentzako erakargarri izanen...

Gurean ere, euskal jendartea euskalduntzea helburu duen hizkuntza-politika orok ikuspegi holistikoa izan behar du. Gure gizarte sisteman harremanean dauden elementu guztiak hartu behar ditu kontuan, guzti-guztiak. Are gehiago, ikuspegi holistiko horrek hizkuntzarekin harreman zuzenean dauden gaiak ez ezik, gainerako eremu guztiak ere hartu behar ditu kontuan. Izan ere, hizkuntza-politika ez da edo ez luke izan behar soilik hizkuntza bat berreskuratzeko espresuki garatzen den politika, ez dira soilik hizkuntza horren alde abian jartzen diren neurriak. etxebizitza-politika edota garraio-politikan ere hizkuntza-politika egiten da, nahita edo nahi gabe, baina egiten da. Adibidez, herri txiki euskaldun batean egungo etxebizitza-parkea bikoizten bada eta bertan biziko direnak euskaldunak izateko inolako neurririk hartzen ez bada, hori ere hizkuntza-politika da, herri horretako egoera soziolinguistikoa hankaz gora jar dezakeen politika bat garatzen ari direlako. Edota garraio politika garatzerakoan herri batzuen arteko komunikazioak hobetu edota beste batzuen artekoak okertzen direnean ere hizkuntza -politika egiten da. Azken finean, politika publiko guztiek ondorio linguistikoak dituzte eta ondorio horiek berreskuratu nahi den hizkuntzaren alde erabil daitezke edota zoriaren esku utzi, baina bi kasuetan nahita edo nahi gabe hizkuntza-politika egiten da ezinbestean. Argi

dago gurean orain arte garatu diren hizkuntza-politikek ez dutela ikuspegi zabal hau kontuan hartu eta hizkuntzarekin harreman zuzena duten gaiak lantzera mugatu dira. Orokorrean gainerako politika horiek garatzerakoan ez da hizkuntzaren irizpidea kontuan hartu eta, ondorioz, ez dira politika sektorial horiek euskararen normalizaziorako erabili. Euskal Herrian garatu diren hizkuntza-politikak, kasurik onenean, hezkuntza edota Administrazio publikoa euskalduntzera mugatu direla esan daiteke eta kasu horietan ere hutsune nabariekin. Lan-mundua edo alor sozioekonomikoa deitutakoa euskalduntzeko ez da ekimen esanguratsurik garatu eta ondorioz pertsonen egunerokotasunean garrantzia erabakigarria duen eremu zabal eta konplexua prozesutik at utzi da, erabaki horrek berak prozesu osoa goitik behera baldintzatzen duela jakin arren. Normalizazio-prozesuan sektoreen arteko desoreka izugarria izan da bai, baina ez soilik sektoriala. Euskal Herrian garatu diren hizkuntza-politika desberdinek eragindako desoreka geografikoa eta funtzionala ere lazgarriak izan dira euskararen normalizazioprozesurako.

Desoreka geografikoa eremu administratiboen artean, ez delako politika bateraturik garatu Euskal Autonomia Elkartean, Nafarroako Foru Komunitatean edota Ipar Euskal Herriko egitura administrati-

Desoreka funtzionala ere nabarmena izan da. Helburu ia bakarra ezagutza tasak areagotzea izan da, gero eta pertsona gehiagok euskara jakitearekin bakarrik jendartea euskaldunduko zelakoan. Ez dira pertsonen harremanerako espazioak euskaldundu, ez dira euskara erabili ahal izateko espazioak areagotu eta ondorioz, euskara jakinda ere euskaldunek ezin dute euskaraz egin, ezin dute euskaraz bizi, horrek dituen ondorio guztiekin. Ikusiko dugun bezala, egin dena baino gehiago egin zitekeen eta arrazoi edo interes desberdinengatik ez da egin. Kasu askotan, eman diren pausoak eman direna baino azkarrago eman zitezkeen eta ez dira eman, kasu honetan ere bestelako helburu eta interesak tarteko. Garatutako politiken ezaugarri nagusia desoreka izan da (geografikoa, funtzionala, sektoriala...) eta ez da ikuspegi orokorreko hizkuntza-politika eraginkorra garatu. Administrazioen gabezia hauen aurrean, euskalgintza eta euskaltzaleak izan dira urte hauetan guztietan normalizazio-prozesuaren eragile nagusiak. Euskalgintza eta euskaltzaleak izan ziren euskarazko irakaskuntza abian jarri zutenak, euskalgintza eta euskaltzaleak izan ziren helduen euskalduntze-prozesua abian jarri zutenak eta euskalgintza eta euskaltzaleak izan dira ere sektore pribatua euskalduntzeari ekin ziotenak. Udal batzuek ere lehen pauso horiek lagundu izan dituzte baina Administrazio orokorrak beti atzetik ibili dira euskararen normalizazioari dagokionean. Alor publikoa izan da Administrazio orokorren lan eremu nagusia eta kasu honetan ere euskalgintzak paper garrantzitsua bete du Administrazioaren politika aztertu eta hobetzeko eragiten.

Laburbilduz, Euskal Herriak pairatzen duen zatiketa administratiboa dela eta, gurean ez da euskara berreskuratu eta normalizatzeko hizkuntza-politika orokor eta bakarrik garatu. Administrazio bakoitzak bere hizkuntza-politika berezia landu du eta alor bakoitzean irizpide eta interes desberdinak jarraituz eman ditu eman dituen pausoak (hezkuntzan, administrazio publikoan, osasun-alorrean...). Alor batzuetan gehiago egin da beste batzuetan baino eta beste batzuetan, nahiz eta oso garrantzitsuak izan, ez da batere aurrerapausorik eman. Horrek baina, ez du esan nahi alor horietan hizkuntza-politikarik garatu ez denik. Izan ere, hizkuntza gutxituak berreskuratzeko pausorik ez emateak, praktikan hizkuntza hori are gehiago gutxituko dela suposatzen du eta ondorioz ezer ez egitea ere hizkuntza-politika da. Garrantzitsua da oso hizkuntza-politikez ari garenean ideia hori beti gogoan izatea.

Administrazioen gabezia hauen aurrean, euskalgintza eta euskaltzaleak izan dira urte hauetan guztietan normalizazio-prozesuaren eragile nagusiak. Lan honen helburu nagusia hizkuntza-politika horien gabezia garrantzitsuenak ezagutzera ematea da. Horretarako gutxitutako hizkuntza oro berreskuratzeko hizkuntza-politiken osagai nagusiak aztertuko ditugu: batetik hizkuntzen estatusa, ezagutza edota erabilera arautzeko lege eta arauak (corpus juridikoa), bestetik gutxitutako hizkuntzaren ezagutza eta erabilera sustatzeko plangintzak (normalizazio-plangintzak) eta, azkenik, politika osoa garatzeko erabilitako baliabideak (langileak, antolaketa..., azken finean, diru-baliabideak). Hizkuntzapolitika orekatu eta eraginkor orok hiru osagai horiek izatea ezinbestekoa den heinean, gure azterketa hiru atal nagusi horietan banatuko dugu, baina aurrerago ikusiko dugun bezala, honetan ere politika oso desorekatuak garatu dituzte administrazio bakoitzak 3.

3 â&#x20AC;&#x201D; Txillardegik eta beste aditu batzuek aspaldi utzi zituzten agerian, esaterako, arauetan soilik oinarritutako normalizazio-prozesuen mugak, nazioarteko esperientzia desberdinen azterketan oinarrituz.

Espedientea: 228/2002

nfk

KEXA: Nafarroako Gobernuak egin dituen bi kontrataziorako baldintzen dokumentazioa gaztelaniaz aurkeztu beharra ezarri du. Espedientea: 340/2003 eae (gipuzkoa) K exa: Euskal Herriko Unibertsitateak eta Euskal Irrati Telebistak ikastaro bat prestatu dute udako ikastaroetarako. Askotan ikastaroak euskaraz ez egitearen arrazoia irakasleek euskaraz ez jakitea izaten da. Aurten ikastaro horretako irakasleen %60 elebiduna da eta, hala ere, ikastaroen hizkuntza ofiziala gaztelania da. Espedientea: 135/2004

eae (bizkaia)

K exa: Arrigorriagako osasun etxean ezin da pediatria zerbitzua euskaraz jaso. Espedientea: 782-2006 eae (gipuzkoa) K exa: BEDS saltokiak uztailean Donostiako postontzietan banatu zuen publizitate-aldizkaria gaztelania hutsean zen. Espedientea: 536-2007

nfk

K exa: Azken hiru hilabeteetan TELEFONICAren fakturak gaztelania hutsean jaso dituenez, bezeroen arretarako 1004 zenbakira deitu du euskaraz jaso nahi dituela adierazteko. Nafarroan ezinezkoa dela erantzun diote. Espedientea: 412-2008

ieh

K exa: BNP PARIBASek DVD bat manatu zuen webgunearen bidez urtarrileko hondarreko astean. Manatutako produktua txekez ordaindu behar zen, eta herritarrak, ohitura duen bezala, euskaraz idatzi zuen. Txekea etxera itzuli diote, ordea, hizkuntza ez zaielako ulergarri egiten. 1. SARRERA

boen artean, baina baita hauetako bakoitzean ere eskualdeen artean edota herri txiki eta hirien artean lurralde desoreka nabarmenak gertatu direlako. Nafarroako Foru Komunitatean Vascuencearen Legeak berak sortu ditu desoreka horiek eta Euskal Autonomia Elkartean lege desberdinen aplikazioak: adibidez eskualde bakoitzeko ezagutza tasa hartu izan da kontuan lanpostu publikoetan derrigortasun-datak ezartzeko eta berriki enpresei hizkuntza betebeharrak ezartzeko. Ipar Euskal Herrian orain gutxi arte Herriko Etxe batzuk, ikastetxe batzuk edota euskaltegiak izan dira euskararen normalizaziorako pausoak eman dituzten bakarrak eta ondorioz hor ere desoreka geografikoak nabariak dira.

2. HIZKUNTZA POLITIKEN ARDATZ NAGUSIAK 2.1. CORPUS JURIDIKOA Gaur egun Euskal Herriko berezko hizkuntza den euskara ez da ofiziala Euskal Herriko lurralde osoan. Euskararen estatusa bost eraentza juridiko desberdinek arautzen dute eta ondorioz euskal hiztunak eskubide desberdinak ditu bizi den tokiaren arabera. Bada euskara ofiziala den eremu bat eta bertan euskal hiztunei euskara erabiltzeko hainbat eskubide aitortzen zaizkie; beste eremu batean euskara ofiziala ez den arren euskaldunei zenbait eskubide aitortzen zaizkie; eta azkenik bada euskara ofiziala ez den beste eremu bat ere, eta bertan euskal hiztunei ez zaie inolako eskubiderik aitortzen.

ezarri dituzte. Konstituzioek, corpus juridikoaren maila gorenean kokatzen diren heinean, gainerako lege eta arauak baldintzatzen dituzte eta nahikoa izan da Errepublikaren hizkuntza frantsesa dela jasotzea edota espainiar guztiek gaztelania ezagutu behar dutela ezartzea, urteetan sortu eta garatu diren lege eta arau guztiak muga horien barruan kokatzeko. Horrez gain, urte hauetako esperientziak irakatsi digunaren arabera, muga horiek gainditu nahi izanez gero, edota besterik gabe muga horien inguruan ibiliz gero, Estatuek beren tresneria guztia abian jartzen dute, juridikoki beren hizkuntza euskararen gainetik dagoela finkatzeko. Horren adibide argia dugu Euskal Autonomia Elkarteko Euskararen erabilera arautzeko 10/1982 Legearen aurka Estatuak 1983an aurkeztutako helegitea. Lege hori oso oinarrizkoa izan arren eta Eusko Legebiltzarraren gehiengoaren babesarekin onartu zen arren, Estatuko abokatuak aurkako helegitea aurkeztu zuen4. Ondorengo lerro hauetan ez dugu horrelako azterketa juridiko-teknikoetan sakonduko baina gutxienez egun garatzen diren hizkuntza-politika orokorrak ulertzeko kontuan izan behar diren lege eta arau orokorrak aipatuko ditugu. Gerora, sektore bakoitza aztertzen dugunean, alor horri dagokion araudia berariaz aztertuko dugu, beraz, oraingo honetan arau nagusiak aurkeztera mugatuko gara.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - A. Frantziako Estatua

A. Frantziako Estatua

Euskal komunitate linguistikoaren etengabeko aldarrikapena izan da euskararen ofizialtasunaren aintzatespena bere lurralde osoan, hau da, euskal hiztunek gizarte-eremu guztietan beren hizkuntza propioa erabili eta garatzeko eskubidearen aitorpena eskuratzea. XXI mende hasiera honetan, Frantziako Estatuak ez ditu euskal komunitate linguistikoaren hizkuntza-eskubideak aitortzen eta Espainiakoak aitortu arren, hein handi batean, ez ditu bermatzen. Bi Estatuek beren hizkuntzen nagusitasun juridikoa mantentzea helburu duen arau sistema oso bat eraiki dute. Are gehiago, euskal komunitate linguistikoaren hizkuntza-eskubide horien berme eraginkorra ekiditeko maila goreneko lege-mugak ere

Frantziako arau garrantzitsuenean, hau da, Konstituzioan, ez da hainbat urtetan hizkuntzari buruzko inolako aipamenik jaso. Ez frantsesari buruz eta, are gutxiago, hizkuntza gutxituei buruz. Ondoren ikusiko dugun bezala, izan dira hizkuntzaren gaia arautu duten lege eta arauak, baina beti frantsesaren nagusitasun juridikoa bermatzea helburu. Azken urte hauetan lege horiek aldaketak jasan dituzte, baina hizkuntza gutxituen aitorpenaren bidetik jo ordez, frantsesaren nagusitasun juridiko hori indartzearen alde egin dute, frantsesa egungo ingelesaren nagusita-

4 — Espainiako Estatuak EAEko Euskararen Legearen aurka 169/1983 helegitea aurkeztu zuen eta 1986 urtean Konstituzio epaitegiak 82/1986 epaia eman zuen, helegitea ia bere osotasunean bertan behera utziz. Konstituzio Epaitegiak hiru artikuluren konstituzionaltasun eza soilik onartu zuen (8.3 artikulua, 12.1 artikulua eta 6.2 artikuluko esaldi bat), gainerakoetan Estatuaren helegitea atzera botaz. Dena dela, helegite horrek euskalduntze-prozesua atzeratzea lortu zuen oso testuinguru berezian, EAEko egitura autonomikoa eraikitzen ari zen garaian, eta bide batez ondoren onartuko ziren beste arau batzuk baldintzatzeko ere balio izan zuen.

sunetik babestu nahian. Horrela gertatu da Konstituzioan ez ezik, Frantsesaren erabilera arautzen duen Legean zein beste lege batzuetan ere. Esan bezala, 1539an jada, François I.ak sinatu Villers-Cottêretseko ordenantzak inposatu zuen frantsesa erabiltzea justiziako egitateetan eta horrek Frantziako Estatu monarkikoaren batasun linguistikorako politikari hasiera sinbolikoa eman zion. Bi mende beranduago ere Estatuak ildo beretik jarraitzen zuen eta Estatu Zibilaren aktendako 1794ko uztailaren 20eko legeak, esaterako, “Aktak frantses-hizkuntzaz idatzi behar dira” zioen. Ildo beretik, 1803ko ekainaren 20eko manuak ondorengoa gaineratu zuen arau horretan: “baita lekuan lekuko hizkuntzaz aktak idazteko usaia den eskualdeetan”. Garai horretan, Frantziako Iraultzaren garaian, hizkuntza aniztasunaren aurkako jarrerak indartuz joan ziren Grégoire abadeak edota Bertrand Barrere politikariak idatzitako lan ezagunak horren lekuko5. Dena dela, muturreko ikuspegi hori lege garrantzitsuetara III. Errepublikaren bukaeran iritsi zela esan daiteke. Izan ere, Lehen Hezkuntza (derrigorrezkoa, laikoa eta doakoa) arautzeko legeak 1881 eta 1884 urteetan onartu ziren eta ikasketak frantses hutsean izango zirela ezarri, honela tokiko nortasunen asimilazio-prozesua azkartuz, eskolatik armadaraino. Dena dela, aurrekari horiek izan arren, egun indarrean den 1958ko Konstituzioan ez zen hizkuntzari buruzko aipamenik jasotzen orain gutxi arte. Lehen artikuluaren arabera, “Frantzia Errepublika zatiezin, laiko, demokratiko eta soziala da, herritar guztien legeekiko berdintasuna ziurtatzen du, jatorri, arraza ala erlijio berezitasunik gabe. Sinesmen guztiak errespetatzen ditu...” baina ez zion ezer hizkuntzaren araberako berdintasunari buruz.

5 — Grégoire abadeak 1794 urtean idatzi zuen hizkuntza aniztasunaren aurkako bere liburu famatua Rapport sur la necessité d’anéantir le patois et d’universaliser l’usage de la langue française, non, besteak beste, ondorengoa ideiak azpimarratu zituen: hizkuntza aniztasuna ez da legitimoa, iraultzaren aurkakoa da, nahasmena dakar, komunikaziorako ere traba da... Aldiz, frantsesa “askatasunerako hizkuntza” zen, “hiritar guztiak masa nazionalean biltzea” ahalbidetzen zuen bakarra... Eta garai hartakoa da ere Bertrand Barrère-k idatzitako Sur les idiomes étrangers et l’enseignement de la langue française lana, non besteak beste, ondorengo baieztapenak egiten ziren: “federalismoak eta sineskeriak bretoieraz egiten dute; emigrazioak eta Errepublikarekiko gorrotoak alemanez; Iraultzaren aurkakoek italieraz; eta fanatismoak euskaraz»

La France est une République indivisible, laïque, démocratique et sociale. Elle assure l’égalité devant la loi de tous les citoyens sans distinction d’origine, de race ou de religion. Elle respecte toutes les croyances... Bigarren artikuluan ere Errepublikaren ikur eta printzipio nagusiak zehaztu ziren, baina horien artean ez zen hizkuntza elementu garrantzitsua aipatzen: “Nazioaren ikurra hiru koloreko bandera da, urdina, gorria eta zuria. Nazioaren ereserkia Marseillaise da. Errepublikaren goiburua Askatasuna, Berdintasuna, Elkartasuna da. Bere printzipioa da: herriaren gobernua, herriarengatik eta herriarentzat”. Hiru hamarkada beranduago, 1992an, Konstituzioko 2. artikulu hori aldatu egin zuten, artikuluaren hasieran hizkuntzarekin zerikusia zuen esaldi garrantzitsu bat gehituz: “Errepublikaren hizkuntza frantsesa da”. Egun indarrean den Konstituzioko bigarren artikuluan ondorengoa irakur daiteke: Art. 2. La langue de la République est le français L’emblème national est le drapeau tricolore, bleu, blanc, rouge. L’ hymne national est la Marseillaise. La devise de la République est Liberté, Égalité, Fraternité. Son principe est: gouvernement du peuple, par le peuple et pour le peuple. Aldaketa hori frantsesaren nagusitasun juridikoa azpimarratzeko izan zen, baina berriki, 2008ko uztailean, gutxitutako hizkuntzei buruzko lehen aipamena jaso da Konstituzioan. Frantziako Legebiltzarrak eta Senatuak, Konstituzioaren erreformaren karietara “eskualdeko” hizkuntzei buruzko aipua eranstea onartu dute eta aipuaren lekuaz luzaz eztabaidatu ondoren tokiko kolektibitateen eskumenak finkatzen dituen atalean, 75.1 artikulua eranstea onartu dute6. Honela, lehen aldiz, 6 — Bestalde, aipuaren kokapenaren inguruan gertatu eztabaida eta salaketak oso adierazgarriak izan dira. Hizkuntza lege bat hitzeman zelarik, bat-batean, ustekabean, Frantziako erakundeen erreformaren baitan, hots, Konstituzioaren erreformaren eztabaidaren baitan, “eskualdeko” hizkuntzen ezaguera eztabaidagai bilakatu da. Aipuaren edukiaz gain, aipuaren lekuak bazterrak inarrosi ditu. Lehen artikuluan eransteko proposamenari ezezkoa eman zitzaion, besteak beste, Frantses Akademiak horrela eginez gero frantsesa bigarren mailan ezarri eta hizkuntza gutxiagotuak hobesten zirela salatu zuelako. Azkenik, uztailaren 17ko goizaldean, senatariek zuzenketa onartu zuten, baina 75-1 artikuluan, hots, tokiko kolektibitateen atalean, honela “aipamenak ez zuelako zalantzan jartzen frantsesaren lehentasuna”.

gutxitutako hizkuntzei erreferentzia egin zaie, “eskualdeetako” hizkuntzak Frantziako ondare direla aitortuz, baina ez da horrek zer esan nahi duen gehiago zehaztu: Art. 75-1. Les langues régionales appartiennent au patrimoine de la France. Azken urteotan zenbait saiakera egin dira Frantziako Estatuan Konstituzioa aldatzeko: 2005eko maiatzean 53. artikuluak aldatzeko saiakera egin zen; 2006ko abenduan bigarren artikulua aldatzeko proposamena errefusatu zen. 2008an ere Lisboako Tratatuaren eztabaidaren karira bigarren eta 53. artikuluak moldatzeko aukera aztertu zen. Horietan guztietan une egokia ez zela argudiatuz errefusatu zituzten moldaketak. Hasteko esan behar da, artikulu berri hau Konstituzioko XII. tituluaren baitan kokatzen dela, hau da, “lurralde kolektibitateen” atalean eta gauza jakina da Estatuak kolektibitate horiek beti “berdintasunaren” printzipioarekin kontrajarri izan dituela. Hori izan zen hain zuzen, 1992 urtean Erregio edo Gutxiengoen Hizkuntzen Europako Ituna ez sinatzeko argudio nagusietako bat eta horrekin lotuta ulertu behar da ere urte berean Konstituzioan “Errepublikaren hizkuntza frantsesa zela” jasotzeko egindako aldaketa. Bada, artikulu berri hau XII. atal horretako azken artikulua da eta “eskualde hizkuntzak” Frantziako ondare direla esatera mugatzen da. Ondare izendapen horren ondorio juridikoak ez dira inon zehazten eta beraz, kasu honetan ere, artikulu horren balizko ondorioak maila sinbolikora mugatuko direla aurreikus daiteke. Izan ere, 2. artikulua indarrean den heinean, Errepublikaren hizkuntza ofizial bakarra frantsesa dela gelditzen da. Bestalde, Konstituzio aldaketarekin batera Frantziako Gobernuak Erregio edo Gutxiengoen Hizkuntzen Europako Ituna izenpetzeko aukerarik irekiko ez dela argi utzi du eta eskubide berririk ez dela sortuko ere gaineratu du. Izan ere, azken urteetan Frantziako Estatuak hizkuntza gutxituekiko erakutsi duen jarrerak ez du esperantzarako aukera handirik eskaintzen eta tokiko hizkuntzei ez die dagokien estatusa esleitzen. Konstituzioan 1992an egindako aldaketaren eskutik, 1994 urtean, frantsesaren erabilerari buruzko Lege berria onartu zen, 1994/665 Legea, Toubon Legea bezala ezagunagoa. Lege honek frantsesari hainbat eremutan derrigorrezko hizkuntzaren estatusa eman zion: lan-munduan, salerosketetan, publizitatean, hedabideetan, zerbitzu publikoetan, irakaskuntzan... Aurrez indarrean zen 1975/1349 Legeak ere (Bas -Lauriol Legea) eremu horietan frantsesa erabili beharra arautzen zuen, baina Toubon Legeak, Konstituzioko 2. artikuluan sartutako aldaketaren ildotik, are gehiago azpimarratu zuen derrigortasun hori. Hone-

Espedientea: 603-2004

ieh

K exa: La Poste erakundeak ez ditu onartzen euskarazko toponimoak agertzen dituzten eskutitzak. Frantsesez agertu ezean ez bidaltzeko mezua egin dio enpresa bati. Espedientea: 552-2007

ieh

K exa: Elkarte bat sortzeko aurkeztu beharreko estatutuak euskaraz idazteaz gain, frantsesez idaztera ere behartu dituzte. Espedientea: 825-2007

ieh

K exa: Ekaineko hauteskundeetan bozkatzeko herritarren eskura jarritako bozka-paperak frantses hutsean dira. Erantzuna: 1994ko abuztuaren 4ko Legearen 1. artikuluak ezartzen duenez frantsesa da zerbitzu publikorako hizkuntza. Ondorioz hura erabiltzea derrigorrezkoa da eta frantsesez idatzita dauden bozka-paperek soilik dute balio juridikoa. Gainera inon ez da xedatzen frantsesarekin batera erregio hizkuntza erabili beharra dagoenik. Espedientea: 767-2008

ieh

K exa: Hendaiako geltokian txartela hartzeko makinaren gainean idatzitako informazioa frantses hutsean da. Makinak berak hizkuntza hautatzeko aukera eskaintzen duen arren, hizkuntzen artean ez da euskara ageri. Erantzuna: txartel makinak ez du hizkuntzen artean euskara eskaintzen. Nolanahi ere, 1994ko abuztuaren 4ko legearen 1. artikuluan adierazten da: Frantsesa da Errepublikako hizkuntza, bai eta hezkuntza, lan, truke eta zerbitzu publikoetako hizkuntza. Testu bereko 4. artikuluan zehazten da eskubide publikoko entitate juridikoek, edota zerbitzua publikoa ematen duten entitate pribatuek eginiko idazpen edo iragarkiak gutxienez bi hizkuntzetara itzuliko direla. Beraz SNCFren betebehar bakarra informazio horiek atzerriko bi hizkuntzetara itzultzea da, eta ez dago agindurik, mugako geltokietan, Euskal herrikoak barne direla, testu horiek bertako hizkuntzan (kasu honetan euskaraz) ematera behartzen duenik.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - A. Frantziako Estatua

Art. 1.

la dio, esaterako, Toubon Legearen lehen artikuluak: “Konstituzioaren arabera Errepublikaren hizkuntza den frantsesa Frantziako nortasun eta ondarearen oinarrizko elementua da. Bera da irakaskuntzarako, lanerako, salerosketetarako zein zerbitzu publikoetarako hizkuntza. Bera da komunitate frankofonoa osatzen duten Estatuen arteko lotura pribilegiatua”. Article 1 Langue de la République en vertu de la Constitution, la langue française est un élément fondamental de la personnalité et du patrimoine de la France. Elle est la langue de l’enseignement, du travail, des échanges et des services publics.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - A. Frantziako Estatua

Elle est le lien privilégié des Etats constituant la communauté de la francophonie.

Bestalde, lege berriak zaharraren berezitasun garrantzitsu bat ere mantendu du, izan ere legea ez da eremu publikoa arautzera mugatzen eta sektore pribatuan ere bete beharreko neurriak jasotzen ditu. Normalean hizkuntzen erabilerari buruzko Legeak sektore publikoa arautzera mugatzen dira, baina Frantziako Estatuak 1975eko Legean lehenik, eta 1994ko honetan ondoren, sektore pribatuko gai garrantzitsuak arautzen ditu (publizitatea, salerosketak...). Ondorioz, eremu horietan guztietan frantsesa erabili beharrekoa den heinean, Legeak hizkuntza gutxituen erabilera eremu pribatura mugatzen duela esan daiteke, hau da, norbanakoen arteko harreman pertsonaletara. Honela Toubon Legeko bigarren artikuluan Bas-Lauriol Legean lehen artikulua zena eguneratzen da, baina funtsean orduko ideia nagusia mantenduz: “Ondasun, produktu edo zerbitzu baten izendapenean, eskaintzan, aurkezpenean, erabilerarako azalpenetan, bermearen epe eta ezaugarrien deskribapenean, hala nola, faktura zein ordainagirietan, derrigorrezkoa da frantsesaren erabilera”. Article 2 Dans la désignation, l’offre, la présentation, le mode d’emploi ou d’utilisation, la description de l’étendue et des conditions de garantie d’un bien, d’un produit ou d’un service, ainsi que dans les factures et quittances, l’emploi de la langue française est obligatoire. Ildo beretik, ondorengo artikuluetan frantsesaren derrigorrezko erabilera ezartzen da gizarteko eremu garrantzitsuenetan, alor publikoan (Administrazio publikoan, hezkuntzan...) zein pribatuan (publizitatean, salerosketetan...). Hau da, sektore publikoan ez ezik, sektore pri-

batuan edo alor sozioekonomikoan ere frantsesaren erabilera ezinbestekoa dela ezartzen da. Artikuluz artikulu sektore desberdinetan frantsesaren derrigorrezko erabilera nolakoa izango den arautzen da eta bukaeran jada, Lege osoan zehar frantsesaren derrigorrezko erabilera zehaztu ondoren, 21. artikuluan, Legean ezarritakoa Frantziako erregio-hizkuntzei dagozkien araudiaren eta legeriaren kalterik gabe ezarriko dela jasotzen da, eta Legea bera ez doala hizkuntza horiek erabiltzearen aurka:

“eskualdeetako” hizkuntzak Frantziako ondare direla aitortuz, baina aurrez esan bezala, aipamen labur horrek ez du esperantzarako aukera handirik eskaintzen. Izan ere, Frantziako Estatuak, urte hauetan guztietan ez du nazioartean gutxiengoen eskubideak babesteko garatu den legeria bere egin eta oinarrizko hizkuntza-eskubideak bermatzeko neurririk ere ez du hartu.

Article 21 Les dispositions de la présente loi s’appliquent sans préjudice de la législation et de la réglementation relatives aux langues régionales de France et ne s’opposent pas à leur usage. Artikulu hau ez zen 1975/1249 Legean jasotzen eta ondorioz Frantsesaren erabilera arautzen duen 1994/665 Lege honetan lehen aldiz “eskualdeko hizkuntzak” aipatzen dira. Dena dela, ondoren ikusiko dugun bezala, egun Frantziako corpus juridikoan euskarari dagokion estatusa aitortzen dion legerik ez dagoenez, 21. artikulu honek ez du inolako ondorio juridikorik. Gainerako artikuluek ezartzen duten frantsesaren derrigorrezko erabilera gailentzen da, hizkuntza gutxituen erabilera borondatezko zerbait izatera mugatuz. Hizkuntza gutxituak erabiltzeko eskubidea inon jasotzen ez den heinean, frantsesaren erabilera da balio eta ondorio juridikoak dituen bakarra. Hizkuntza gutxituen erabilerak ez du balio edo ondorio juridikorik eta beraz, hizkuntza horien erabilera sinbolikoa baino ez da. Izan ere, frantsesa da sektore publiko zein pribatuan derrigor erabili behar dena eta ondorioz hizkuntza gutxituak beti frantsesarekin batera erabili behar dira. Hizkuntza gutxitua frantsesarekin batera ez erabiltzeko aukera beraz, Legeak arautu gabeko eremuetara mugatzen da, hau da, norbanakoen arteko harreman pribatuetara7. Frantsesaren nagusitasun juridikoa azpimarratu duten aldaketa horien guztien ondotik, ikusi bezala, berriki Frantziako Legebiltzarrak eta Senatuak Konstituzioko 75.1 artikulua aldatzea onartu dute. Lehen aldiz gutxitutako hizkuntzei buruzko aipamena gehitu dute bertan, 7 — Toubon Legea ezin izan da bere horretan aplikatu, Kontseilu Konstituzionalaren arabera Legeko zenbait artikuluk Jende eta Herritarren Eskubideen Deklarazioaren 11. artikuluarekin talka egiten zutelako, hain zuzen ere, ideien agertzeko eskubidea bermatzen duen artikuluarekin. Dena dela, legeak argi eta garbi jasotzen du aurrez esandakoa: “Irakaskuntza, lan, harreman eta zerbitzu publikoen mintzaira frantsesa da”.

Nazio Batuen Erakundearen 1966ko Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna sinatu du, baina 27. artikulua ez betetzeko oharra gehitu ondoren. Artikulu horren arabera, gutxiengo etnikoak, erlijiosoak edo linguistikoak dauden Estatuetan, gutxiengo horietako pertsonei ez zaie beren bizitza kultural propioa edukitzeko, beren erlijioa praktikatzeko edota beren hizkuntza erabiltzeko dagokien eskubidea ukatuko. Esan bezala, artikuluari oharra gehitu zion Frantziako Estatuak, Errepublikan gutxiengo nazionalik ez dagoela argudiatuz eta ondorioz artikulu hori Frantziako Estatuan ez zela aplikagarria zehaztuz. Nazio Batuen Erakundearen 1989ko Haurren Eskubideei buruzko Nazioarteko Konbentzioan ere antzeko jarrera hartu zuen Frantziako Estatuak: Konbentzioa sinatu zuen, baina gutxiengoei buruz hitz egiten zuen 30. artikulua ez zuela beteko esanez ohar bat gehitu ondoren. Artikulu horren arabera, gutxiengo etniko, erlijioso edo linguistiko bateko haurrek edo jatorrizko herrikoak direnek eskubidea dute beren bizitza kulturala izateko, beren erlijioa praktikatzeko eta beren hizkuntza erabiltzeko.

Europako Kontseiluaren 1995eko Gutxiengo Nazionalen Babeserako Hitzarmen-markoa sinatzeari eta berresteari ere uko egin zion Frantziako Estatuak, kasu honetan ere, Errepublikan gutxiengo nazionalik ez zegoela argudiatuz. Frantziako Estatuaren jarrera honek nazioarteko gaitzespen asko eragin ditu gizarte erakundeen aldetik, baina baita erakunde ofizialen eskutik ere. Nazio Batuen Erakundeko Eskubide Ekonomiko, Sozial eta Kulturalen Batzordeak hainbatetan nazioarteko hitzarmen horiek sinatu eta berresteko eskatu dio Frantziako Estatuari. Are gehiago, 2008ko gomendioetan berdintasunaren kontzeptua era murriztailean ez aplikatzeko ere eskatu dio. Eta berriki gauza bera gertatu da Haur Eskubideen Konbentzioarekin, aurrez hainbatetan egin bezala, 2009an ere 30. artikulua ez betetzeko ezarria duen klausula kentzeko eskatu baitio Frantziako Estatuari9.

8 — Frantziako Estatu Kontseiluak 1996ko irailaren 24ean egindako oharren arabera, Erregio edo Gutxiengoen Hizkuntzen Europako Ituna ez dator bat 1958ko Konstituzioko 2. artikuluarekin. Dena dela, bi urte beranduago, 1998ko irailean, beste txosten batek (Guy Carcasson -ek egindakoak) Konstituzioan aldakuntza batzuk eginez Erregio edo Gutxiengoen Hizkuntzen Europako Ituna onartu zitekeela ondorioztatu zuen. Honela, 1999ko maiatzaren 7an, Budapest-en, Frantziako Gobernuak Erregio edo Gutxiengoen Hizkuntzen Europako Ituna sinatu eta, besteak beste, III. atalean 39 eginbehar onartu zituen, bizi publikoan hizkuntza gutxitu edo erregionalak erabiltzeko aukeren artean. Hilabete gutxira, 1999ko ekainaren 15ean, Kontseilu Konstituzionalak kontrako iritzia plazaratu zuen, baina soilik Itunaren II. ataleko printzipio batzuei zegokienez eta ondorioz, Gobernuak onartu 39 eginbeharrak ez ziren Konstituzioaren aurkakotzat hartu. 9 — Nazio Batuen Erakundeak Frantziako Estatuari behin eta berriz egin dizkion gomendioetan, askotan egoerari buruz Hizkuntz Eskubideen Behatokiak egin dituen azterketetan oinarritu izan da.

Urte horietan guztietan, ordea, Frantziako Estatuak ez du nazioarteko erakunde garrantzitsu horiek emandako gomendioak betetzeko inolako ahaleginik egin. Beraz, Frantziako Estatuaren urteetako jarrera hori ikusita oso zail egiten da Konstituzioan jasotako artikulu berri horrek inolako aurrerapausorik ekar dezakeela aurreikustea.

B. Espainiako Estatua Espainiako Estatuan gaztelaniari aitortzen zaio beste hizkuntzen gaineko nagusitasun juridikoa, bai Konstituzioan, bai alorrez alor onartutako legeetan. Espainiako 1978ko Konstituzioa testuinguru oso berezi batean sortu zen eta hainbat alorretan, paperean behintzat, aurrerapauso nabarmenak jasotzen baziren ere, nazionalitateen alorrean edota hizkuntza gutxituen eremuan muga argi eta zorrotzak ezarri ziren. Eta muga horiek indarrean darraite hiru hamarkada beranduago, tarte honetan ez baita Konstituzioan inolako aldaketarik egin. Konstituzioak gaztelania Estatuaren hizkuntza dela ezartzen du eta herritar guztiek gaztelania erabiltzeko eskubidea dutela, eta garrantzitsuena dena, ezagutzeko betebeharra. Estatuko beste hizkuntzen kasuan, gaztelaniarekin batera beren eremuan ofizialak izango direla aitortzera mugatzen da Konstituzioa, hauen kasuan erabiltzeko eskubiderik edota ezagutzeko betebeharrik aipatu gabe. Hasiera hasieratik beraz, beste hizkuntzei bigarren mailako estatus juridikoa ezarri zitzaien eta izaera hori mantendu da gainerako lege eta arauetan ere. Beste hizkuntza horien estatusa arautzea tokian tokiko Autonomia Estatutuen esku utzi zen, baina ondoren ikusiko dugun bezala, Euskal Autonomia Elkarteko Estatutuan zein Nafarroako Foru Komunitateko Foru Hobekuntzan Konstituzioak euskarari ezarritako bigarren mailako izaera hori mantendu zen. Honela bada, konstituzioko lehen tituluko 3. artikuluan Estatuaren hizkuntza ofiziala gaztelania dela ezartzen da eta jarraian espainiar guztiek berau jakiteko betebeharra eta erabiltzeko eskubidea dutela. 3. artikulua 1. Gaztelania da Estatuaren hizkuntza ofiziala. Espainiar guztiek dute berau ezagutzeko betebeharra eta erabiltzeko eskubidea. 2. Beste espainiar hizkuntzak ere ofizialak izango dira beraien Komunitate Autonomoetan bertako autonomia estatutuen arabera. 3. Espainiako hizkuntza aniztasuna errespetu eta babes berezia izango duen kultura ondasuna da.

Espedientea: 124-2007

ieh

K exa: La Postek igorleari atzera itzuli zion gutuna, euskaraz eta zuzen idatzita zegoen Uztaritzeko helbidearen ondoan, hartzailea helbide horretan ez zela bizi zioen frantsesez idatzitako oharrarekin. Espedientea: 996-2007

ieh

K exa: Familia ugariaren karta eskaria egin zioten SNCFri. Kari horretara txekea egin zuten eta euskaraz bete zuten. Uztailaren 5ean SNCF-ek gutunaren bidez ondorengoa erantzun zien: txekea ezin izan dutela kobratu txekearen hizkizko kopurua zuzena ez zelakoan, hots, euskaraz baitzen. Espedientea: 507-2008

ieh

K exa: Herritarrak L’Office 64 de l’habitatera deitu du. Deiaren arrazoia euskaraz azaltzen hasi zaio langileari, baina hark frantsesez hitz egiteko eskatu dio, elkarrizketa moztuz eta Frantzian garela, Office64ra deitu duela eta hemen ez dela euskaraz mintzatzen esanez. Espedientea: 616-2009

ieh

K exa: Pisurako paperak egiterakoan, euskarazko lan kontratua ez diote onartu AKERYS SERVICES IMMOBILIERSen, enplegatzailearen agiria bete behar izan du eta espainolezko lan kontratua eskatu. Espedientea: 1081-2009

ieh

K exa: Abuztuaren 3an MAAF aseguru etxearekin ukan telefono bidezko elkarrizketa ezin izan zuen euskaraz burutu. Elkarrizketa ondoren, etxera helarazi tramitearen ziurtagiria eta honekin batera zegoen liburuxka, hau da, baldintzak zein diren azaltzen duen dokumentua, Tempo habitation en construction, conditions générales izenekoa, frantses hutsean ziren.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - B. Espainiako Estatua

Europako Kontseiluaren Erregio edo Gutxiengoen Hizkuntzen Europako Ituna ere sinatu zuen 1999 urtean, baina gerora uko egin zion Ituna berresteari. Itunean jasotzen ziren hainbat neurrik “berdintasunaren” printzipioa apurtzen zutela eta ondorioz neurri horiek Frantziako Konstituzioarekin bateraezinak zirela argudiatu zuen Frantziako Estatuak. Konpromisoak hartzeko Ituna sinatzea ez da nahikoa ordea, Ituna berretsi egin behar da konpromisoak hartzen hasteko eta ondorioz Frantziako Estatuan oraindik ez da Itun honi dagokion inolako neurririk hartu8.

Maila goreneko lege batean gaztelania jakin beharrekoa dela ezartzeak gainerako lege eta arauetan bere ondorioak ditu, besteak beste, hizkuntza gutxituak berreskuratu eta normalizatzea helburu duen edozein politika goitik behera baldintzatzeraino. Esaldi bakar batek corpus juridiko osoa eta hizkuntza-politika desberdinak baldintza ditzake eta baldintzatzen ditu. Esaldi horren ondorioz, esaterako, lanpostu publiko bat eskuratu nahi duten guztiek gaztelania jakin behar dute.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - B. Espainiako Estatua

Estatuko beste hizkuntzak ere ofizialak izango direla jasotzen du Konstituzioak, baina bakoitza bere Erkidegoan. Ofizialtasunaren definizioa Erkidego bakoitzak bere Autonomia Estatutuan arautuko duela ere zehazten du. Ez du ezartzen hizkuntza horien derrigorrezko ezagutza beren Erkidegoan, baina kontrakorik ere ez du esaten. Galizian aukera hori baliatu zuten Galegoaren Normalizaziorako 03/1983 Legean galegoa ezagutu beharrekoa zela jaso zutenean eta Katalunian ere baliatu dute 06/2006 Lege Organikoak arautzen duen Autonomia Estatutu berrian. Dena dela, Konstituzio Auzitegiak balio gabe utzi zuen 1986 urtean Galizian sartutako aipamena10 eta Kataluniako 2006ko Estatutuaren aurka ere helegitea aurkeztu zuten11. Dena dela, Galizian eta Katalunian gutxienez saiatu direla esan daiteke eta ezin da gauza bera esan Euskal Autonomia Elkarteko edota Nafarroako Foru Komunitateko Administrazioei buruz: urte hauetan guztietan ez dute inoiz euskara ezagutu beharreko hizkuntza bezala definitu eta ondorioz Araba, Bizkaia, Gipuzkoa zein Nafarroan gaztelania ezagutu beharrekoa da, baina euskara ez, horrek dituen ondorio guztiekin.

blikoekin euskaraz aritzeko eskubidea edota derrigorrezko hezkuntza amaitzean ikasleek bi hizkuntza ofizialak menperatu behar izatea. Ondoren ikusiko dugun bezala, Euskal Autonomia Elkarteko zein Nafarroako Foru Komunitateko Estatutu eta lege nagusietan ofizialtasunaren ondorio diren gutxieneko horiek jaso behar izan dira. Konstituzio Auzitegiaren 82/1986 epaiak, esaterako, ofizialtasuna honela definitu zuen: hizkuntza bat ofiziala da, botere publikoek hizkuntza hori beren baitan, beraien artean edota norbanakoekin komunikatzeko erabateko balioa eta ondorio juridikoak dituen bitarteko bezala onartzen dutenean, bere egoera edo pisua dena delakoa izanda ere12. Epai garrantzitsu horren arabera, ofizialtasunak eskubide batzuk eragiten ditu eta horiek bermatu egin behar dira hizkuntzaren ezagutza handiagoa edo txikiagoa izanda ere. Urte hauetan guztietan ordea, ez Eusko Jaurlaritzak ez eta Nafarroako Gobernuak ere ez dute aukera hori baliatu eta normalizazio-prozesuan eman diren pausoak beti euskararen egoera soziolinguistikoari lotu zaizkio. Adibide argiena Eusko Jaurlaritzak urte hauetan guztietan zerbitzu publikoak euskalduntzeko erabili duen hizkuntza-eskakizunen eta derrigortasun-daten sisteman dugu. Izan ere, Administrazio publikoko lanpostuetan derrigortasun-daten kopurua unean uneko euskararen ezagutza-tasaren arabera ezartzen da eta ondorioz, ez zaie lanpostu guztiei (edo gutxienez herritarrekin harremana duten lanpostu guztiei) euskararen ezagutza egiaztatu beharra ezartzen, honela herritarrek Administrazioarekin euskaraz aritzeko duten eskubidea urratzeko aukera zabalik utziz.

Konstituzioak ofizialtasunaren definizioa Erkidego bakoitzaren esku utzi zuen, baina ondoren Estatuak, epai bidez, bere mugak jarri dizkie definizio horiei. Honela, Auzitegiek emandako epai desberdinen bidez ofizialtasunaren aitortzaren ondorio juridikoak zehaztuz joan dira. Besteak beste, ofizialtasun aitortzaren ondorio dira Administrazio pu10 — Honela dio Konstituzio Auzitegiaren 84/1986 epaiak beste hizkuntzak ezagutu beharrari buruz: “El art. 3.1. de la C.E. establece un deber general de conocimiento del castellano como lengua oficial del Estado, independientemente de factores de residencia o vecindad. No ocurre lo mismo con las otras lenguas españolas cooficiales en los ámbitos de las respectivas Comunidades Autónomas, pues el citado artículo no establece para ellas ese deber, sin que ello pueda considerarse discriminatorio, al no darse respecto de las lenguas cooficiales los supuestos que dan su fundamento a la obligatoriedad del conocimiento del castellano”. 11 — Oraindik ez da azken epaia publiko egin, baina dirudienez, Konstituzio Auzitegiak Kataluniako 2006ko Estatutuaren kasuan ere, besteak beste, hizkuntzari dagokion aipamen hori baliogabe utz lezake.

12 — Honela dio Konstituzio Auzitegiaren 82/1986 epaiak beste hizkuntzen ofizialtasunari buruz: ”La regulación que la Constitución hace de la materia permite afirmar que es oficial una lengua, independientemente de su realidad y peso como fenómeno social, cuando es reconocida por los poderes públicos como medio normal de comunicación en y entre ellos, y en su relación con los sujetos privados, con plena validez y efectos jurídicos...”. Bestalde, hezkuntza alorrean 87/1983 epaiak bi hizkuntza ofizialetan gaitasun nahikoa bermatzen ez duen hezkuntza-sistema inkonstituzionala litzatekeela ebatzi zuen: “Una regulación de los horarios mínimos que no permita una enseñanza eficaz de ambas lenguas en esas Comunidades incumpliría el art. 3 de la Constitución”.

Bestalde, urte hauetan guztietan Autonomiek hainbat eskumen bereganatu dituzten arren, sektore garrantzitsuenak arautzeko oinarrizko legeak Estatuak ezarri ditu eta Autonomiek oinarrizko lege horiek ezarritako mugen barruan garatu behar izaten dituzte euren lege eta dekretuak. Horrela gertatzen da, esaterako, normalizazioaren ikuspegitik estrategikoak diren hainbat alorretan (hezkuntzan, Administrazio publikoan, osasun alorrean, hedabideen alorrean, alor sozio-ekonomikoan, publizitatean...). Dena dela, hainbat kasutan Autonomiek onartutako lege eta arauak ez dira Estatuak ezarritako mugetara iritsi eta beste batzuetan muga horietatik urrun gelditu dira. Bestalde, Estatuak egindako ofizialtasunaren aitortzak eragin dituen gutxienekoak ere bete behar izan dituzte autonomiek, adibidez, Nafarroako eremu euskalduna delakoan euskarazko irakaskuntza eskainiz. Nazioarteko itunei dagokienez, Espainiako Estatuak garatutako estrategia ez da Frantziakoak jarraitutakoaren bidetik joan. Akordioak sinatu ditu, baina gero akordio horiek betetzerakoan sortu dira arazoak:

Europako Kontseiluaren 1992ko Erregio edo Gutxiengoen Hizkuntzen Europako Ituna 2001 urtean berretsi zuen. Guztira 99 artikulu dituen Itunetik 66 bere egin zituen Espainiako Estatuak, baina tarteka Europako Kontseiluak berak egiten dituen ebaluazioetan agerian gelditzen dira hainbat eta hainbat hutsune. Eta hori oso larria da Itunak oso gutxieneko konpromisoak jasotzen dituela kontuan hartzen badugu. Beraz, Itunaren konpromisoak eremu askotan ofizialtasunak ezartzen dituen beharretatik urrun dauden arren, bertako Administrazioek, oro har, horiek ere ez dituzte betetzen. Bestalde, Itunari dagokionez Autonomien eskumenen araberako gabezia edo hutsuneen gaineko ardura ere Estatuarena berarena dela argitu behar da, azken finean Autonomiak Estatuaren beste maila administratiboak besterik ez baitira. Dena dela, Euskalgintzak behin eta berriz egiaztatu eta salatu izan du Hizkuntzen Europako Itunean jasotako hainbat konpromiso sistematikoki urratzen dituela Espainiako Estatuak berak eta salaketa horietan oinarritu izan ditu Europako Kontseiluko Ministroen Batzordeak hainbatetan bere gomendioak. Europako Kontseiluaren 1995eko Gutxiengo Nazionalen Babeserako Hitzarmen-markoa Gutxiengo Nazionalen Babeserako Hitzarmena ere sinatu eta berretsi zuen Espainiako Estatuak. Gutxiengo nazionalak zeintzuk diren Estatu bakoitzak erabakitzen du ordea eta Erresuma Batuan, esaterako, galestarrak-eta kontuan hartzen diren arren, Espainiako Estatuan ijitoak dira gutxiengo nazional bezala definitzen diren bakarrak. Nazioarteko erakundeen hitzarmen hauek juridikoki Estatuetako Konstituzioen gainetik daude eta Estatuei hitzarmen horiek sinatu eta berrestea dagokie. Tarteka nazioarteko erakundeek hartutako konpromisoen betetze maila aztertzen dute eta hala badagokio, Estatu bakoitzari gomendioak egiten zaizkie topatutako gabezia edo hutsuneak gaindi ditzaten. Ondoren ikusiko dugun bezala, Estatuak Euskal Autonomia Elkartean eta Nafarroako Foru Komunitatean duen Administrazio periferikoak ere gabezia eta hutsune garrantzitsuak ditu euskararen normalizazioaren ikuspegitik. Zerbitzu publiko hauetan milaka pertsona ari dira lanean eta euskararen normalizaziorako araudiaren alorrean eman diren pausoak oso urriak izan dira. Izan ere, zerbitzu hauei ez die autonomietako araudiak eragiten eta Estatuak ez du urte hauetan guztietan euskararen normaliza-

ziorako arau edo plangintza berezirik abian jarri. Herritarrei oinarrizko hizkuntza-eskubide batzuk aitortzen zaizkie baina gero praktikan ez da inolako ekimenik garatzen esaterako langile elebidunak kontratatzeko edota langile elebakarrek euskara ikas dezaten13. Are okerrago, kasu askotan herritarrei onartzen zaizkien oinarrizko hizkuntza-eskubide horiek bertan behera gelditzen dira Administrazioaren beraren lurralde-antolaketaren ondorioz. Adibidez, legeak herritarrei Euskal Autonomia Elkartean edo Nafarroako Foru Komunitatean kokaturik dagoen Administrazio periferikora euskaraz zuzentzeko eskubidea aitortzen dien arren, askotan azken hitza Madrilgo bulego nagusiak izaten du eta legeak ez du han kokatutako bulegoetara euskaraz zuzentzeko eskubiderik aitortzen.

2.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa Euskal Autonomia Elkarteko Autonomia Estatutua 1979an onartu zen 3/1979 Lege organikoaren bidez eta Espainiako Konstituzioan ezarritakoari jarraiki euskarari, gaztelaniarekin batera, izaera ofiziala aitortu zion Erkidego Autonomoaren eremuan. Ildo beretik, Estatutuko 6. artikuluan herritar guztiek bi hizkuntza horiek ezagutzeko eta erabiltzeko eskubidea dutela ere jasoko da baina ez da zehaztuko ezagutu beharrekoak izango direnik. Aurrez esan bezala, gaztelaniaren kasuan ez zen beharrezkoa zehaztapen hori egitea Konstituzioan bertan jasotzen zelako, baina euskararen kasuan beharrezkoa zen arren ez zen horrelako betebeharrik jaso, nahiz eta paragrafo berean euskara Euskal Herriaren berezko hizkuntza dela aitortu. Dena dela, ez zen zehaztu euskara berezko hizkuntza bezala definituz zer esan nahi zen eta ondorioz aitortza horrek ez du inolako ondorio juridikorik eragin14. 13 — Zenbait kasutan, Justizia-administrazioan, esaterako, Estatuak hitzarmenak sinatzen ditu Administrazio autonomikoekin eta langileei hauek antolatutako euskara ikastaroetan parte hartzeko aukera eskaintzen zaie. EAEn bestalde, euskararen normalizaziorako arau desberdinetan Administrazio periferikoari ere erreferentzia egiten zaio, hau ere euskaldundu beharko dela aipatuz, baina ez da bestelako zehaztapenik egiten, besteak beste, bere eskumenekoa ez delako. 14 — Kataluniako 1979ko Estatutua EAEkoaren urte berean onartu zen 4/1979 Lege Organikoaren bidez eta bertan katalana berezko hizkuntza zela jaso zen. Estatutu berria 6/2006 Lege Organikoaren bidez arautu da eta honetan ere katalana Kataluniako berezko hizkuntza dela jasotzen da. Are gehiago, oraingo honetan berezko izaerak zer esan nahi duen ere zehazten da: “Kataluniako berezko hizkuntza katalana da. Horrela denez, Katalunian katalana da herri-administrazio eta komunikabide publiko guztietan ohikoa eta lehentasunezkoa den hizkuntza, baita irakaskuntzan ere zabalkunderako eta ikasketetan normalean erabiltzen dena”.

Espedientea: 708-2006

nfk

Kexa: Barne Ministerioak Nafarroako eremu euskalduneko herritarrari puntu bidezko gida-baimena indarrean noiz sartuko den eta baimen horren ezaugarriak zein diren jakinaraziz bidali dizkion gutuna eta esku-orria gaztelania hutsean daude. Erantzuna: Espainiako Konstituzioak 3. artikuluan xedatzen du espainiar guztiek dutela gaztelania jakiteko eginbeharra eta erabiltzeko eskubidea, eta ez dago beste araurik, ezta Estatutuak ere, Autonomia Erkidegoetan ofizialak diren gainerako hizkuntzak ezagutzeko betebeharra ezartzen duenik. Espedientea: 1059-2007

eae (gipuzkoa)

K exa: EAEko Auzitegi Nagusiak baliogabetu egin du Azpeitiko euskararen ordenantza, gaztelania baztertzen duela eta erdal hiztunen eskubideak urratzen direla argudiatuz. Espedientea: 943-2009

eae (bizkaia)

K exa: Espainiako Nortasun Agiria ateratzera joan da Bilboko bulegora. Jaiotza-inskripzioaren agiria eraman du. Bere garaian, nahiz eta gaztelaniaz betetzeko prestatutako galdetegia izan euskaraz bete zenez, ez diote onartzen elebiduna ez delako edo gaztelania hutsean ez dagoelako. EAEn euskarak duen ofizialtasunari bizkar emanez, prozedura administratiboa jarri behar da abian, euskarazko testua gaztelaniara itzul dezaten. eae (gipuzkoa) K exa: Herritarrak euskaraz idatzitako erreklamazioa aurkeztu zuen Donostiako Epaitegi Dekanoan. Epaitegitik gutuna jaso du bere erreklamazioa nora bideratu duten adieraziz. Gutuna gaztelania hutsean idatzita dago.

Espedientea: 1213-2009

Erantzuna: Espainiako Konstituzioaren 3. artikulutik, eta Euskadiko Autonomia Estatutuaren 6. artikulutik ondorioztatzen da, gaztelania Estatuaren lurralde osoan dela ofiziala eta Espainiako gainerako hizkuntzak, bakoitzari dagokion Autonomia Erkidegoaren mugapean soilik dutela izaera hori. Gainera gaztelania ezagutu eta erabiltzea betebeharra da, ez ordea gainerako berezko hizkuntzak, haiei buruz ezagutu eta erabiltzeko eskubidea soilik xedatzen baita.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Nazio Batuen Erakundearen 1966ko Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna 1976 urtean sinatu zuen Espainiako Estatuak eta urte bat beranduago berretsi, 1977an. Era berean, urte batzuk beranduago, Nazio Batuen Erakundearen 1989ko Haurren Eskubideei buruzko Nazioarteko Konbentzioa sortutako urte berean sinatu zuen eta 1990ean berretsi.

Artikulu berean, Erkidegoko erakundeek ofizialtasuna arautuz bi hizkuntzen erabilera eta ezagutza bermatzeko behar diren neurri eta baliabideak jarriko dituztela ere jasotzen da. Bestelako kontuez gain, hizkuntza dela eta inor ez dela gutxietsiko ere jasotzen da artikulu berean.

1. Euskarak, Euskal Herriaren berezko hizkuntza denez, hizkuntza ofizialen maila izango du Euskal Herrian gaztelaniarekin batera, eta guztiek dute bi hizkuntzok ezagutzeko eta erabiltzeko eskubidea.

Hasteko, Legearen sarrera tituluan Euskal Autonomia Elkarteko hizkuntza ofizialak euskara eta gaztelania zirela jaso zen. Jarraian, Erkidegoko herritarrek, ahoz zein idatziz, bi hizkuntza ofizialak ezagutu eta erabiltzeko eskubidea izango zutela ezarri zen. Estatutuan bezala Legean ere, euskara ez zen ezagutu beharrekoa eta ondorioz aurrerantzean euskara juridikoki bigarren mailako hizkuntza bilakatu zen. Sorreratik bertatik bi hizkuntza ofizialen arteko ustezko parekidetasuna bertan behera gelditu zen, ondoren sortuko zen corpus juridiko guztia desoreka horren gainean eraikiz16.

2. Komunitate Autonomoko Erakunde komunek Euskal Herriko egoera sozio linguistikoaren Ăąabardurak kontutan izanik, bi hizkuntzen erabilera bermatuko dute, berorien ofizialtasuna erregulatuz, eta berorien ezagutza segurtatzeko behar diren neurriak eta medioak erabaki eta baliaraziko dituzte.

Jarraian herritarrei Administrazioan, hezkuntzan, hedabideetan eta sektore pribatuan aitortzen zaizkien funtsezko hizkuntza-eskubideak zerrendatzen dira eta ondoren eremu horietako bakoitzari atalburu bat eskainiz egituratzen da Lege osoa.

6. artikulua

3. Hizkuntza dela-eta, ez da inor gutxietsiko.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

4. Euskarari dagozkionetan, Euskaltzaindia izango da erakunde aholku-emaile.

15 â&#x20AC;&#x201D; Urte horietan jarri ziren abian, besteak beste, Euskararen Aholku Batzordearen (1982), Euskal Irrati Telebistaren (1982), Irakaskuntza ez-unibertsitarioko Dekretua (1983), Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundearen sorrera (HABE, 1983), Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundearen (HAEE, 1983) eta Hizkuntza Politikarako Idazkaritza Nagusia (1983).

2.- Euskal Herriko herritarrei honako funtsezko hizkuntza-eskubide hauek aitortzen zaizkie: a) Administrazioarekin edota Autonomia Erkidegoan kokatutako edozein erakunde edo entitaterekin harremanak euskaraz zein gaztelaniaz izateko eskubidea, ahoz nahiz idatziz. b) Irakaskuntza hizkuntza ofizial biotan izateko eskubidea. c) Aldizkariak eta irrati-telebistetako eta beste hedabideetako emanaldiak euskaraz jasotzeko eskubidea. d) Lanbide-jarduerak, langintza, politikagintza eta sindikatu-jarduera euskaraz egiteko eskubidea. e) Edozein bilkuratan euskaraz mintzatzeko eskubidea. 3. Herri-aginteek eskubide hauen erabilera ziurtatuko dute Autonomia Erkidegoaren lurraldean, eraginkorrak eta benetakoak izan daitezen.

5. Euskara beste euskal lurralde eta komunitate batzuetako ondarea ere izanik, erakunde akademiko eta kulturazkoek beroriekin izan ditzaketen harreman eta loturez kanpo, Euskal Herriko Komunitate Autonomoak eskatu ahalko dio espainol Gobernuari lurralde eta komunitate horiek kokaturik daudeneko Estatuekin itunak eta konbenioak egin ditzala -edo eta hala behar izanez gero Gorte Jeneralei horretarako eskabidea ager dezan, berauek hura onartzeko-, horretara euskara zaindu eta bultza dadin. Autonomia Estatutuaren Legeak ezarritako oinarri horien gainean Euskararen Erabilera Arauzkotzeko abenduaren 24ko 10/1982 Oinarrizko Legea onartu zen. Legearen xedea Administrazioetan euskararen erabilera normalizatzearena baino zabalagoa zen, besteak beste, herritarrak Administrazioarekiko harremanetan dituen zenbait hizkuntza-eskubide jasotzen baitzituen eta botere publikoek beren jardunbidean euskararen erabilerari buruz zituzten betebeharrak ere bai. Legea onartzearekin batera, euskararen normalizaziorako hainbat ekimen abian jarri ziren15, baina ondoren ikusiko dugun bezala, hainbat alorretan ez da orain gutxi arte inolako pausorik eman.

5. artikulua 1.- Euskal Herriko herritar guztiek dute hizkuntza ofizialak jakiteko eta erabiltzeko eskubidea, bai ahoz eta bai idatziz.

Atalburu horietako bakoitzean herritarren hizkuntza-eskubideak gero eta gehiago zehazten diren heinean, ondorengo hamarkadetan Euskal Autonomia Elkarteko hizkuntza-politika goitik behera baldintzatuko duen kontzeptua agertuko da: progresibitatea. Administrazio publikoari dagokion atalburuan, esaterako, herritarrei Administrazio publikoan harremanak euskaraz zein gaztelaniaz garatzeko eskubidea aitortzen zaie eta ondoren harreman horietako batzuk nola garatu ahal izango diren zehazten da. Jarraian baina, eskubide horien egikaritzea arian-arian bermatuko dela azpimarratzen da, herritarrei aurrez aitortutako eskubideak praktikan jartzeko aukera erabat baldintzatuz. 6. artikulua 16 â&#x20AC;&#x201D; Ofizialtasunaz ari garela, koofizialtasuna eta ofizialtasun bikoitza kontzeptuak argitzea bereiztea da. Egungo egoera koofizialtasun kontzeptuak definituko luke, hau da, egungo corpus juridiko desorekatuak euskara bigarren mailako hizkuntza bilakatzen du. Koofizialtasun horren aurrean ofizialtasun bikoitzaren kontzeptua aldarrikatu behar da. Izan ere, ofizialtasun bikoitzak bi hizkuntzei estatus juridiko bera aitortzea dakar. Honela koofizialtasunaren aitortzak ez du egungo egoera gainditzeko balio. Ofizialtasun bikoitzak helburu berdintzailea izan behar du, hau da, euskararen normalizazio-prozesua sustatu behar du. Koofizialtasunarena ez bezala, ofizialtasun bikoitzaren aitorpen juridikoa ez da jarduera estatikoa, aitorpen hutsarekin agortzen dena.

1. Herritar guztiei aitortzen zaie, Autonomia Erkidegoaren lurraldean, herri administrazioarekiko harremanetan euskara zein gaztelania erabiltzeko eskubidea, eta beren aukerako hizkuntza ofizialean hartuak izatekoa. Horretarako, neurri egokiak hartuko dira eta beharrezko baliabideak bideratuko eskubide hori arian-arian gauzatu dadin bermatzeko. Legeak, lehen aldiz, euskal hiztunei oinarrizko hizkuntza-eskubide batzuk aitortu zizkien eta hori oso garrantzitsua izan da, ezinbestekoa esango genuke, gutxitutako hizkuntza baten berreskurapen eta normalizaziorako. Le-

Gutxitutako hizkuntza bat berreskuratu eta normalizatzea helburu duen edozein hizkuntza-politikak progresiboa izan behar du ezinbestean. Hizkuntza horrek hiztunak eta eremuak irabazi behar ditu eta horretarako ezinbestekoa da egoera soziolinguistiko jakin batetik abiatuz, aurrera egiteko plangintza zehatzak garatzea. Izan ere progresibitatearen kontzeptua batez ere plangintzetan jaso behar da, ez hainbeste legeetan eta beti epe zehatzei lotu behar zaie, bestela ezarritako neurriak eperik gabe luzatzeko arriskua baitago. Hori da Euskal Autonomia Elkartean azken hiru hamarkada hauetan gertatu dena. Plangintzetan ez ezik, araudian ere progresibitatearen kontzeptua errepikatu da behin eta berriz, hainbatetan abian jarritako neurriak indargabetzeraino. Administrazioek, azkenean, progresibitatearen izenean helburuak lortzeko epe zehatzak jartzea saihestu eta malgutasun hori hizkuntza -eskubideen urraketen aurrean euren burua zuritzeko baliatzen ari dira. Progresibitatearen kontzeptuaz egin den erabilera interesatuak eragin dituen ondorio tamalgarriak bereziki adierazgarriak dira zerbitzu publikoen eremuan, Administrazio publikoan herritarrek jasandako eskubide urraketei erantzuna emateko Administrazioak berak 30 urte ondoren progresibitatearen aitzakia erabiltzen baitu. Hezkuntzari dagokion hurrengo atalburuan ere progresibitatearen kontzeptua errepikatzen da hezkuntza-sisteman elebitasuna hedatzeaz edota irakasleen euskalduntzeaz ari denean, baina beste artikulu batzuetan ezartzen diren neurriak zehatzak eta epedunak dira eta horrek, Administrazioaren atalean ez bezala, ez dio progresibitateari tarte handirik uzten. Honela, adibidez, 16. artikuluak Unibertsitate-aurreko hezkuntzan aukeratu ez den hizkuntza ofiziala ere irakastea nahitaezkoa izango dela dio eta 17. artikuluak derrigorrezko hezkuntza bukatzean ikasleek bi hizkuntza ofizialak erabiltzeko adina ezagutza izan beharko dutela17. Beste artikuluetan ageri ez den zehaztasun maila ho-

17 â&#x20AC;&#x201D; Hala ere hezkuntza alorrean, eta zehazki haurrek lortu beharreko hizkuntza gaitasunari dagokionean nabari den zehaztasun maila hori, hein handi batean, ofizialtasunaren aitortzaren ondorio da. Artikulu horiek ofizialtasunaren ondorio juridikoak dira eta esan daiteke Autonomia Estatutuetan edota legeetan ofizialtasunak ezarritako gutxieneko horiek bete beharrekoak izan zirela. Ikusiko dugun bezala, gainerako alorretan ez da horrelako zehaztasun mailarik ezarriko eta pausoak â&#x20AC;&#x153;arian-arianâ&#x20AC;? emango direla errepikatuko da lege, dekretu eta bestelako arauetan behin eta berriz.

rren zergatia ofizialtasunaren estatusean bilatu behar da, izan ere, estatus horrek, hizkuntza ofizialen ezagutza derrigortzen du. Aitzitik, hedabideen atalburuan berriz ere progresibitatearen kontzeptuak guztia baldintzatzen du proposatzen diren neurriak oso orokorrak eta eperik gabeak diren heinean. Herritarrei bi hizkuntza ofizialetan informatuak izateko eskubidea aitortzen zaie baina ondoren ez da eskubide horiek egikaritzeko neurri bakar bat ere proposatzen. Hedabideetan euskara gero eta gehiago agertzeko neurriak hartuko direla, euskara lehentasunez erabiltzea sustatuko dela edota hedabideetan euskara normalizatzeko bultza egingo dela esaten da, baina ez da hori guztia noiz eta nola egingo den zehazten. Zehaztapen horiek hedabideak arautzeko sortuko diren legeetan egin beharko direla esatera mugatzen da, inolako jarraibiderik ezarri gabe. Hurrengo atalburuak ildo beretik jarraitzen du eta euskara gizarte-bizitzaren alor guztietan erabili dadin hainbat neurri zehaztu ordez, botere publikoek sustapen lana egingo dutela esatera mugatzen da. Merkataritza harremanetan, kultura-ekintzetan, elkarteetan, kirol-ekintzetan, erlijio-munduan, hala nola, publizitatean euskararen erabilera sustatzeko neurriak hartuko direla esaten da baina neurri bakar bat ere proposatu gabe. Atalburu honetan azkenik helduen alfabetatze eta euskalduntzeaz ere hitz egiten da eta lan hori sustatuko dela esateaz gain, funtzio horrekin herri-erakunde bat sortuko dela zehazten da. 28garren Atala Jaurlaritzak, euskararen gara-adinekoentzako (sic) irakaskuntza eta euskaldunak alfabetatzea suztatuko ditu, horretarako Herri-Erakunde bat sortaraziz. Horrentzako araupideak Eusko Legebiltzarraren Lege baten bidez jarriko dira. Hau da, nagusiki 1982ko Euskararen Legeak ezartzen duena. Ikus daitekeenez, bertan jasotzen diren neurri eta eskubide gehienak progresibitatearen kontzeptuak baldintzaturik agertzen dira eta euskara berezkoa, bertakoa dela jasotzen den arren, ez da ezagutu beharrekoa, eta aldiz Espainiako Konstituzioaren arabera gaztelania bai. Praktikan beraz, 1982ko Euskararen Lege hau euskara bigarren mailako hizkuntza bezala definitzera mugatzen da. Esan behar da Lege honek bere garaian sektore desberdinen babesa lortu bazuen ere, 1983 urtean Estatuko abokatuak aurkako helegitea aurkeztu zuela Konstituzio Auzitegian. Azkenean, hiru urte beranduago Auzitegiak 82/1986 epaia eman zuen, hiru artikulutan Estatu abokatuari arrazoi emanez. Auzitegiak aurkako argudio gehienak onartu ez arren Legea

Espedientea: 44-2002

eae (gipuzkoa)

Kexa: Donostiako Andia kalean Eusko Jaurlaritzaren kultura sailak dituen bulegoetan ez zegoen langile publiko euskaldunik zerbitzua euskaraz emateko. Herritarrak gaztelaniaz egin behar izan zituen, ahoz eta idatziz, gestio administratibo guztiak. Erantzuna: Kultura Sailak Bilbon duen ordezkaritzan sei lanpostu daude eta horietako lauk derrigorrezko hizkuntza eskakizuna dute, baina lanpostu horietatik bat hutsik dago eta beste bitan salbuetsita dauden funtzionarioak daude, beraz, zoritxarrez, administrazio atal horretako sei lanpostutatik bakar batean dugu langile euskalduna eta zaila da egoera horretan eskari guztiak euskaraz erantzun ahal izatea. Espedientea: 287-2004

eae (gipuzkoa)

Kexa: 2004ko ekainaren 4an telefonoz deitu zuen Jaurlartitzaren Donostiako Kultura Ordezkaritzara, eta gaztelaniaz aritu behar izan zuen telefonoa hartu zion langileak euskaraz ez zekielako. Bertara agiriak aurkeztera joan zenean ere erdaraz egin behar izan zuen kasu egin zion langilea erdalduna zelako. Espedientea: 1150-2008 eae (gipuzkoa) Kexa: Villabonako anbulatorioan hiru erizain lanpostu sartuko dira lekualdatze lehiaketan, bi goizez aritzeko eta bat arratsaldez. Goizeko bi lanpostuetan ez dago hizkuntz eskakizuna egiaztatu beharrik. Arratsaldekoan aritzeko 2010eko urrira arte ez du egiaztatu beharko 2. hizkuntz eskakizuna. Espedientea: 932-2009

eae

Kexa: Herritarrak BIZIGUNEra (902 540 548) deitu zuen abuztuaren 5ean bere eskaeraren inguruko datuak ziurtatzeko. Azalpenak euskaraz ematen hasi zenean deia hartu zuen langileak pixka bat itxaroteko esan zion. Itzuli zenean langile euskaldun guztiak okupatuta zeudela esan zion eta berriz deitu nahi ez bazuen gaztelaniaz egin beharko zuela. Herritarrak gaztelaniaz jardun behar izan zuen. Hala ere langileak pipertuta erantzun ziola iruditu zitzaion.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

geak baina, eskubideak aitortzearekin batera, eskubide horiek praktikan jartzerakoan gerta daitezkeen urraketak ere zilegitzen ditu eta ondorioz, hein handi batean, aitortutako hizkuntza-eskubide horiek indargabetzen ditu.

ia lau urte beranduago sartu zen indarrean, hau da, 1986ko uztailaren 4an18, berandu hasi zen normalizazio-prozesua are gehiago atzeratuz. Tarte horretan euskararen eremuan onartutako arauek hezkuntzarekin zerikusia izan zuten. Legea onartu eta hurrengo urtean, 1983an, Unibertsitate-aurreko irakaskuntzan hizkuntza ofizialen erabilera arautzen zuen dekretua (138/1983 dekretua) eta agindua (1983ko abuztuaren 1ekoa) onartu ziren19. Arau berri hauek, batez ere, jada hainbat ikastola eta ikastetxetan abian zen irakastereduen sistema (A, B eta D ereduak) arautu zuten. Hauen ondotik, urte-bukaeran, irakasleen euskalduntze-prozesua arautuko zuen dekretua ere onartu zen, IRALE programa abian jartzen zuena.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Dekretuan lehenik eta aginduan ondoren, ikastetxeetan euskara edo euskaraz irakasteko irakasleek bete beharreko baldintzak zehaztu ziren. Jarraian programak, ordutegiak, ebaluazioa edota ikasmateriala bezalako gaiak arautu ziren, baita zenbait ikasleri euskaraz ez ikasteko onartzen zitzaizkien salbuespen edo exentzioak ere. Bukatzeko hezkuntza administrazioan edota eskola giroan euskararen erabilera nolakoa izan behar zuen ere arautu zen.

Gainerako alorretan Eusko Jaurlaritzak ez zuen euskararen normalizaziorako arau garrantzitsu gehiago onartu, prozesu hori gidatu behar zuen Legea auzibidean zegoela argudiatuz. Normalizaziorako urrezko urteak galdu ziren, batez ere Administrazio publikoaren eremuan, izan ere urte horietan Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio-sistemaren oinarriak ezartzen ari baitziren, milaka eta milaka langile kontratatuz eta Administrazioaren egituraketa osoa antolatuz. Auzibidea bukatu arte Eusko Jaurlaritzak ez zuen, Legeak agintzen zionari jarraituz, Administrazio publikoa euskalduntzeko inolako ekimenik abian jarri eta euskararen erabilera arautzeko lehen dekretua 1986 urtean onartu zuen. Administrazio publikoaz ari zen 250/1986 Dekretua, baina langile gehien zituzten erakundeak (Osakidetza, 18 — Inkonstituzionaltzat jo ziren 8. artikuluko hirugarren paragrafoa, 12. artikuluko lehen paragrafoa eta 6. artikuluko bigarren paragrafoko azken tartekia. 19 — Gernikako Estatutua onartu baino lehen ere abian ziren Unibertsitate-aurreko irakaskuntzako irakasteredu hauek, baina Euskararen legea onartu ondoren dekretu eta agindu hauen bidez arautu ziren ondorengo urteetan. Lau ereduko sistema (A, B, C, D) onartzen zuen errege Dekretua 1979ko maiatzean argitaratu zen (Katalunian urte bat lehenago), baina azkenean C eredua (B eta D ereduen erdibidea izan behar zuena) ez zen inoiz abian jarri.

Hezkuntza, Ertzaintza eta Justizia-administrazioa) kanpo utzi zituen, dekretuaren eragin-eremua izugarri mugatuz. Bestalde, Euskararen Legean bezala dekretu honetan ere progresibitatearen kontzeptuak proposatutako hainbat neurri indargabetzen zituen20. Urte bereko uztailean Euskal Funtzio Publikoaren 6/1989 Legea onartu zen eta langile publikoei buruzko arau orokorrez gain hizkuntza normalizazioari buruzko gai garrantzitsuak ere zehaztu zituen bere V. idazpuruan: Administrazioaren hizkuntza ofizialak, lanpostuen hizkuntza-eskakizunak, hizkuntza-eskakizunen derrigortasun-datak eta lan-deialdietan euskarari merezimendu gisa eman beharreko balioa. Euskal Funtzio Publikoaren 6/1989 Lege honek hautaketa-prozesuetan edota lanpostuak betetzekoetan euskara meritu gisa balioztatzeari buruz Euskararen Legeak ezartzen zituen oinarriak zehaztuko ditu. Era berean, Herri Administrazioek euskara lanpostuari lotutako betekizun gisa har dezaten jarraitu beharreko bideak eta bete beharreko baldintzak ere ezarriko ditu. Eusko Jaurlaritzak 1989ko urriaren 17an 224/1989 Dekretua onartu zuen, Euskal Funtzio Publikoaren Legea garatzen zuena. Dekretuak Euskal Herri Administrazioetako Hizkuntza Normalkuntzarako Plangintza bezala ezagutzen denaren oinarriak zehaztu eta benetako Administrazio elebiduna lortzeko oinarriak finkatu zituen. Euskal Herri Administrazioetan euskararen erabileraren normalkuntza-prozesua (Unibertsitate-aurreko hezkuntza, Osakidetza eta Ertzaintza kanpo utziko direlarik) Euskararen Legeak, Funtzio Publikoaren Legeak eta beste zenbait dekretuk arautuko dute21. 20 — Dekretu hau martxan jarri ahal izateko 1987an Hizkuntza Politikarako Idazkaritza Nagusia Herri Administrazioetako lanpostuen azterketa egiten hasi zen. Helburu nagusiak lanpostuen Hizkuntz Eskakizunak eta Administrazio bakoitzaren hizkuntz egoera zehaztea ziren. Era berean, lantalde bat osatu zen Lehendakaritza, Lege Araubide eta Autonomia Garapenerako Sailaren eta Hizkuntza Politikarako Idazkaritza Nagusiaren artean eta EAEko Herri Administrazioetan euskararen erabilera normaltzeko plangintzarako oinarriak izeneko dokumentua egin zen. Eusko Legebiltzarreko Iraskundeak eta Herrizaingo Sailak aipatutako idatzia berresten zuen eta Herri Administrazioetan euskararen erabileraren normalkuntza-planak jarraitu beharreko oinarriak barne hartzen zituen 1989ko maiatzaren 17ko Erabakia onartu zuen. 21 — 250/1986 Dekretuak, azaroaren 25ekoak; 224/1989 Dekretuak, urriaren 17koak; 264/1990 Dekretuak, urriaren 9koak; 238/1993 Dekretuak, abuztuaren 3koak; eta 89/1994 Dekretuak, otsailaren 15ekoak aldatua; 517/1995 Dekretua abenduaren 19koa, 86/1997 Dekretua, apirilaren 15ekoa. Hauek guztiak sakonago aztertu nahi dituenak Administrazio orokorrari buruzko txostenera (hiperbinkuloa) jo dezake.

Lege hau oraindik ere indarrean dago eta Administrazio publikoan lan egiteko hizkuntza aldetik bete beharreko baldintzak zehazten dituen heinean, azken urte hauetan guztietan Administrazioko alor desberdinetan euskara normalizatzeko onartu diren dekretu guztiak baldintzatu ditu (Administrazio orokorra, hezkuntza, herrizaingoa, osasun alorra...). Corpus juridikoari dagokionean, azken urteotan onartu den legerik garrantzitsuena 2003ko Kontsumitzaileen eta Erabiltzaileen Estatutuarena izan da. Eremu publikoan zein pribatuan kontsumitzaile eta erabiltzaileek zituzten eskubideak jaso zituen 6/2003 Legeak eta tartean hizkuntza-eskubideak ere bai eta ondorioz, lehen aldiz sektore pribatuan ere gutxieneko lege-babesa izateko pausoa eman zen. Legearen helburua kontsumitzaileen eta erabiltzaileen eskubideak orokorrean arautzea zen eta ondorioz hizkuntza-eskubideen gaia atal bat gehiago zen Legearen baitan. Honela, kontsumitzaileen eta erabiltzaileen eskubideei buruz orokorrean aritu ondoren, Legeak hizkuntza-eskubideak arautzen ditu bere VII. Kapituluko sei artikulutan. Lehenik 37. artikuluan kontsumitzaileen eta erabiltzaileen hizkuntza-eskubideak bi multzotan sailkatzen ditu eta ondoren erakunde publikoei buruz, diruz lagundutako erakundeei buruz, bezeroarentzako arretaz,

37. artikulua.– Kontsumitzaileen eta erabiltzaileen hizkuntza-eskubideak. Kapitulu honetan ezarritakoarekin eta bertan biltzen diren progresibotasun-baldintzekin bat etorriz, kontsumitzaile eta erabiltzaileek honako hizkuntza-eskubideak dituzte: a) Ondasun eta zerbitzuei buruzko informazioa euskaraz nahiz gaztelaniaz jasotzekoa, lege honetako 14. artikuluan ezarritakoaren arabera. b) Autonomia Erkidegoaren lurralde-eremuan kokatzen diren enpresa edo establezimenduekin dituzten harremanetan, ofizialak diren bi hizkuntzetako edozein erabiltzekoa; enpresa eta establezimendu hauek, bi hizkuntza ofizialetako edozein erabiltzen dutela ere, zerbitzu egokia eman beharko diete. Legea funtsean hizkuntza-eskubideen gaia lege orokorrean jasotzera mugatu zela esan daiteke. Hizkuntza-eskubideen eremuan jasotakoak oso orokorrak ziren nahiz eta aurrerapauso garrantzitsua izan, batez ere sektore pribatuan euskararen normalizazioak eta zehazki hizkuntza-eskubideek behar zuten babes juridikoa garatzen hasteko. Urteetan baina, ez da Legea garatzeko inolako ahaleginik egin eta azkenean 2008ko uztailean onartu da Legea zehazten duen 123/2008 Dekretua. Urteetan sektore pribatuan euskararen normalizaziorako neurriak diru-laguntzak banatzera mugatu ondoren, lehen aldiz eremu zabal eta konplexu honetan arauen bideari ekin zaio, hori bai, Euskararen Legea onartu eta 21 urtera. Dekretuak lehen aldiz sektore pribatuko eragileei hizkuntza betebehar batzuk ezartzen dizkie eta hori aurrerapauso garrantzitsua da, baina aurrerago ikusiko dugun bezala, betebehar horiek kokatzen diren eskualdeko egoera soziolinguistikoaren araberakoak izango dira eta ondorioz herritarren hizkuntza-eskubideak ere testuinguruaren arabera aitortu edo urratuko dira. Nafarroako Euskararen Legeak ezartzen duen zonifikazioaren ildotik, Eusko Jaurlaritzak sektore pribatuan herritarren hizkuntza-eskubideak zonifikatu ditu, herritarren hizkuntza-eskubideen izaera unibertsala zapuztuz. Ikus daitekeenez, Euskal Autonomia Elkartean euskararen normalizaziorako corpus juridikoa batez ere eremu publikora mugatu da eta bereziki hezkuntza eta Administrazio publikora. Zerbait arautu den alorretan ez da egin zitekeen guztia egin eta kasu gehienetan egindakoa berandu egin da. Baina, esan bezala, beste alor batzuetan ez da hori ere egin eta ez da ezer arautu. Garatu den hizkuntza-politika de-

sorekatu, zatikatu eta koherentziarik gabeak normalizazio-prozesu osoa goitik behera baldintzatu du eta adibidez, Unibertsitate aurreko hezkuntza bezalako alorretan lortutako emaitzak hein handi batean indargabeturik gelditu dira, gainerako alorretan ez delako aurrerapauso nabarmenik eman. Hezkuntzaren bidez euskaldundutako gazteei ez zaie Lanbide Heziketan edota Unibertsitatean ikasgai guztietan euskaraz jarraitzeko aukera bermatzen. Areago, hezkuntza bidez euskaldundutako gazteei ez zaie euskaraz lan egiteko aukera bermatzen orain gutxi arte ez delako lan-mundua euskalduntzeko ekimenik abian jarri. Azken finean, hezkuntza bidez euskaldundutako gazteei ez zaie euskaraz bizitzeko aukerarik eskaintzen, urte hauetan guztietan ez delako eguneroko harreman-guneak, espazio sozialak euskalduntzeko politika sendorik garatu: lan-mundua zeharo erdalduna da, hedabide gehienak erdarazkoak dira, zinema guztia erdaraz da, mediku gehienak erdaldunak dira, ertzain gehienak ere bai, publizitate guztia erdaraz da., azken finean, hiru hamarkada ondoren normalizazio-prozesuak kinka-larrian jarraitzen du.

2.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea Nafarroako Foru Komunitatean 1982ko abuztuan Autonomia Estatutu berezia onartu zen orain aztertuko ez ditugun arrazoi sozio-politikoak tarteko. Berezia diogu, besteak beste, nafar herritarrei ez zitzaielako berau bozkatzeko aukerarik eman eta Lege Organiko bidez onartu zelako. Foru Erregimenaren Berrintegrazio eta Hobekuntzarako 13/1982 Lege Organikoa, Foru Hobekuntza Legea bezala ezagunagoa, hizkuntzen eremuan gaztelania eta euskararen estatusa arautzera mugatu zen. Espainiako Konstituzioak ezarritako mugen barruan, gaztelaniarekin batera euskararen ofizialtasuna arautu zuen, baina kasu honetan ez lurralde osorako. Hizkuntzen estatusari buruz ezartzen den lehen neurriak Nafarroako hizkuntza ofiziala gaztelania dela ezarri zuen 9. artikuluan. Jarraian euskara ere ofiziala izango zela gehitu zen, baina soilik “eremu euskaldunetan”. Etorkizuneko lege baten baitan uzten zuen eremu euskaldun horiek nondik nora iritsiko ziren zehaztea, hala nola, euskararen erabilera ofiziala arautzea edota euskararen irakaskuntza antolatzea 22. 22 — Gaztelaniazko bertsioan “ordenará la enseñanza de esta lengua”. Artikulu osoak honela dio hitzez hitz: “1. El castellano es la lengua oficial de Navarra. 2. El vascuence tendrá también carácter de lengua oficial en las zonas vascoparlantes de Navarra. Una ley foral determinará dichas zonas, regulará el uso oficial del vascuence y, en el marco de la legislación general del Estado, ordenará la enseñanza de esta lengua”.

Espedientea: 241-2004

eae (gipuzkoa)

K exa: Oarsoaldean lanbide Heziketako erdi mailako zikloak egitea erabaki dutenen %70ek euskaraz egingo lituzke, eta goi mailako zikloak egitea erabaki dutenen artean %100ek egingo lituzke euskaraz. Hala ere, Oarsoaldean eskaintzen diren erdi mailako eta goi mailako zikloak batuta, 103tik 6 baino ez dira euskaraz, hau da %4,5. eae (bizkaia) K exa: Barakaldoko Hizkuntz Eskola Ofizialeko administrariek ez dute zerbitzua euskaraz eman ahal izateko gaitasun nahikorik.

Espedientea: 548-2004

Espedientea: 819-2006

eae (araba)

K exa: Hezkuntza Behar Berezietarako Arabako Lurralde guztirako kontratatuta dagoen terapeuta okupazional bakarrak bere lana A, B, eta D ereduko ikastetxeetan burutu behar duen arren, ez du egiaztatuta lanpostuari dagokion hizkuntza eskakizuna. Espedientea: 814-2007 eae (gipuzkoa) K exa: Mekanizazioko Goi Mailako Zikloa D ereduan ikasteko aurrematrikula egin zuen Donostiako Easo Politeknikoa GLHBIn. Irailean, matrikula egitera joan eta zikloa gaztelaniaz egin beharko duela jakinarazi diote, D eredua 8 ikaslek soilik eskatu dutela argudiatuta. Ikasle honek ikasketa-ibilbide guztia D ereduan egin du. Espedientea: 1149-2008

eae

K exa: Osakidetzak 2008ko erizainentzako lekualdatze leihaketan derrigortasun datak atzeratu ditu 41 lanpostutan, horietatik 10 Gipuzkoako Ekialdeko eskualdean eta 7 Mendebaldekoan.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea

informazioa emateko hizkuntzaz edota sustapen-jarduera publikoaz besterik ez da hitz egiten:

9. artikulua. 1. Gaztelera da Nafarroako hizkuntza ofiziala. 2. Euskarak ere hizkuntza ofizialaren maila izanen du Nafarroako eskualde euskaldunetan.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea

Foru lege batek eskualde horiek zehaztu, euskararen erabilera ofiziala arautu eta Estatuko legeria orokorra abiapuntutzat harturik, hizkuntza horren irakaskuntza antolatuko du.

Lege Organikoak agindutakoa betetzen hasterako hainbat urte pasatu ziren eta lehen pausoa Euskararen 18/1986 Legea onartzea izan zen. Hasteko aurrez aipatutako eremu horiek definitu zituen, garai hartako ustezko egoera soziolinguistikoan oinarrituz eta Nafarroako Foru Komunitatea hiru eremutan zatitu zuen: “eremu euskalduna”, “eremu mistoa” eta “eremu ez-euskalduna”. Eremuen banaketarako irizpide soziolinguistikoak baino bestelako helburuak jarraitu zirela esan behar da. Eremu euskalduna deitutakoan esaterako, euskaldunen ehuneko oso altua zuten herriak (Goizuetan %96) ehuneko oso txikia zutenekin elkartu ziren (Garaioan %10). Gauza bera gertatu zen eremu misto edota ez-euskalduna deitutako horietan ere eta hasieratik argi gelditu zen banaketa hori egiteko hizkuntza irizpideak baino bestelakoak erabili zirela.

Hizkuntzaren ofizialtasuna lurraldean antolatu edo mugatu zuen Autonomia bakarra Nafarroa izan zen. Antzeko zerbait egin zuten Valentziako Komunitate Autonomoan Valentzieraren erabilera eta irakaskuntzarako 4/1983 Legearekin. Legearen arabera, udalerriak nagusitasun linguistikoaren arabera bi multzotan banatu ziren (valentziera nagusi zutenak batetik -predominio lingüístico valenciano- eta gaztelania nagusi zutenak bestetik -predominio lingüístico castella-

no-), baina, Nafarroan ez bezala, han bertako hizkuntza ofizial izendatu zuten lurralde osoan. Lege honek euskararen ofizialtasuna eta berarekin hizkuntza-eskubide ofizialak “eremu euskaldun” bezala izendatutakora mugatu zituen. Bestalde, “Eremu mistoa” delakoan ez zuen euskararen ofizialtasunik aitortu eta eskubide murritz batzuk besterik ez zituen aurreikusi. Eta azkenik “Eremu ez euskalduna” delakoan ez zuen euskararen ofizialtasunik aitortu eta orokorrean hizkuntza-eskubiderik ere ez. Baina euskararentzat ondorio latzak izan dituen eremutze honetaz gain, beste hainbat alor ere arautu zituen Vascuencearen Lege honek, batez ere, hezkuntza eta Administrazio publikoen eremuan. Legea nolako aurreiritzi politikoekin abiatu zen hitzaurrean bertan jasotako lehen pasarteek erakusten digute. Behin eta berriz, euskara gorde beharreko altxor gisa edota komunikaziorako tresna soila bailitzan aurkezten da. Hitzaurreko hirugarren paragrafoan esaterako, Espainiako Konstituzioa aipatzen da hori guztia argudiatzeko oinarri gisa:

Nafarroa bezala beren ondarean hizkuntza bat baino gehiago edukitzeaz ondratzen diren Komunitateak, altxor hori begiratu eta babestera behartuak dira, baita hura hondatu eta galtzea eragoztera ere. Baina ondare horren zaintzea ezin daiteke egin, ezta behar ere, hizkuntzen arteko borroka eta gatazkaren bidez; aitzitik eta Konstituzioaren 3.3 artikuluak ezartzen duenari jarraiki, errespetu eta babes berezia behar duten ondarea direla aitortuz. Jarraian, lehen artikuluan, Legearen helburu nagusia elkarbizitza sozialean eta hezkuntzan euskararen erabilera normala eta ofiziala arautzea dela aurreratzen da. Ondoren, oinarrizko zenbait helburu interesgarri ere aurkezten dira, besteak beste, herritarren hizkuntza-eskubideak ere aipatuz: herritarrek euskara ikasi eta erabiltzeko duten eskubidea babestu eta eskubide hori egikaritzeko behar diren tresnak definitzea, erabilera sustatzeko neurriak izendatuz euskararen berreskurapen eta garapena zaintzea eta herritarren borondatea eta Nafarroako errealitate soziolinguistikoa errespetatuz euskaren erabilera eta ikasketa bermatzea. Herritarrek Lege honek aitortzen dizkien hizkuntza-eskubideak babesteko epaitegietara jo ahal izango dutela ere artikulatzen da. Estatusari dagokionean, gaztelania eta euskara Nafarroako berezko hizkuntzak direla jasotzen da, itxuran Foru Hobekuntza Legea baino samurrago, baina jarraian euskara de facto bigarren mailako hizkuntza bilakatzen duten zehaztapenak ezartzen dira. Zehazki, Espainiako Konstituzioak ezarritako mugen barruan eta Euskal Autonomia El-

karteko Autonomia Estatutuan jasotakoaren bidetik, herritar guztiek bi hizkuntzak ezagutu eta erabiltzeko eskubidea dutela jasotzen da, baina ez da euskara ezagutu beharreko hizkuntza bezala definitzen. 2. artikulua. 1. Gaztelania eta euskara Nafarroako hizkuntza berekiak dira eta, horren ondorioz, herritar guztiek dute jakin eta erabiltzeko eskubidea. 2. Gaztelania da Nafarroako hizkuntza ofiziala. Baita euskara ere Nafarroako Foru Eraentza Berrezarri eta Hobetzeari buruzko Lege Organikoaren 9. artikuluan eta Foru Lege honetakoetan aurreikusitako eran. Botere publikoek hizkuntzagatik egon daitekeen bereizkeria oro ekiditeko neurriak hartuko dituztela edota ezarritako hizkuntzaren erabilera-irizpideak errespetatuko dituztela ere jasotzen da Legean. Urte hauetan guztietan garatu den hizkuntza-politika aztertzen dugunean, aurreko esaldi horien eraginkortasuna hutsaren hurrengoa izan dela ikusiko dugu. Legean horrelako esaldiak jasotzea oso garrantzitsua izanik ere, bestelako neurriak ere ezinbestekoak direla frogatzen dute horrelako esperientziek. Jarraian Legeak Nafarroa aipatutako hiru eremu horietan banatzen du, eremu horietako bakoitzean zein udalerri kokatzen diren zehaztuz. Behin eremutze hori argituta, eremu guztiei eragingo dieten xedapen orokorrak zehazten dira eta, besteak beste, 6. artikuluan herritar guztiei Administrazio publikoarekin dituzten harremanetan euskara zein gaztelania erabiltzeko eskubidea aitortzen zaie. Administrazio publikoari dagokionez23, ezarritako irizpide orokor horiek definitutako eremu horietako bakoitzean nola garatuko diren zehazten da eta herritarrek Administrazio publikoarekin dituzten harremanetan euskara zein gaztelania erabiltzeko eskubide hori esaterako honela zehazten da eremu bakoitzean: • Eremu euskaldunean herritarrei Administrazioarekin euskaraz (ere) aritzeko eskubidea aitortzen zaie, baita euskaraz artatuak izatekoa ere. Horretarako beharrezko diren neurriak hartu beharko direla ere aipatzen da, baina Euskal Autonomia Elkartean bezala arian-arian, hau da, era progresiboan. Besteak beste, Administrazio publikoek eremu euskaldunean ari diren euren langileen euskalduntze “progre23 — Kontuan izan NFKan Administrazio Publikoaz ari garenean, administrazio orokorraz, osasun alorraz, herrizaingoaz, hezkuntzaz, justizia-administrazioaz, toki-administrazioaz edota enpresa publikoei buruz ere ari garela, hau da, sektore publiko osoaz.

• Eremu mistoan aurrez aipatutako eskubide hori Administrazio publikora euskaraz ere zuzendu ahal izatera mugatzen da. Horretarako Administrazioek euskara jakitea zein lanpostutan izango den derrigorrezkoa zehaztu ahal izango dute urteroko Lan Eskaintza Publikoetan edota gainerako lanpostuetarako euskararen ezagutza meritu gisa baloratu. • Eremu ez euskaldunean herritarrei Administrazio publikora euskaraz ere zuzendu ahal izateko eskubidea aitortzen zaie, baina Administrazioak gaztelaniara itzultzea eskatu ahal izango die edota 9. artikuluan aurreikusitako itzulpen zerbitzuak erabili. Azken finean, oso oinarrizko eskubideak aitortzera mugatzen da Legea, beste hainbat kontuan hartu gabe eta larriagoa dena, eskubideak soilik eremu euskalduna deitutako horretara mugatuz. Eremu mistorako ere zenbait eskubide onartzen dira nahiz eta bertan euskara ofiziala ez izan. Izan ere, zerbitzu publiko nagusiak hiriburuan kokatzen dira, hau da, eremu mistoa deitutakoan eta ondorioz eremu euskalduneko herritarrek ezinbestean zerbitzu horietara jo behar izaten dute. Eskubide batzuk bai, baina ofizialtasunik ez, beraz, delako eremu mistorako eta ondorioz honen ondorio juridikorik ere ez, ez Administrazioan, ez hezkuntzan ez eta bestelako alorretan ere. Bada eremu ez-euskalduna deitutakoan hori ere ez: bertan ere euskarari ez zitzaion izaera ofiziala aitortu eta ez ziren eremu mistoan onartutako eskubide urri horiek ere jaso. Hezkuntzari buruzko artikuluetan ere, lehenik eremu guztiei orokorrean eragiten dieten neurriak jaso eta ondoren eremu bakoitzeko berezitasunak zehazten dira. Honela hezkuntzari dagozkion disposizio orokorretan (19-23 artikuluetan) herritar guztiek hezkuntza euskaraz nahiz gaztelaniaz “jasotzeko” eskubidea dutela, Nafar Gobernuak ikasketa-planetan euskara nola barneratu edota ikastetxe bakoitzean nola jardun arautuko duela, Irakasle Eskoletako ikasketa-planek euskarazko irakaskuntzarako beharrezko diren irakasle gaituak prestatzeko beharrezko pausoak emango direla eta hau guztia egiteko Administrazio Publikoek behar diren baliabide pertsonal, tekniko eta materialak ahalbidetuko dituztela jasotzen da. Irizpide orokor hauek baina, ezarritako eremuen arabera desberdinduko dira eta ondorioa herritarrei beren kokapenaren arabera eskubide batzuk aitortzea edo ez aitortzea izanen da. Kasu honetan ere eremu euskalduna deitutakoan ofizialtasunaren aitortzak eragindako ondo-

rio juridikoak betetzera mugatuko da Legea: batetik hezkuntza erabakitako hizkuntza ofizialean jasotzeko eskubidea aitortzen da eta bestetik bi hizkuntza ofizialak derrigorrezkoak izango direla, “oinarrizko hezkuntza amaitzean ikasleek bi hizkuntzetan gaitasun nahikoa egiazta dezaten”. Eremu mistoa deitutakoan ere zenbait eskubide aitortuko dira hezkuntza alorrean, baina kasu honetan ofizialtasunaren ondorioz baino, bestelako arrazoiek bultzatuta: Unibertsitate aurreko irakaskuntzan euskarazko gelak eskariaren arabera zabalduko dira eta hala nahi dutenei euskarazko eskolak emango zaizkie. Bukatzeko eremu ez-euskalduna deitutakoan ez da inolako eskubiderik aitortzen eta botere publikoak euskararen irakaskuntza-eskariaren arabera lagundu eta, hala dagokionean, finantzatzera mugatuko direla ezartzen da. Neurri zehatz eta baikor bakarrak ofizialtasunaren aitortzaren ondorio dira eta salbuespen bakarra eremu mistoa deitutakoan gertatzen da, non euskara ofiziala ez izan arren, Legeak oinarrizko hezkuntza amaitzean ikasleek bi hizkuntza ofizialen ezagutza nahikoa egiazta dezaten, euskarazko lerroak zabaltzeko eskubidea aitortzen duen. Hori bai, ez da eskubide unibertsalik aitortzen, eskubide hori egikaritzeko aukera egon daitekeen ala ez eskariaren menpe jartzen baita. Eremu ez-euskalduna deitutakoan egiten den aipamena are ahulagoa da gainera eta gerora ikusi dugunez, ez du inolako eraginik izan. Izan ere, Legeak berak ez du eremu ez-euskalduna deitutakoan Unibertsitate-aurreko euskarazko irakaskuntza publikoa eskaintzeko aukerarik ematen. Amaitzeko Vascuencearen Legeak komunikabide sozialen eremuan ere zenbait neurri jasotzen ditu, kasu honetan Nafarroa osorako, hau da, eskubideak eremuen arabera desberdindu gabe, baina arauak baino asmoak direla esan daiteke: Administrazio publikoek hedabide publiko zein pribatuetan “euskararen mailaz mailako presentzia” sustatuko dutela jasotzen da, hala nola, Nafarroako Gobernuak helburu horretan diruz eta materialez laguntzeko planak gauzatuko dituela. Hedabide publikoen alorrean Gobernuak euskararen presentzia egokia begiratuko duela ere jasotzen da. Azkenik Administrazio Publikoek euskaraz egiten diren azalpen kultural eta artistikoak, liburu argitalpenak, ikus-entzunezko ekoizpenak edo bestelako ekintzak babestuko dituztela ere zehazten da. Urte hauetan guztietan ez da inolako arau edo planik abian jarri ordea eta euskarazko hedabideak sustatzeko erabili diren baliabideak oso murritzak izan dira. Ikus daitekeenez, Vascuencearen Legean ez da euskararen normalizaziorako estrategikoak diren beste alor batzuei buruz inolako neurririk aurreikusten. Ez dira alor sozioekonomikoa edota helduen euskaldun-

Espedientea: 559-2004

nfk

Kexa: Nafarroako Gobernuak babes ofizialeko etxebizitzentzat eskaintzen duen kredituari uko egin eta diru-laguntza zuzena eskatzeko inprimaki berezia behar da. Eman zioten inprimakia gaztelania hutsean zegoen. Euskaraz bazuten galdetuta ezetz erantzun zioten. Espedientea: 6-2006

nfk

Kexa: Uharte Arakilgo Osasun Etxera deitu du herritarrak goizeko 9:15 aldera medikuarentzako txanda hartzeko. Euskaraz hitz egiten hasi eta harrera egin dion langileak ‘erderaz mesedez’ erantzun dio. Espedientea: 445-2006

nfk

Kexa: Nafarroako Gobernuak zergadunen zerbitzura jarri duen 901.505.505 telefonora deitu du eremu euskalduneko herritarrak errenta aitorpena egiteko txanda eskatzeko. Telefonoa hartu duen langileak gaztelaniaz erantzun dio herritarrari, honek euskaraz egin arren Espedientea: 482-2007

nfk

Kexa: Maiatzaren 22an arratsaldeko 7etan Noainen Foruzainek identifikatzeko eskatu zieten gaztelaniaz herritarrei. Hauek euskaraz egin ziezaieten nahi zutela erran zieten. Foruzainek ez zuten herritarrei zerbitzua euskaraz eman ziezaieketen lankiderik aurkitu, ordea. Espedientea: 1292-2009

nfk

Kexa: Legeak ezarritako eremu euskalduneko herritarrek abenduaren 20an prentsarekin batera gaztelania hutsean jaso zuten Neguko Bidezaintza kanpainaren baitako cuando nieva... nuestro objetivo es poner negro sobre blanco izeneko eskuorria. Espedientea: 370-2010

nfk

Kexa: Legeak ezarritako eremu euskalduneko kontzejuak euskara hutsean idatzitako agiria igorri zuen Lurraldearen Ondarea zerbitzura. Espedientea izapidetu ahal izateko agiria gaztelaniaz bidali behar dutela erantzun zieten.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea

siboa” sustatuko dute, euskara jakitea zein lanpostutan izango den derrigorrezkoa zehaztuko dute eta gainerako lanpostuetarako euskararen ezagutza meritu gisa baloratuko da.

tze-alfabetatzea bezalako eremu garrantzitsuak aipatu ere egiten eta are gutxiago kultura, aisia edo kirola bezalako eremu zabalak.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea

Azken urte hauetan Vascuencearen Lege zatitzaile eta murritz honek gidatu du Nafarroako hizkuntza-politika, euskararen normalizazio-prozesuan ondorio traketsak eraginez. Kasu gehienetan Legeak berak dioen hori ere ez da praktikan jarri eta beste batzuetan Legearen irakurketa are murritzagoa eginez arau are traketsagoak onartu dira. Urte hauetan guztietan, Vascuencearen Legeari jarraiki, euskararen normalizazioarekin zerikusia zuten hainbat dekretu eta arau onartu eta aldatu dira, batez ere Administrazio publikoaren eremuan eta neurri apalagoan hezkuntzaren eremuan. Beste eremuetan ez da inolako pausorik eman

Izan ere, hezkuntzaren eremuan eman ziren lehen pausoak Nafarroan ere, esan bezala ofizialtasuna edukiz betetzen zuten epaiak tarteko. Honela, Vascuencearen Legea onartu eta bi urtera, 1998 urtean, dekretu eta agindu desberdinak onartu ziren Unibertsitate aurreko euskarazko irakaskuntza arautzeko. Urte berean, ikastetxe publiko eta pribatuetako irakasleak euskalduntzeko prozesua ere abian jarri zen. Unibertsitate aurreko euskarazko irakaskuntza arautzea helburu zuen 159/1988 foru dekretuak ere Vascuencearen Legeak ezarritako eremutzea jarraitu zuen, euskaraz ikasteko eskubidea eremuen arabera baldintzatuz. Dekretu honekin A, B, D eta G ereduetan oinarritutako sistema jarri zen abian eta funtsean euskaraz ikasteko eskubidea eskariaren araberakoa izango zela ezarri zen, hori bai, taldeak osatzeko gutxieneko kopu-

ruak ezarriz eta kopuru horiek eremuen arabera antolatuz24. Irakasleen kontratazioaz, hezkuntza-administrazioan euskara erabiltzeaz edota ikastetxeetan euskara erabiltzeaz ere neurriak ezarri zituen dekretu honek. Esaterako, euskaraz irakatsi ahal izateko EGA edo pareko gaitasun agiria beharko zela zehaztu zen edota irakasleak euskalduntzeko birziklapen ikastaroekin jarraituko zela. Izan ere, dekretu hau onartu zen egun berean onartu zen ere irakasleak euskalduntzeko birziklapen -ikastaroak arautzen zituen 162/1988 foru dekretua. Taldeak osatzeko gutxieneko ikasle kopuruak zehazteko eta hizkuntza bakoitzean eman beharreko ikastorduak arautzeko berriz, 848/1988 Foru Agindua onartu zen urte bereko abuztuan. Baldintza hauek euskarazko ikasgairen bat zuten ereduei soilik ezarri zitzaizkien (A, B eta D ereduei) gaztelaniazko ereduan ikasle bakarrarekin “taldea” sortzeko eskubidea aitortzen zen bitartean. Honela, Eremu euskaldunean euskarazko ereduren batean taldea sortzeko gutxienez 6 ikasle eskatzen ziren bitartean, eremu misto eta ez-euskalduna deitutakoetan 20 ikasle eskatzen ziren hiriguneetan eta 15 landa-guneetan. Aipatzeko modukoa da bi hamarkada hauetan ratio horiek ez direla aldatu, eskolatutako haurren kopurua izugarri gutxitu arren. Izan ere, euskarazko irakaskuntzak eremu ez-euskaldunean eta batez ere mistoan jasan dituen trabak izugarriak izan dira eta ratioen mantentzea politika horren adibide bat besterik ez da. Azken urte hauetan gainera, ingelesa ikasi beharraren aitzakiapean gero eta eskari handiagoa duen D eredua baztertzeko ahaleginak biderkatu ditu Nafarroako Gobernuak eta British edota TIL bezalako ereduen bidez, egun benetako eleaniztasuna bermatzen duen D eredua indargabetu nahi du. Administrazio publikoan lehen pausoak askoz beranduago ematen hasi ziren, 1994 urtean, hau da, Vascuencearen Legea onartu eta zortzi urtera. Martxoan Nafarroako Gobernuak lehen dekretu bat onartu zuen, 70/1994 Foru Dekretua, baina sektore batzuen presioei men egin eta uztailean bigarren dekretu bat onartu zuen, 135/1994 Foru Dekretua. Dekretu honek Vascuencearen Legeak ezarritako eremuen zatiketarekin jarraitzen zuen eta oro har ez zituen Administrazio publikoan euskal hiztun komunitatearen eskubideak bermatzen, baina zenbait balizko aurrerapauso ere jasotzen zituen: lehen aldiz eremu mistoan zirkuitu elebidunak abian jarri beharra jasotzen zuen eta Administrazio publikoetan zehaztutako helburuak lortzeko plangintzak abian jartzeko urte bateko epea zehazten zuen. 24 — Esan bezala, ofizialtasunaren ondorio juridikoak aztertzen baditugu, delako eremu mistoan euskara ofiziala ez dela kontuan hartzen badugu, eremu mistoa deitutakoan G eredua eskaini behar zen arren (eremu ez -euskalduna delakoan bezala), A eta B ereduak eskaintzea erabaki zen.

Baldintza hauek euskarazko ikasgairen bat zuten ereduei soilik ezarri zitzaizkien (A, B eta D ereduei) gaztelaniazko ereduan ikasle bakarrarekin “taldea” sortzeko eskubidea aitortzen zen bitartean. Izan ere, 135/1994 Foru Dekretuak eremu bakoitzean lortu beharreko helburuak zehazten zituen eta Nafarroako Administrazioko zerbitzu zentraletan (eremu batean edo bestean egon, nafar herritar guztiei zerbitzua eskaintzen ziotenak) jarraitu beharreko irizpideak ere bai. Horrez gain, eremuz eremu, Administrazioarekin harremanak nola izan behar zuten, euskara jakin beharreko lanpostu publikoak nola zehaztuko ziren edota euskara jakitea meritu gisa zenbat baloratuko zen garatzen zen. Lehen dekretu honek ez zuen Nafarroako Administrazio publikoan euskararen normalizazioa bermatzen, baina, paperean behintzat, zenbait aurrerapauso suposatu zituen. Praktikan baina, aurreikusitako neurririk garrantzitsuenak ezerezean gelditu ziren: ez zen zirkuitu elebidunik antolatu eta ez zen Administrazioa euskalduntzeko plan bakar bat ere abian jarri, dekretuak berak horretarako urte bateko epea zehazten zuen arren. Ondorengo urteetan Nafarroako Gobernuak euskararen aldeko neurri txiki horiek murrizteari ekin zion eta 2000 urtean aurrez garatzen ari zen politika hori arauetara eramatea erabaki zuen: lehenik 372/2000 Foru Dekretua onartu zuen 135/1994 Foru Dekretua bertan behera uzten zuena eta ondoren 203/2001 Foru Dekretua Administrazio publikoko plantilla organikoan euskara jakitea derrigorrezkoa zuten lanpostuen kopuru murritza are gehiago murrizten zuena. Gobernuak 372/2000 Foru Dekretuan, besteak beste, zirkuitu elebidunak ezabatu zituen eta horren ordez itzulpen-unitateak ezarri, zehaztutako helburuak lortzeko plangintzak ere ezabatu zituen eta urte bateko epearen ordez ahal zena eta ahal zenean egingo zela jaso zuen... Dekretu berriak aurreko dekretuak hiru eremuetarako jasotako neurri ia guztiak murriztu zituen, baina batez ere eremu mistokoak, praktikan eremu mistoa eremu “ez-euskaldunarekin” parekatuz. Dekretu berrian ezarritakoa gehiago zehaztu asmoz bi jarduera plan ere onartu zituen Gobernuak 2001 urte hasieran, bata eremu euskaldunerako eta bestea eremu mistorako (2001eko urtarrilaren 8 eta otsailaren 5eko akordioak). Jarduera plan hauek batez ere, euskara euskarri ofi-

Murrizketekin jarraituz, 203/2001 Foru Dekretua onartu zuen Nafarroako Gobernuak 2001 urtean. Dekretuan Nafarroako Administrazio publikoan euskara jakitea ezinbestekoa zuten lanpostuak zerrendatu zituen, aurrez ezarrita zeuden kopuru urriak are gehiago murriztuz. Dekretu honek, Administrazioari zegozkion beste arau batzuk ez ezik, aurrez osasun alorreko euskarazko lanpostuen zerrenda arautzen zuen 154/1994 dekretua ere indargabetu zuen. Garai hartan, irakasle lanpostuak kontuan hartu gabe, Nafarroako Administrazio publikoak 14.000 lanpostu inguru zituen eta euskara jakitea ezinbestekoa zuten lanpostuak 234 besterik ez ziren (lanpostu guztien %1,7). Dekretu berri honekin euskara jakitea ezinbestekoa zuten lanpostuak 153 izatera pasatu ziren, hau da, lanpostu guztien %1,1 besterik ez. Lanpostu gehienak gainera euskararekin zerikusia zutenak eta herritarrekin harreman zuzenik ez zutenak ziren (euskara teknikariak, itzultzaileak...) eta ondorioz ez zuten eguneroko zerbitzu publikoetan euskarazko zerbitzua bermatzea bilatzen. Euskalgintzako hainbat eragilek arau berri horien aurka helegiteak aurkeztu zituzten eta 372/2000 Foru Dekretuaren eta jarduera planen kasuan, Nafarroako Auzitegi Nagusiak Foru Dekretua baliogabetu zuen prozedura akatsak argudiatuz. Nafarroako Gobernuak epaiaren aurka helegitea aurkeztu zuen eta ondorioz gaia Espainiako Auzitegi Gorenera iritsi zen, baina azken honek Nafarroako Auzitegiaren epaia berretsi eta dekretua baliogabe utzi zuen, hori bai, 2006 urteko ekainean25. Dena dela, Espainiako Auzitegi Gorenak 372/2000 Dekretua baliogabe utz zezakeela aurreikusiz, Nafarroako Gobernuak aurrekoaren neurri berak jasotzen zituen dekretua onartu zuen 2003ko otsailean, 29/2003 Foru Dekretua, hori bai, oraingoan legeak ezarritako proze-

25 — Ez da gauza bera gertatu 203/2001 Foru Dekretuarekin, nahiz eta aurrekoaren jarraipena izan. Kasu honetan ere hainbat eragilek (Euskalgintzak, hainbat udal eta sindikatuk...) kontrako helegiteak aurkeztu zituzten arren, auzitegiek ez dituzte kontuan hartu eta Dekretuak egun indarrean jarraitzen du.

durak errespetatuz26. Dekretu berri honen aurka ere helegiteak aurkeztu zituzten Euskalgintzak zein beste zenbait eragilek eta hainbat urteren ondoren, 2009ko uztailean, Espainiako Auzitegi Gorenak 29/2003 dekretuko artikulu garrantzitsuak baliogabetu ditu: alde batetik 15.1 artikulua, eremu euskalduneko herritarrei Vascuencearen Legeak Administrazioarekin euskaraz komunikatzeko aitortzen dien eskubidea murrizten duelako. Bestetik 18.3 artikulua, Administrazio publikoan euskara jakitea ezinbesteko duten lanpostuak eskuratzen dituztenek bestelako lanpostuak eskuratzeko aukera ukatzeak ez duelako oinarri juridikorik. Eta azkenik, 21. eta 23. artikuluak, Administrazio publikorako lan deialdietan euskara meritu gisa baloratzerakoan euskarari Nafarroan ofizialak ez diren atzerriko beste hizkuntza batzuen araberako balioespena ematen zaiolako. Berriki, baliogabetze hauek ikusita, Nafarroako Gobernuak Administrazio publikoko lanpostuetan euskararen balioespena arautzeko dekretu berria atera du, 55/2009 Foru Dekretua. Dekretu berri honetan baina, 29/2003 Foru Dekretuko 21. eta 23. artikuluak aldatzera mugatu da Nafarroako Gobernua, hau da, euskara meritu gisa zenbat baloratu behar den arautzen duten artikuluak moldatzera. Aldiz, dekretu berri honek ez du 203/2001 dekretua indargabetu, eta ondorioz, aurrerantzean ere Nafarroako Administrazio publikoan euskara jakin beharreko lanpostuak 2001eko Dekretu horrek zerrendatutako 153 horiek izango dira. Bukatzeko, aipatzekoa da Nafarroako Gobernuak ez duela sekula eremu sozioekonomikoan euskararen erabilera arautzeko inolako ekimenik abian jarri. Ondoren ikusiko dugunez, hasiera batean, sindikatuekin batera, eremu sozioekonomikoan euskara sustatzeko zenbait ekimen abian jarri ziren, baina ez da inoiz helburu horrekin inolako araurik onartu eta ondorioz gaur egun, eremu zabal horretan ez dago euskararen erabilera sustatzeko inolako lege edo dekreturik.

26 — Espainiako Auzitegi Gorenak Nafarroako Gobernuaren 2001eko otsailaren 5eko erabakia baliogabetu ondoren, Gobernuak erabaki berri bat argitaratu zuen 2006ko irailean. Bertan jarduera plan berri bat osatzeko irizpideak ezarri zituen eta erabaki hartan eremu euskaldunerako lanpostuetan euskara merezimendu gisa baloratzeko ezartzen zen baremoa 29/2003 Dekretuak ezarritakora egokitu zuen: 2001eko erabakian euskarari %5,5 eta frantsesari, ingelesari eta alemanari %5 eman ahal bazitzaien, 2006ko erabakiaren arabera, frantsesa, ingelesa eta alemanari %1 eta %5 artean eman ahalko zitzaien eta euskara aipatutako hizkuntza horiei baino %5 gehiago.

Espedientea: 329-2004

nfk

K exa: Atarrabiako Lorenzo Goikoa eskola publikoak eskolaren aurkezpen bilerarako gonbidapena bidali die, matrikulazio kanpainaren barruan. Bertan A eta G ereduen eskaintza baino ez zaie egiten, ikastetxe horretan D eredua ere eskaintzen den arren. Espedientea: 804-2005

nfk

Kexa: Nafarroako Gobernuak oztopoak jarri dizkie Arrotxapeako Patxi Larraintzar ikastetxean D ereduan matrikulatu diren ikasleei. Denentzako plazarik ez dela izango jakinarazi die. Espedientea: 909-2006

nfk

Kexa: Iruñeko D ereduko institutu batetik Zerbitzuen Gutuna euskaraz bidaltzeko eskaera egin zioten. Nafarroako Administrazio Publikoaren Institutuko Modernizazio eta Azterlanerako Zerbitzuari. Euskarazko bertsiorik ezin zietela bidali erantzun zieten gutuna gaztelaniaz bakarrik dagoelako. Gutun horren xedeen artean euskalduntzea bultzatzea aipatzen da. Espedientea: 950-2007

nfk

K exa: Nafarroako Gobernuaren navarra.es webgunearen euskarazko bertsioa, bertsio laburtua baino ez da. Eduki guztiak eskuratu nahi izanez gero, gaztelaniazko bertsiora jo beharra dago. Espedientea: 137-2008

nfk

K exa: Otsailaren 2an Hezkuntza Departamentuko telefonogunera deitu du, 848 426 500 telefono zenbakira, eta ezin izan du zerbitzua euskaraz jaso. Erran diotenez, telefonogunean ez dago euskaraz artatzen duen langilerik. Espedientea: 1104-2009

nfk

K exa: Irailaren amaieran Iruñeko autobus geltokiko atearen bi aldeetara publizitate-panel bana zegoen, Nafarroako Gobernuaren ‘Ahora moverte te costará menos’ leloarekin. Kartelak gaztelania hutsean zeuden.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea

zialetatik (dokumentu, irudi, zigilu, errotulu, seinaleztapen eta abarretatik) baztertu edota murrizteko neurriak jaso zituzten.

Laburbilduz, Nafarroan prozesu autonomikoa abian jarri zenetik ez da euskararen normalizaziorako corpus juridiko egokirik garatu. Vascuencearen Legea eta ondoren onartutako lege eta dekretuak hezkuntza eta Administrazio publikora mugatu dira eta nafar herritarren hizkuntza-eskubideak hiru eremuren arabera zatitu dituzte. Hezkuntza eman diren aurrerapausoak herritarren eta Euskalgintzaren lan eta borrokari esker eman dira eta Administrazioan aldiz aurrerapausoak baino atzerapausoak pairatu ditugu. Egia da Nafarroan, Euskal Autonomia Elkartean ez bezala, Administrazio publikora bideratutako arauek zerbitzu publiko guztiak hartu dituztela beraien eraginpean (Administrazio orokorra, osasun publikoa, justizia-administrazioa, herrizaingoa...), baina hartutako neurriak hain eskas eta urriak izan direnez, eta hainbeste atzerapauso jasan dituztenez, gaur egun Administrazio publikoan euskararen presentzia hutsaren hurrengoa dela esan daiteke. Azken finean, Nafarroan ere ezinezkoa zaigu euskaraz bizitzea, ezinezkoa euskaraz lan egitea. Zerbitzu publiko ia guztiak eta pribatu guztiak gaztelaniazkoak dira. Orain arte eman diren pauso garrantzitsuenak herritarren eta Euskalgintzaren bultzadari esker izan dira eta Administrazioak eman dituen pauso apurrak halabeharrez eman ditu, aukera izan duenean atzerapausoak ere baliatu dituelarik.

ere. Ikusi dugunez, azken urte hauetan frantsesaren nagusitasun juridikoa indartzeko lege aldaketak sustatu dira eta hizkuntza gutxituen alorrean gertatu den aurrerapauso bakarra Konstituzioan 2008ko uztailean sartutako aipamena izan da, “eskualde-hizkuntzak” Frantziako ondare direla aitortuz.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.3. Ipar Euskal Herria 22

Hizkuntza-politikari dagokionez, Frantziako Estatuak ez du euskara normalizatzeko corpus juridiko orokorrik garatu, aitzitik, mendeetan zehar euskara gutxietsi egin da, ez zaio dagokion estatusik aitortu, ez ofizialtasunik, ez hizkuntza-eskubiderik. Hainbat urtetan hezkuntzasistematik, herri-administrazioaren maila guztietatik, lan-mundutik edo komunikabideetatik kanpo utzi da. Are gehiago, orain gutxi arte Frantziako lege garrantzitsuenek ez dute hizkuntzari buruzko inolako aipamenik egin eta egiten hasi direnean frantsesa babesteko izan da. Frantziako Estatuaren corpus juridikoari buruz aritu garenean Konstituzioa eta Frantsesaren erabilera arautzeko Legea aipatu ditugu batez

Art 12. Un enseignement des langues et des cultures régionales peut être dispensé tout au long de la scolarité. Jada 80. hamarkadan, 1982ko ekainaren 21eko eta 1983ko abenduaren 30eko zirkularrek hizkuntza gutxiagotuen irakaskuntza estatusa aldatu zuten eta funtsean ikasgai horiek hautazko ikasgai izatetik ikasgai berezi izatera pasatzen dira. Gainera, haur edo ama eskolatik unibertsitatera ordutegi koadro definitu bat ezartzen da, programa berezitu batekin, azterketa bereziekin, behar bezala prestatutako langilego formatuarekin eta ikerketa pedagogiko eta zientifikorako programa batekin. Hamarkada bat beranduago bestalde, 1995eko apirilaren 7ko 95-086 zirkularraren bidez, Frantziako Estatuak “nazio ondarea den elementu baten babesa” bermatzeko kezka agertu zuen, gai honekiko zuen engaiamendua berretsiz. Honela, zirkular horrekin “eskualdeko” hizkuntzen irakaskuntza orokortzearen printzipioa ezarri zuen eta, besteak beste, 3 orduko irakaskuntza onetsi ere, hori bai, beti ere eskaintza eskarira mugatuz, hau da, eskaintza gurasoen eskariaren arabera antolatuz.

2.1.3. Ipar Euskal Herria Konstituzioan Errepublikaren lurralde antolaketa deszentralizatua dela jaso arren, Frantziako Estatuaren egituraketa oso zentralista da. Lurraldea erregio edo eskualdeetan antolatzen da eta hauen baitan departamentuak ere badira, baina eskumen guztiak Estatuak mantentzen ditu eta egitura horiei gai batzuen inguruan kudeaketa besterik ez zaie esleitzen. Egitura horretan Ipar Euskal Herriak ez du inolako onarpen juridiko-politikorik eta ofizialki Euskal Herriko hiru herrialdeak juridikoki Akitaniako eskualdeko Pirinio Atlantikoetako departamentuaren zati bat besterik ez dira.

kuluak betebeharrak sortu zizkion eskola administrazioari, azken finean, eskaera egiten zuten hizkuntza gutxiagotuak irakasteko derrigortasuna finkatzen baitzuen.

Bestalde, hezkuntzarekin zerikusia dutenak izan dira hizkuntza gutxituei buruz onartu diren lege edo arau gehienak. Honela, 1951 urtean Tokiko hizkuntza eta dialektoen irakaskuntzarako Deixonne Legea onartu zen (1951-46 Legea), lehen aldiz gutxitutako hizkuntzen irakaskuntza baimenduz. Legeak baldintza garrantzitsuak ezartzen zituen ordea: hizkuntza gutxituen irakaskuntzak Hezkuntza Nazionaleko Ministerioak araututako eskola-programa frantsesa jarraitu behar zuen, borondatezkoa izan behar zuen eta astean gehienez ordu bat edo bikoa. Are gehiago, Frantziako Estatuak ez zuen inolako baliabiderik jarri frantsesezko derrigorrezko programaz gain euskarazko irakaskuntza ematen zuten ikastetxe publikoentzat. Gerora Legea aldatu duten beste lege batzuk onartu dira (1975ean Haby Legea eta Bas-Lauriol Legea, 1994ean Toubon Legea...), baina oinarrian hasierako muga horiek indarrean jarraitzen dutela esan daiteke. Gaur egungo irakaskuntza legea finkatzen duen oinarrizko testua 1975eko uztailaren 11an onartu zen, 75-620 Legea (Haby Legea). Hizkuntza gutxiagotuak artikulu bakar batean aipatu zituen, 12. artikuluan hain zuzen ere, baina ondorio garrantzitsuak eraginez, izan ere testu juridiko horren arabera, Administrazioak eskualde hizkuntzen irakaskuntza eskariari eskola aldi osoan erantzun beharko zion. Arti-

Chaque enseignant, lorsque les activités de la classe s’y prêteront, fera découvrir à ses élèves les richesses du patrimoine culturel et linguistique, il les amènera à appréhender le fait régional non comme une opposition entre des particularismes locaux, mais comme une composante de la culture nationale. Azkenik, hamabi urte beranduago, 2007ko uztailaren 25eko Dekretuaren bidez, 2008-2009 ikasturtetik aurrera Estatuak Lehen Hezkuntzako programak finkatu ditu, euskara, bretoia, katalana, okzitaniera eta korsikerarentzat, baina oraingoan ere elebitasunaren printzipioan eta gurasoen borondatean oinarrituz. Honela bada, gaur egun, Frantziako Estatuan hizkuntza gutxiagotuen irakaskuntza ez da derrigorrezkoa, gurasoen borondatearen gainean oinarritzen delako, baina gobernuak ezin izan du hizkuntza gutxiagotuen irakaskuntza eskubidea zalantzan jarri eta ondorioz sortutako eskariari erantzun behar izan dio. Honela, ikastetxe zenbaitetan euskara ordu bateko hautazko ikasgai bezala eskaintzera mugatzen dira, baina eskola elebidunetan eskaintza zabalagoa da: eskaintzak iniziazioaren forma har dezake (astero ordu batetik hirura euskara ikasgai

Konstituzioak Errepublikaren hizkuntza frantsesa dela ezarri arren, urte hauetan guztietan Ipar Euskal Herriko Ikastolek euskarazko murgiltze-eredua garatu dute (ordu gehienak hizkuntza gutxituan eta irakaskuntza-hizkuntza ere bai). Izan ere, Konstituzioak ezarritakoari jarraiki, Hezkuntza Kodeak frantsesez eman beharreko gutxieneko orduak arautzen ditu, baina hezkuntza-sistema publikorako baino ez. Ondorioz Estatu Kontseiluak Ipar Euskal Herriko Ikastolek eskaintzen duten euskarazko murgiltze-eredua baimendu du, baina ikastetxe publikoetan ateak itxi dizkio eredu horri27. Azken urte hauetan guztietan hezkuntza alorrean emandako aurrerapausoak beraz, gurasoen hautuaren ondorio izan dira hein handi batean eta nola ez euskaltzaleen eta oro har Euskalgintzaren bultzadaren ondorio28. Administrazioa hein handi batean eskariari erantzutera mugatu da eta ez dira gutxi izan prozesu horretan gainditu beharreko oztopoak. Administrazio-alorrean ere ez dago frantsesaren derrigorrezko erabilera ezartzen duen ordenantza indargabetu edo aldatzen duen araurik. Honela, oraindik ere indarrean dago 1539 urtean onarturako Villers -Cottêrets Ordenantzak jasotako printzipioa, justizia administrazioan erabili beharreko hizkuntza frantsesa dela dioena. Izan ere, ia bost mende pasatu diren arren, epaileek testu hura hartzen dute oinarri frantsesa prozedura administratiboaren eta juridikoaren hizkuntza dela berresteko. Tarteka hizkuntza gutxiagotuen erabilera onartua izan da, baina ez eskubide orokor gisa. Era berean, euskara Herriko Kontseiluetako hizkuntza izan daiteke, baina soilik akten hizkuntza frantsesa baldin bada. Auzitegietan, bestalde, Frantsesa ez dakien pertsona orok itzultzaile bat galdegin dezake, baina soilik atzerritarra 27 — Murgiltze-eredua hezkuntza publikoan eskaintzeko lehen saiakera Bretainian egin zen, baina Estatu Kontseiluak murgiltze-eredua ez ezik, eredu elebiduna (orduen erdia hizkuntza gutxituan eta beste erdia frantsesez) ere galarazi zituen. Azkenean eredu elebiduna baimendu zuen baina murgiltze-eredua ez eta ondorioz gaur egun Ipar Euskal Herrian ere hezkuntza publikoan ez da murgiltze-eredua baimentzen. 28 — Horrela ulertu behar dira, aurrez aipatutako arau aldaketa horiek guztiak edota bestelako erabaki garrantzitsuak, esaterako, 1994 urtetik aurrera frantsesez eta euskaraz irakasteko gaitasun-agiria duten “Hezkuntza Nazionaleko” irakasleen soldatak ordaintzeko Gobernu Zentralak hartutakoa edota 2005 urtean Hezkuntza Kodean izandako aldaketa, “eskualde”-hizkuntza eta kulturen irakaskuntza eskola-ibilbide osoan baimentzen duena.

bada. Honela, egoera bitxiak ezagutu ahal izan dira azken urte hauetan, non Hego Euskal Herriko euskaldun bati auzitegian euskaraz aritzea baimentzen zitzaion, baina berarekin batera auziperatua zen Ipar Euskal Herriko euskal hiztunari ez. Administrazio-alorrean idatzizko dokumentuetan frantsesa derrigorrez erabili behar da, ahozkoan, ordea, hizkuntza ezagutzen badute, langileek hizkuntza gutxiagotuan egin dezakete dezakete. Beraz Administrazioarekin euskaraz aritzea ez da eskubide orokor gisa aitortzen, baina nolabait baimentzen da. Postari doakionez, Estatuak hizkuntza gutxiagotuan idatzi helbideen erabilera baimentzen du eta bide seinaletikari doakionez ere (ezabaketa kanpaina ugariren ondotik) estatuak frantsesaren erabilera derrigortzen zuen araudia malgutu egin du. Honela bada, orokorrean Administrazio publikoari doakionez, Ipar Euskal Herrian, pixkanaka eta Euskalgintzak egindako lanaren eraginez, araudiaren aplikapena malgutuz joan da. Poliki-poliki, frantsesaren ondoan beste hizkuntza baten erabilera baimendu beharko litzatekeela dioen diskurtsoa zabalduz joan da eta botere publikoek azkenean praktikan ere baimentzearen alde egin dute. Horren adibide argiena agian, Euskararen Erakunde Publikoak eta Pirinio Atlantikoetako Prefetak 2007ko maiatzaren 11an Auzapezei bidalitako gutuna dugu, non Ipar Euskal Herriko Herriko Etxeei dokumentu eta akta ofizialetan frantsesarekin batera euskara erabiltzeko baimena ematen zaien.

Espedientea: 1005-2002

ieh

Kexa: Conseil d’Etat-ek hartutako erabakien arabera ezinezkoa izango da erregioetako hizkuntzak dauden tokietako estola publikoetan murgiltze bidezko irakaskuntza martxan jartzea. Espedientea: 67-2004

ieh

K exa: Baionako Lizeoan euskarazko irakasle posturik ez sortzea erabaki du Ministerioak. Espedientea: 792-2005

ieh

K exa: Herritarrak ezin izan du zerbitzua euskaraz jaso Baionako TRÈSOR PUBLICeko bulegoan. Espedientea: 1084-2006

ieh

K exa: Herritarrak ezin izan du CHAMBRES DE COMMERCE ET D’INDUSTRIE Ganbarako harreran zeuden bi langileengandik zerbitzua euskaraz jaso. Gainera jarrera baztertzailea erakutsi dute euskararekiko. Espedientea: 1091-2006

ieh

(…) Bizitza publikoan euskararen erabilerari doakion arau eta legezko esparruari dagokionez argitu nahi dugu euskara erabil daitekeela frantsesaren parean, dokumentu, zigilu eta komunikazio euskarri ofizial desberdinetan, balio juridikoa frantsesezko bertsioek bakarrik dutelarik.

Kexa: Hezkuntza Ministerioak ez ditu kontuan hartu murgiltze bidezo hezkuntza eskaintzen duten ikastetxeen eskaerak.

Hau dela eta, euskararen presentzia sustatu nahi lukeen herriko etxe bakoitzari doakio bere jarduera eta erabakiak libreki definitzea. Sustapen lan hori, euskararen behin behineko erabilera batentzat edo elebitasun osora heltzeko helburuarekin eraman daiteke, gisa guztiz nahitaezkoa delarik frantsesezko idazketa oso baten egitea.

K exa: Elkarte bat sortzeko aurkeztu beharreko estatutuak euskaraz idazteaz gain, frantsesez idaztera ere behartu dituzte. Ondotik, estatutuak erregistratuak direla ziurtatzeko bidali dieten agiria frantses hutsean betea dago, egoitza sozialaren helbidea beren erara moldatuz, gainera.

Frantziako Gobernuak azken urte hauetan Administrazio publikoan euskararen erabilera baimentzearen aldeko estrategia garatu du, baina ikus daitekeenez, erabilera hori eremu sinbolikora mugatzen da, derrigorrezko hizkuntza frantsesa delako eta ondorioz euskarak beti frantsesarekin batera joan behar duelako, erabilera borondatezkoa delako eta, batez ere, balio juridikoa frantsesez idatzitakoari soilik aitortzen zaiolako. Dena dela, baimendutako erabilera sinboliko horren atzean ezkutatu nahi diren oztopoek hor jarraitzen dute: Posta Zerbitzuan

Espedientea: 552-2007

ieh

Espedientea: 1116/2009

ieh

K exa: OSASUN MINISTERIOAk eta INPES (Institut National de Prévention et d’Education pour la Santé) erakundeak Baionako farmazietan urrian birusen aurkako kanpainaren karietara argitaratu eskuorria frantses hutsean zen.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.3. Ipar Euskal Herria

gisa) edota irakaskuntza elebidunarena (euskara ikasgai bezala ez ezik, irakaskuntza hizkuntza bezala ere erabiltzea).

esaterako, euskarazko helbideen erabilera ohikoa bilakatu den arren, legeak ez du igorlea babesten eta, ondorioz, Posta Zerbitzuak nahi bezala jokatzen du29. Argi dago, Estatuaren baimentze-estrategia horrek muga garrantzitsuak dituela, izan ere, lege babesik ezean, euskal hiztunen hizkuntza-eskubideak ezerezean geratzen dira.

behar dira (edota Europar Batasuneko Estatu kideren baten hizkuntzan). Sendagaien erabilerarako argibideak frantsesez idatzi behar dira, baina beste hizkuntzen erabilera baimendua da baldin eta informazio bera ematen bada (berdin gizakiei edota abereei zuzendutako sendagaiak izan).

Osasun-alorrean ere sektorearekin zerikusia duten arauak Osasun Kodean30 jasotzen dira eta kasu honetan ere frantsesaren nagusitasun juridikoa azpimarratzen da behin eta berriz. Euskara edota beste hizkuntza gutxituen aipamenik ez da egiten eta frantses hizkuntza da ezinbesteko komunikazio-hizkuntza. Hizkuntza gutxituei inolako espaziorik onartzen ez zaien bitartean Europar Batasuneko hizkuntzei nolabaiteko tartea egiten zaie zenbait kasutan eta beti frantsesarekin batera. Bertan zehazten da, adibidez, osasun alor publikoan lan egiteko frantsesa menperatzea ezinbesteko baldintza dela. Osasun kodearen arabera, Frantziako Estatuko osasungintza publikoan lan egiteko derrigorrezkoa da frantsesa menperatzea eta horretarako frantses-nortasuna duten edo ezarria duten langileek frantsesa menperatzen dutela ziurtatu behar dute. Atzerritarrek ospitale batean lan egiteko edota beraien kabuz aritzeko, diploma baliokideaz gain, frantsesa menperatzen dutela frogatzeko azterketa egin behar dute edo frantsesa nahiko menperatzen dutela egiaztatu.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.3. Ipar Euskal Herria

Article L4111-2

I. Le ministre chargé de la santé peut (...) autoriser individuellement à exercer les personnes titulaires d’un diplôme, certificat ou autre titre permettant l’exercice de la profession de médecin, chirurgien-dentiste ou sage-femme dans le pays d’obtention de ce diplôme, certificat ou titre. Ces personnes doivent avoir satisfait à des épreuves anonymes de vérification de leur maîtrise de la langue française et des connaissances, organisées par profession, discipline ou spécialité (...) Horrez gain, medikuek dokumentu guztiak frantsesez idatzi behar dituzte (agiriak, egiaztagiriak, ordenantzak...). Gaixoa atzerritarra bada eta medikuak hala nahi badu, itzulpen bat eskain dakioke gaixoari, baina esan bezala, hori espezialisten borondatearen esku uzten da. Era berean, produktu bat egiaztatu edo ziurtatzeko prozeduraren baitan sortzen diren dokumentuak, txostenak.... frantsesez idatzi 29 — Adibidez, AEK-k Posta Zerbitzua auziperatzea erabaki zuen, besteak beste, igorketa masiboetan aplikatzen den deskontua ez diolako aplikatu nahi izan, zergatik eta helbideak euskaraz zirelako. 30 — http://www.legifrance.gouv.fr/affichCode.do?cidTexte=LEGITEXT000006072665&dateTexte=20090217

dapen bidea dena delakoa izanik ere, jatorrizko bertsioan eskaintzen diren ikus-entzunezko lanetan izan ezik”. 20.1. artikulua L’emploi du français est obligatoire dans l’ensemble des émissions et des messages publicitaires des organismes et services de communication audiovisuelle, quel que soit leur mode de diffusion ou de distribution, à l’exception des oeuvres cinématographiques et audiovisuelles en version originale. Ildo beretik, 2000ko abuztuaren 1eko Legearen arabera, zerbitzu publikoetako telebista zein irratiek hizkuntza gutxiagotuak sustatu behar dituzte. Horrela Radio France irratiak hizkuntza hauetan ekoitzitako emankizunak hedatzen ditu, baina ez frantsesaren maila berean, ez eta kopuru berean ere, eta gauza bera gertatzen da France 3 telebista katearekin ere. Are gehiago, hizkuntza gutxiagotuen lurraldeen artean ere desberdintasunak handiak dira hizkuntza gutxiagotuaren erabilerari dagokionez eta honela bi kate horien programazioa oso desorekatua da lurralde batetik bestera.

Hedabideen alorrean, prentsa askatasuna arautu zuen 1881 urteko legea alde batera utziz, ikus-entzunezkoei buruzko 1982ko uztailaren 26ko 82-652 Legea izan zen hedabideen alorrean eta zehazki irratien eremuan lehen irizpideak ezarri zituena. Lege honek ordura arte irrati -uhinetan Estatuak zuen monopolioa alde batera utzi zuen eta horrek irratien biderkatzea ekarri zuen. Horrez gain, komunikabide publikoetan herri-hizkuntzak eta -kulturak erabiltzeko aukera ere zabaldu zuen eta hedabide publikoetan horiek sostengatzeko funtzioa ere ezarri ere bai. Lege hori baliatuz sortu ziren, esaterako, Gure Irratia, Irulegiko Irratia eta Xuberoko Boza irratiak. Bestalde, komunikazio-askatasunari buruzko Leotard Legea ere aipatu behar da (1986-1067 Legea) zeinak, besteak beste, honela dioen bere bigarren artikuluan: “Ikus entzunezko komunikazioaren zerbitzu publikoak frantsesaren sustapena ziurtatzen du eta erregioetako nahiz tokietako kultura eta hizkuntza ondarea balioesten du”. Jarraian baina, 20.1 artikuluan, frantsesaren erabilera nahitaezkoa dela ezartzen da aurrez gutxitutako hizkuntzei buruz esandakoa indargabetuz: “Frantsesaren erabilera derrigorrezkoa da irrati edo telebista erakunde eta zerbitzuen publizitate emanaldi eta mezu guztietan, he-

Ondoan, irrati libre eta pribatuen sorrerak tokiko hizkuntza hedatzen duten irratien osaera sustatu du, elkarte estatusa duten irratiena alegia. Izan ere, “hizkuntza gutxiagotuak frantses hizkuntzen parte direla” dioen argudioarekin, frantsesaren derrigortasuna saihestu ahal izan da. Dena dela, frekuentzien banaketa irizpideetan oraindik ere hizkuntza gutxiagotu batean emititzen duten irratiei ez zaie inolako lehentasunik ematen31. Azkenik, Kontsumoaren Kodea delakoa ere aipatzekoa da. Kasu honetan ere ez dira hizkuntza-komunitate gutxiagotuetako hiztunen eskubideak jasotzen, ez modu zuzenean, ez eta beste eskubideen ikuspegi linguistikoan ere. Kontsumoaren kodeak aipamen bakarra egiten du hizkuntzen erabilerari dagokionez. Honela dio hitzez hitz artikulu horrek: Erabiltzailea Frantzian bizi bada edo ondasunetako bat Frantzian badago, eskaintza frantsesez idatziko da.

31 — Aurrez aipatutako 1994/665 Toubon Legeak ere hedabideetan egin beharreko frantsesaren erabilera arautzen du. Besteak beste, 7. artikuluan argitalpenak frantsesa ez beste hizkuntza batean ateratzen dituzten eta laguntza publikoak jasotzen dituzten erakunde pribatuek frantsesezko laburpen bat gehitu beharko dutela ezartzen du. Dena dela, kasu honetan ere artikulua atzerriko hizkuntzei buruz ari da eta ez da ezer esaten Frantziako beste hizkuntza batzuetan idatzitakoari buruz.

Beste sektore askotan ere hizkuntzen erabilera arautzen da, baina funtsean Toubon Legeak ezarritakoaren ildotik, lege horiek frantsesaren derrigorrezko erabilera ezartzera mugatzen dira, frantsesarekin batera Europar Batasuneko hizkuntza ofizialen erabilera soilik baimenduz, eta ondorioz hizkuntza gutxituena eragotziz.

Halaber, erabiltzaileak hala eskatuta, eskaintza bera bizi den edo erroldatuta dagoen Estatuko hizkuntza batean, beti ere Europako Batasuneko hizkuntza ofiziala bada. Aurreko paragrafoa aplikatzearen ondorioz, eskaintza bi hizkuntzatan sinatzen bada, kontsumitzaileak aukera izango du bertsioetako bat sinatzeko. Ondasuna edo ondasunetako bat Frantzia ez den Europako Batasuneko beste estatu batean egonez gero, kontratua estatu horretako hizkuntzan idatziko da, artikulu hau aplikatzearen ondorioz, erabiltzaileari hizkuntza horretarako itzulpena igorriko zaio. Article L121-68 Lorsque le consommateur réside en France ou lorsque le bien ou l’un des biens est situé sur le territoire français, l’offre est rédigée en langue française. L’offre est en outre rédigée, au choix du consommateur, dans la langue ou l’une des langues de l’Etat membre dans lequel il réside ou dont il est ressortissant, parmi les langues officielles de la Communauté européenne. Lorsqu’en application des alinéas qui précèdent l’offre est rédigée en deux langues le consommateur signe, à son choix, l’une ou l’autre version. Lorsque le bien ou l’un des biens est situé dans un autre Etat membre de la Communauté européenne que la France et que le contrat n’est pas rédigé dans la langue de cet Etat en application du présent article, une traduction conforme dans cette langue est remise au consommateur.

Beraz Ipar Euskal Herrian ere ez da euskararen normalizaziorako corpus juridiko egokirik garatu eta azken urte hauetan izan diren aldaketek hizkuntza gutxituen sustapena baino frantsesaren babesa bilatu dute. Ikusteke dago berriki, 2008ko uztailean, “eskualdeetako hizkuntzak” Frantziako ondare direla aitortuz Konstituzioan sartutako aipamenak zein ondorio izan dezakeen, baina ikusitakoak ikusita zaila da oso hortik aurrerapausoak etor daitezkeela pentsatzea.

Espedientea: 728-2003

ieh

K exa: 2003ko apirilaren 3an 17 pertsona bertaratu ziren epaitegira. Lehendakariak frantsesez hitz egiteko agindu zien eta euskaraz egiteko eskubideari eutsi ziotenez, epaiketa epaituen hitzik hartzerik gabe egin zen. Espedientea: 603-2004

ieh

K exa: La Poste erakundeak ez ditu onartzen euskarazko toponimoak agertzen dituzten eskutitzak. Frantsesez agertu ezean ez bidaltzeko mezua egin dio enpresa bati. Espedientea: 687-2004

ieh

K exa: Parisko epaitegietan ez diete interpreterik jarri euskaraz deklaratu nahi zuten herritarrei. Nahi izanez gero, ingelesez egin dezaketela adierazi diete auzipetuei. Espedientea: 575-2005

ieh

K exa: Euskal Herriko hainbat herritarren aurkako epaiketan hegoaldekoek euskaraz deklaratu ahal izan zuten. Iparraldekoek, aldiz, ez. Espedientea: 1085-2006

ieh

K exa: Erakunde batek ezin izan du Sud Ouest egunkarian euskara hutsezko iragarkia txertatu nahiz eta iragarkia euskaldunei zuzendua izan. Legez debekatuta zegoela jakinarazi zioten. Espedientea: 825/2007

ieh

K exa: Ekaineko hauteskundeetan bozkatzeko herritarren eskura jarritako bozka-paperak frantses hutsean dira. Espedientea: 1024-2009

ieh

K exa: UNIP-UNIPREVOYANCEk 2009ko 1. hiruhileko kotizazioa ordaintzeko igorri zaion euskarazko txekea atzera bota du.

2.1. CORPUS JURIDIKOA - 2.1.3. Ipar Euskal Herria

Aurrez azaldutako Toubon Legeak ere badu eremu horretan eragina eta, aurrez ikusi bezala, frantsesaren derrigorrezko erabilera ezartzen du artikulu edo produktuen izendapenean, eskaintzan, aurkezpenean, erabilera-jarraibideetan, deskripzioan edo bermearen baldintzetan, bai eta faktura eta ordainagirietan ere. Halaber, xedapen bera aplikatzen zaio idatzizko, ahozko zein ikus-entzunezko publizitateari ere.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZAK

Gutxitutako hizkuntzak berreskuratu eta normalizatzeko arau eraginkorrez gain, helburu argi eta epe zehatzak dituzten plangintzak ere behar dira, hala nola, plan hauek garatu ahal izateko baliabide nahikoak. Ikusi bezala, Euskal Herrian corpus juridikoaren eremuan hainbat pausu eman dira, baina hutsuneak eta mugak nabariak dira oraindik. normalizazio-plangintzen eremuan ere gauza bera gertatzen dela esan dezakegu, kasu honetan gabeziak agian nabarmenagoak direlarik. Izan ere, urte hauetan guztietan, Euskal Herriko Administrazioek ez dituzte eman beharreko pausoak eman: Euskal Autonomia Elkartean normalizazio-plangintzak ez dira alor guztietan abian jarri eta jarri direnean hutsune nabarmenekin. Nafarroako Foru Komunitatean pauso gutxi eman dira eta horiek Administrazio publikoaren alorrera mugatu dira. Eta Ipar Euskal Herrian Administrazio orokorrak emandako pausoak are urriagoak dira, zenbait diru-laguntza banatzera mugatzen direnak.

Prozesu orokor horretan kokatu beharko lukete sektore publikoa euskalduntzeko plangintzek ez ezik, sektore pribatua euskalduntzekoek ere eta, nola ez, herritarrak euskalduntzeko balizko edozein plangintzak. Normalizazio-plangintzen atal hau aztertzeko beraz, hiru azpiatal nagusi bereiztuko ditugu, nahiz eta elkarrekin harreman estuan egon: herritarren euskalduntzea, sektore pribatuaren euskalduntzea eta sektore publikoaren euskalduntzea.

A. SEKTORE PUBLIKOAREN EUSKALDUNTZEA Urte hauetan guztietan Euskal Autonomia Elkarteko Administrazioek euskara normalizatzeko ahalegina sektore publikora mugatu dutela esan daiteke. Corpus juridikoaren azterketan ikusi ahal izan dugun bezala, neurri gehienak sektore publikora begira garatu dira eta gauza bera gertatu da normalizazio-plangintzen atalean ere, hauen helburua arau horiek zehaztutakoa garatzea izan den heinean.

Urte hauetan guztietan garatu den corpus juridikoaren azterketan ikusi dugunez, alor batzuetan beste batzuetan baino pauso gehiago eman dira, baina orokorrean normalizazio-plangintzak eremu publikora mugatu direla esan daiteke. Administrazio orokorrek sektore pribatuan oso pauso gutxi eman dituzte eta udalak izan dira, Euskalgintzaren eskutik, merkataritzan lehen pausoak ematen hasi zirenak. Herritarrak euskalduntzeko politikari dagokionez, Administrazioek, kasurik onenean, prozesua hezkuntza-sistemaren bizkar utzi dutela esan daiteke, helduen euskalduntzean gutxieneko ahalegina egitera mugatuz eta Euskalgintzak egindako lan eskerga poliki-poliki ahultzen utziz. Izan ere, gutxiagotutako hizkuntzak berreskuratzeko prozesuetan ezinbestekoa da gutxiagotutako hizkuntzaren ezagutza handitzea, gero eta herritar gehiagok hizkuntza ikastea, baina aurrez edo parean, herritarrei ikasitako hizkuntza erabiltzeko aukerak eskaini behar zaizkie, horretarako eremu fisiko eta funtzionalak hizkuntza berrirako irabaziz. Gurera etorriz, euskararen normalizazioa erdiesteko ezinbestekoa da pertsonak ez ezik, espazioak ere euskalduntzea. Izan ere, euskara espazio geografiko berean espainolarekin eta frantsesarekin lehian ari da eta haien arteko harremana diglosikoa da: euskarak ez ditu funtzio komunikatibo guztiak betetzen, bere erabilera mugatua da gizarte-alor askotan zein ingurune geografiko batzuetan eta ez dute herritar guztiek ezagutzen. Kontseiluarentzat euskararen normalizazioa egoera diglosiko hori gainditzea eta Euskal Herriko herritar guztiontzat beren eguneroko eta mota guztietako jardunean ohiko eta lehentasunezko hizkuntza euskara izatea da.

berezia egin da, baina urteek frogatu duten bezala, hezkuntza-sistemak oraindik ere ez du ikasleria osoa euskalduntzen. Are okerrago, D ereduak berak ere ez du irakasteredu horretan ikasitako guztien gutxieneko euskara maila bermatzen. Baina hori ez da izan hutsune nabarmenena, euskararen normalizaziorako estrategikoak diren esparruak landu gabe utzi dira (lan-mundua...) eta landu diren beste esparruetan ez da politika eraginkorrik garatu (Administrazio publikoa, osasun-alorra, herrizaingoa...). Orokorrean ez da euskara erabili ahal izateko esparruak sortu eta garatzearen alde egin. Hizkuntza-politika hein handi batean euskararen ezagutza tasa handitzera mugatu da, erabiltzeko aukerak biderkatzea ahaztuz eta ondorioz normalizazio -prozesuak ez du aurrera egiten.

2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa Corpus juridikoaren azterketan ikusi ahal izan dugun bezala, Euskal Autonomia Elkartean garatutako hizkuntza-politika oso desorekatua izan da. Neurri gehienak sektore publikora mugatu dira eta bereziki Unibertsitate aurreko hezkuntzan egin da ahalegin handiena. Urte hauetan guztietan abian jarri diren normalizazio planek are argiago erakusten dute hizkuntza-politika horren noraeza: alor batzuetan ez da plangintzarik abiatu, beste batzuetan oso berandu jarri dira abian eta beste batzuetan gabezia nabarmenenekin. Plangintza bakoitza era isolatuan garatu da, sektore bakoitzak besteekin inolako zerikusirik ez balu bezala. Plangintzak ez dira prozesu orokor baten ezinbesteko zati bezala diseinatu. Hizkuntza-politikaren lehentasuna belaunaldi berriak euskalduntzea izan da, denborarekin hezkuntzaren bidez jendarte osoa euskaldunduko zelakoan. Horretarako Unibertsitate aurreko hezkuntzan ahalegin

Eremu publikoan abian jarritako normalizazio-planak Hizkuntza Eskakizunen sisteman oinarritu dira. Lanpostu finko guztiei Hizkuntza Eskakizun jakin bat ezarri zitzaien (teorian lan hori egiteko beharko litzatekeen euskara mailaren arabera), baina hizkuntza-eskakizuna hori egiaztatu beharra lanpostu gutxi batzuei besterik ez zitzaien ezarri. Egiaztatu beharra zenbat lanposturi ezarri erabakitzeko, unean uneko biztanleria-zentsuak hartu ziren kontuan. Zehazki erreferentzia gisa unean-uneko euskaldunen eta ia-euskaldunen erdiaren batura erabiltzea erabaki zen, Administrazioaren euskalduntzea jendartean gerta zitekeen ezagutzaren hazkundearen arabera baldintzatuz32. Bestalde, hizkuntza-eskakizunaren maila desberdinak definitu ziren eta lanpostu bakoitzari zein ezarri erabakitzeko lehentasun eta irizpide jakin batzuk erabaki ziren.

32 â&#x20AC;&#x201D; Derrigortasun-daten kopurua erabakitzeko gainera plangintza bakoitza abian jarri den une eta eremuko euskararen ezagutza-tasa hartu da kontuan, honela, kasurik onenean, Administrazioa gizartearen atzetik euskalduntzen joango delarik. Derrigortasun-data agorturik ez duten lanpostuetan langile berriei euskararen ezagutza meritu gisa baloratuko zaie (lehen urteetan lan deialdiko puntuen %5 inguru emanez eta Funtzio publikoaren legea onartu ondoren batez ere %5 eta %10 tartean baloratuz).

Honela, lanpostua bete ondoren eskatutako hizkuntza-eskakizuna egiaztatu behar zuten langile horiei begira euskara-ikastaroak antolatu ziren. Nahiz eta bestelako langileek ere ikastaro horietan parte har zezaketen, lehentasun osoa lanpostua eskuratu zuten hauengan jarri zen eta ondorioz jada lanean ari ziren langileen euskalduntzea bigarren maila batean utzi zen. Izan ere, Hizkuntza Eskakizunen sistema batez ere langile berriei begira antolatutako eredua izan zen. Jada lanean ari ziren langileen euskalduntzea langile horien borondatearen esku utzi zen eta hainbat kasutan trabak ere jarri zitzaizkien lehentasun osoa langile berriek zutelako. Ikastaro horiek Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundearen (HAEE) bidez antolatu ziren eta Helduen Alfabetatzea eta Berreuskalduntzerako Erakundeak (HABE) kudeatu zituen. Azkenean, sistema hau langile berriei ezarritako maila horiek eskuratzen laguntzera mugatu da, euskararen erabilera sustatu eta bermatzeko neurriak bazterrean utziz. Zirkuitu euskaldunak paperean besterik ez dira jaso eta plangintzetan erabilera sustatzeko abian jarri diren neurri eskasek ez dute fruiturik eman. Hutsune erabakigarriak dituen eredu trakets hau izan da sektore publikoko eremu desberdinetan garatu dena: lehenik Administrazio orokorra euskalduntzeko plangintzaldietan, ondoren Ertzaintza edota Osakidetza bezalako zerbitzu berezietan eta azkenik Justizia-administrazioan. Salbuespen bakarra Unibertsitate aurreko irakasleak euskalduntzeko prozesuan gertatu dela esan daiteke. 33 — Administrazioko langileak euskalduntzeko, lehenik eta behin lanpostu guztiei hainbat irizpide jarraituz hizkuntza-eskakizuna jakin bat ezarri zitzaien. Ondoren zenbait lanposturi derrigortasun-data ezarri zitzaien, hau da, lanpostuaren titularrak lanpostuari zegokion hizkuntza-eskakizuna noizko egiaztatu behar zuen. Esan bezala, derrigortasun-data ez zitzaien lanpostu guztiei ezarri eta derrigortasun-data zenbat lanposturi ezarri erabakitzeko derrigortasun-tasa edo indizeak kalkulatu ziren plangintza bakoitzaren eragin eremuko egoera soziolinguistikoa kontuan hartuz (euskaldunak + ia euskaldunak / 2).

Unibertsitate-aurreko hezkuntzako irakasleen euskalduntze-prozesua abian jarri zen lehena izan zen eta Autonomia Estatutuan Hezkuntzarako ezarri ziren helburu zehatzek eraginda edo, lehen normalizazioplangintza honetan ondorengoetan baino neurri zorrotzagoak ezarri ziren. Hezkuntza alorra berariaz aztertzen dugunean xeheago ikusiko dugun bezala, alor honetan ere hutsune nabarmenak gertatu ziren, batez ere Irakaskuntza Ertainetan, baina Administrazio publikoko gainerako plangintzetan ez bezala, bi neurri berezi ezarri ziren: 1. Batetik euskara ikastetik salbuesten zirenek gero ezin zuten derrigortasun-data zuten lanpostuak betetzeko lan deialdietara aurkeztu. 2. Bestetik Funtzio Publikora lehen aldiz sartzen ziren guztiek irakasle lanpostuari ezarri zitzaion hizkuntza-eskakizuna egiaztatu behar zuten, irakasle lanpostuak zuen derrigortasun-data edozein zela ere. Ondoren ikusiko dugun bezala, bi neurri hauek ez dira Administrazio publikoko gainerako normalizazio-plangintzetan jaso eta ondorioz emaitzak oso bestelakoak izan dira. Egia da Unibertsitate-aurreko hezkuntzan euskararen normalizazio-prozesua asko atzeratu dela orduan hartutako zenbait erabakiren ondorioz34, baina aurrez aipatutako bi neurri horiek, beste plangintzetan ez bezala, denborarekin hutsuneak gainditzen joateko aukera eskaini dute. Langile finko berri guztiei euskaraz irakasteko 2. hizkuntza-eskakizuna egiaztatu beharra ezarri zitzaien, baina horrekin batera jada lanean ari zirenei begira 2. hizkuntza-eskakizuna egiaztatzeko presioa ere egin zen, salbuetsitako langileei derrigortasun-data zuten lanpostuak eskuratzeko aukera kenduz. Noski, honetan guztian jendarteak D ereduaren alde egindako hautuak ere izan du zerikusirik: handituz joan den eskariari erantzuteko irakasle elebidunak behar izan dira eta horrek hainbat irakasle, lanean jarraitu ahal izateko 2. hizkuntza-eskakizuna egiaztatzera bultzatu ditu.

Espedientea: 405-2005

eae (gipuzkoa)

K exa: Herritarra Eusko Jaurlaritzan Donostiako Antiguan duen Enplegu eta Prestakuntza Bulegora joan zen helegitea jartzera. Harrera egin zion langileak ez zuen euskara ongi menderatzen. Herritarrak euskaraz egin eta hark esaten ziona ulertu gabe erdaraz erantzuten zion. Herritarrak helegitea aurkezteko agiriak luzatu zizkion, eta enplegatuak aurkeztutako agirien gordekinean espediente baten dokumentazio osagarria aurkeztu zuela idatzi zuen. Azkenean herritarrak erdaraz egin behar izan zuen tramiteak zuzen bideratu ahal izateko. Espedientea: 122-2006

eae (bizkaia)

K exa: Bolueta-Sagarminaga Osasun-zentrora deitu zuen herritarrak medikuarekin hitzordua hartzeko eta euskaraz hitz egiten hasi zelarik erantzun hau jaso zuen: “En castellano que no entiendo y si no llama más tarde”. eae (araba) K exa: Hezkuntza Behar Berezietarako Arabako Lurralde guztirako kontratatuta dagoen terapeuta okupazional bakarrak bere lana A, B, eta D ereduko ikastetxeetan burutu behar duen arren, ez du egiaztatuta lanpostuari dagokion hizkuntza eskakizuna.

Espedientea: 819-2006

Espedientea: 752-2007

eae

Esan bezala, 1982ko Euskararen Legearen ondotik onartu ziren lehen arauak hezkuntza-alorrekoak izan ziren eta gauza bera gertatu zen normalizazio-plangintzekin ere. Unibertsitate-aurreko irakaskuntzan hizkuntza-ereduen sistema abian jartzeko 1983/138 dekretua onartu zen eta jarraian 1983.eko Abuztuaren 1eko Agindua dekretua garatuz. Pa-

K exa: Uztailaren 24 goizean Eusko Jaurlaritzako zentralita orokorreko 012 zenbakira deitu zuen. Deia erantzun zion langileak ez zion harrera euskaraz egin. Herritarrak zerbitzua euskaraz jaso nahi zuela esandakoan, itxaroteko eskatu zion. Minutu batzutan zain egon behar izan zuen zerbitzua euskaraz jaso ahal izateko.

34 — Besteak beste, prozesua abian jarri zenean 1. Hizkuntza Eskakizun gehiegi ezarri zirelako (batez ere A eta B ereduko ikastetxeetan baina baita D eredukoetan ere, eta bereziki Irakaskuntza Ertainetako A ereduan, baina baita D ereduan ere), behin behineko langileei euren lanpostuei zegozkien Hizkuntza Eskakizunak denbora baten ondoren egiaztatzeko aukera eskaini zitzaielako eta Irakaskuntza Ertainetan lanpostuak betetzeko “sarbide bertikala” delako prozedura ahalbidetu zelako.

Espedientea: 764-2008

eae

K exa: Eusko Jaurlaritzaren 012 telefono zenbakira deitu zuen Elebideri kexa baten berri emateko. Gaztelaniaz egin zioten lehen harrera eta herritarra euskaraz egiten ahalegindu bazen ere azkenean gaztelaniaz eman behar izan zituen azalpenak harrera egin zion langileak euskaraz ez zuelako ulertzen.

2.2. EUSKARAREN NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Esan bezala, hizkuntza-eskakizuna egiaztatu beharra lanpostu batzuei soilik ezarri zitzaien, baina sistemaren gabezia edo hutsuneak ez ziren hor bukatu, ezarritako hizkuntza-eskakizun horiek egiaztatu beharra lanpostua eskuratzeko unean egiaztatu beharrean, lanpostua eskuratzen zuten langileei zegokien hizkuntza-eskakizuna denbora tarte baten ondoren egiaztatzeko aukera eskaini zitzaien. Hau da, langile berri horiek eskuratutako lanpostua bete ondoren, hau da, funtzionario bilakatu ondoren, egiazta zezaketen lanpostuari zegokion hizkuntza-eskakizuna, horrek suposatzen duen guztiarekin33.

rean, D ereduko eskariari erantzuteko irakasle elebidunak behar zirenez, irakasleak euskalduntzeko IRALE programa jarri zen abian abenduaren 26ko Aginduaren bidez35.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Hezkuntza-alorrean emandako lehen pauso hauek, Euskal Autonomia Elkartean abian jarritako euskararen normalizaziorako lehen plangintza osatzen dutela esan daiteke, izan ere, irakastereduak ez ezik, hezkuntza-administrazioan edota ikastetxeetan euskara erabiltzeko irizpideak ere jaso ziren bertan36. Hasitako bideari jarraituz, hurrengo urtean Hezkuntza sailaren baitan NOLEGA atala sortu zen, Hezkuntza Administrazioan hizkuntz normalkuntzarako aurrerapausoak emateko lege eta arau horiek garatzeko asmoz. NOLEGA atalaren egitekoak eskola-giroa euskalduntzea eta Hezkuntza Administrazioa euskalduntzea izango ziren.

Irakasleak euskalduntzeko prozesuak bere gorabeherak eta gabeziak izan ditu eta irakasleen hizkuntza-gaitasunaren bilakaera aztertzen badugu, zenbait alorretan pauso garrantzitsuak eman dira (batez ere irakaskuntza publikoko Haur eta Lehen Hezkuntzan), baina eremu publikoan Bigarren Hezkuntzan edota Lanbide Heziketan hutsuneak nabarmenak dira oraindik eta zer esanik ez sektore pribatuan orokorrean. Esan bezala, emaitzarik ikusgarrienak eremu publikoko Haur Hezkuntzako eta Lehen Hezkuntzako irakasleen artean lortu dira, hau da, D ereduak eskari gehien duen ikasmailetan: 1976 urtean euskarazko titulua37 zutenak %5 izatetik 2004 urtean %88 izatera pasa dira. 1. GRAFIKOA IKASTETXE PUBLIKOETAKO HH ETA LHKO IRAKASLE EUSKALDUNAK 1976-2004 (%) 100

1976

1983

1990

1997 69

2004 88

5 Iturria: “Hizkuntza-normalkuntza eta hezkuntza” (Mikel Zalbide).

Hezkuntzako emaitzen arrakastaren oinarriak bi izan direla esan daiteke: batetik prozesua hasiera-hasieratik jarri zela abian (1983an) eta bestetik herritarren eskariak (D eredua...) irakasle euskaldunen kontratazioa eskatzen zuela. Ondorioz, irakasle askok EGA eta 2. hizkuntza-eskakizuna lortzeari ekin zioten, lanpostua mantentzeko, hobetzeko edota nahi zuten destinoa lortzeko euskara ezinbestekoa bilakatzen ari zen heinean38. Baina esan bezala, prozesu honek hutsune nabarmenak ere izan ditu eta ondorioz, hogeita bost urte ondoren, oraindik ere euskarazko klaserik eman ezin duten 8.400 irakasle baino gehiago daude Euskal Au-

35 — Urte berean, 1993an, EAEko Administrazio publikoan euskararen normalizaziorako oinarrizkoak izango diren bi erakundeak ere sortu ziren: HAEE (1983ko uztailaren 27ko 1983/16 legearen bidez) eta HABE (1983ko azaroaren 25eko 1983/29 legearen bidez). 36 — Ondorengo urteetan IRALE programarako lau ikastetxe jarri ziren abian (bi Bilbon, bat Donostian eta beste bat Gasteizen) eta hainbat irakaslek euskara ikasteari ekin zion gogo biziz.

37 — Eskolak euskaraz eman ahal izateko hezkuntzako 2. Hizkuntza Eskakizuna behar da, hau da, EGAren pareko egiaztagiria eta ondorioz Hizkuntza Eskakizunik ez dutenek edota 1. Hizkuntza Eskakizuna dutenek ezin dituzte eskolak euskaraz eman. 38 — Jakin ahal izan dugunez, ezarritako hizkuntza-eskakizuna bete ez dutenak helduen irakaskuntzara bideratu dira (EPA delakora) eta ondorioz egun bertan daude euskararen aurkako jarrera gogorrena agertzen duten irakasle gehienak.

tonomia Elkartean39 irakasle guztien laurdena baino gehiago (%26,). Lanbide Heziketa da guztietan larriena, izan ere kopuru horrek Lanbide Heziketako irakasleen erdia baino gehiago suposatzen du (%52), DBHn %23 eta Batxilergoan %28 suposatzen duten bitartean, 20052006 ikasturteko datuen arabera. Horrek zera esan nahi du, Lanbide Heziketako irakasleen erdiak ezin duela euskaraz irakatsi eta egoera berean daudela DBH edo Batxilergoko irakasleen laurdena baino gehiago40. Hainbeste urte ondoren lan-mundurako sarrera izan behar duten ikasketetan horrelako gabeziak izatea onartezina da. Izan ere, Lanbide Heziketak pairatzen duen gabezia honek ondorio erabakigarriak ditu bizitzako beste eremuetan ere. Izan ere, abian jarritako lehen normalizazio-plangintza honetan gerora eremu publikoko gainerako sektoreetan errepikatuko den arau trakets bezain ulergaitza ezarri zen: 45 urtetik gorako langileak euskara ikasi behar izatetik salbuesteko aukera eskaini zen. Berez, arauak salbuespenak aurreikusteko aukera jaso zuen eta gerora bestelako salbuespenen artean adinarena ere jaso zen. Datuak ikusita argi dago irakasleen gehiengoak ez duela salbuespenik eskatu, baina aukera hori eskaintzeak normalizazio-prozesu osoa baldintza zezakeen eta hein handi batean arrakasta erabatekoa izatea eragotzi du. 1. TAULA EAEKO IRAKASLEEN HIZKUNTZA GAITASUNA ADINAREN ARABERA 2006 Euskaraz irakasteko gaitasunik ez

Guztira

46 edo + 45 edo Daturik ez Guztira

Euskaraz irakasteko gai

Kop.

15.817

53,3

5.852

66,6

9.965

% 47,8

13.560

45,7

2.826

32,1

10.734

51,5

276

0,9

115

1,3

161

0,8

29.653

100

8.793

100 20.860

100

Iturria: Euskadiko Eskola Kontseiluaren 2006 urteko txostena. Oharra: Eremu publiko zein pribatuko irakasle funtzionarioak, interinoak eta kontratudunak.

39 — Zehazki, 6.799 irakaslek ez dute inolako hizkuntza -eskakizunik eta beste 1.618k Lehen Hizkuntza Eskakizuna besterik dute. Eta euskaraz irakatsi ezin duten irakasle horien artean gehienak Bigarren Hezkuntzan ari dira: DBHn (1.907), Batxilergoan (1.199) eta Lanbide Heziketan (1.613). 40 — Hezkuntza bereziko irakasleen artean %51 dira eta helduen hezkuntza iraunkorreko irakasleen artean %54.

prozesua arautzeko, irizpide nahiko interesgarriak proposatuz43, baina dekretu hori garatzen hasi baino lehen Funtzio Publikoaren Legea onartu zen 1989 urtean eta Lege honek, eremu publikoko sektore desberdinetan abian jarriko diren plangintzak baldintzatuko ditu. Honela Funtzio publikoaren Legeak ezarritako oinarri berri horiek jarraituz, 1989 urtean administrazio orokorra euskalduntzeko lehen plangintza onartuko da 1989/224 dekretuaren bidez44.

Unibertsitate-aurreko irakasleen euskalduntze-prozesu hau gainera, ez da eremu publikora mugatu eta programa berean sektore pribatuan ari ziren irakasleak ere euskaldundu dira. Egia da lortutako emaitzak ez direla sektore publikoan lortutakoen parekoak izan, baina esan daiteke sektore pribatuko gainerako alorretan ez bezala, kasu honetan aurrerapauso garrantzitsuak eman direla. Hala ere, oraindik asko dira sektore pribatuan euskaraz irakasteko gaitasunik ez duten irakasleak: sektore pribatuko irakasle guztien %37,9 (publikoan %22,7 diren bitartean) 2005-2006 ikasturteko datuen arabera. Honela, sektore pribatuko ikastetxeetan ari dira euskaraz irakasteko gaitasunik ez duten 8.400 irakasle horien erdia baino gehiago (%58,6), irakaskuntza pribatuan ari diren irakasleen kopuruak irakasle guztien %45,8 suposatzen duen arren41.

Hasteko plangintza honen eragin eremua oso murritza izanen da, “Administrazio orokorra” izendapenaren baitan Administrazio publikoko atal batzuk besterik ez baitira hartuko (Eusko Jaurlaritzako sailak, Foru Aldundiak, udalak eta beste erakunde batzuk). Ondorioz Unibertsitate aurreko hezkuntzako irakasleak, Osakidetza, Ertzaintza eta Justizia-administrazioko langileak plangintzatik kanpo utziko dira.

Hezkuntza-alorrean garatutako prozesuak frogatzen du posible dela eremu publiko zein pribatura bideratutako normalizazio-planak abian jartzea. Horrela eginez gero, erritmo eta garapen desberdinak gerta daitezke agian, baina beti aurrerapausoak bi eremuetan bermatzen dira. Ondoren ikusiko dugun bezala, hezkuntzan gertatutakoa salbuespena izan da eta osasun alorra bezalako sektore garrantzitsuan esaterako, abian jarritako plangintza eremu publikora mugatu da. Hezkuntzaren ondotik, Administrazio orokorra euskalduntzeko plangintza izan zen abian jarri zen hurrengoa42. Corpus juridikoa aztertu dugunean ikusi bezala, lehenik 250/1986 dekretua onartu zen

41 — Kontuan izan behar da, hala ere, ofizialki ikastolak ikastetxe pribatu bezala sailkatzen direla eta hauetan ematen den errealitateak sektore pribatuko gainerako ikastetxeetako errealitate kaskarragoa estaltzen duela... 42 — EAEn Administrazio orokorraz ari garenean, hezkuntza, osasuna, herrizaingoa eta Justizia administrazioa kanpo utziz gelditzen den guztiaz ari gara: Administrazio nukleoa, Unibertsitatea, Foru Aldundiak, Legebiltzarra, udalak... Azken kasu honetan Euskara Biziberritzeko Plangintza Nagusia ere abian jarri zen 1999 urtean...

Edukiari dagokionez, dekretu honekin ondoren onartuko diren normalizazio-plangintza guztietan errepikatuko diren gabezia nagusiei hasiera eman zitzaien. Urte hauetan guztietan Administrazio publikoko langileei eskuratutako lanpostuak betetzerakoan euskara gaitasuna egiaztatu beharrik ez izateko hiru saihesbide eskaini zaizkie: a. Hasteko lanpostu guztiei hizkuntza-eskakizun jakin bat ezarri arren, ez zaie lanpostu guztiei eskakizun hori egiaztatu beharra ezarri. Lanpostua betetzeko unean zegokien Hizkuntza Eskakizuna egiaztatu beharra euskararekin lotutako lanpostuei soilik ezarri zaie, beste gutxi batzuei data jakin baterako egiaztatu beharra eta gehiengo zabalari ez zaio inoiz egiaztatu beharra ezarri. b. Bestetik 45 urtetik gorako langileei euskara gaitasuna egiaztatu beharrik ez izateko aukera eskaini zaie, honela, kolpe batean beste milaka langile gutxieneko euskara maila egiaztatu behar izatetik askatuz. c. Eta azkenik, langile berri gehienei hizkuntza-gaitasuna lanpostua eskuratu ondoren egiaztatzeko aukera eskaintzerakoan, eskatutako eskakizuna sekula ez egiaztatzeko aukera eman zaie, behin lanpostua beteta ia ezinezkoa baita funtzionarioak lanpostutik kentzea.

43 — Garrantzitsuena agian lanpostuak betetzeko eskatzen ziren hizkuntza-eskakizunak lanpostua betetzeko unean egiaztatu beharra izan zen. Ez zen derrigortasun-daten kontzeptua jasotzen eta ondorioz, ez zen lanpostua bete ondoren euskara ikasteko aukera aurreikusten. 44 — Ondoren beste hiru plangintzaldi jarri dira abian: 2. plangintzaldia (1998-2002), 3. plangintzaldia (2003-2007) eta 4. plangintzaldia (2008-2012), egun indarrean dena.

eae (bizkaia) K exa: Barakaldoko Hizkuntz Eskola Ofizialeko administrariek ez dute zerbitzua euskaraz eman ahal izateko hizkuntz gaitasun nahikorik.

Espedientea: 548-2004

Espedientea: 250-2006

eae (gipuzkoa)

K exa: 2006ko urtarrilaren 28an Eibarko Euskotrenen geltokiko leihatilan zegoen langileari euskaraz zuzendu zitzaion herritarra. Langileak “Aquí se habla en español” oihu egin zion zakar. eae (araba) K exa: Araiako Lehen Hezkuntzako herri eskolan, D ereduko ikastetxea da, ingeleseko irakasleak (1. HE du) azalpenak ingelesez eman behar lituzkeen arren, haurrei zerbait azaldu nahi dienean, euskaraz moldatzen ez denez gaztelaniaz ematen dizkie azalpenak. Egoerak okerrera egin du plastika ingelesez ematea erabaki zenetik, haurrek gero eta azalpen gehiago jasotzen dituztelako gaztelaniaz.

Espedientea: 348-2006

eae (bizkaia) K exa: Ekainaren 4an, eguerdiko 13:50 aldera, Eusko Jaurlaritzak Bilbon duen ordezkaritzako Kultura Sailera deitu zuen herritarrak. Euskaraz zuzendu zitzaion telefonoa hartu zion langileari eta honek euskaraz baino gaztelaniaz hobeki elkar ulertuko zutela erantzun zion. Herritarrak bera euskaraz hobeki moldatzen zela jakinarazi zion arren gaztelaniaz jarraitu behar izan zuen.

Espedientea: 550-2007

Erantzuna: Kultura Sailak Bilbon duen ordezkaritzan sei lanpostu daude eta horietako lauk derrigorrezko hizkuntza eskakizuna dute, baina lanpostu horietatik bat hutsik dago eta beste bitan salbuetsita dauden funtzionarioak daude, beraz, zoritxarrez, administrazio atal horretako sei lanpostutatik bakar batean dugu langile euskalduna eta zaila da egoera horretan eskari guztiak euskaraz erantzun ahal izatea. …Administrazio atal horretan elkar joka ditugu herritarrek zerbitzua euskaraz jasotzeko duten eskubidea bermatzeko lege-xedapenen garapen maila eta langileek karrerako funtzionario diren aldetik jabetzan duten lanpostuarekiko dituzten eskubideak.

2.2. EUSKARAREN NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Gaur egun 2. Hizkuntza Eskakizuna ez duten 8.400 irakasle horien artean bi herenek (%66) 45 urte baino gehiago dituzte. Eta hori gaur egungo errealitatea besterik ez da. Urte hauetan guztietan irakasle askok erretiroa hartu du eta horien artean hainbatek ez du sekula inolakoen hizkuntza-eskakizunik egiaztatu. Ikus daitekeenez, 2. Hizkuntza eskakizunik ez duten horien artean 45 urte baino gehiago dituzten irakasleen proportzioa dezente handiagoa da.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Hiru neurri horiek Administrazio orokorrean zein gainerako alor publikoetan abian jarri diren normalizazio-plangintza guztien oinarria suposatu dute eta ondorioz goitik behera baldintzatu dituzte abian jarritako plangintza horiek guztiak. Neurri horien ondorioz, normalizazio-plangintzen eragina langile gutxi batzuetara mugatu da eta, ondorioz, plangintzen beraien eraginkortasuna ezerezean geratu da. Are gehiago, lehen plangintza abian jarri zenean, jada euskaraz bazekiten langileei ezarri zitzaizkien derrigortasun-data gehienak, abian jarritako sistema langileak euskalduntzeko erabili ordez, gerora lehen plangintzaldiaren emaitzen arrakasta aldez aurretik bermatu nahian edo. Plangintzan zehaztutako helburu asko lehen unetik bertatik bete ziren, euskaldundu beharreko lanpostuetan langile euskaldunak jarriz.

Lehen neurriaren kasuan, Administrazio orokorreko langileen bi herenei ez zitzaien derrigortasun-datarik ezarri lehen plangintzaldi honetan eta ondorioz ez zuten lanpostuari zegokion hizkuntza-eskakizuna egiaztatu beharrik izango. Bigarren neurriari dagokionez, argi dago langile askok eta askok ihesbide hori erabili zutela betetzen ari ziren lanpostuari zegokion Hizkuntza Eskakizuna ez egiaztatzeko. Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio orokorra 1979 urtetik aurrera garatu zen eta orduan langile gehienek 30-40 urte zituzten, hau da, lehen normalizazio plan hau abian jarri zenerako langile gehienek jada 45 urte baino gehiago zituzten eta ondorioz ez zuten zegokien hizkuntza-eskakizuna egiaztatu beharrik izan.

Honela, hogei urte eta hiru plangintzaldi ondoren Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio orokorrean lanpostu finkoa dutenen artean %53,2k ez du “gutxieneko” euskara gaitasunik eskuratu. Bigarren plangintzaldian derrigortasun-data 31.419 lanposturi ezarri ordez, 12.825 lanposturi soilik ezarri zitzaien (%40,8) eta hauetatik 6.290 langilek soilik egiaztatu zuten zegokien hizkuntza-eskakizuna plangintza bukatzean (langile guztien %20k)45. Hau da, derrigortasun -data ezarritako 12.825 lanpostuetatik 6.535 lanpostu zegokien maila egiaztatu gabe gelditu ziren (%51): 2.382k ez zutelako zegokien maila egiaztatu (1.018k maila bat gutxiago eta 1.364k ezer ere ez), beste 911k adinaren salbuespena erabili zutelako eta beste 3.242 lanpostu euren titularrik gabe zeudelako.

Dena dela hizkuntza eskakizunen eta derrigortasun-daten inguruko datuak Eusko Jaurlaritzaren Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak kudeatzen dituenez, datu orokor batzuk eskaintzen dira, hori bai, kopuru zehatzik eman gabe, ehunekoetara mugatuz: “Orokorrean, derrigortasun-data igaro zaien titularren %55,6k dagokion hizkuntza-eskakizuna edota altuago bat egiaztatu du”. Dagokien maila egiaztatu ez dutenak beraz %44,4 dira: %11,3 dagokien hizkuntza eskakizuna bete ez dutenak (%5,7 dagokiona baino maila bat baxuagoa eta %5,6k ezer egiaztatu ez dutenak), %5,75 adinagatik salbuetsitakoak eta lanpostuen %26,3 hutsik dauden lanpostuak (euren titularrek betetzen ez dituztenak). Azken kasu honetan, titular izan gabe lanpostu horietan ari diren langileek, orokorrean, dagokien maila egiaztatzen dutela dio Jaurlaritzaren txostenak, baina inolako daturik aurkeztu gabe.

Azkenik, hirugarren neurriak ere milaka langilek zegokien hizkuntza -eskakizuna egiaztatu beharrik ez izatea eragin du, izan ere behin lanpostua beteta funtzionario bilakatzen ziren eta hizkuntza-eskakizuna egiaztatzeko data iristen zenean eskatutako maila ez egiaztatuta ere inork ez zien konturik eskatzen. Izan ere, asko izan dira data iritsita zegokien Hizkuntza Eskakizuna egiaztatu ez duten funtzionarioak, baina Eusko Jaurlaritzak ez du sekula inor lanpostuz aldatu hauek eta are gutxiago inor kaleratu. Hau ikusita ez da harritzekoa 20 urte eta hiru normalizazio-plangintza ondoren lortutako emaitzak oso mugatuak izatea: Lehen plangintzaldian 26.234 lanposturi derrigortasun-data ezarri ordez, 8.915 lanposturi soilik ezarri zitzaien (%34) eta hauetatik 3.829 langilek soilik egiaztatu zuten zegokien hizkuntza-eskakizuna plangintza bukatzean (langile guztien %14,6k). Hau da, derrigortasun-data ezarritako 8.915 lanpostuetatik 5.086 lanpostu zegokien maila egiaztatu gabe gelditu ziren (%57): 2.131k ez zutelako zegokien maila egiaztatu (erdiak maila bat gutxiago eta beste erdiak ezer ere ez), beste 1.083k adinaren salbuespena erabili zutelako eta beste 1.872 lanpostuk titularrik ez zutelako.

Hirugarren plangintzaldia 2007an amaitu zen arren, Eusko Jaurlaritzak ez du jada aurreko bi plangintzaldien pareko datu xeherik aurkeztu. Hirugarren plangintzaldiaren balorazio-txostena egiteko Administrazio desberdinen artean egindako inkesta bidez lortutako datuak eskaintzera mugatu da. Balorazio txostenaren sarreran ondoren aurkeztuko diren datu apurren balioa zalantzan jartzen duten esaldiak irakur daitezke: “helburuen betetze maila aztertu ordez, hainbat aldagai identifikatu dira Administrazioan euskararen erabilera zenbaterainokoa den neurtzeko eta aldagai horien gaineko informazioa eskatu da”, “informazio hori jasotzeko galdetegi egituratu bat prestatu da”, “Administrazio bakoitzerako egoeraren media bat atera da eta hori hartu da kontuan”, “kontuan izan behar da, kasu gehienetan, jasotako emaitzak ez direla neurketa zehatz baten ondorio izan, baizik eta galdetegia bete duenaren pertzepzioaren ondorio”, “kontuan izan behar da helburua ez dela egoeraren deskribapen zehatza egitea, baizik eta gaur egun Administrazioan euskararen erabilera planek duten egoeraren diagnosia egitea. Beraz azken helburua, dauden gabeziak, arazoak eta alde positiboak identifikatzea da eta ez egoera zehatz-mehatz deskribatzea”....

45 — Emaitza hauen baitan aurreko plangintzaldian lortutako emaitzak ere jasotzen dira, hau da, bigarren plangintzaldian hizkuntza-eskakizuna egiaztatu zuten 6.290 horien artean aurreko plangintzaldiko 3.829ak ere bazeuden...

Laburbilduz, Administrazio orokorreko (Jaurlaritza, Legebiltzarra, Foru Aldundiak, udalak...) langile titularren ia erdiak (%44,5) ez du inolako hizkuntza eskakizunik egiaztatu. Baina errealitatea are traketsagoa da, Jaurlaritzak berak 3. plangintzaldiaren balorazio txostenean 1. hizkuntza-eskakizunak ez duela gutxieneko euskara gaitasuna bermatzen onartzen du eta ondorioz %44,5 horri 1. hizkuntza-eskakizuna

Honek, Administrazio orokorrean euskara normalizatzetik oso urrun gaudela adierazteaz gain, egunero Administrazioak berak herritarron hizkuntza-eskubideak sistematikoki urratzen dituela ere frogatzen du. Izan ere, langileen gehiengoak euskaraz artatzeko gutxieneko gaitasunik ez badu, ezin zaie herritar elebidunei euskaraz egin eta beraien hizkuntza-eskubideak urratzen dira, non eta eredugarri izan beharko lukeen esparruan. Hizkuntz Eskubideen Behatokiak urtero jasotzen ditu esparru honetan herritarrek helarazitako hainbat kexa, urraketak, esan bezala, sistematikoak direla frogatuz. Ertzaintzakoa izan zen Administrazio publikoaren baitan euskara normalizatzeko abian jarri zen hurrengo plangintza, hori bai hainbat urte beranduago, 1998 urtean. Ertzaintza bera 1982 urtean sortu zen baina, esan bezala, lehen normalizazio-plangintza 16 urte beranduago jarri zen abian. Urte horietan guztietan kontratatu diren 7.432 ertzainei ez zaie euskaraz jakitea eskatu eta lan deialdietan euskara meritu gisa baloratzera mugatu dira, Funtzio Publikoaren Legeak ezarritako gutxienekoak betetzera alegia48. Prozesua abiatzeko lehen dekretua 1997 urtean onartu zen, baina zenbait aldaketa egin zitzaizkion eta azkenean prozesua arautuko zuen dekretua 1998an sartu zen indarrean. Hamar urterako plangintzaldia (1998-2008) jarri zen abian 30/1998 dekretuarekin, bost urteko bi alditan banatua. Besteak beste, lanpos-

46 — Hainbat eragileren arabera, Administrazioko 2. Hizkuntza Eskakizunak berak ere kasu askotan ez du herritarrekin edo lankideekin euskaraz aritzeko gutxieneko maila bermatzen eta ondorioz errealitatean, euskaraz aritzeko gutxieneko gaitasunik ez dutenen ehuneko hori baino handiagoa litzateke.

tuei Ertzaintzarako bereziki sortutako bi hizkuntza-eskakizun ezartzea erabaki zen49 eta euskara meritu gisa baloratzerakoan 1. hizkuntza-eskakizunari gehienez puntuen %10 eta 2. hizkuntza-eskakizunari gehienez %20 ematea erabaki zen50. Baina plangintzaldiak iraun duen tarte guztian ez da Ertzaintzako 2. hizkuntza-eskakizuna abian jarri eta euskarari gehienez puntuen %10 ematera mugatu dira. Are okerrago, 2. hizkuntza-eskakizuna abian jarri ez denez, ertzain bakar bati ere ez zaio gutxieneko maila hori egiaztatzea eskatu bere lanpostua eskuratu behar zuenean. Hala ere, ondoren ikusiko dugun bezala, 1. hizkuntza-eskakizuna ere oso ertzain gutxiri eskatu zaie azkenean eta prozesua ez da hasieran ezarritako helburu mugatuak betetzera ere iritsi.

Espedientea: 953-2006 eae (bizkaia) Kexa: Abuztuaren Ertzaintzak bi gazte atxilotu zituen Bilbon eraikin bat okupatu izana leporatuta. Deustuko polizia etxera eraman zituzten eta han euskaraz deklaratu nahi zutela agertu zuten biek. Epaitegira eguerdi aldera iritsi ziren eta abokatuak euren eskaera bideratuta zegoela jakinarazi zien. Arratsaldeko 20:00ak arte epaitegiko ziegan eduki zituzten eta epailearengana eramateko bila joan zirenean Bilboko epaitegian itzultzailerik ez zeukatela esan zieten eta bi aukera eskaini zizkieten: gaztelaniaz deklaratzea, edo bestela beste gau bat pasatzea epaitegiko ziegan hurrengo egunean euskaraz deklaratu ahal izateko. Espedientea: 396-2007

eae

K exa: 2007ko Ertzaintzaren lan deialdian lanpostuen %41,66tan besterik ez da eskatu 1. hizkuntza-eskakizuna. eae (gipuzkoa) Kexa: Uztailaren 17an 12:30ak aldera Arrasateko ertzain-etxera joan ziren herritarrak. Ezin izan zuten sarreran zegoen gizonezkoarengandik zerbitzua euskaraz jaso. Ondoren egokitu zitzaien ertzainak ere ez zituen euskaraz artatu. Euskara ikasten ari zela, baina ez zela zerbitzua euskaraz emateko gai esan zien. Beste ertzainen batengandik zerbitzua euskaraz jaso zezaketen galdetuta, une hartan ez zegoela euskaraz zekienik erantzun zien.

Espedientea: 689-2007

Kasu honetan ere, normalizazio-plangintzan Funtzio Publikoaren Legeak ezarritako irizpideei jarraiki eta Administrazioko normalizazio-plangintzen ildotik, Ertzaintzaren normalizazio-prozesu osoa baldintzatuko zuten neurriak jaso ziren: derrigortasun-data lanpostu oso gutxiri ezarri zitzaien, 45 urtetik gorako ertzainei ere euskara egiaztatu behar ez izateko aukera eskaini zitzaien eta zegokien datan zegokien eskakizuna egiaztatzen ez zutenei ez zitzaien inolako neurririk aplikatu. Are gehiago, Ertzaintzaren izaera bereziak azken gabezia honen ondorioak biderkatu ditu. Izan ere, ertzain izateko 9 hilabeteko trebakuntza-aldia gainditu behar da eta gainditzen dutenak funtzionario bilakatzen dira, hizkuntza-eskakizunak betetzen ez dituzten ertzainen aurkako neurriak izugarri zailduz. Ez da hori izan Ertzaintzaren berezitasun bakarra ordea, Ertzaintzaren hedapena promozioen bidez egin denez, normalizazio-planean derri-

47 — Eta hori gutxieneko gaitasuna Administrazio orokorreko 2. hizkuntza-eskakizuna izan daitekeela aurreikusiz, hau da, muga ezagunak dituen maila hori gutxieneko euskara gaitasunaren mugarri izan daitekeela onartuz.

49 — Lehen hizkuntza-eskakizuna Administrazioko 2. hizkuntza-eskakizunaren parekoa izango zela definitu zen eta 2. hizkuntza-eskakizuna aurrerago definitzeko gelditu zen.

48 — Funtzio Publikoaren 1989/1 Legearen arabera, Administrazio publikoko lan deialdietan euskara baloratzerakoan gutxienez puntuen %5 eta gehienez %20 eman ahalko zaio.

50 — Ertzaintzako lan deialdietan orokorrean euskarari puntuen %10 baino gutxiago eman zaio, legeak %20 emateko aukera ere eskaintzen zuen arren.

Erantzuna: Sail hau, Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzarekin batera, Ertzaintzaren erkidegoa euskalduntzeko egitaraua ari da garatzen; egitarau horren xedea herritarrei norberak hautatzen duen hizkuntza ofizialean jaramon egitea da. Jakina da prozesua motela dela, mailaz-maila burutu beharrekoa eta egun, oraindik osatu gabe dagoela; dena dela jakin ezazue helburu hori lortzeko etenik gabe eta era iraunkorrean lanean ari garela, berariaz zaintzen ditugula herritarrei jaramon egiteko zerbitzuak eta ahaleginak eta bi egiten ditugula herritar horien guztien eskubideak jagoteko, hizkuntzaren arloko eskubideak barne. Hori guztia zailagoa da guretzat gure herriak une honetan bizi duen egoeragatik ez daukagulako langile kopuru nahikorik segurtasun beharrizanei aurre egiteko eta ezinezkoa delako langile horiek ordeztea ondorio horietarako ezarri diren prestakuntza zikloetan integratzen diren bitartean.

2.2. EUSKARAREN NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

dutenen ehunekoa gehitu behar zaio, hau da, gutxienez beste %8,846. Honela, hogei urte eta hiru plangintzaldi ondoren Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio orokorrean lanpostu finkoa dutenen artean %53,2k ez du “gutxieneko” euskara gaitasunik eskuratu47. Are okerrago, datu hauei lanpostu finkorik ez duten langileen errealitate ezkutua gehitu behar zaie, Administrazioan lanean ari diren behin behineko langile askori ez baitzaie inolako hizkuntza eskakizunik eskatzen...

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

gortasun-daten kopurua urtetik urtera ezarri da. Hala ere, plangintzaldi-hasieran aldi bakoitzerako gutxieneko derrigortasun-daten kopurua ezarri zen, azken zentsuko datuak erabiliz, eta urte bakoitzeko kopuruak helburu horiek betetzera bideratu direla esan daiteke. Baina ondoren ikusiko dugunez, prozedura berezi honek ere ez du bermatu plangintzaldi-hasieran ezarritako helburuak betetzea. Are gehiago, datuak ikusita pentsatzekoa da, Administrazio orokorraren kasuan bezala, ezarritako helburuak erdiesteko derrigortasun-data asko aurrez hizkuntza-eskakizuna egiaztaturik zuten ertzainei jarri zitzaizkiela.

Ertzaintzako derrigortasun-daten ehunekoa (derrigortasun-tasa) kalkulatzeko 1996ko biztanleen errolda erabili zen51. Honela, 8.000 lanpostuko kidegoa kontuan hartuz, derrigortasun-data 3.259 lanposturi ezartzea erabaki zen (1.629 lehen bost urteko aldian eta beste 1.630 bigarren bost urteko aldian)52. Bada, lehen bost urterako helburuak bete ziren, baina bigarren aldikoak ez: 1.630 lanposturi ezarri behar zitzaien eta 964 lanposturi ezarri baitzitzaien. 2. TAULA ERTZAINTZAN EZARRITAKO DDAK ETA EGIAZTATUTAKO HEAK (2008) Ezarri Ezarritako beharreko DDak (B) DDak* (B)

Kop

1. HE egiaztatua duten ertzainak

Kop

%/A

%/B

Derrigortasundatarekin

3.259

2.358

1.783

54,7

75,6

Derrigortasundatarik gabe

4.741

5.642

401

8,5

7,1

8.000

2.184

27,3

Guztira

Iturria: Herrizaingo Saila. Kontseiluak egindakoa.

Honela, gaur egun, hamar urteko plangintzaldiaren ondoren, 2.184 ertzain besterik ez dira dagokien 1. hizkuntza-eskakizuna egiaztatu

51 — Derrigortasun-daten lehen esleipenean 1991ko zentsua erabili zen, dirudienez, ez Eustatek, ez HPSk ez omen zutelako 1996ko errolda ustiatzeko aukerarik izan. Ondorengo esleipenetan bai 1996ko errolda erabili zen, derrigortasun-tasa orokorra %40,74ean ezarriz. Baina 2001 ondoren egindakoetan ere 1996ko datuak erabili ziren, nahiz eta ordurako 2001eko biztanleen zentsuko datuak publikoak izan. Are gehiago, 2008ko azaroan egindako azken esleipenean ere 1996ko ezagutza-tasa erabili da. 52 — Plangintza diseinatzerakoan 7.500 ertzaineko kopuruaren gainean egin ziren kalkuluak eta ondorioz derrigortasun-data 3.056 lanposturi ezartzea erabaki zen, 1.528ri bost urteko aldi bakoitzean. Azkenean 8.000 lanpostu izan direnez, kopuruak aurrez azaldutako horiek izan dira.

dutenak, ertzain guztien laurdena baino zerbait gehiago (%27,3). Zehazki, lehen plangintzaldia amaitu denean, 8.000 lanpostutik 5.816 izan dira euskaraz aritzeko gutxieneko gaitasunik egiaztatu ez dutenak (%72,7). Hainbat eragilek salatu izan dutena kontuan hartzen badugu, errealitatea are kezkagarriagoa da, izan ere, Ertzaintzako 1. hizkuntza -eskakizun honek ez du euskaraz aritzeko gutxieneko gaitasunik bermatzen. Ondorioz, hamar urteko plangintzaldiaren ondoren lortutako emaitza eskasak, are eskasagoak direla ondorioztatu behar da. Kasu honetan ere, langile publikoen hizkuntza gaitasun mugatua ikusita, ez da harritzekoa Ertzaintzak herritarren hizkuntza-eskubideak sistematikoki urratzen jarraitzea. Herritarrei harrera egiterakoan gabeziak izugarriak dira eta hainbat kasutan hizkuntza-eskubideen urraketaz gain alboko kalte ondorioak ere eragin zaizkie herritarrei, isunak, atxiloketak, epaiketak... eta kasuren batean kartzela zigorra ere bai. Edozein kasutan, Ertzaintzan euskara normalizatzeko bidean pauso asko eman beharko dira oraindik. Justizia-administrazioan are beranduago hasi zen euskararen normalizazio-prozesua eta Estatuak aurkeztutako helegite bat tarteko prozesua are gehiago atzeratu da. Justizia administrazioaren eskumen osoa urtetan Estatuaren esku egon da, baina 1996 urtetik aurrera Eusko Jaurlaritzak Justizia administrazioko zenbait langileren gaineko eskumena eskuratu zuen (ofizial, laguntzaile, agente judizial eta auzitegiko medikuak). Hala ere, langile horiei eragiten zien lehen normalizazio plana 2001 urtean jarri zen abian, hau da, bost urte beranduago. Tarte horretan zenbait neurri abian jarri ziren (euskara-gaitasunak egiaztatzea, agiri judizialak euskaratzea, esperientzia-pilotuak...) baina plangintza orokorrik ez eta emandako urratsak inolako markorik gabe eman ziren, unean uneko baliabide eta aukeren arabera. Lehen normalizazio plan hori 2001/117 Dekretuaren bidez arautu zen eta bertan, besteak beste, epaitegietan euskararen erabilera arautzeaz gain, lanpostuei ezarri beharreko hizkuntza-eskakizunak, derrigortasun-datak edota euskara ikastaroak arautu ziren. Plangintzaldiak bost urteko bi epealdi izango zituen eta aipatutako lanpostuei 2, 3 eta 4. hizkuntza-eskakizunak ezarriko zitzaizkien (agente judizialei eta laguntzaileei 2. hizkuntza-eskakizuna, ofizialei 3. hizkuntza-eskakizun eta auzitegiko medikuei 3. edo 4. hizkuntza-eskakizunak). Baina kasu honetan ere hizkuntza-eskakizun horiek ez ziren lanpostu guztietan egiaztatu beharrekoak izango, derrigortasun-data zentsuaren arabera, lanpostu gutxi batzuei soilik ezarriko baitzitzaien. Gainerako lanpostuetan euskara merezimendu gisa baloratzera mugatuko ziren, hori bai, kidego bakoitza arautzen zuen arauaren arabera.

Dekretu honen aurka baina, helegitea aurkeztu zuen Espainiako Gobernuak eskumen-gatazka argudiatuz eta ondorioz plangintza ez zen behar bezala garatu. Azkenean 2005 urtean Konstituzio Auzitegiak dekretuko xedapen bat balio gabe utzi zuen, baina gainerakoan Eusko Jaurlaritzari aitortu zion Justizia administrazioan euskara normalizatzeko eskumena. Gauzak honela, berriki, 2008 urtean Eusko Jaurlaritzak dekretu berria onartu du 2007-2017 epealdirako plangintza onartuz (bost urteko bi alditan), baina oraingoan ere betiko gabeziak errepikatu dira: oso derrigortasun-data gutxi ezartzen dira, 45 urtetik gorakoak euskara ikastetik salbuesten dira53 eta dagokien hizkuntza -eskakizuna egiaztatzen ez dutenei begira ez da inolako neurririk aurreikusten. Kidegoen araberako hizkuntza-eskakizunak ere aldatzen dira: laguntzaileei eta izapidetzaileei 2. hizkuntza-eskakizuna ezarri zaie eta kudeatzaileei zein auzitegiko medikuei 3. hizkuntza-eskakizuna. Aurreko dekretuan ez bezala, oraingoan derrigortasun-tasak zehazten dira barruti judizialetako ezagutza-tasetan oinarrituz. Horretarako baina 2001 urteko zentsuko datuak erabili dira, legez 2006 urteko datuak erabili behar zituzten arren. Beste behin ere Eusko Jaurlaritzak zentsuko datu zaharkituak erabili ditu lanpostu gutxiagori derrigortasun-data ezartzeko helburuarekin, Funtzio Publikoaren Legeak ezarritakoa eta Administrazioko normalizazio plan desberdinak arautzen dituen 86/1997 dekretuak zehazten duena urratuz54.

53 — Lehen plangintzan, 2001 urtekoan, 45 urteko salbuespenetan plangintzaldiko epealdi bakoitzaren hasierako adina kontuan hartuko zela zioen, baina bigarrenean, 2008 urtekoan, ez da horrelakorik zehazten. 54 — Honela dio hitzez hitz 11. artikuluko 3. puntuak: “Plangintzaldi bakoitzerako indizea finkatzeko, plangintzaldia hasten denerako indarrean dagoen Erroldan edo Biztanleria eta Etxebizitza Estatistikan jasotako azken datuak erabiliko dira, beti ere, herri-administrazio bakoitzari dagokion jarduera esparrua kontuan hartuta”.

JUSTIZIA-ADMINISTRAZIOAN EZARRITAKO DERRIGORTASUN-DATAK 2006 Lanpostuak

Kop Kudeatzaileak Izapidetzaileak Epaile laguntzaileak Auzitegi medikuak Guztira

Derrigortasun Datak

Kop

605

261

43,1

874

337

38,6

409

174

42,5

38,8

1937

791

40,8

Iturria: Justizia, Lan eta Gizarte Segurantza saila. Kontseiluak egina.

Kasu honetan ere ez da harritzekoa beraz plangintzaren emaitzak oso mugatuak izatea. Hasteko Justizia-administrazioan ari diren langile guztien zati txiki bati soilik eragiten dio plangintzak, zehazki 2006 urteko datuen arabera, 1.937 lanposturi. Bada, plangintza onartu denean lanpostu guztien %40,8ari ezarri zaio soilik derrigortasun-data55. Kasu honetan ere derrigortasun-data asko jada euskaraz badakiten langileek betetako lanpostuei ezarri zaizkiela pentsatu behar da, izan ere plangintza indarrean sartu den eguneko derrigortasun-data ezarri zaie 339 lanposturi, hau da, lanpostu guztien %42,8ari. Datu garrantzitsu hau kontuan hartzen badugu, plangintzak azkenean 452 langileri baino ez diela eragingo ondoriozta dezakegu, hau da, 1.937 langile horien laurdenari ere ez (zehazki %23,3ari). Are okerrago, aurrez aipatutako horiez gain epaileak, idazkari judizialak eta fiskalak kontuan hartzen baditugu, hau da, Justizia administrazioko langile publiko guztiak, plangintzak are langile gutxiagori eragiten diela ohartuko gara: gure kalkuluen arabera %16ari baino ez56. Orain arte planei buruz hitz egin dugu (asmoei buruz), baina errealitatean hizkuntza-eskakizunen egiaztapena nola doan ikusten badugu, lanpostuen erdiak jada egiaztatua zuen eskatutako hizkuntza-eskaki-

55 — Kalkulua 2006ko datuen arabera egin balitz, 2.087 lanposturi ezarri beharko zitzaien, hau da, 150 lanpostu gehiagori. 56 — Justizia-administrazioaren Euskal Behatokiaren 2007 urteko memoriaren arabera, urte horretan guztira 2.868 pertsona ari ziren lanean EAEko Justizia-administrazioan. Horiek langileak dira eta ez lanpostuak, beraz ezin dugu ezarritako derrigortasun-daten ehuneko zehatza kalkulatu, baina langileen kopuru hori eta derrigortasun -data ezarri zaien 452 lanpostu horiek harremanean jartzen baditugu, %15,8ko ehunekoa ateratzen zaigu.

Euskara ikastaroei dagokienez, 2007 urtean Estatuko Administrazioaren menpe dauden lanpostu horietako zenbait langilek ere eman zuten izena euskara ikastaroetan: 51 idazkari judizialek (%27,5), 18 fiskalek (%21,1), 40 epailek (%18,6). Baina hauek, esan bezala, euren borondatez ari dira, inolako betebeharrik gabe. Lanpostu horiek Justizia administrazioko eguneroko dinamikarako (epaiketak, ikustaldiak....) gakoak diren arren ez dago kidego horiek euskalduntzeko inolako arau edo plangintzarik. Argi dago beraz egun indarrean den plangintza %100ean beteta ere, Euskal Autonomia Elkarteko Justizia-administrazioan herritarren hizkuntza-eskubideak sistematikoki urratzen jarraituko dutela. Osasun alorra izan da normalizazio-plana beranduen abian jarri den sektorea, egunero milaka herritar artatzen dituen eta langile gehien biltzen dituen sektorea izan arren. Gainera onartutako plangintza sektore publikora mugatu da, milaka langile eta zerbitzu eskaintzen dituen eta askotan Gizarte Segurantzarako lanak egiten dituen sektore pribatua plangintzaren eragin eremutik at utziz. Plangintza Euskal Autonomia Elkarteko “lantegi” handienean jarri omen da abian, baina bigarren enpresa handiena litzatekeena kanpoan utziz. Osasun alorreko lehen normalizazio-plana beraz sektore erdia kanpo utziz eta berandu, oso berandu onartu da, 2005 urtean, Osakidetza sortu eta 22 urtera. Oraingo honetan ere gainerako alor publikoetan ikusi ditugun hutsuneak errepikatu dira, baina larriena ezer egin gabe pasatu diren urte guztiak izan dira. Euskal Autonomia Elkarteko osasun-sistema publikoa eratzen eta zabaltzen joan den urte hauetan guztietan euskara meritu gisa baino ez da baloratu lan deialdietan eta Funtzio Publikoaren Legeak ezartzen dituen mugen artean balorazio txikiena emanez, hau da, %5 inguru %20 emateko aukera zegoenean. Askotan azpimarratu dugun bezala, ezer ez egitea ere hizkuntza-politika da eta hemen daukagu esaten ari garenaren adibide argi bat: bi hamarkadetan Osakidetzan lan egiteko ez da euskara jakin beharrik eskatu eta ondorioz egun bertako langile gehienek ez dute euskaraz aritzeko gaitasun nahikorik. Ezer ez egiteak ondorio lazgarriak eragin ditu, baina abian jarri den plangintzak ez du egoera iraultzeko balio. Hasteko Osakidetzako lanpostu guztiei zegokien hizkuntza-eskakizuna ezarri zitzaien, baina

57 — Data horretan Eusko Jaurlaritzaren soldatapeko funtzionarioak 1.430 ziren eta ondorioz, 405 hizkuntza eskakizun horiek %28 suposatzen zuen.

Espedientea: 18-2006 eae (bizkaia) K exa: Bilboko instrukzioko 4. epaitegiak zortzi hilabeteko espetxealdia eskatu du herritarrarentzat istripu bati buruzko lekukotza euskaraz eta interpretaririk gabe eman nahi izateagatik epailaren aurrean. Fiskalak desobedientzia delitua leporatu dio. Espedientea: 255-2007

eae (gipuzkoa) K exa: Donostiako 8. zenbakiko epaitegira joan behar izan zuen epaiketa batean lekuko gisa deklaratzera. Kalte ordaina eskatzeko aukeraz galdetu zuen eginbehar horrek ekarri zizkion galerengatik, eta epaileak eskaera aurkezteko esan zion. Lantokian euskaraz egin zioten ziurtagiria. Epaitegian aurkeztera joan zenean ez zioten onartu euskara hutsean zegoela argudiatuz.

Espedientea: 425-2007

eae (bizkaia)

K exa: apirilaren 19an salaketa ipini zuen lapurreta batengatik. Ertzainek apirilaren 20an Bilboko Guardiako Epaitegira joan behar zuela deklaratzera esan zioten, eta ea euskaraz edo gaztelaniaz deklaratu nahi zuen galdetu zioten. Herritarrak euskaraz egin nahi zuela erantzun zien. Epaiketa egunean herritarra euskaraz hasi zen deklaratzen eta epaileak modu zakarrean, euskaraz deklaratu nahi bazuen itzultzailea etorri arte kanpoan itxaroteko esanez, aretotik bota egin zuen. Itzultzailea etorri zenean, herritarrak deklaratu egin zuen eta ondoren, epaiketako akta sinatzeko esan zioten. Herritarrak, sinatu baino lehen irakurri nahi zuela adierazi zuen, eta epaileak ‘no vas a enteder’ esan zion. Akta gaztelania hutsean zegoen. Espedientea: 93-2008

eae (gipuzkoa) K exa: Herritarrak epaiketa du Eibarreko Instrukzioko 2. epaitegian. Idatzizko eskaera egin dio epaileari euskaraz eta zuzenean deklaratzeko. Idazkariak helarazitako diligentzian itzultzailea eskatu duela jaso du, berak halako eskaerarik egin ez arren. Epaiketa egunean bertan ebatzi du epaileak eskaera ez onartzea. Abokatuak egindako azalpena oso modu traketsean itzuli du interpreteak.

2.2. EUSKARAREN NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

zuna, zehazki Eusko Jaurlaritzaren soldatapean ari diren 405 funtzionariok, 2007ko urriko datuen arabera57.

3. TAULA

derrigortasun-data 3.519 lanposturi besterik ez, hau da, %15,5ari58. Are okerrago, oraingoan ere aurrekoetan egin bezala, 1.458 lanposturi plangintza indarrean sartzen zeneko derrigortasun-data ezarri zitzaien (derrigortasun-data ezarritako lanpostuen %41,4), hau da, derrigortasun-data langile euskaldunek betetako hainbat lanposturi ezarri zitzaien. Hasieratik plangintzaren eragin eremua murritza bazen, neurri honekin eragin eremu hori lanpostuen %9ra murriztu da egiaztatu beharreko euskara gaitasunari dagokionean. 4. TAULA OSAKIDETZAKO LANPOSTU FINKOEI EZARRITAKO HEAK ETA DDAK (2007)

tuen Osakidetzak lanpostu horiek. Lanpostuak bi egun beranduago esleitu izan balira, lanpostu horiek betetzeko ezinbestekoa izango zen ezarritako hizkuntza-eskakizunak egiaztatzea, baina Osakidetzak presaka bete zituen hori gerta ez zedin. Baina hori ez da guztia, berriki Osakidetzako arduradunek publiko egin dute 1.320 langilek ez dutela ezarritako datarako zegokien hizkuntza-eskakizuna egiaztatu, hau da, derrigortasun-data ezarria duten lanpostuen herenari (%34,8) dagokion hizkuntza-eskakizuna egiaztatzeko tartea agortu zaio eta ez du egiaztatu. Bada Osakidetzako arduradun berriek legea bete ez duten langile horien aurkako neurriak hartu ordez, arauak malgutu beharko direla esaten hasi dira60.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Hizkuntza-Eskakizunak Derrigortasun Datak

Kop

1. Hizkuntza-Eskakizuna

886

3,9

0,4

2. Hizkuntza-Eskakizuna

21183

93,3

3391

96,4

3. Hizkuntza-Eskakizuna

481

2,1

2,6

4. Hizkuntza-Eskakizuna

0,1

0,7

Hizkuntza-Eskakizuna ez

142 22716

0,6 100

0 3519

0,0 100

Guztira

Laburbilduz, Administrazio publikoko normalizazio-plangintza hauen emaitzak oso eskasak izaten ari dira. Unibertsitate-aurreko hezkuntzan aurrerapausoak eman dira, nahiz eta oraindik hutsuneak badiren, baina gainerako plangintzetan hutsuneak oinarrian bertan daude. Hein handi batean plangintza horiek arautzen dituen Funtzio Publikoaren Legean eta berau garatu duten dekretuetan bilatu behar dira (224/1989 Dekretuarekin hasi eta egun indarrean den 86/1997 Dekretura arte) plangintza hauen porrotaren arrazoiak. Izan ere, corpus juridikoaz aritu garenean ikusi dugun bezala, Funtzio Publikoaren Legean euskarari dagozkionak hiru artikulu besterik ez izan arren (97, 98 eta 99), horiek Administrazio publikoa euskalduntzeko prozesua goitik behera baldintzatu dute.

Iturria: Osakidetza. Kontseiluak egindakoa.

Baina hori ez da guztia, aurreko plangintzetan bezala, honetan ere 45 urtetik gorakoak euskara ikastetik salbuetsi dira. Honela 2007 urtean jada langile gehienek (%63k) 45 urte baino gehiago zituzten eta ondorioz euskara ikastetik salbuetsita gelditu dira59. Salbuetsitako horien artean noski derrigortasun-data ezarria duten lanpostuak betetzen dituzten langileak ere badaude eta ondorioz aurrez aipatutako %8ko eragin eremu hori are murritzagoa bilakatzen da errealitatean. Bukatzeko, Osakidetzako plan honetan ere ez da lanpostua betetzeko dagokien hizkuntza-eskakizuna egiaztatzen ez dutenei begira inolako neurririk aurreikusi. Are okerrago, Osakidetzak planak eskaintzen dituen zirrikitu ugariak erabiltzen ditu langileen betebeharrak saihesteko. Adibidez, 2008 urteko leku-aldatze lehiaketa batean, lanpostu batzuen derrigortasun-data agortzeko bi egun besterik falta ez zirela, zegokien hizkuntza-eskakizuna egiaztatu ez zuten langileekin bete zi58 — Lanpostuak kontuan hartu ordez, langile guztiak kontuan hartuko bagenitu (28.000 inguru), derrigortasun-daten proportzioa %12ra murriztuko litzateke. 59 — Ofizialki 2003tik 2007 urtera 5.204 langile baino gehiago salbuetsi dira euskara ikasi behar izatetik. Gehiago izango direla diogu, batura horretan 2005 urteko datuak falta direlako.

Osasun alorra euskalduntzeko plana oso berandu eta makal abiatu da, baina hezkuntza-sistema ere ez da batere fin ibili gaur egungo profesionalak prestatzerakoan eta osasun alorrean ere gabezia nabarmenak daude oraindik. Unibertsitateak ez du bere egitekoa bete eta oraindik orain osasun alorreko profesional gehienak erdal-elebakarrak dira. Noski, badira medikuntza ikasketak gaztelaniaz egin dituzten euskaldunak ere, baina ikasketak amaitzen dituzten gehienak erdal-elebakarrak dira. Eremu publikoko normalizazio planak bakoitza bere kabuz eta bakoitza bere momentuan jarri dira abian eta ez da egon inolako ikuspegi orokorrik, eta Unibertsitatearekin gertatzen ari dena horren adibide argia da. Eta Unibertsitatea diogun bezala, lanbide heziketa ere esan genezake. Hezkuntza-sistemako lehen urratsak euskaraz ematen dituzte gero eta gazte gehiagok, baina ondoren, oro har lanmundurako prestakuntza gaztelaniaz jasotzen dute, horrek suposatzen duen guztiarekin.

60 — Osakidetzako arduradun berriek gainera langile hauek “babesik gabe” gelditu direla esan dute eta ondorioz Osakidetzako plana birpentsatu beharko dela.

Hasteko, langileak euskaldundu eta hauek lortutako hizkuntza-gaitasuna neurtzeko hizkuntza-eskakizunen sistema orokorra ezartzen du: lanpostu guztiei Hizkuntza-Eskakizuna ezartzen zaie baina lanpostua eskuratzen dutenek ez dute eskatutako Hizkuntza-Eskakizun hori lanpostua eskuratu aurretik egiaztatu behar. Denbora tarte bat utziko zaie euskara ikasi eta eskatutako maila eskura dezaten. Hau da, lanpostuei hizkuntza-eskakizuna ez ezik derrigortasun-data ere ezarriko zaie, baina kasu honetan ez guztiei. Izan ere funtzio publikoaren Legeak ez du zehazten derrigortasun-data ezartzeko irizpiderik eta agintarien esku uzten du eginbehar hori. Honela, Jaurlaritzak ondoren garatu diren Dekretuetan unean uneko euskararen ezagutza tasa hartu izan du derrigortasun-datan zenbatekoa ezartzeko erreferentzia gisa. Biztanleria-zentsuak erabili izan dira horretarako eta derrigortasun-data tasa lortzeko euskaldunak eta ia-euskaldunen erdiak gehitu dira.

Ertzaintzan lehen derrigortasun-datak ezartzean zegokien derrigortasun-tasa erabili zuten, hau da, 1996 urtekoa (%40,74), baina 2001 urtetik aurrera ezarritakoetan ere 1996ko tasa aplikatu zen61. Justizia -administrazioan ere iruzur bera errepikatu dute: bigarren plangintza 2008an abiatu den arren, derrigortasun-tasak kalkulatzeko 2001 urteko zentsua erabili dute, Euskal Autonomia Elkarteko 14 barruti judizialetako bakoitzari eskualde horretako ezagutza tasa zaharkitua aplikatuz (%40,8). Eta Osakidetzan azkenik, iruzurrik handiena gertatu da, lanpostu guztiei 2001eko zentsuko tasa aplikatu ordez, eskualdeetako ezagutzaren araberako derrigortasun-tasa aplikatu baita, hau da, 2001eko %43,9ko tasa aplikatu beharrean, %15eko tasa soilik aplikatuz62. Tasak kalkulatzerakoan iruzurra behin eta berriz errepikatu da, baina iruzurrik larriena oinarrizko planteamenduan bertan dago. Derrigortasun-daten kopurua erabakitzeko euskaldunen kopurua erabiltzen da eta hori iruzur egitea da, logika horrekin jendarteak osorik euskaldundu beharko baitu zerbitzu publikoak erabat euskaldundu aurretik.

Zerbitzu publiko guztiak euskaldunak izan beharko lukete jada, herritarren hizkuntza-eskubideak bermatuz eta gainerako eragileentzat eredugarri izanez. Baina ikusi dugun bezala, salbuespenak salbuespen, alor publikoko plangintza hauetan normalizazio-plangintzak berandu abiatu dira eta hutsune izugarriekin. Lanpostu gehienak derrigortasun-data ezarri gabe utzi dira eta hainbat kasutan ezarritako datak ez betetzeko ateak zabalik utzi ere bai63. Ondorioz, gainerako lanpostuetan euskara meritu gisa baino ez da baloratu eta oso gutxi baloratu gainera: Funtzio Publikoaren 1/1989 Legeak gutxienez puntu guztien %5arekin eta gehienez %20arekin puntuatu behar zela ezarri arren, sektore gehienak euren plangintzak abian jarri arte euskararen ezagutza %5 inguru puntuatzera mugatu dira eta ondoren %5 eta %10 bitartean baino ez. Hain tarte zabala eskaintzea izan da Funtzio Publikoaren Legeak ezarritako beste hutsune garrantzitsuetako bat. Baina hor ez dira bukatzen Funtzio Publikoaren Legearen eta bere garapena egiten duten dekretuen gabeziak. Legeak langileak hizkuntza-eskakizuna egiaztatu behar izatetik salbuesteko aukera eskaintzen du, hori bai, “salbuespen bezala eta objetiboki egiazta daitezkeen egoerengatik”64. Bada, ondoren onartutako dekretuek 45 urtetik gorako langile guztiak zegokien hizkuntza-eskakizuna egiaztatu behar izatetik salbuetsi dituzte. Salbuespen hau onartu zenerako Administrazio publikoko langile askok jada urte horiek bazituzten eta egun jada gehiengoa dira adin hori gainditzen dutenak, beraz, Administrazio publikoko langile gehienak hizkuntza-eskakizuna egiaztatu behar izatetik salbuetsita daude egun, nahiz eta beste 15-20 urtez lanean jarraituko duten.

63 — Administrazio publiko osoari eragiten dion EAEko herri-administrazioetan euskararen erabilera normalizatzeko prozesua arautzen duen 86/1997 Dekretuan 42. artikulutik 52. Artikulura zehazten dira salbuespen arauak. 64 — Gaztelaniaz honela dio Legeak hitzez hitz: “con caracter excepcional y por circunstancias objetivamente apreciables”.

eae (gipuzkoa)

K exa: Herritarrak astebete pasa behar izan zuen Donostia ospitalean ekainaren hasieran, osasun arazo bat tarteko. Artatu zuten pertsona eta zerbitzuen aldetik izan zuen hizkuntza tratamendua honako hau izan zen: larrialdietan, garraioetan, Gipuzkoa erietxean eta Arantzazu ospitalean artatu duten 37 pertsonetatik 7 besterik ez ziren euskaldunak eta bi nola edo hala moldatzen zirenak. Gainontzeko guztiekin gaztelaniaz hitz egin behar izan du herritarrak. Gainera, idatzizko dokumentu guztiak gaztelaniaz idazten zituzten inprimaki elebidunetan eta gauza bera menuekin, oharrekin, etab. Espedientea: 1047-2006

eae (gipuzkoa) K exa: Lazkaoko anbulatorioan, orain artean euskaraz hitzik ere ez zekien medikua izan dute. Orain aldatu berria dute eta etorri denak ere ez du euskara behar bezala menderatzen.

Espedientea: 34-2007

eae (gipuzkoa)

K exa: Abenduaren 20an Altzako Osasun Etxera deitu zuen. Herritarrak ezin izan zuen zerbitzua euskaraz jaso, eta horrez gain, “yo no sé hablar euskara y tu ya sabes castellano” esan zion langileak. Herritarrak berriz deitu zuen, baina telefonoa eseki egin zioten. Espedientea: 114-2008

61 — Gogoan izan behar da Ertzaintzan derrigortasun-datak urtez urte apurka-apurka ezarri zirela eta ez gainerako zerbitzu publikoetan bezala, guztiak batera edo gehienak plangintzaldiaren hasieran. 62 — Osakidetzan ez zen erakunde osorako derrigortasun-tasa orokor bat aplikatu. Osasun eskualdeetako ezagutza tasak hartu ziren kontuan ospitale eta lehen arretako zerbitzuetan bete beharreko derrigortasun -datak zehazteko. Ospitale eta lehen arretako eskualde bakoitzak bere euskara-plana zuen eta kokatuta zegoeneko eskualdeko ezagutza-tasaren araberako derrigortasun-tasak. Horietako bakoitzean ezarritako derrigortasun-datek ematen dute %15eko tasa orokorra.

Espedientea: 410-2005

eae (gipuzkoa) Kexa: Herritarrari kolonoskopia bat egin zioten joan den abenduan Deba Garaiko Ospitalean eta Otazua doktoreak gaztelania hutsean eman zizkion proben emaitzak. Gaixoen Arretarako Zerbitzura joan zen txostena euskaraz eskatzera eta handik zortzi egunera jaso zituen emaitzak euskaratuta. Urtarrilean proba errepikatu behar izan zioten eta Otazua medikuaren erizainarekin hitz egin zuen oraingoan emaitzak euskaraz jasoko zituen jakiteko. Proba bukatu eta gero erizain hori bera etorri zitzaion emaitzen txostenarekin eta honako hau esan zion: “Otazua doktoreak esan dit zuri esateko zuk zeuk eraman dezakezula itzultzera Gaixoen Arretarako Zerbitzura”. Honako honetan ere zortzi egun itxaron behar izan zituen emaitzak euskaraz jasotzeko.

2.2. EUSKARAREN NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Praktikan baina, Jaurlaritzak trikimailu desberdinak erabili ditu tasa horiek apaltzeko eta azkenean abian jarritako planetan oso derrigortasun-data gutxi ezarri dira. Hau oso nabarmena izan da Administrazio orokorraren kasuan: lehen plangintzaldia 1989 urtean abiatu zen eta derrigortasun-tasak kalkulatzeko zegokion iturria erabili zen, hau da, 1986ko errolda (%33,4). Ondoren onartu diren hiru plangintzaldietan ordea, datu zaharkituak erabili dira ezarri beharreko derrigortasuntasa edo indizea apaldu eta derrigortasun-datak lanpostu gutxiagori ezartzeko: 1997ko 2. plangintzaldian 1996ko estatistika erabili ordez (%40,74) 1991eko zentsua erabili zuten (%36,19), 2004ko 3. plangintzaldian 2001 urteko zentsua erabili ordez (%43,9) 1996ko estatistika erabili zen (%40,74) eta 2008ko 4. plangintzaldian 2006ko biztanleen estatistika erabili ordez (%48,5) 2001eko zentsua erabili dute (%43,9).

tiaz bermatu nahian eta garrantzitsuena, langile asko eta asko euskara ikasi behar izatetik “askatuz”65.

5. TAULA EAEKO ADMINISTRAZIO PUBLIKOKO LANGILE FINKOAK* ADIN TARTEEN ARABERA (2008KO APIRILA) 20 - 29

30 - 39

40 - 49

50 - 59

60 - 64

65 - 69

Guztira

502

6.031

8.156

1.349

127

16.167

945

7.302

6.672

590

15.587

487

2.111

4.327

862

7.822

Administrazio orokorra

106

1.970

1.431

321

3.857

Justizia administrazioa

Osakidetza Hezkuntza administrazioa Ertzaintza

217

886

412

1.581

EITB

EEE-EVE

535

3.907

20.566

17.563

2.356

202

45.129

1,2

8,7

45,6

38,9

5,2

0,4

100,0

Guztira

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Iturria: Eusko Jaurlaritza. Kontseiluak egindakoa. Oharra: langile finko bezala zenbatu dira funtzionarioak, estatutupeko langileak eta lan-kontratudun langile finkoak. Administrazioko langile guztiak kontuan hartzeko aurreko hauei behin-behinean ari diren 25.500 langile inguru gehitu behar zaizkie (bitarteko langileak edo interinoak...).

Azken finean, horrelako neurriekin, normalizazio planek langile kopuru mugatu bati eragiten diete, are gehiago, Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio publikoa eratu eta urteetara abian jartzen badira, hau da, milaka eta milaka langilek jada 45 urte baino gehiago dituztenean. Osakidetza da esaten ari garen horren adibiderik argiena: plana 2005 urtean abiatu zen, hau da, langileen %78ek 45 urte baino gehiago zituenean. Argi dago aipatutako gabezia horik guztiek langile publikoak euskalduntzeko sistema osoaren eraginkortasuna kolokan jartzen dutela, baina bada beste gabezia garrantzitsu bat, sistema oinarritik bertatik indargabetzen duena. Izan ere, legeak ez du aurreikusten ezarritako datarako dagokion hizkuntza-eskakizuna egiaztatzen ez duten langileekin zer egingo den eta orokorrean funtzionarioez ari garela kontuan hartzen badugu, hau da, lanpostua betetzeko eskubidea bizi osorako eskuratu duten langileei buruz, neurri horien benetako eraginkortasuna zalantzan jartzeko modukoa da. Ez da ezagutzen zegokion hizkuntza-eskakizuna ezarritako datarako bete ez duen langileen aurkako inolako neurririk. Aitzitik, ugariak dira datak atzeratu edota malgutzeko Administrazioak egindako arau aldaketak. Azken hutsune honen adibide argia, berriz ere Osakidetzan topa dezakegu. Aurrez ikusi bezala, euskara-planean derrigortasun-data oso lanpostu gutxiri ezarri zitzaien. Bada, egun, Osasun Sailak publikoki aitortu duenaren arabera, lanpostu gehienek (3.792 lanpostuk) ezarri-

tako derrigortasun-data hori agortua duten arren, 1.320 langilek (%34,8) ez dute dagokien lanpostua betetzeko behar den gutxieneko hizkuntza-eskakizuna egiaztatu. Beraz, aurrez ikusi ditugun emaitza kaskarren arrazoiak garatutako hizkuntza-politikan bilatu behar dira eta zehatzago esateko, abian jarritako arau eta dekretuetan. Badira, noski, bestelako faktoreak ere baina argi dago onartutako arauen gabeziek berebiziko garrantzia izan dutela emaitza horietan. • Ez zen Administrazio publiko osoa euskalduntzeko plan bakar eta orokorra abian jarri, eta ondorioz plan oso desberdinak garatu dira, emaitza desberdinekin eta garapen oso desberdinekin (lehen plana 1983 urtean jarri zen abian eta azkena 2008 urtean). • Ez da Euskalgintzarekin elkarlan eta konplizitaterik bilatu eta abian jarritako neurriak gutxieneko pausoak ematera mugatu dira, ia beti Euskalgintzaren bizkar eta hainbatetan Euskalgintzaren aurka. Izan ere Administrazio orokorra euskalduntzeko plangintzetan, esaterako, hasieratik “ihesbideak” ireki zitzaizkien euskara ikasi nahi ez zuten langileei. hizkuntza-eskakizuna eta derrigortasun-data ezarri aurretik langileei euren euskara maila zehazteko eskatu zitzaien eta derrigortasun-data asko aurrez euskaraz bazekiten langileei ezarri zitzaizkien kasu askotan, nolabait plangintzen ustezko arrakasta aurre-

Lanpostuei ezarritako Hizkuntza Eskakizunak lanpostu guztiak eskuratzerakoan egiaztatu beharrekoak izan balira, Administrazio publikoko plangintza guztiak Euskararen Legea onartu bezain laster abian jarri izan balira eta parean euskararen erabilera bermatzeko euskarazko zirkuituak abian jarri izan balira, egun Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio publiko ia osoa euskalduna litzateke. Gutxiengoa lirateke langile elebakarrak, herritarrei harrera euskaraz egingo litzaieke eta langileek euskaraz lan egingo lukete. Baina ondoren ikusiko dugun bezala, ia hiru hamarkada eta hainbat plangintza ondoren, egoera oso bestelakoa da. B. SEKTORE PRIBATUAREN EUSKALDUNTZEA Azken hiru hamarkada hauetan, ikusi dugunez, eremu publikoan normalizazio-plangintzen ikuspegitik ere gabeziak garrantzitsuak izan badira, sektore pribatuan are nabarmenagoak izan dira. Urte hauetan guztietan ez da sektore pribatuan euskara normalizatzeko inolako plangintzarik abian jarri eta batez ere errealitatea ezagutzeko ikerketak egitera mugatu da botere publikoen ekimena. Hizkuntza-politika alor publikora mugatu dela esan daiteke, bai arauen atalean eta bi normalizazio-plangintzen eremuan ere. Urte hauetan guztietan Euskal Autonomia Elkarteko botere publikoek ez diote alor pribatua euskalduntzeari euskararen normalizaziorako duen garrantzia aitortu eta, ondorioz, ez dute euren hizkuntza-politikaren lehentasunen artean kokatu. Alor garrantzitsu honetan hamarkadetako atzerapena daramagu eta ardura hein handi batean botere publikoena da, garatutako ekimen apurrak orain gutxi arte euskaltzale eta Euskalgintzaren eskutik etorri baitira. Hainbat sektore aspaldi ohartu ziren lan-mundua edo alor sozioekonomikoa euskalduntzeak euskararen normalizazio orokorrerako zuen garrantzia estrategikoaz. Izan ere, alor sozioekonomikoa euskalduntzea lehentasunezkoa da, besteak beste, norbanakoen bizitzaren zati handi bat hartzen duelako. Horregatik sortu ziren alor honetan lehen

65 — Administrazio orokorrean esaterako, plangintza abian jarri baino lehen langileen euskara maila ezagutzeko inkestak egin ziren eta arduradunek langile elebakarrak lasaitzeko derrigortasun-data agortu arren hizkuntza-eskakizuna egiaztatzen ez zutenei ez zitzaiela ezer gertatuko zabaldu zuten, plangintzak arrakastarako aurrez zituen aukera urriak are gehiago murriztuz.

Bitartean, Administrazio publikoak oso pauso gutxi eman dituzte alor honetan euskara normalizatze aldera. Euskal Autonomia Elkartean orain gutxi arte ez da inolako araurik onartu lan-mundua euskalduntzeko bidean eta esan bezala ez dago helburu horrekin inolako normalizazio-plangintzarik. Badira sektore honi begira zenbait ekimen baina ez dago plangintza orokorrik. Orain arte sektorearen egoera aztertzeko ikerketak, zenbait esperientzia pilotu eta enpresentzako diru-laguntza deialdiak besterik ez dira garatu esparru zabal eta konplexu hau euskalduntzeko bidean. Lehen fase batean honetan (1990-1996) lan-mundua euskalduntzeko estrategiak, irizpideak, aholkuak, metodologiak... landu ziren batez ere, eta ondoren horiek frogatzeko lehen esperientzia pilotuak jarri ziren abian67. Fase pilotua deitutakoa bost urtez luzatu zen eta Administrazioak berak egindako balorazioaren arabera emaitza positiboak lortu zituen. Baina praktikan hiru esperientzia pilotu besterik ez ziren izan: bi Euskalgintzako aholkularitzen eskutik (Elay eta Arlan enpresetan) eta hirugarrena Jaurlaritzaren eskutik (Ikerlan enpresan). Epealdi honetan hainbat udalen eskutik merkataritzan garatutako esperientziak ere izan ziren, baina kasu honetan ere, ez ziren ekimen orokorrak izan. Ondorengo urteetan (1997-1999) esperientzia pilotu horiek beste enpresa batzuetara zabaltzeko diru-laguntza lerro berriak sortu zituen Jaurlaritzak eta aholkularitza enpresen prestakuntzari ere ekin zitzaion.

66 — Zehazki, 2009 urtean, 1.554 izan dira eta horrela banatzen dira: 815k bidean (lehen pausoak ematen hasi dira), 538k zerbitzua euskaraz (zerbitzua euskaraz eskaintzen dute baina oraindik ez dute erabat euskaraz lan egiten) eta 172k zerbitzua eta lana euskaraz (zerbitzua eta lana, biak euskaraz egiten dituzte). 67 — Garai honetakoan dira esaterako Euskararen aholku batzordearen bi txosten: Euskararen Normalizazioa Enpresa-munduan. Oinarrizko irizpideak (1990eko apirila) eta Lan-mundua eta euskara. Hizkuntza normalkuntzarako bideak (1992ko uztaila).

Aldi berean, udalentzako diru-laguntzen bitartez, merkataritzako euskara-egitasmoak edo planak ere diruz laguntzen hasi zen Jaurlaritza.

Espedientea: 286-2007 EAE (BIZKAIA)

K exa: SEGUROS BILBAOren webguneak ez du euskaraz bertsiorik. Espedientea: 1111-2007 EAE (ARABA)

Hurrengo pausoa Euskara Biziberritzeko Plan Nagusiaren eskutik etorri zen 2000 urtetik aurrera. Euskararen Aholku Batzordeak 1998 urtean zehar Euskara Biziberritzeko Plan Nagusia taxutu zuen eta plana azkenean 1999ko abenduan jarri zen abian. Planak, besteak beste, lan -munduari begira lau proposamen nagusi egin zituen, guztiak zabal eta orokorregiak: d. Lan-mundua euskalduntzeko marko orokorra taxutzea e. Enpresetako euskara planen osagai nagusiak zehaztea f. Euskara planak enpresa gehiagotara zabaltzeko beharrezkoak diren giza eta diru-baliabideak jartzea g. Arlo sozioekonomikoko eragile desberdinen atxikimendua lortzea Euskara Biziberritzeko Plan Nagusia tokiko administraziora begira sortutako plangintza izan zen ordea, eta beste hainbat alorretan eragitea ere aurreikusten zuen. Dena dela, hamar urteko plangintzaldia amaitu den honetan lortutako emaitzak oso mugatuak izan direla esan daiteke. Kontseiluak udalen hizkuntza-politika aztertzeko egin dituen azterketek emandako emaitzak ikustea besterik ez dago plangintzaldiaren porrota ulertzeko: aztertutako udalen erdiak ez du euskara ordenantzarik eta heren batek ez du normalizazio-plangintza orokorrik. Esan bezala, plangintzaldia 2009 urtean amaituko da eta ikusteke dago Jaurlaritzak egingo duen balorazioa, baina emaitzak hor daude eta zaila izanen zaie errealitatea ezkutatzea. Alor sozioekonomikoan lortutako emaitzak ere oso mugatuak izan dira: alor honetan garatu diren ekimenak batez ere merkataritzari begira Udalek garatutakoak izan dira eta merkatarien borondatean oinarritutakoak. Toki-administrazioa alde batera utziz, Jaurlaritzak bere lehen ekimen garrantzitsua 2000 urtean abiatu zuela esan daiteke, urte horretan enpresetan euskara-planak abian jartzeko diru-laguntzen deialdia egin

K exa: Gaztelania hutsean bidali du BERMUDEZ ETXE -TRESNAK saltegiak Gasteizko etxeetara azaroaren 26a bitarteko eskaintzen berri ematen duen propaganda-katalogoa. Espedientea: 712-2008 EAE (ARABA)

K exa: STRADIVARIUSen Gasteizko Foru kaleko dendaren erakusleihoan katalanez irakurri ahal izan dira produktuen prezioak udako merkealdi garaian; euskaraz, ordea, ez. Espedientea: 164/2009 EAE (GIPUZKOA)

K exa: PANDA SECURITY enpresak gaztelania hutsean bidali ohi dizkio mezuak posta elektronikoko helbidera. Enpresak zerbitzua beste hizkuntza batean jasotzeko aukerarik ematen ez duenez, herritarrak baja ematea erabaki du. Baja emateko prozedura guztia gaztelania hutsean egin behar izan du, euskaraz egiteko aukerarik ez dagoelako. Espedientea: 1275-2009 EAE (BIZKAIA)

K exa: Urriaren 21ean BILBOKO IMQra deitu zuen herritarrak eta euskaraz zuzendu zitzaion telefonoa hartu zuen langileari. Honek euskaraz erantzun zion, baina herritarrak telefonoa utzi behar izan zuen txartelaren bila joateko eta itzuli zenerako deia etenda zegoen. Berriro deitu zuen, eta oraingoan ere euskaraz zuzendu zitzaion telefonoa hartu zuen pertsonari (beste langile bat zen) eta hark en castellano por favor erantzun zion. Euskaraz harrera egingo zion norbaitekin hitz egin nahi zuela azaldu zion orduan, eta hark erantzun no, nosotras no atendemos en euskera. Aurreko deian euskaraz erantzun ziotela azaldu zion herritarrak eta langileak no, no , si le han atendido en euskera sería porque ella lo sabe a título personal, pero no atendemos en euskera jakinarazi zion. Herritarrak gaztelaniaz egin behar izan zuen nahitaez.

2.2. EUSKARAREN NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

ekimenak: zenbait enpresatan laneko euskara lantzeko klaseak abian jarri ziren eta lantokietan euskara sustatzeko Euskara Batzordeak osatu. Gerora Euskalgintzak eta enpresetako euskaltzale askok egindako lanari esker 150 enpresatan jarri ziren abian euskararen egoera hobetzeko prozesu planifikatuak. Ildo beretik, Euskararen Gizarte Erakundeen Kontseiluak, alor sozioekonomikotik zetozen eskaerei erantzunez, Bai Euskarari Ziurtagiria sortu zuen eta egun 1.500 enpresa eta erakunde baino gehiago dira ziurtagiriaren bidez euren lantokian euskara normalizatzeko konpromisoak hartu dituztenak66.

baitzuen. Eskainitako diru-laguntzak oso mugatuak izateaz aparte, alor zabal eta konplexu hau euskalduntzeko politika diru-laguntzak ematera mugatu du Jaurlaritzak eta emaitzak ekimenaren parekoak izan direla esan daiteke68.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Hurrengo pauso garrantzitsua 2003 urtean alor sozioekonomikoan euskarak bizi zuen egoera ezagutzeko Jaurlaritzak egindako inkesta izan zela esan daiteke. Inkestaren helburua Euskal Autonomia Elkarteko hainbat enpresa, saltoki, taberna eta jatetxetan euskararen erabilera nolakoa zen ezagutzea izan zen eta emaitzek alor sozioekonomikoa hein handi batean Euskal Autonomia Elkarteko egoera soziolinguistikoaren ispilu zela erakutsi zuten.

Laburbilduz, urte hauetan guztietan zenbait pauso eman diren arren, ez da alor sozioekonomikoan euskararen normalizaziorako plangintza orokorrik abian jarri eta, ikusi dugun bezala, orain gutxi arte corpus juridikoaren eremuan ere ez da pausorik eman. Ikusi bezala, araugintzari orain dela gutxi ekin zaio, 2003 urtean Kontsumitzaileen eta erabiltzaileen estatutua (6/2003 Legea) eta bost urte beranduago Lege hori garatzen duen dekretua onartuz (123/2008 Dekretua). Orokorrean baina, herritarren hizkuntza-eskubideak bermatu eta alorra euskalduntzeko araugintzaren aukera baztertu eta diru-laguntzen bidea hobetsi da. Dudarik gabe, sektorean euskarak pairatzen duen egoera tamalgarria urte hauetan guztietan garatutako politika eskas eta mugatu horren ondorio ere bada. Corpus juridikoaz aritu garenean ikusi dugun bezala, Dekretu honek kontsumitzaile eta erabiltzaileen hizkuntza-eskubideak bermatze aldera gutxieneko baldintza batzuk ezartzen dizkie enpresa pribatuei, baina baldintza horiek enpresa bakoitza kokatzen den udalerriko elebidunen ehunekoaren arabera eskatzen dira eta ondorioz euskal hiztunei euskaraz artatuak izateko eskubidea tokian tokiko egoera soziolinguistikoaren arabera aitortzen zaie. Hau da, hizkuntza-eskubideak tokian-tokiko egoera soziolinguistikoaren arabera mugatzen dira, Vascuencearen Legeak Nafarroan egiten duen hizkuntza-eskubideen zonifikazioa imitatuz. Izan ere, Eusko Jaurlaritzak berak onartzen du 123/2008 dekretuaren eragin esparrua oso murritza dela. Legebiltzarreko talde bati emandako erantzunean hainbat kalkulu egin ondoren, Jaurlaritzak %5 inguruan kokatzen du dekretuan ezartzen diren neurriak bete beharko dituzten enpresa eta establezimenduen ehunekoa. 68 — Teknologia berrien alorrean (euskarazko softwarea...) ere zenbait pauso

eman dira baina kasu honetan ere diru-laguntzen bidez baino ez, inolako arau edo betebeharrik ezarri gabe.

Enpresen kasuan, Euskal Autonomia Elkartean dauden 47.840 enpresetatik 208 baino ez dira dekretuak ezartzen dituen baldintzak (250 langile baino gehiago, urtean 50 milioi € baino gehiagoko fakturazioa...) betetzen dituztenak, SABI datu base ez ofizialaren arabera beti ere (datu base horretan gainera 208 enpresa horietatik 126ren informazioa besterik ez da eskaintzen).

Baina hori ez da guztia. Betebehar horiek ez zaizkie elebidunen ehunekoa %33 baino handiagoa den udalerrietan kokatzen diren enpresa eta establezimendu guztiei ezartzen, ezaugarri jakin batzuek (langile kopurua, sektorea...) betetzen dituzten enpresa eta establezimenduei soilik eskatzen zaie gutxieneko baldintza horiek betetzea.

Establezimenduei dagokienean, Euskal Autonomia Elkartean 199.310 establezimendu daude eta 7.995 baino ez dira dekretuak ezartzen dituen baldintzak (400 metro karratu baino gehiagoko salmenta publikorako azalera, Bilbon, Donostian, Gasteizen edo elebidunen ehunekoa %33 baino handiagoa izatea...) betetzen dituztenak, hau da, guztien %4 besterik ez69. Establezimendu kopuru horretan bi kolektiborik garrantzitsuenak merkataritza eta ostalaritza dira eta Industria, Merkataritza eta Turismo sailak berak eskainitako datuen arabera bi kolektibo horietan dekretuak duen eragin eremua ondorengo taulan jasotzen da: 6. TAULA MERKATARITZA ETA OSTALARITZAN 123/2008 DEKRETUA BETE BEHARKO LUKETEN ESTABLEZIMENDUAK (2008) Merkataritza

Ostalaritza

Establezi.

Langileak

Establezi.

167

3427

1329

Bizkaia

352

7.880

142

6.229

Gipuzkoa

249 768

5.343 16.650

101 287

4.023 11.581

Araba

Guztira

Langileak

Iturria: Industria, Merkataritza eta Turismo saila. Kontseiluak egindakoa.

Bestalde, jendaurrean 15 lagun baino gehiago aritzen diren establezimenduen kopurua ezin duela zehaztu onartzen du Eusko Jaurlaritzak aipatutako erantzun horretan bertan. 69 — Industria, Merkataritza eta Turismo Sailaren arabera, Dekretuak zehazten dituen baldintzen aniztasunak zail egiten du bere ezarpen-eremua zehatz-mehatz definitzea, baina talde garrantzitsuenak kontuan hartuz, gehienezko kopuru bat kalkula daiteke. Horixe bera egin du aipatutako sailak eta lehen kalkulu batean Dekretuaren eraginpean 7.995 establezimendu daudela ondorioztatu du. Bestalde, horiei enpresa handietako (250 langile baino gehiago) beste 208 establezimendu gehitu behar zaizkiela ere ondorioztatu du, nahiz eta ziurrenik hauetatik hainbat (zerbitzuetakoak) 7.995 horietan jada sartuta egon. Hori guztia kontuan hartuz Dekretuaren eragin eremua azkenik %5ean kokatzen du Industria, Merkataritza eta Turismo Sailak.

Alor sozio-ekonomikoa euskalduntzeko guztia dago egiteke, guztia egiteko. Urte hauetan guztietan oso enpresa gutxik ekin diote normalizazio-planak garatzeari, %0,8ak baino ez, hau da, enpresa guztien %99,2ak ez du euskara sustatzeko inolako planik. Zehazki gaur egun sektorean 180.000 enpresa baino gehiago daude eta euskara-plana dutenak 150 besterik ez dira. Datu ofizialen arabera, gaur egun Euskal Autonomia Elkartean 184.290 enpresa daude70, gehienak merkataritza, ostalaritza eta ga70 — Kontuan izan behar da enpresa batek hainbat establezimendu izan ditzakeela.

Errealitatea are ilunagoa dela ere esan daiteke, izan ere, enpresa batzuk establezimendu bat baino gehiago dute, hau da, lantegi bat herri batean eta bestea beste batean, batez ere enpresa handien kasuan, eta normalizazio-plangintza agian ez da lantegi guztietan abian jarri. CAF enpresa ezagunean esaterako, lehen normalizazio-plangintza Beasaingo lantegian jarri zuten abian 1995 urtean, baina Irungoan lehen plangintza 2005 urtean abiatu zuten. Esan bezala, Jaurlaritzak ez du urte hauetan guztietan alor sozioekonomikoa euskalduntzeko normalizazio-plangintza orokorrik osatu, baina berriki, 2006 urtean, enpresetan euskararen erabilera sustatzeko LanHitz bezalako ekimenak abian jarri ditu71. Egitasmo honetan “enpresetan, indarrean dauden kudeaketa sistemei jarraiki, eta modu errazean, euskararen presentzia eta erabilera areagotzeko bidea proposatzen da, euskara erakundean integratuz, beti ere enpresaren egoera soziolinguistikoan, ahalmenean eta borondatean oinarrituta”. Lortutako emaitzak ordea oso mugatuak izan dira: oso enpresa gutxiri eskaini zaie egitasmoan parte hartzea eta are gutxiagok erakutsi du parte hartzeko interesa. Izan ere, hizkuntza-eskubideen ikuspegitik enpresen betebeharrak arautzeari uko egiteak eta hizkuntza-politika borondatearen esku uzteak horrelako arriskuak ditu. Honela 2006ko irailean, Eusko Jaurlaritzak euskararen erabilera ahalik eta enpresa kopururik handienean zabaltzeko eta sustatzeko jarduna jarri zuen abian “enpresen nahia eta borondatea errespetatuta betiere” eta

71 — HPSko arduradunek aitortzen dutenaren arabera alor sozioekonomiko pribatua beraien lan-lerro nagusietako bat da, lehentasun handikoa, “helduaroko esparrurik pragmatikoena delako, esparru ekonomikoaren garrantzia begi-bistakoa delako, eta gizabanakoaren ikuspegitik begiratuta ere, bizitzaren tarte handi bat honetan ematen dugulako. Azken batean gure hizkuntza-politikari sendotasuna eta heldutasuna emango dion esparru bat delako”. Bitxiak benetan HPSko arduradunen argudioak arloak hamarkadetan pairatu duen utzikeria eta ekimen eza kontuan hartzen badira...

berariaz identifikatutako enpresa-zerrenda batean oinarrituta, enpresekin banan-banan harremanetan jartzeko bidea egin zuen 2007ko iraila arte. Lehen fase horretan, elebidun kopurua %45etik gorakoa zuten guneetan kokatutako 15 langile baino gehiagoko enpresetara jotzea aurreikusi zen, guztira 1.929 enpresara (webgune edo telefono bidez egindako eskaerak gehituta)72. Azkenean, 2007ko iraila bitartean, 1.646 enpresetara deitu zuten eta interesa agertu zutenak 412 enpresa besterik ez ziren izan73. Ikus daitekeenez, urte bateko tartean Jaurlaritzak lortu zituen emaitzak oso mugatuak izan ziren, batez ere, Euskal Autonomia Elkartean 184.290 enpresa daudela kontuan hartzen badugu. Gainera, Jaurlaritzak berak eskainitako datuen arabera, diru-laguntza horiek handitzen ari dira. Esaterako, 2005-2008 tartean helburu hauetara bideratutako diru-laguntza 2,4 aldiz biderkatu da, baina aurrez ikusi bezala, emaitzek ez dute pareko hazkundea izan74. 7. TAULA EUSKARA PLANAK ABIAN JARTZEKO ENPRESEI EMANDAKO DIRU-LAGUNTZAK (2005-2008) Urtea

Kopurua

Hazkundea %

Espedientea: 743-2007 eae (araba) K exa: VITAL KUTXAk Gasteizko Izardui komandantearen kalean duen bulegoaren ateetako batean beste ate batetik sartzeko eskatzen duen oharra jarri du. Oharra gaztelania hutsean idatzita dago. eae (bizkaia) K exa: Martxoaren 30ean arazo bat izan zuen METRO BILBAOn eta erreklamazio egitera joan zen leihatilara. Azalpenak euskaraz ematen hasi eta langileak No te entiendo erantzun zion. Herritarrak euskaraz egiteko eskubidea zuela gogorarazi zion eta enplegatuak, enpresak ez ziola euskaraz jakitea eskatzen jakinarazi zion bezeroari modu txarrean.

Espedientea: 240-2008

eae (bizkaia) K exa: VODAFONEk herritarrak eskatu bezala faktura euskaraz bidali badio ere, harekin batera heldu den 10 orrialdeko publizitate-eskuorria Vas a cambiar los puntos y ellos lo saben izenekoa gaztelania hutsean jaso du.

Espedientea: 493-2009

2005

1.116.000

2006

1.821.500

63,2

2007 2008

2.295.000 2.690.000

105,6 141,0

Iturria: Industria, Merkataritza eta Turismo saila. Kontseiluak egindakoa.

Ekimenaren emaitza mugatu horien atzean pizgarrietan oinarritutako politika ezkutatzen da. Esan bezala, Jaurlaritzak sektore pribatuari begira garatu duen politika pizgarrietara mugatu baita, araubidea baztertuz. Inork ez luke ulertuko diru-laguntzetan, soilik oinarritutako politika bat. Araurik edota plangintzarik gabeko industria politika bat adibidez, ez litzateke ulertuko. Hizkuntza-politikari dagokionean, urteetan horretara mugatu da Administrazio publikoek sektore pribatua 72 — Arabako 7 udalerritan kokatutako 29 enpresara, Bizkaiko 66 udalerritan kokatutako 691 enpresara eta Gipuzkoako 77 udalerritan kokatutako 1.209 enpresara. 73 — Gainerakoen artean, 448k ez zuten interesik agertu, 419k ez zuten erantzunik eman eta 367k oraindik ez zuten zer egingo zuten adierazi. 74 — Edozein herritan, eragile ekonomikoen betebeharra litzateke herritarrei zerbitzua beren hizkuntza ofizialean eskaintzea, baina gurean eskaintza hori apur bat handitzeko (inondik ere bermatzeko) diru publikoa erabiltzen da, hau da, enpresei herritarren hizkuntza-eskubideak betetzearen truke diru-laguntzak eskaintzen zaizkie.

Espedientea: 1087-2009 eae (araba) K exa: BAKHren webguneak, www.bakh.es, ez du euskarazko bertsiorik; ondorioz, ezin da informazioa euskaraz eskuratu. Espedientea: 1156-2009 eae (gipuzkoa) K exa: Herritarrak aseguru-poliza euskaraz nahi duela eskatuta, CATALANA OCCIDENTEk esan dio ez dagoela legez horretarako behartuta. eae (gipuzkoa) K exa: Tolosako denda batean egindako erosketagatik ordaindu beharrekoa asko zenez, ordainketa epeka egiteko aukerari heldu zion herritarrak. Dendariak EUSKADIKO KUTXAko aplazapagos izeneko inprimakia luzatu zion sinatzeko. Inprimakia gaztelania hutsean zegoenez, herritarrak euskarazkorik ez al zuen galdetu zion dendariari eta hark Euskadiko Kutxarekin arazoak izaten zituela adierazi zion, beti gaztelaniazkoak bakarrik bidaltzen dizkiotelako.

Espedientea: 1187-2009

2.2. EUSKARAREN NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

rraioen alorrean, beste asko banku, kutxa, aseguru-etxe edo enpresa zerbitzuetan, beste hainbat eraikuntzan (30.660), beste batzuk osasun alor eta ongizatean (20.737) eta beste batzuk industria eta energiarekin lotutako lanetan (14.463), hezkuntzan eta herri-administrazioan ere aritzen dira batzuk.. Herri-administrazioa eta Hezkuntza alde batera utziz, gainerako sektoreetan, lan-mundua deitu ohi den horretan, 180.238 enpresa daudela esan dezakegu. Bertan lanean ari diren pertsonak berriz 834.331 inguru dira.

euskalduntzera bideratutako politika, baina kasu honetan inor gutxi harritzen da botere publikoen jardun berezi horrekin. Enpresek beren kabuz bermatu beharko lituzkete herritarren hizkuntza-eskubideak eta egingo ez balute Administrazioak legez ezarri beharko luke betebehar hori, eta izatekotan gutxieneko horretatik aurrerago joan nahiko luketen enpresei soilik eskaini nolabaiteko diru-laguntza edota pizgarriak.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

C. HERRITARREN EUSKALDUNTZEA

Euskal Autonomia Elkartean euskararen normalizaziorako politikak, hein handi batean, ezagutzaren hazkundea bultzatzera mugatu dira eta batez ere haur eta gaztetxoen euskalduntzea sustatzera, besteak beste, helduen euskalduntzea bigarren maila batean utziz Asmoa belaunaldi gazteenak euskaldunduz, denborak aurrera egin ahala, jendarte osoa euskalduntzea izan da eta horregatik Unibertsitate aurreko hezkuntzan egin da ahaleginik handiena. Ez da harritzekoa beraz, normalizazioaren ikuspegitik lehen pausoak hezkuntza alorrean eman izana. Denborarekin baina, argi ikusi da normalizazio-prozesua hori baino konplexuagoa dela. Horrelako prozesuak ez dira linealak izaten, atzerapausoak eta galerak ere izaten dira eta elkarri eragiten dioten faktore asko hartu behar dira kontuan. Azken finean eremu askotan, uneoro eta aldi berean eragin behar da jendarte osoa euskaldundu ahal izateko.

izan zela, Euskal Autonomia Elkartean euskararen normalizaziorako abian jarri zen lehen plangintza. Aurrerago ikusiko dugun bezala, Unibertsitate aurreko irakasleena izan da, bere mugekin, langile publikoak euskalduntzeko abian jarri diren plangintzen artean arrakastatsuena. Dena dela, gaur egun Unibertsitate-aurreko hezkuntzan ari diren ikasleen erdia besterik ez da ari D ereduan (%50,4), hau da, gainerako guztiak euskalduntzen ez duten ereduetan ari dira. Are gehiago, Jaurlaritzaren datuen arabera D ereduan ari diren ikasleen herenak ere ez du ikasketak amaitzean gutxieneko euskara maila eskuratzen (Europako gutxieneko B2 maila). Hori Unibertsitate-aurreko hezkuntza orokorrean hartuta, baina Lanbide Heziketan hutsuneak are nabarmenagoak dira eta zer esanik ez Unibertsitatean. 8. TAULA D EREDUAN MATRIKULATUTAKO IKASLEAK EAEN (2006) EA

Guztira 0,18

1. M hezkun- 2. M hezkun- 2. M hezkuntza (0-12) tza I (12-16) tza II (16-18)

50,43

58,85

B eredua

22,88

29,70

23,63

2,14

A eredua

26,08 0,61

10,77 0,68

28,93 0,77

67,33 0,21

D eredua

X/G eredua

46,67

30,33

Iturria: Euskal Herria datuen talaiatik. Kontseiluak egindakoa.

Dena dela, orokorrean D ereduak asko aurreratu du azken urte hauetan Euskal Autonomia Elkartean, batez ere, Hau eta Lehen Hezkuntzan: 1982-1983 ikasturtean D ereduan ari ziren Haur Hezkuntza eta Lehen Hezkuntzako ikasleak %10 inguru baziren, 2004-2005 ikasturtean jada %58,8 dira. Hazkunde hori iraunkorra izan da urte hauetan guztietan eta Gipuzkoa izan da emaitzarik ikusgarrienak izan dituen herrialdea. Dena dela, oraindik ere, lehen mailetan euskalduntzen ez duten ereduetan matrikulatzen dira haur eta gazteen %41 baino gehiago eta zer esanik ez Derrigorrezko Bigarren Hezkuntzan (%53 baino gehiago) edota Batxilergoan (ia %70).

Euskararen Legeak, ikusi dugun bezala, bereziki hezkuntza alorrean jarraitu beharreko bidea zehaztu zuen eta Legea onartu eta berehala, 1983ko uztailean, Unibertsitate aurreko hezkuntzan euskararen erabilera arautzeko 1983/138 dekretua onartu zen, hezkuntzako hizkuntza ereduak abian jarriz. Jarraian, 1983 bukaeran, Unibertsitate aurreko hezkuntzako irakasleak euskalduntzeko prozesua jarri zen abian IRALE programaren bidez (Irakasleriaren Alfabetatze Euskalduntze programa arautzen zuen abenduaren 26ko Aginduaren bidez). Esan daiteke, hau

Helduen euskalduntze eta alfabetatzeari dagokionez, Eusko Jaurlaritzak urte berean Herri Arduralaritzaren Euskal Erakundea (HAEE) eta Helduen Alfabetatze eta Berreuskalduntzerako Erakundea (HABE) sortu zituen, baina ikusiko dugunez, alor honetan lortutako aurrerapauso garrantzitsuenak Euskalgintzaren eskutik etorri dira. HABE sortu zenerako Euskalgintzak eta zenbait udalek beraien bidea egina zuten jada, euskara irakasteko metodologia sortuz, irakasleak prestatuz eta euskaltegien sare zabala eratuz, baina Eusko Jaurlaritzak egindako lana eta lortutako esperientzia baliatu ordez, nahiago izan zuen bere kabuz aritzea. HABEren bilakaera ikusita eta batez ere helduen euskalduntzera

Eusko jaurlaritzak bideratu dituen baliabide eskasak ikusita, argi dago Administrazio publikoak ez diola prozesu honi duen garrantzia eman. Gerora helduen euskalduntzearen plangintza estrategikoa ere landu zuen Jaurlaritzak eta besteak beste matrikulazioen gutxitzea faktore sozioekonomikoei egotzi zien, urteetan garatutako hizkuntza-politikak gaiarekin zerikusirik izango ez balu bezala. Izan ere, aurrez esan dugun bezala, Jaurlaritzak ez du hizkuntza-politika ezinbestekoa den ikuspegi holistikotik garatu eta, ondorioz, inoiz ez du esparru estrategiko honek behar dituen erabaki traktoreen alde egin: ez da doakotasunaren alde egin, ez da Administrazioko lanpostu guztietan euskara eskatzearen alde egin eta ez da alor pribatuan lanpostu elebidunak areagotzearen alde egin. Dena dela, Euskalgintzak urte hauetan guztietan bere lanean jarraitu du eta berari esker milaka herritar euskaldundu dira Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan. Kopuru horien ideia bat egiteko azken bi hamarkadetako matrikulazio datuak ikustea besterik ez dago. 2. GRAFIKOA EUSKALTEGIETAKO IKASLE KOPURUAREN BILAKAERA EAEN (1989-2008)

60.000 50.000 40.000 30.000 20.000 10.000 0

1987

1991

1995

1999

2003

2007

Iturria: Eusko Jaurlaritza (HABE). Kontseiluak egindakoa.

Urte hauetan guztietan haur eta gazteak euskalduntzen eta beste maila batean helduak euskalduntzen ere aurrerapauso garrantzitsuak eman direla ukatzerik ez dago. Dena dela, argi dago ere aurrerapauso horiek eman arren, euskararen ezagutza unibertsala lortzetik urrun daudela oraindik Araba, Bizkaia eta Gipuzkoan ere. Lan asko dago egiteko oraindik herritar guztiak euskaldundu arte. Ia hiru hamarkadaren ondoren, hezkuntzako irakastereduen sistemak ez du legeak agindutakoa betetzen, DBH bukatzen duten ikasle guztiek ez dute euskara behar bezala menperatzen eta helduen euskalduntze-prozesuak ere ez du Administrazioaren aldetik beharko lukeen bultzada jasotzen.

EUSKARAREN EZAGUTZAREN BILAKAERA EAEN (1991-2006) 1991 Guztira

1.741.470

1996

2001

1.778.489 1.806.690

2006 1.850.456

Euskal elebiduna

148.706

149.322

149.715

177.127

Elebidun orekatua

106.430

154.970

142.169

158.848

Erdal elebiduna

164.085

188.908

239.062

221.629

Elebidun hartzailea

148.717

280.522

206.133

339.502

Erdaldun elebakarra

1.173.532

1.004.767

1.069.611

953.350

67,4

56,5

59,2

51,5

Iturria: Inkesta soziolinguistikoak. Kontseiluak egindakoa.

Hiru hamarkadaren ondoren, Euskal Autonomia Elkartean 16 urtetik gorako biztanleen erdia baino gehiago erdaldun elebakarra da oraindik eta beste asko elebidun hartzaileak edota erdal elebidunak dira, hau da, ez dute euskara behar bezala menperatzen. Baina esan bezala, egoera horren atzean ez daude soilik hezkuntzan edota helduen euskalduntze-prozesuan egon badauden hutsuneak. Beste eremuetan garatu diren edota garatu gabe utzi diren normalizazio-plangintzek ere zerikusi handia dute egungo egoera trakets horretan.

2.2.2. Nafarroako Foru Komunitatea

mak ez du, inondik ere, ikasleria osoa euskalduntzen. Nafarroan baina, ez da hori izan hizkuntza-politikaren hutsune nabarmenena, euskararen normalizaziorako estrategikoak diren esparruak landu gabe utzi baitira, Administrazio publiko osoa (Administrazio orokorra, osasun alorra, herrizaingoa...) lan-mundua zein helduen euskalduntzea. Eta orokorrean ez da euskara erabili ahal izateko esparruak sortu eta garatzearen alde egin. Nafarroan hizkuntza-politikaren helburua ez da euskararen ezagutza-tasa handitzea izan eta are gutxiago, euskara erabiltzeko aukerak biderkatzea. Azken finean, politika horrekin ezinezkoa da euskararen normalizazioan aurrera egitea. A. SEKTORE PUBLIKOAREN EUSKALDUNTZEA Nafarroan hizkuntza-politikaren eremuan hartu diren erabaki eta neurri gehienak sektore publikora mugatu dira, zehazki, Administrazio publikora. Foru Hobekuntzan zein Vascuencearen Legean jasotzen diren neurri ia guztiak herritarren eta Administrazio publikoaren arteko harremanak arautzera mugatzen dira. Arau nagusi horietan irakaskuntzaz eta komunikabide sozialei buruz ere hitz egiten da, baina lehen kasuan, batez ere, hezkuntza-sistema publikoaren zati batera mugatu da Nafarroako Gobernuaren ekimena eta bigarrenean diru-laguntzak ematera. Nafarroan, Euskal Autonomia Elkartean bezala, Administrazio publikoan euskararen erabilera Vascuencearen Legeak eta ondoren onartutako zenbait dekretuk arautzen dute75. Nafarroan baina, inolako normalizazio planik abian jarri ez denez, euskararen erabilera dekretu orokor eta bakar batek arautzen du Administrazio publiko osoa, Euskal Autonomia Elkartean sektore bakoitzean euskararen erabilera arautzeko dekretu eta plan bereziak onartu diren bitartean.

Corpus juridikoaren azterketan ikusi bezala, Nafarroako Foru Komunitatean garatutako hizkuntza-politika oso mugatua izan da eta azken urte hauetan gainera are gehiago murrizten ari da. Nafarroan ere neurri gehienak sektore publikora mugatu dira, baina kasu honetan Unibertsitate aurreko hezkuntza izan da zerbait egin den eremu bakarretakoa. Urte hauetan guztietan ez da normalizazio plan bakar bat ere abian jarri eta horrek argi erakusten ditu garatutako hizkuntza-politikaren mugak. Administrazio publikora bideratutako neurriak ez dira plangintza baten barruan garatzen eta ondorioz era isolatuan aplikatzen dira eta alor bakoitzean irizpide desberdinak jarraitu.

Sektore publikoan euskararen erabilera arautzeko lehen pausoak 1990ko hamarkadan ematen hasi ziren eta juridikoki 1994/135 foru dekretua izan zen lehen mugarria. Dekretu honek arautzen zuen euskararen erabilera nafar Administrazioan eta, besteak beste, zehazten ziren helburuak erdiesteko normalizazio-plangintzen beharra aipatzen zuen. Urte gutxi iraun zuen indarrean dekretu horrek ordea eta

Nafarroan ere, belaunaldi berriak euskalduntzeko ildoa izan da arrakastatsuena, baina hori Administrazioak garatutako hizkuntza-politikaren ondorioz baino, herritarren hautuari eta Euskalgintzaren lanari esker izan da. Administrazioak gainera euskararen garapena sustatu ordez oztopatzen ere ahalegindu da, baina esan bezala, herritarren nahiak oztopo horien aurrean kikildu ordez tinko jarraitzen du euskararen aldeko hautua egiten. Dena dela, Nafarroan ere hezkuntza-siste-

75 â&#x20AC;&#x201D; EAEn ere Euskararen Legea izan zen oinarriak ezarri zituena eta ondoren dekretu desberdinak onartu ziren, egun indarrean dagoena herri-Administrazioetan euskararen erabilera normalizatzeko prozesua arautzen duen 86/1997 Dekretua delarik. Era berean, Dekretu honek Administrazioan abian jarri diren Euskara Plan desberdinen oinarriak ezartzen ditu.

Espedientea: 641/2006

nfk

K exa: Nafarroako Gobernuak Turismo arloko jardueretarako ofizial izateko bost lanpostu oposizio bidez betetzeko deialdia egin zuen 2006ko ekainean, (3 IruĂąean aritzeko, 1 Zangozan aritzeko eta 1 Orreagan aritzeko). Frantsesaren eta ingelesaren ezagutza baloratuko dute, euskararena aldiz batere ez. Espedientea: 63/2008

nfk

K exa: 2752/2007 Ebazpenean, Bigarren Hezkuntzako Irakasleen Kidegoan sartu eta bertara igotzeko eta Lanbide Heziketako Irakasle Teknikoen eta Hizkuntza Eskola Ofizialetako Irakasleen Kidegoetan sartzeko deialdia onesten dituena, Bigarren Hezkuntzarako lanpostuetan % 40,36k dute ezarrita euskararen derrigorrezko ezagutza, Lanbide Heziketako lanpostuetan, berriz, % 6,06k soilik; hau da, Lanbide Heziketako 33 irakasletatik 2 besterik ez dira elebidunak izango. Espedientea: 1183/2008

nfk

K exa: Nafarroako Gobernuaren Kultura Departamentuak deialdia egin du liburutegiko arduradun izateko 18 lanpostu oposizio bidez hornitzeko. Lanpostu bakar batean ere ez da nahitaezkoa euskara jakitea, nahiz eta lanpostu batzuk eremu euskaldunerako izan (Lesaka, Etxarri-Aranatz, Irurtzun). Gainera euskararen ezagutza ez da baloratuko oposizio hutsa delako, hau da, lehiaketa faserik ez dagoelako. Espedientea: 1/2009

nfk

K exa: Aurrekontuen Legearen xedapen baten ondorioz euskararen ezagutza derrigorrezkoa duten lanpostuetako herritarrek ezin izango dute parte hartu euskarazko ezagutza derrigorrezkoa ez duten lanpostuetako lehiaketetan. Espedientea: 851/2009

nfk

K exa: Nafarroako Gobernuak 111 Foruzainentzako landeialdia argitaratu du. Lanpostu batean ere ez da derrigorrezkoa euskararen ezagutza eta batean ere ez da baloratzen euskara merezimendu gisa.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.2. Nafarroako Foru Komunitatea

9. TAULA

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.2. Nafarroako Foru Komunitatea

2000/372 foru dekretuak bertan behera utzi zuen. Eremu bakoitzean lehengo neurri murritzak are gehiago murriztu zituen eta orokorrean eremu mistoa eremu ez-euskaldunarekin parekatzeko neurriak jarri zituen abian. Nafar Gobernuak dekretu honetan zehaztutako neurriak garatzeko Vascuencearen Legeak ezarritako eremu bakoitzerako jarduera-plan bat garatu zuen, batez ere herritarren Administrazioarekiko komunikazioak arautzera mugatuz.

Dekretu eta jarduera-plan horien aurka helegiteak aurkeztu ziren eta berriki epaitegiek neurri murriztaile horietako gehienak bertan behera utzi dituzte, baina urte hauetan guztietan neurri horiek atzera bueltarik gabeko ondorioak ere eragin dituzte, batez ere, azken urteetan egin diren lan deialdietan. Dena dela, funtsean gauzak ez dira gehiegi aldatu, euskara jakitea oso lanpostu gutxitan eskatzen da (batez ere hezkuntzan), meritu gisa ere oso lanpostu gutxitan baloratzen da (gainera oso neurri apalean) eta komunikazio publikoei dagokienean ere, Administrazioarekin euskaraz aritzeko eskubidea eremu euskalduna delakoan bizi diren herritarrei soilik onartzen zaie.

tan euskara jakin beharra eskatu ere bai, baina neurri horiek ez dira normalizazio-plangintza baten baitan garatzen. Berriki euskararekin harremana zuten zerbitzu guztiak erakunde bakarrean bildu eta Euskarabidea Institutua sortu du Nafarroako Gobernuak. Institutu hau 183/2007 Foru Dekretuaren bidez sortu zuen eta berau sortzeko arrazoien artean Foru Hobekuntzaren Lege Organikoaren 9. artikulua eta 1986ko Vascuencearen Legearen lehen eta bigarren artikuluak aipatzen ditu. Are gehiago, arrazoien artean Europako hizkuntza gutxituen karta ere aipatzen du (besteak beste, Espainiako Estatuak 1992an onartu eta 2001ean berretsi zuela gogoraraziz). Dekretuak gehiago ere badio: “Nafarroako Gobernuak egoki irizten dio Euskararen Nafar Institutua /Instituto Navarro del Vascuence erakundea sortzeari, modu positibo eta integratzaile batez giza baliabideak eta baliabide ekonomikoak bideratzeko euskara berreskuratzera, sustatzera eta garatzera.”

Egun berean onartu zen euskarazko irakaskuntza arautzeko 159/1988 Foru Dekretuan irakastereduak ezartzeaz gain, irakasleek euskaraz irakasteko EGA edo pareko egiaztagiria izan beharko zutela ere jaso zen. Horrez gain, hezkuntza administrazioan edota ikastetxeetan euskararen erabilera nolakoa izango zen ere arautzen zen. Lehen kasuan ikastetxe publikoetan zenbait kasutan bi hizkuntzetako edozein erabiltzeko aukera onartzen zen (Administrazioarekin...), baina beste batzuetan biak erabili beharra ezartzen zen (aktak, ordutegiak, errotuluak, oharrak...). Herritarren eskariei aldiz herritarrak erabilitako hizkuntzan erantzun beharra jasotzen zuen.

Nafarroan euskararen erabilera arautzen duen dekretuak Administrazio publiko osoari eragiten dio (Hezkuntza, Osasunbidea, Foruzaingoa, Justizia-administrazioa eta Administrazio orokorra), horietako bakoitzaren sail edo departamenduak barne eta zenbaiten kasuan arau bereziak ere badira (Hezkuntza eta Osasunbidean). Euskal Autonomia Elkartean ere antzeko zerbait gertatzen da, Administrazio publiko osoari eragiten dion dekretu bat dago eta gero alor bakoitzean euskararen normalizazioa arautzen duten dekretu edo agindu bereziak daude76. Hala ere, urte hauetan guztietan ez da euskara normalizatzeko inolako plangintzarik garatu Nafarroako Administrazio publikoan, ez plangintza orokorrik ez eta plangintza berezirik ere. Herritarrei Administrazio publikoarekin aritzerakoan eremuen arabera zenbait eskubide aitortzen dizkieten arauak onartu dira, Administrazio publikoko zenbait lanpostutan euskara meritu gisa baloratu izan da eta gutxi batzue-

76 — Administrazio orokorraren kasuan, Euskara Plana arautzen duen aginduak Administrazioko zerbitzu enborrei ez ezik, gainerako alorretako sailei ere eragiten die. Nafarroan Administrazio orokorra edo nukleoa delakoak Foruzaingoa, Osasunbidea, Justizia-administrazioa eta Hezkuntza-departamentua ezik, gainerako guztia hartzen du kontua, bakoitzaren departamenduak barne (hezkuntzaren kasuan ezik). Dena dela, inolako normalizazio-planik ez dagoenez, antolaketa mailako berezitasun honek, gaur gaurkoz, ez du inolako ondorio praktikorik euskararen normalizazioari dagokionez.

zein Hezkuntza kontseilariak behin eta berriz Vascuencearen Legea aldatzeko inolako asmorik ez dutela argitu dutenez, etorkizunean ere helburu horiek ez direla beteko aurreikus dezakegu. Sektore publikoari eragiten dion marko orokor horren baitan, hezkuntzak garapen propioa izan du. Are gehiago, euskararen normalizazioaren ikuspegitik lehen pausoak hezkuntzaren eremuan eman ziren. Gainera sektore hori izan da, bere muga eta hutsune guztiekin, garapen garrantzitsuena izan duen alorra. Euskarazko irakaskuntza arautzeko lehen arauak alor honetan jarri ziren abian eta euskarazko irakaskuntza hori bermatzeko irakasle euskaldunak behar zirenez, hori izan zen Nafarroan langileak euskalduntzeko abian jarri zen lehen eremua ere. Irakasleak euskalduntzeko birziklapen-ikastaroak arautu ziren 162/1988 foru dekretuaren bidez, baina ez zen hezkuntza-sistema osoan euskara normalizatzeko plangintza orokorrik abian jarri. Dekretu honek ikastetxe publikoetako irakasleei ez ezik, pribatuetako irakasleei ere eragiten ziela aipatu behar da.

Era berean, irakasleak ez ziren gainerako langileek bi hizkuntzak menperatzeko ahaleginak egingo zirela ere jasotzen zen, hori bai, lanpostu finkoa zutenei euren lanpostua errespetatuz. Ildo honetatik, eremu euskalduneko lanpostuetan langile hauei bi hizkuntzak menperatu beharra eskatzea ere jasotzen zen, gainerako eremuetan meritu gisa baloratzera mugatuz. Bigarren kasuan, ikastetxe elebidunetan barne dinamika euskaraz egiteko aukera zabaltzen zen eta kanpora begira antolatutako ekintzetan bi hizkuntzetako edozein erabiltzeko aukera ere bai.

Institutuak bere sorrera agirian zehaztu dituen helburuak interesgarriak dira: “herritarrek euskara erabili eta ezagutzeko duten eskubidea babestea, hori bermatzeko tresnak zehaztea eta euskararen berreskurapena eta garapena babestea”. Egun indarrean den legeriarekin baina, helburu horiek betetzea ezinezkoa da eta Institutuko arduradunek

Dena dela, hezkuntzan eman diren aurrerapauso hauek guztiak, batez ere, herritarren beraien bultzadari esker eta Euskalgintzak urteetan egindako lanari esker izan dira. Administrazioa hein handi batean he-

Nolabaiteko garapen berezia izan du ere osasun alorrak, baina inondik inora ez hezkuntzaren maila berean. Administrazio publikorako 135/1994ko Foru Dekretua onartu baino lehen, euskara Osasunbideko zein lanpostutan eskatu behar zen arautzeko 347/1993 Foru Dekretua onartu zen eta ondorioz alorrari nolabaiteko berezitasuna aitortu zitzaion. Gerora, berezitasun hori ere bertan behera gelditu da eta egun osasun alorreko lanpostuak betetzeko ere prozedura orokorra jarraitzen da. Euskara ikastaroei dagokionez ere, Administrazio publikoko gainerako langileei eskaintzen zaien zerbitzu bera eskaintzen da osasun alorrean ere (lehen NAPIn eta egun Euskarabidean eskaintzen direnak). Kasu honetan baina, Nafarroako ospitaleek euskara-ikastaroetan parte hartzen duten zenbait langileren ordezkapenak beren aurrekontutik finantzatzen dituzte78. Azken urte hauetan Nafarroako sektore publikoan langileak kontratatzerakoan jarraitu den politika ulertzeko datuak aztertzea besterik ez dago. Zazpi urte eta erdiko tartean, 2001eko urtarrilaren 1etik 2008ko uztailaren 1era, Nafarroako Foru Komunitateko Administrazio publikoan (Foru Administrazioan eta erakunde autonomoetan) 2.429 lanpostu berri sortu dira eta euskararen ezagutza-eskakizun bezala izan dutenak 610 besterik ez dira izan, hau da, sortutako lanpostu horien laurdena (%25,1) baino ez.

Datua bere orokortasunean ikusita ehuneko adierazgarria dela pentsa daiteke, baina 610 lanpostu horietatik ia guztiak (%96) hezkuntza alorreko lanpostuak direla kontuan hartzen badugu (585 irakasle, lehen hezkuntzako 361, bigarren hezkuntzako 216 eta lanbide heziketako 8), gainerako alorretan lanpostuak betetzeko euskara ez dela kontuan hartzen ondorioztatu behar dugu. Hezkuntzako lanpostuak kanpo utziz euskara jakin beharra ezarri zaien lanpostuen pisua %1,1ekoa besterik ez da. Izan ere, irakasleez gain, euskararen ezagutza eskakizun izan duten lanpostuak 25 besterik ez dira izan eta zenbait euskararekin zerikusi zuzena dutenak gainera (itzultzaile 1, euskara teknikari 1, hizkuntz eskolako irakasle 1)79. Lan deialdietan euskara meritu gisa baloratzeari dagokionez ere egoera tamalgarria izan da: 2.429 lanpostu berri horietatik 30etan soilik aurreikusi da euskara meritu gisa baloratzea (%1,2), 20 eremu euskalduna delakoan eta gainerako 10ak eremu mistoa deitutakoan (guztiak Nafarroako Larrialdi Zerbitzuko lanpostuak)80. Nafarroako euskal hiztunei zerbitzua euskaraz eskaini eta beraien hizkuntza-eskubideak bermatu ahal izateko, langile publiko elebidunak behar dira eta horretarako lanpostuak betetzeko euskara ere jakitea eskatu behar zaie. Lanpostuen ehuneko txiki bati euskara gaitasuna meritu gisa baloratuz ez dira Nafarroako euskal hiztunen hizkuntza eskubideak inoiz bermatuko. B. SEKTORE PRIBATUAREN EUSKALDUNTZEA

77 — Ikastolen mugimenduari begira ere hainbat neurri hartu izan ditu Nafar Gobernuak, besteak beste, hezkuntza eredu hori diruz laguntzekoa, baina ez da ahaztu behar ikastola horiek kontzertatutako beste ikastetxeek betetzen duten funtzio soziala ere betetzen dutela eta ondorioz egun jasotzen duten laguntza egiten den lan horren ordainetan dela, esan bezala, gainerako ikastetxe pribatu kontzertatuek bezala. Hori bai, jakina den bezala, hori ez da beti horrela izan eta Euskalgintza, euskaltzale, guraso eta irakasleek egindako lan eskerga izan da ikastolen sarea sortu, zabaldu eta egonkortu duena. Eta hezkuntza publikoan ere antzeko zerbait gertatu dela esan daiteke. Administrazioaren babesa gerora etorri da, lanik gogorrena egina zegoenean edota beste erremediorik geratu ez zaienean. 78 — Osasunbidean 2007 urtean 9.000 langile inguru ari ziren lanean eta plantilla organikoaren arabera 53 lanpostu baino ez ziren euskara-eskakizun jakin bat zutenak, hau da, Osasunbideko 53 lanpostu eskuratzeko euskara V1 maila eskatzen da. Plantilla organikoko datu horien arabera gainera, 53 lanpostu horietatik 15etan lanpostuak ez du jaberik edo hutsik dago.

Ikusi bezala, Nafarroako Vascuencearen Legean ez da lan-mundua euskalduntzeko inolako arau edo neurririk aurreikusten, eta kasu honetan ezta “sustatu”, “bultzatu”, “lagundu” edota antzeko aditzak erabiliz ere. Foru Hobekuntzak lehenik eta Vascuencearen Legeak ondoren, herritarrei euskaraz aritzeko eskubidea aitortu arren (eremuen arabera betiere), araututako harremanak batez ere eremu publikoarekin zerikusia dutenak dira eta ez da lan-munduaz aipamenik egiten. Vascuencearen Legean Administrazioaz gain, irakaskuntzaz eta komunikabide sozialei buruz ere hitz egiten da, baina lan-munduaz edota alor sozioekonomikoaz hitz erdirik ere ez. 79 — Horiez gain badira ere, 11 administrari, 5 zaintzaile, hezkuntzako 4 inspektore, fisioterapeuta 1 eta logopeda 1, baina ikus daitekeenez foruzain bakar bat ere ez. 80 — Eremu euskaldunean euskara meritu gisa baloratzeko aukera duten 20 lanpostu horietan, 8 foruzain, 4 suhiltzaile, 3 basozain, 2 atezain eta sukaldari, liburuzain eta jarduera anitzetako langile bat aurkitzen dira.

Espedientea: 367/2005

nfk

K exa: Faktura euskaraz helarazteko eskakizunari ezezkoa eman dio RETENAk. Arrazoia, 20 bezerok besterik ez dutela eskatu eta ez duela merezi. Espedientea: 453/2007

nfk

K exa: Ez dago GOLEMen webgunea euskaraz kontsultatzeko aukerarik. Espedientea: 310/2008

nfk

K exa: Apirilaren 29an PIZZA HUTek banatutako eskuorria jaso zuen Iruñerriko bizilagunak etxeko postontzian. Gaztelania hutsean idatzia dago. Espedientea: 461/2009

nfk

K exa: Bezeroak otsailean ezin izan zuen MGOren Berriozarko egoitzan ez harrerako langile ez erizain ez medikuarengandik zerbitzua euskaraz jaso. Erizainak luzatu zion galdetegia eta medikuak sinatzeko luzatutako agiria ere gaztelania hutsean zeuden. Euskarazkorik ez zuten galdetuta, ezetz erantzun zioten. Mediku-azterketaren emaitzak eta prebentziorako informazioa ere gaztelania huts-hutsean jaso ditu. Espedientea: 579/2009

nfk

K exa: IBERDROLAren fakturak euskaraz jasotzen dituen legeak ezarritako Nafarroako eremu euskalduneko herritarrak gaztelania hutsean jaso du fakturarekin batera bidalitako jakinarazpena. Uztailaren 1etik aurrera argindarra merkaturatze-enpresek hornituko dutela adierazten da eta ondorioz, bezeroak hornitzailea aldatu beharko duela jakitera eman. Espedientea: 1327/2009

nfk

K exa: Iruñeko E. LECLERC hipermerkatuak joan den azaroaren erdi aldera Iruñerriko enpresetara bidali zuen gabonetako saskien aldizkaria eta harekin batera heldu zen eskaera-orria gaztelania hutsean ziren. Erantzuna: Nafarroako Foru Komunitateko hizkuntzen erabilerari buruzko lege edo araudirik urratzen ez dutela, ezta inongo hizkuntza-eskubiderik ere adierazi du.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.2. Nafarroako Foru Komunitatea

rritarren eskariari erantzutera mugatu dela esan daiteke, zuzenean aurrerapauso horiek oztopatzen saiatu ez denean77.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.2. Nafarroako Foru Komunitatea

Aurrekari horiekin ez da harritzekoa urte hauetan guztietan Nafarroan alor sozioekonomikoa edo lan-mundua euskalduntzeko inolako plangintza orokorrik abian ez jarri izana. Atal honetan koka daitezkeen ekimen bakarrak Nafar Gobernuak udalei euskara sustatzeko ematen dizkien diru-laguntza murritzak izan daitezke. Izan ere, hainbat udalek, diru-laguntza horien zati bat behintzat, herriko merkataritzan (eta neurri txikiagoan enpresetan) euskararen erabilera sustatzeko erabiltzen dute.

AEK erakundearen eskutik 90. hamarkada hasieran Nafarroako sindikatu guztiek lan-munduan euskara zabaltzeko hitzarmena sinatu zuten. Helburu nagusiak lan hitzarmenetan euskara sustatzea, langileek euskara ikasi eta erabiltzea edota enpresetan euskara gehiago erabiltzea zeuden. Nafarroako Gobernuko Hizkuntza Politikarako Zuzendaritza Nagusiak ere bat egin zuen ekimenarekin, batez ere komunikaziokanpainak sustatzeko dirua jarriz. Baina azken urte hauetan ez da horrelakorik ezagutzen eta horretara bideratutako diru-baliabideak ere aurrez aipatutako udalen diru-laguntza horietara mugatzen da.

Laburbilduz, urte hauetan guztietan Nafarroako Administrazioak ez du enpresa eta eragile pribatuak euskalduntzeko inolako plangintza orokorrik abian jarri eta alor estrategiko horretan eman diren pauso apurrak Euskalgintzaren, udalen edota enpresen eskutik etorri dira81. C. HERRITARREN EUSKALDUNTZEA Nafarroan ez da herritar guztiak euskalduntzeko inolako plangintza edo egitasmo orokorrik garatu. Hezkuntza alorrean Administrazioak zenbait pauso eman behar izan ditu herritarren eta Euskalgintzaren urteetako lanari esker, baina helduak euskalduntzeko ez du inolako neurririk abian jarri eta Euskalgintzako eragileei zenbait diru-laguntza ematera mugatu da, sorreratik urriak izan diren eta urtetik urtera urriagoak diren diru-laguntzak. Euskararen normalizazioaren ikuspegitik lehen pausoak hezkuntzaren eremuan eman ziren eta hori izan da, bere muga eta hutsune guztiekin, garapen garrantzitsuena izan duen alorra. Esan bezala, herritarren hautua eta Euskalgintzaren bultzada izan dira alor honetan eman diren aurrerapausoen motorra. Izan ere, ikusi dugun bezala, Vascuencearen Legeak lehenik eta 1988ko dekretuak ondoren, euskarazko irakaskuntza egon zitekeen eskariaren esku utzi zuten erabat eta oso baldintza zorrotzak ezarri zituzten ikastetxeetan euskarazko ikasle taldeak sortzeko. Administrazioa prozesu hori bultzatu beharrean oztopoak eta trabak jartzen aritu da urte hauetan guztietan, batez ere eremu mistoan eta, nola ez, eremu ez-euskalduna deitutakoan. Hala ere, gero eta herritar gehiagok euskarazko ereduen aldeko hautua egin du eta Administrazioa eskari horri erantzun beharrean aurkitu da. 10. TAULA D EREDUAN MATRIKULATUTAKO IKASLEAK NFKN (2006) NFK

Guztira (0-18)

1. M hezkun- 2. M hezkun- 2. M hezkuntza (0-12) tza I (12-16) tza II (16-18)

D eredua

20,50

26,50

20,20

11,20

B eredua

0,10

0,20

0,10

0,00

A eredua

19,00 58,40

27,50 45,80

10,20 69,50

2,30 86,50

X/G eredua

Iturria: Euskal Herria datuen talaiatik. Kontseiluak egindakoa.

81 â&#x20AC;&#x201D; Orkoiengo Mapsa enpresa izan da Nafarroan euskara-planetan aitzindari.

Adibidez, Nafarroan 1982-1983 ikasturtean D ereduan ari ziren Haur Hezkuntza eta Lehen Hezkuntzako ikasleak %6,6 besterik ez ziren eta 2004-2005 ikasturtean jada %26,5 dira. Hazkunde hori iraunkorra izan da urte hauetan guztietan, azkenaldian motelaldia nabaritu den arren. Parean euskararik gabeko irakasteredua (G eredua) indarra galduz joan da: 1990-1991 ikasturtean ikasleen %75,8 ari bazen eredu honetan, 2004-2005 ikasturtean %45,8 dira. Oraindik ere ehuneko garrantzitsua dela ukatzerik ez dago eta lan asko dago egiteko ikasle horiek ere euskaraz ikas dezaten, baina egindako lanaren fruituak ere hor daude eta, aurrez esan bezala, Administrazioa bidelagun izan gabe. B ereduak Nafarroan ez du arrakasta handirik izan eta A ereduak aldiz gero eta ikasle gehiago biltzen ditu: 1999-1991 ikasturtean %7,2 ziren eta 2004-2005 ikasturtean %27,5. Administrazioak ezarritako oztopoak garrantzitsuak izan dira, batez ere euskarazko ikasle taldeak osatzeko gutxieneko kopuruaren bidez gauzatu direnak. Taldeak osatzeko eremu mistoan eta ez-euskaldunean 20 ikasleko ratioa ezarri zen 1988 urtean (15 landa eremuan) eta urte hauetan guztietan horrela mantendu da nahiz eta gero eta haur gutxiago jaio. Ezagunak izan dira oztopo hauek gainditu asmoz gurasoek eta Euskalgintzak Nafarroa osoan eta batez ere IruĂąerrian garatutako borrokak. Esan beharrik ez dago, Bigarren Hezkuntzan eta batez ere Lanbide Heziketan edota Unibertsitatean hutsuneak are nabarmenagoak direla eta ikastetxe gehienak eremu mistoan kokatzen diren heinean, lehen mailetan euskaraz ikasi duten gehienei gerora DBHn, LHn edota Unibertsitatean gaztelaniaz ikasi beharra inposatzen zaie, euskararen normalizazioaren ikuspegitik horrek dituen ondorio guztiekin. Helduen euskalduntze-alfabetatzean Administrazioaren ekimena hutsaren hurrengoa izan dela ere esan daiteke. Ez da helduak euskalduntzeko plangintza orokorrik garatu eta HEA mugimenduari oztopoak besterik ez zaizkio jarri. Azkenean egindako lanari esker eta, hein handi batean, herritarren eskaria ezin saihestuz, Administrazioak HEA mugimendua aitortu behar izan du, baina kasu honetan zenbait dirulaguntza ematera mugatu dira. Aurrerago ikusiko dugun bezala, diru -laguntza horiek oso urriak izan dira hasiera hasieratik eta azken urte hauetan are gehiago murrizten ari dira. Azken bi hamarkada hauetan Nafarroan milaka heldu euskara ikasten aritu dira. Lehen urteetan 2.500 lagun baino gehiago matrikulatzen ziren eta 1993 urtean 3.000 ikasleko muga gainditu ere gainditu zen. Gerora kopuruak apalduz joan dira, besteak beste, Administrazioak ez duelako helduak euskalduntzeko politika egokirik garatu, baina Administrazioaren murrizketa eta traben gainetik, azken urte hauetan 1.500

ikasle inguru izaten dira urtero euskara ikasteko matrikulatzen direnak. Dena dela, datu zehatzak lortzerik izan ez dugun arren, AEK eta IKAko euskaltegietako ikasle kopuru horiei, euskaltegi publikoetako eta beste euskaltegi txiki batzuetako ikasleak ere gehitu behar zaizkie (beste mila ikasle inguru) eta ondorioz Nafarroan urtero bataz beste euskara ikasten ari diren helduak 3.000 inguru direla esan dezakegu.

Espedientea: 804/2005

11. TAULA

K exa: Nafarroako Gobernuak oztopoak jarri dizkie Arrotxapeako Patxi Larraintzar ikastetxean D ereduan matrikulatu diren ikasleei.

AEK 2.678

IKA

GUZTIRA

Espedientea: 612/2007

2.678

1987

2.689

1990

1.645

1.084

2.729

1993

1.966

1.203

3.169

2000

1.184

1.159

2.343

2003

1.425

893

2.318

2006

848

603

1451

2009

928

552

1.480

2.689

Iturria: Jakin aldizkaria (137. zenb.), BAT aldizkaria (62. zenb.) eta Euskarabidea. Kontseiluak egindakoa. Oharra: AEK eta IKAz gain, Nafarroan badira beste euskaltegi batzuk (publikoak zein pribatuak), baina ez dugu horietan urte guztietako datuak eskuratzerik izan.

Euskalgintzak helduei euskara behar bezala irakasteko azpiegiturak lortzen, irakasleak prestatzen, metodologia hobetzen edota ikasleak erakartzen lan izugarria egin du. Soldata urriekin eta lan baldintza eskasetan aritu dira urteetan zehar hainbat irakasle eta horrek helduen euskalduntze-prozesua izugarri baldintzatu du Euskal Herri osoan, baina bereziki Nafarroan eta gero ikusiko dugun bezala, baita Ipar Euskal Herrian ere. Administrazioaren diru-laguntzak urriak ikasleen matrikulen zati txikia ordaintzera mugatzen dira eta diru-laguntza urri horiek are gehiago murriztean, ikasleen matrikulak garestitzea edo irakasleen soldatak murriztea beste aukerarik ez du izan HEA mugimenduak, batak zein besteak dituen ondorio kaltegarriekin82. Nafarroan azken urteotan erabaki diren diru-laguntzen murrizketak, ikus daitekeenez, ikasle kopuruan ere bere eragina du, nahiz eta, noski, hori ez den kopuru horretan eragiten duen faktore bakarra. 82 â&#x20AC;&#x201D; Baina diru-laguntzen murrizketaz gain HEAk bestelako erasoak ere jasan ditu eta azkenaldian Korrikaren aurka ere ekin diote Nafarroako Gobernuko ordezkariek. Eraso juridiko-mediatiko horiek, besteak beste, herritarren pertzepzioan ere ondorioak izaten dituzte.

Urte hauetan guztietan haur eta gazteak euskalduntzen eta beste maila batean helduak euskalduntzen ere aurrerapauso garrantzitsuak eman direla ukatzerik ez dago. Dena dela, argi dago ere aurrerapauso horiek eman arren, euskararen ezagutza unibertsala lortzetik oso urrun gaudela oraindik ere. Lan asko dago egiteko oraindik herritar guztiak euskaldundu arte. Inkesta soziolinguistikoaren arabera, azken 15 urte hauetan 16 urtetik gorako erdal elebakarrak 1991 urtean %85,8 izatetik 2006an %81,3 izatera pasatu dira. Aurrera egin dugu, baina oraindik asko dago egiteko. AEK eta IKA alor honetan egiten ari diren lana izugarria da, baina argi dago ezinezkoa izango dela epe onargarri batean Nafarroako heldu guztiak euskalduntzea Administrazioaren benetako inplikaziorik gabe. 12. TAULA EUSKARAREN EZAGUTZAREN BILAKAERA NFKAN (1991-2006) Guztira Euskal elebiduna Elebidun orekatua Erdal elebiduna Elebidun hartzailea Erdaldun elebakarra %

2001

2006

nfk

K exa: Ekainaren 21ean errenta aitorpena egitera joan da BaraĂąaingo bulegora eta ezin izan du zerbitzua euskaraz jaso. Aldez aitzinetik errenta aitorpena euskaraz egiteko eskaera egina zuen eta ez zuela arazorik izanen erantzuna zioten idatziz. Espedientea: 98/2008

nfk

K exa: Osasunbideako zuzendariaren 685/2005 Ebazpenaren bidez Osasunbideak, besteak beste, Lekunberriko osasun etxeko administrari-laguntzaile lanpostu hutsa merezimenduzko lekualdatze lehiaketaren bidez betetzeko deialdia onetsi zuen. Euskaraz jakitea merezimendu kualifikatu gisa baloratuko dela ezartzen du deialdiak. Merezimenduen balorazioa eginda, lanpostua hartuko duen langileak ez daki euskaraz, eta ondorioz ezin izanen du zerbitzua euskaraz eskaini, Larraun, Lekunberri eta Araitz-Beteluko biztanle euskaldunen kopurua %75-80 ingurukoa izan arren. Espedientea: 694/2008

nfk

K exa: NAFARROAKO GOBERNUAk Dekretu zirriborroa aurkeztu du lanpostu publikoetan euskararen ezagutza merezimendu gisa baloratzeko. Zenbait kasutan orain arte baino gutxiago baloratuko da euskararen ezagutza.

1991

1996

420.712

437.214

468.746

508.961

16.304

14.485

16.434

14.762

10.693

11.840

14.359

16.682

Espedientea: 1034/2009

13.170

15.752

17.548

24.940

19.273

42.835

30.994

38.628

361.272

352.302

389.411

413.949

85,9

80,6

83,1

81,3

K exa: Zintronigoko eskolan euskara ikasi nahi duten ikasleei hainbat oztopo jartzen zaie, besteak beste, frantsesa ezin aukeratzea edota matematika eta gaztelaniari buruzko tailerretan ezin parte hartzea.

Iturria: Inkesta soziolinguistikoak. Kontseiluak egindakoa.

nfk

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.2. Nafarroako Foru Komunitatea

Euskaltegietako matrikulazioen bilakaera NFKan (1984-2009) 1984

nfk

Hiru hamarkadaren ondoren, Nafarroan 16 urtetik gorako biztanleen %80a baino gehiago erdaldun elebakarra da oraindik eta beste asko elebidun hartzaileak edota erdal elebidunak dira, hau da, ez dute euskara behar bezala menperatzen. Baina esan bezala, egoera horren atzean ez daude soilik hezkuntzan edota helduen euskalduntze-prozesuan egon badauden hutsuneak. Beste eremuetan abian jarri ez diren normalizazio -plangintzek ere zerikusi handia dute egungo egoera trakets horretan.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.3. Ipar Euskal Herria

2.2.3. Ipar Euskal Herria

Ipar Euskal Herrian, esan daiteke, 90. hamarkada arte itxaron behar izan dela botere publikoek hizkuntzaren eremuan neurriak hartzen hasteko. Izan ere, 1992an, Euskal Herria 2010 lurralde prospektiban euskara eta euskal kultura kontuan hartu zituzten, eta gero, 1997 urtean, hizkuntza-antolaketa Euskal Herriko lurralde garapen-egitasmoan sartu zuten. Honela, 2000 urtean Ipar Euskal Herriko Hitzarmen Berezian hizkuntza-politikarentzat berezko saila onartu zuten eta hurrengo urtean hizkuntza-politikarako Obragintza Publikoa sortu. Jarraian, 2001 urtean, Hizkuntza Kontseiluak bere ateak zabaldu zituen eta 2004 urtean azkenik Kontseilu hori desegin eta Euskararen Erakunde Publikoa sortu. Ordura arte, euskara normalizatzeko pausoak eman ziren, baina batez ere hezkuntza-alorrean. Gainerako alor guztietan emandako pausoak ez dira hain sakon eta garrantzitsuak izan eta zenbait sektoretan oraindik ere ez da inolako ekimenik abian jarri. Esan bezala, berriki Euskararen Erakunde Publikoa jarri da abian eta alorrez alor zenbait egitasmo garatzen ari dira, baina alor jakin batzuk euskalduntzeko ez dago inolako plangintzarik eta beste batzuetan aurreikusitakoak ez dira nahikoak. Erakundearen helburuak jasotzen dituen Hizkuntza Politika Proiektuaren arabera, helburu nagusia hiztun osoak lortzea da eta lehentasuna haur eta gazteengan eragitea. Horretarako hiru eremu nagusi bereiztu dira (lehen haurtzaroa, familia-transmisioa eta irakaskuntza) eta horietan eragiteko hainbat lan esparru (hedabideak, aisialdia, bizitza soziala, argitalpenak eta toponimia). Horiei, beste maila batean, helduen euskalduntzea eta ikerkuntza gehitu zaizkie, baina ez da ezer esaten Administrazio orokorra, osasun alorra, herrizaingoa edota sektore pribatua eremu garrantzitsuei buruz. Hau da, orain arte ez da euskararen normalizaziorako estrategikoak diren sektoreetan inolako ekimenik abian jarri eta aurrerantzean ere, Euskararen Erakunde Publikoa abian jarri arren, ez da inolako ekimenik aurreikusten euskararen normalizaziorako gakoak diren eremuetan. Inondik inora, helburu interesgarri eta garrantzitsuak dira, baina ondoren ikusiko dugun bezala, gabeziak ere nabarmenak dira oraindik.

A. SEKTORE PUBLIKOAREN EUSKALDUNTZEA Sektore publikoan orokorrean, esan bezala, oso ekimen gutxi jarri dira abian eta ia guztiak hezkuntza-alorrera mugatu dira. Izan ere, bertan eman dira aurrerapauso garrantzitsuenak, baina esan bezala, ikastolen mugimenduak, gurasoek, irakasleek eta oro har Euskalgintzak bultzatuta, ez Administrazioaren beraren ekimenez. Gerora, noski, Nafarroan bezala Ipar Euskal Herrian ere, Administrazio publikoek ikastolek betetzen duten funtzio soziala onartu behar izan dute eta azkenean ikastolei gainerako ikastetxe pribatuen antzeko estatusa aitortu zaie, horrek esan nahi duen guztiarekin (diru-laguntzak, irakasleak...). Gerora bestelako ikastetxe pribatuetan ere euskarazko eskaintza indartuz joan da eta hezkuntza publikoan ere pausoak eman dira, baina kasu honetan ere gurasoak eta zenbait Herriko Etxe izan dira Administrazio orokorra bide horretara ekarri dutenak. Administrazioa beti atzetik ibili da eta hainbatetan sortutako ekimenak laguntzen baino, horiek oztopatu edota indargabetzen. Horren lekuko izaten dira, esaterako, urtero euskarazko ikastetxeetan eta batez ere ikastoletan salatzen diren irakasle edota azpiegitura gabeziak83.

guntzak eman behar izan dizkio ikastolen mugimenduari. Bestelako ikastetxe pribatuetan ere euskarazko eskaintza indartzen ari da eta hezkuntza publikoan ere pausoak eman dira, baina kasu honetan ere gurasoen eta Herriko Etxeen bultzadari esker. Administrazio orokorra beti atzetik ibili da eta gehienetan oztopoak jartzen. Ikusi bezala, hezkuntza-alorrean Frantziako Estatuak ez du euskarazko irakaskuntza bermatzeko inolako araurik garatu, baina praktikan euskarazko murgiltze-eredua onartzen du, nahiz eta Frantziako Konstituzioak ezartzen dituen frantsesezko gutxieneko orduak ez bete. Administrazioaren jarrera horrek euskarazko murgiltze-ereduaren hazkunde eta hedapena ahalbidetu du, baina ez da ahaztu behar garapen horrek ez duela beharko lukeen lege babesik. Sektore publikoko gainerako alorretan ez da euskara normalizatzeko plangintza berezirik abian jarri eta eman diren pausoak oso urriak izan dira. Ez da Administrazio orokorra euskalduntzeko inolako plangintzarik abian jarri, ez eta osasun alorra, herrizaingoa edo justizia-administrazio bezalako zerbitzu publikoak euskalduntzeko ere. Herriko Etxeak izan dira, euskara sustatzeko neurriak abian jarri dituzten Administrazio publiko bakarrak. Hezkuntza alde batera utziz, sektore publikoan, Frantziako Estatua, Akitaniako Eskualde Kontseilua edota Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Nagusia euskal kulturaren aldeko zenbait diru-laguntza ematera mugatu direla esan daiteke. Dena dela, azken urte hauetan Administrazio horiek poliki-poliki eta Euskalgintzaren bultzadari esker, euskara sustatzeko pausoak eman behar izan dituzte. Lehenik eta behin 1992 urtean Euskal Herria 2010 lurralde prospektiban euskara eta euskal kultura kontuan hartu zituzten, gero 1997an hizkuntza antolaketa Euskal Herriko lurralde garapen-egitasmoan sartu zuten, 2000 urtean Euskal Herriko hitzarmen berezian hizkuntza-politikarentzat berezko saila onartu zuten, hurrengo urtean hizkuntza-politikarako Obragintza Publikoa sortu zuten eta azkenik 2004 urtean Euskararen Erakunde Publikoa.

Pausorik sendoenak hezkuntza-alorrean eman dira eta batez ere ikastolen mugimenduari esker. Nafarroan bezala, Ipar Euskal Herrian ere, Administrazio publikoak ikastolek betetzen duten funtzio soziala onartu behar izan du eta gainerako ikastetxe pribatuen pareko diru-la83 â&#x20AC;&#x201D; Aurten, 2009-2010 ikasturtean, EEPk bitartekari papera bete du Seaska eta Hezkunde Nazionalaren artean eta 3 urterako hitzarmena sinatu dute aipatutako gabezia horiek errepika ez daitezen.

Euskararen Erakunde Publikoa Frantziako Estatuak, Akitaniako Eskualde Kontseiluak, Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Nagusiak, Euskal kultura sostengatzen duen Herrien arteko Sindikatuak eta Euskal Herriko Hautetsien Kontseiluak osatu zuten eta bere lehen lana Ipar Euskal Herrian euskara sustatzeko ildo nagusiak adostea izan zen. Euskalgintzak prozesu horretan parte hartu zuen arren, egindako ekarpenak ez ziren kontuan hartu eta beraien kabuz â&#x20AC;&#x153;Hizkuntza-politika proiektuaâ&#x20AC;? izeneko egitasmoa onartu zuten 2006 urtean.

Esaterako, 2001 urtean, Baiona, Angelu eta Miarritze gunean gurasoen iritziak jaso asmoz ikerketa burutu zen eta gurasoen %56 euskarazko irakaskuntzaren aldeko agertu zen. Emaitza horiek ikusita, Euskararen Erakunde Publikoaren lehen ekimena ingurune horretan informazio liburuxka baten banaketa izan zen eta ondorengo urteetan ere helburu berarekin sentsibilizazio ekintzak bideratu dira bertako hedabideen bidez. Parean, euskarazko ikasmaterialak sortzea helburu duen Ikas euskal pedagogia-zerbitzua sendotzeko urratsak eman dira eta bestelako ikasmaterialen ekoizpenak ere diruz lagundu dira. Hasiera hasieratik, irakaskuntza Euskararen Erakunde Publikoaren ildo estrategikoa izan dela esan daiteke. Egitasmoak euskal hiztun kopurua emendatzea zuen helburu, baina erakundearen jarduna hiru printzipiotan oinarrituko zela ere jaso zen eta horiek agerian utzi zituzten egitasmoaren mugak. Izan ere, Euskararen Erakunde Publikoaren jarduna “legediaren errespetuan, jarrera bultzatzailean eta eragileen hautuzko parte hartzean” oinarrituko zela erabaki zen. Ondoren ikusiko dugunez baina, indarrean den legeria aldatzen ez duen eta hautu librean oinarritzen den heinean, lehen urteetako emaitzak oso mugatuak izan dira. Ondorioz Euskararen Erakunde Publikoak abian jarritakoa egitasmoa edo plangintza baino “ibilbide orria” izan dela esan daiteke. Hizkuntza Politika egitasmoak 12 erronka nagusi finkatzen zituen hiru multzotan sailkatuak: hizkuntzaren transmisioa lehenik (familia transmisioa, lehen haurtzaroa eta irakaskuntza), hizkuntzaren erabilera ondotik (hedabideak, aisialdiak, argitalpena, bizitza soziala, toponimia) eta zeharkako eremuak azkenik (helduen euskalduntzea, hizkuntzaren kalitatea, hizkuntza-ikerketa, motibazioa). Hizkuntza Politika egitasmoa abian jartzea urrats garrantzitsua izan da Ipar Euskal Herrian. Izan ere, lehenik Antolaketa eta Garapen Eskeman eta ondoren Hitzarmen Berezian lehen aldiz hizkuntzaren etorkizunaren inguruko kezkak ageri baziren, Euskararen Erakunde Publikoaren eskutik lehen aldiz hizkuntza-politika egituratu bat eraiki zen, Euskalgintzak urteetan galdegindako egitura sortuz. Euskalgintzak egitasmoa lorpen bezala ikusi arren, parean Hizkuntza Politika horren gabeziak ere agerian utzi zituen:

• Hasteko, Estatuak ez zion euskarari estatus egokirik aitortzen, ez eta corpus juridiko egokirik ere eta, noski, Euskararen Erakunde Publikoak berak ere, ez zion euskarari estatus egokirik eskaintzen, ez eta hori kontuan hartua izan zedin inolako proposamenik ere. Bi gabezia nagusi hauek egitasmoaren beraren eraginkortasuna zalantzan jartzen zuten eta ondorioz lor zitezkeen balizko emaitzak ere bai, dena dela, ondoren ikusiko dugun bezala, ez ziren bakarrak izan. Hizkuntza-eskubideak ez ziren aipatu ere egiten eta ondorioz herritarrak babesik gabe utzi ziren hizkuntza-eskubideen urraketaren aurrean. • Bestalde, araubidea bazterturik, hizkuntza-politika garatzeko eragileen borondatezko parte hartzea aurreikusi zen eta ondorioz, aurrez jada zalantzazkoak bezala ikusten ziren balizko emaitzak are gehiago baldintzatuz. Hautu librean soilik oinarritutako hizkuntza-politika aurreikusten zen eta horrek araurik gabeko hizkuntza-politikaren mugak are ageriagoan uzten zituen. • Euskararen Erakunde Publikoak Euskalgintzarekin elkarkidetzan aritzeko borondatea agertu arren, eguneroko lanean benetako elkarlana bideratzeko zailtasunak izan dira. Euskararen Erakunde Publikoak Euskalgintzak ez zituen ahalmen eta baliabideak zituen heinean, plangintzaren betetze-maila emankorragoa izan behar zuen, Euskararen Erakunde Publikoak Euskalgintzak baino haratago joan behar zuen, ausartago izan, baina errealitatea ez da hori izan. • Lehen egitasmo hartan helburu, epe eta neurgailu zehatzak ere falta ziren, ondoren egindako lana eta lortutako emaitzak behar bezala baloratu ahal izateko. Helburu kualitatiboak eta kuantitatiboak definitu behar zirela eskatu zen, baina honetan ere z zitzaion Euskalgintzari inolako jaramonik egin. Era berean, epe zehatzak zituen hizkuntza-politika behar zela eskatu zen, egitasmo orokorra osatzen zuten proiektu guztiek izan beharko luketela epe jakin bat, baina honetan ere irizpideak oso orokorrak izan ziren. Eta berdin bitarteko edo baliabideen atalean ere. • Ildo beretik, Euskalgintzak Administrazio Nagusitik Toki Administraziorainoko hizkuntza-politika behar zela aldarrikatu zuen, baina Estatuko ordezkari ziren administrazioak egitasmotik kanpo utzi ziren (Prefektura, Suprefektura...) eta Tokiko Administrazioari parte ez hartzeko aukera eskaini zitzaion. • Orokorrean egitasmo orokorra gauzatzeko plangintza zehatzak falta ziren eta ondorioz ezinezkoa zen egitasmoak nola garatuko ziren ezagutzea. Bereziki aipagarria izan zen Alor Sozioekonomikoa euskalduntzeko egitasmoen gabezia edota Administrazioen funtsezko

Espedientea: 67/2004

ieh

K exa: Baionako Lizeoan euskarazko irakasle posturik ez sortzea erabaki du Ministerioak. Espedientea: 575/2005

ieh

K exa: Poissyko espetxean egindako ekimenagatik DEMO eta ZUZEN taldeko kideei egin zieten epaiketan, Zuzen taldekoek euskaraz deklaratu ahal izan zuten; Demoek aldiz, ez. Espedientea: 792/2005

ieh

K exa: Herritarrak ezin izan du zerbitzua euskaraz jaso Baionako TRÈSOR PUBLICeko bulegoan. Espedientea: 1091/2006

ieh

K exa: Hezkuntza Ministerioak behar baino irakasle gutxiago esleitu dizkio SEASKAri. Espedientea: 420/2008

ieh

K exa: Martxoaren 14an herritarrak ezin izan zuen Baionako egoitzako harrerako emakumezko bi langileengandik zerbitzua euskaraz jaso. Horrez gain, bigarren eraikinean emakumea arrunt asaldatua agertu zitzaien eta amorruz tratatu zituen, herritarraren iritziz. Espedientea: 633/2009

ieh

K exa: URSSAF – Unions de Recouvrement des Cotisations de Sécurité Sociale et d’Allocations Familialesek ekainaren 9ean igorri Enquête de satisfaction 2009 gutuna eta galdategia frantses hutsean ziren. Espedientea: 1108/2009

ieh

K exa: Irailaren 26 eta 27an antolatu La Fête de la Corniche bestaren karietara Pirinio Atlantikoko Kontseilu Orokorrak plazaratu afixa frantses hutsean da.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2..3. Ipar Euskal Herria

Helburu nagusia hiztun osoak areagotzea zela jaso zen eta horretarako lehentasuna haur eta gazteak euskalduntzea izango zela. Ondorioz ez da harritzekoa lehen urteetako bere ildo nagusia irakaskuntzan kokatzea. Honela, 2001-2004 tartean, Ipar Euskal Herriko Hitzarmen Bereziko lehentasunen artean irakaskuntza ezarri zen, bi ardatzen inguruan: familien sentsibilizazioa eta ikas-materialgintzaren ekoizpena.

zerbitzuak euskalduntzeko biderik ez aurreikustea. Era berean, egitasmoa azaltzen zuen idazkian zehar aditz lauso anitz erabiltzen ziren, zer proposatzen zen argi ez utziz eta horrela, besteak beste, egindako lana neurtzeko bidea zailduz. • Egitasmoak araubidea baztertu eta borondatean oinarritutako bidea egin nahi zuen eta ondorioz diru-laguntzen bidea onetsi zen. Bada, diru-laguntzen banaketarako irizpideak ez ziren zehazten eta ez ziren aurreikusi atalkako diru-poltsen sorrera. Ondorioz, lehen deialdietan, diru-laguntzen banaketa oso desorekatua izan zen, bai egitasmoen artean baita atalen artean ere. Dena dela, hizkuntza-politika ausarta garatzeko aurreikusi zen aurrekontua murritzegia zen eta hori ere salatu zuen Euskalgintzak.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.3. Ipar Euskal Herria

• Egitasmoak lehentasun osoa euskararen ezagutza areagotzean jarri zuen, hau da, haur eta gazteak euskalduntzen eta horretarako hizkuntza-politikaren lehentasun osoa irakaskuntzara bideratu zuen. Honela, beste lurraldeetan egindako akats bera errepikatu zen, euskararen normalizazioa soilik hezkuntzaren bidez lortu nahi izatean eta euskararen erabilera bultzatzeko beste alor eta beste bideak baztertuz.

Oro har, hizkuntza-politikarako egitasmoa gainditu ezinezko mugekin jaio zen, bere oinarrizko printzipioak indarrean zegoen araudia errespetatzea eta eragileen borondatezko parte hartzea ziren heinean. Eta oinarrizko muga horiei, gainerako gabeziak gehitzen bazaizkie, ez da harritzekoa azken bost urte hauetan lortutako emaitzak hain mugatuak izatea. Izan ere, horiek ziren egitasmoa aurkeztu zenean Euskalgintzak aurreikusten zituen hutsuneak, baina ordutik hainbat urte pasatu dira eta orain jada egindako lanaren gaineko balorazioa egin daiteke84. Honela bada, berriki Euskararen Erakunde Publikoak orain arte garatutako ekintzen bilana plazaratu du. Bestalde, Hezkunde Nazionalak, Barne Ministerioak eta Kultura Ministerioak osatutako ordezkaritza batek ikuskaritza prozedura abiatu du Euskararen Erakunde Publikoari buruz. Testuinguru honetan, Euskararen Erakunde Publikoko ordezkariak aholkularitza batzordeko eragileekin bildu dira, egitura nola berritu edota hobetu hausnartzeko. Dena dela, ikuskaritzaren emaitzak eta gomendioak oraindik ez dira argitaratu.

84 — Egitasmoaren bideragarritasunaren ikuspegitik, 2010 urte garrantzitsua izanen da: alde batetik, Hizkuntza Politikaren lehen balantzea egiteko eta 2010-2016 epealdirako jokabide-esparruak, orientabideak finkatzeko urtea izanen delako eta bestetik, Euskararen Erakunde Publikoaren egitura berritu edo desegiteko urtea izango delako.

Euskararen Erakunde Publikoak plazaratutako bilana ikusita esan dezakegu, 2006ko Hizkuntza Politika egitasmoaren baitan jasotako 12 erronka nagusietatik 5 izan direla gehienbat landu edota egituratzen hasi direnak. Familia-transmisioaren edota aisialdiaren eremuan ez da inolako esku hartzerik bideratu eta beste hainbat eremutan ekintza puntualak besterik ez dira garatu.

 

 





Irakaskuntza alorrean , ikusi bezala, egoeraren diagnosia bideratu ondoren, euskarazko irakaskuntza eskaintzen duten hiru sareen (publikoa, kristaua eta Seaska) garapena zuen helburu Euskararen Erakunde Publikoak. Lehen epealdi horretan 30 gune elebidun berri ireki dira, lehen maila bukaerarako gaitasunen neurketa dispositiboa osatu da eta lehen mailako irakaskuntza elebidunen antolaketarako dokumentu markoa ere osatu da. Ondoko epealdian, Euskararen Erakunde Publikoaren xedea irakaskuntza teknologiko eta profesionala, laborantza irakaskuntza eta goi-mailako ikasketak garatzea izango omen da. Hedabideen alorrean Euskararen Erakunde Publikoak emandako pausoak nahiko mugatuak izan dira. Batetik laguntza ekonomikoak edota profesionalizatzerako laguntzak eman dira eta hedapen digitalerako bidea irekitzeko urratsak ere eman dira. ETB1 telebista katearen hedapenaren edota mantenuaren parte bat ere bere gain hartu du Euskararen Erakunde Publikoak eta kate hori legeztatzeko urratsak ere eman ditu. Euskarazko hedabideen sustapenerako publizitate kanpainak ere egin ditu, batetik balizko erosleei begira euskarazko prentsa eros dezaten eta bestetik publiko zabalari begira, euskarazko eskaintza ezagutu dezaten. Bestalde, tokiko hedabideetan euskararen eskaintza garatzeko ahaleginak ere egin dira, hala nola, tokiko telebista pribatu

batekin partaidetzan edota idatzizko egunkari batekin. Dena dela, telebista eta irrati publikoari dagokionez ez da euskarazko eskaintza handitzea lortu (egunean ordu bat eskaintzen zaio euskarari irrati publikoan eta minutu bat telebistan). Are gehiago, egoerak okerrera egin du gainera. Telebista publikoan lehen euskarari urtean 5 ordu eskaintzen zitzaizkion eta egun 3 ordu besterik ez. Irratiei doakienez, 2006 urtean FM bidezko hedapenerako frekuentzia plan berria plazaratu zen (10 urtero eskaintzen dira frekuentzia berriak) eta Ipar Euskal Herrian frekuentzia berri bat eskaini, baina lehiaketara euskara erabiltzen zuten tokiko irratiak ere aurkeztu ziren arren, frekuentzia berria frantses irrati nazional bati esleitu zitzaion. Beraz, aurrera egin ordez atzera egin da eremu zehatz horretan, aurrez urria zen eskaintza are gehiago murriztuz eta horrek agerian uzten ditu, besteak beste, hainbat eremutan eragiteko Euskararen Erakunde Publikoak dituen mugak. Bizitza soziala bezala definitutako atalean, botere publikoek orain gutxi arte ez dute inolako plangintzarik abian jarri eta Euskalgintza izan da eremu honetan lan egin duen bakarra, batetik, Herriko Etxeetan euskara planak zabalduz eta bestetik herrietako eragileei, edota eragile nagusiei neurriak hartzeko aukera eskainiz. Euskararen Erakunde Publikoak eremu honetan emandako lehen pausoa eragile zenbaitek garatutako ildoak bereganatzea izan zen, besteak beste, Administrazio publikoei begirako ildoa edota itzulpen-zerbitzua bere eginez. Bestalde, Euskararen Erakunde Publikoak tren zerbitzuak kudeatzen dituen SNCF erakundean euskararen presentzia areagotzeko ardura bere gain hartu zuen, aurrez Euskalgintzak egoera salatzeko egindako hainbat ekintzen ondoren. Bizitza sozialaren eremu zabal honi doakionez, Euskalgintzak hasieratik atal desorekatua zela adierazi zuen. Izan ere, bertan administrazioa eta alor sozio-ekonomikoa ez ziren desberdintzen, oso ekimen puntualak aurkezten ziren eta eragile konkretu batzuekiko lana zerrendatzera mugatzen zen. Oro har, ez zen euskararen normalizaziorako benetako plangintzarik aurkezten. Alor honetan ere, arkitektura juridikoaren gabezietan edota hautu librean oinarritutako hizkuntza-politika baten mugak berriz ere agerian gelditu dira. Azkenean, SNCF delakoan euskararen presentzia areagotzeko konpromisoa ezerezean gelditu da eta gauza bera gertatu da beste eragile nagusi batzuen kasuan ere, guztiak Euskararen Erakunde Publikoaren mugen lekuko. Gai honekin Euskararen Erakunde Publikoak jarraipen eta animazioaren beharra agerian utzi izan ditu, baina Euskalgintzaren giza baliabideen inguruko muga berdin-berdinak atzeman ditu. Balantzean ageri den bezala, Euskararen Erakunde Publikoak tokiko aginteekin partaidetza dispositibo bat bideratu du (euskara teknikari sarea osatuz), baina horrek ere bere mugak ditu, besteak beste, herri

Oro har, lehen epealdian indarra belaunaldi berriei begirako transmisioari eman zaio, hau da, lehen haurtzaroa eta irakaskuntza orokorrari. Erabilerari doakionez, ez da osoki landu den alorra izan eta soilik hedabideak, argitalpenak eta bizi soziala landu dira eta horiek muga nabarmenekin. Epealdi berriaren iparrorratzak oinarrizko helburu berdinekin jarraitzen du, hau da, hiztun osoen sorrera, lehentasunez haur eta gazteei begirakoa, baina erronka bakoitzaren lanerako printzipioak aurreko berak dira (legediaren errespetua, jarrera bultzatzailea eta eragileen hautuzko parte hartzea) eta ondorioz, mugak ere bai. TRANSMISIOAren eremuak

ERABILERAren eremuak

•Lehen haurtzaroa: •Argitalpena: harrera kolektiboa liburuaren ekonomia Politika •Irakaskuntza: egituratua irakaskuntza •Bizitza soziala: orokorra euskarateknikari sarea

Ekintza puntualak

ZEHARKAKO eremuak •Helduen euskalduntzea: zertifikazioa, formazio-planak

•Hizkuntza •Hedabideak: promoziokalitatea: hiztegia, kanpaina, ETBren baliotzeak hedapena •Toponimia: baliotzeak •Bizitza soziala: euskararen •Ikerketa: erabileraren erakundeen garapena eta proiektuen sostengua •Motibapena: sentsibilizazioekintzak

•FamiliaEsku hartzerik ez transmisioa

•Aisialdia

Aurrera begirako asmoei dagokienez, azken urte hauetako bilanarekin batera 2010-2016 epealdirako egitasmo berriak aurkeztu ditu Euskararen Erakunde Publikoak. Hasteko sei urteko epealdi berria bitan banatu dute (2010-2014 eta 2014-2016) eta landu beharreko eremuak lehentasunen arabera bi fase horien arabera antolatu.

Erabileraren atalari dagokionez ondorengo eremu eta azpi-eremuak landu nahi dira: hedabideen eremuan lehen epealdian telebista eta irratien azpi-eremuak landu nahi dira “politika koherente eta egituratu bat progresiboki eraikiz”, prentsa idatzi eta web hedabideak bigarren fase baterako utziz. Aisialdiari dagokionez, euskarazko harrera kolektiboa egituratzeko helburua ezarri da, baita kultura eta arte hezkuntzan ere. Kirol-heziketa eta zerbitzuen kontsumoa bigarren epealdi baterako utzi dira. Argitalpenei dagokienez, liburuaren ekonomia eta irakurketa publikoa egituratu nahi dira. Bizitza sozialaren eremuan, euskara teknikarien sarearen bidez, tokiko kolektibitateekin abiatutako partaidetza egituratzen jarraituko da eta garraio publiko, zerbitzu publiko eta para-publikoetan euskararen erabilera garatzeko politika orokor eta egituratua definituko da. Merkataritza, norbanakoentzako zerbitzuak eta osasun-alorra bigarren aldi batean lantzeko utziko direlarik. Hizkuntzaren transmisioari doakionez berriz, lehen haurtzaroan harrera kolektiboa egituratzen jarraituko da (ziurtagirien bitartez) eta familia-harrera pixkanaka egituratuko da. Hezkuntza alorrean, irakaskuntza orokorreko eskaintzaren garapena eta egituraketa kualitatiboa izango da helburu eta pixkanaka irakaskuntza teknologikoa, profesionala, laborantzarena eta goi-irakaskuntzaren eskaintza garatuko da. Bestalde, helduen euskalduntzeari izaera estrategikoa aitortu zaio eta bi lan esparru definitu dira, batetik publiko zabalari eskainitako irakaskuntza eta bestetik langileak euskalduntzeko eskaintza. Azken lan esparru honetarako, hau da, langileak euskalduntzeko diru-laguntzak eskainiko omen ditu Euskararen Erakunde Publikoak, baina bestelako bitartekoak ere bai (baliabide linguistikoen alorrean dauden hutsuneak betetzeko tresna berriak sortuz eta hizkuntza baieztapen beharrei aurre eginez). Azkenik, beste funtzio batzuk betetzeko asmoa ere agertu du Euskararen Erakunde Publikoak:, besteak beste, behatoki-funtzioa beteko duen zerbitzua aurreikusten du, hizkuntza-politikaren gauzapena eta hizkuntzaren erabileraren bilakaera neurtzeko. Bestalde, bizitza sozialean azpieremuentzako planak egiteko laguntza eskainiko da eta eragileen profesionalizaziorako ere bai, sentsibilizazio -kanpaina desberdinekin batera. Era berean, mugaz gaindiko elkarlanari jarraipena emango zaio, tokiko kolektibitateekin abiatu lanarekin jarraituko da eta hizkuntza-gaitasuna egiaztatzeko dispositiboaren jarraipena ere egingo da. Euskararen Erakunde Publikoak berak egiturazko zenbait hutsune agerian uzten ditu egindako balantzean zein aholkularitza batzordeari helarazitako dokumentuan. Idazki horietan aitortzen denez, giza baliabide nahiko ez izateak edota prestakuntza eskasak transmisioa, aisialdia

Espedientea: 206/2006

ieh

K exa: Baionako Famili Aferetako epaileak Ikastolan eskolatutako haurrek, euskaraz soilik ikasten dutenez, dekulturazio eta akulturazio arrisku handiagoa dutela argudiatuz eman du aitaren iritziaren aurka, haurra Miarritzeko ikastolatik atera eta eskola publikoan eskolatzeko eskaera egiten zuen amaren aldeko epaia. Espedientea: 782/2007

ieh

K exa: Hazparne inguruan burutzen ari diren obrak direla eta errepide bazterrean jarri kartelak frantses hutsean dira. Ondokoa diote: Absence de marquage, Le Conseil Général finance des travaux... eta Attention trace modifie. Espedientea: 800/2008

ieh

K exa: Pyrénées Atlantiques aldizkariaren 2008ko ekaina uztaileko alean ez da inolako informaziorik euskaraz. Espedientea: 627/2009

ieh

K exa: CIPAV - Caisse Interprofessionnelle de Prévoyance et d’Assurance Vieillessek apirilaren 12an igorri kutxari afiliatzeko onarpena iragartzen duen gutuna eta inprimakia frantses hutsean ziren. Espedientea: 1116/2009

ieh

K exa: AKITANIA ESKUALDEKO KONTSEILUAk azaroan Europaren sostenguaren inguruko kanpainaren karietara aeronautikari buruz zabaldu afixak frantses hutsean ziren.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2..3. Ipar Euskal Herria

-elkargoetako egoerak ez direlako hein berekoak: batzuetan eta besteetan lan zamak desberdinak dira, beren eremuetan aplikatzekoa den hizkuntza-politika ere ez da bateratua, bakoitzak bere interesen araberako ekintzak garatzen ditu... Are gehiago, Euskararen Erakunde Publikoak berak onartzen du ez dela gai izan eragile pribatu zein publikoekiko aurreikusitako lana aurrera ateratzeko. Egindako balantzean, bizitza soziala deitutako atala berregituratzen da, azpi eremuka antolatuz eta erabilera lehentasunezkotzat joz (Euskalgintzak hasieratik galdegin bezala).

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.3. Ipar Euskal Herria

edota bizi soziala bezalako atalen garapena oztopatu dute. Balantzean argi gelditzen da, bizi soziala atalean, animazioaren eta jarraipenaren beharra, eragileen borondatean oinarritu politikak garatu nahi diren heinean, eragile horien motibazioa elikatzeko funtsezkoak baitira. Bada, Euskararen Erakunde Publikoak zentzu horretan ere dituen zailtasunak agerian utzi ditu, giza baliabideak, baliabide teknikoak zein ekonomikoak eskasak direlako. Egoera honek argi uzten du aurreikusitako hizkuntza-politika behar bezala garatzeko ezinbestekoa dela aurrekontuak handitzea. Horrekin batera, honek guztiak agerian uzten du ere, hizkuntza-politika koherente, egituratu eta orokor bat behar dela, hau da, estrategia orokor bat eta ez ekintza puntualez osatutako ibilbide-orri bat. Lehen bost urte hauetan, irakaskuntzak eta gazteriak izan dute lehentasuna, baina Euskalgintzak hasieratik zioen bezala euskararen normalizaziorako irakaskuntzan ez ezik, beste eremuetan ere eragin behar da eta ezagutza areagotzeaz gain erabilera ahalbidetzeko espazioak, eremuak euskaldundu behar dira. Euskararen Erakunde Publikoak kasu honetan ere ez duela nahiko egin aitortzen du.

Honela bada, aurreko urteetako gabezia nagusiak horiek izanik, 20102016 tarterako orientabideetan egokitzapenak egin dira eta Euskalgintzak hasieratik galdegin eremu eta zehaztapen batzuk jaso dira bertan: lehenik hizkuntza-politikaren hamabi erronkak birdefinitu egin dira, alor bakoitza azpiataletan banatuz eta tartean bizi sozialaren alorra. Euskalgintzak egindako eskaerari jaramon eginez, Euskararen Erakunde Publikoak bizi soziala deitutako alor zabala azpi-ataletan banatzea erabaki da: • Administrazioa, zerbitzu publiko eta para-publikoak • Merkataritza eta pertsonentzako zerbitzuak • Osasuna eta gai sozialen saila • Garraioak (azpiegiturak eta zerbitzuak) • Gertakari eta ikusgarriak Alor honen helburu estrategikoak ere berregokitu egin dira, besteak beste, hiztun osoak lortzeko irakaskuntza eta gazteriaren atalez gain erabilera lehentasunetan sartuz. Izan ere, transmisioa/erabilera bikotea une berean lantzeko erabakia hartu du oraingoan Euskararen Erakunde Publikoak. Dena dela, beste hainbat puntutan ez da inolako aurrerapenik ikusten eta aurreko gabeziak bere horretan mantentzen dira. Berriz ere, hurrengo urteetarako irizpideak zehazterakoan, hasiera hasieratik hizkuntza-politika araudiaren errespetuan eta eragileen borondatezko parte hartzean oinarrituko dela argitzen da. Aurreko bost urteetan oinarri horiek eragiten dituzten mugak jada agerian gelditu diren arren,

Euskararen Erakunde Publikoak lehengoan jarraitu nahi du. Berdin dio SNCF, LA POSTE edota CNFPT zerbitzuetan abiatutako urratsek porrot egin badute edota teknikari-sarea eremu batzuetan garatzeko zailtasunak handiak badira, guztia araudia eta eragileen borondatea errespetatuz egin behar da eta horrela ezin bada ez da egiten.

goan ere Administrazioko atal eta maila desberdinak egitasmotik at gelditzen dira. Esaterako, Estatuko ordezkariak diren administrazioak hizkuntza-politika honen parte izan beharko lukete (Prefektura, Suprefektura, Herriko Etxeak, herrizaingoa, justizia, osasuna….) baina oraingoan ere egitasmotik at kokatu dira. Horrez gain, tokiko elkargoak ere plangintza honekin bat egin beharko lukete, Herri Elkargoek, Kontseilu Orokorrak (eskualdekoa eta departamentua) eta beste elkargo motek ere bai, baina parte hartzea bakoitzaren borondatearen esku uzten da. Administrazioen funtsezko zerbitzuak euskalduntzeko bidea irekiko dela esaten da, baina ez da inon zehazten hori nola bideratuko den. Eta azken finean, Instituzio Publikoek ez dute konpromisorik hartzen zerbitzuak euskaraz eskaintzeko, ez eskubideak bermatzeko, ez planak abiatzeko, ezta langile elebidunak kontratatzeko ere. B. SEKTORE PRIBATUAREN EUSKALDUNTZEA

Are gehiago, oraingo egitasmo honetan ere ez da hitzik esaten euskararen ofizialtasunaz eta gaur egun indarrean dagoen corpus juridikoaren araberako hizkuntza-politika bideratuko dela azpimarratzen den heinean, estatusari dagokionez ere egitasmo honen mugak agerikoak dira. Eta noski, oso zaila da, ezinezkoa ez esatearren, euskararen normalizaziorako hizkuntza-politika eraginkor bat garatzea euskarari dagokion estatusa aitortu gabe (benetako ofizialtasuna aitortu gabe, hau da, berezkoa, lehentasunezkoa eta ezagutu beharrekoa) edota corpus juridiko egokirik garatu gabe. Inolako babes juridikorik gabe eta euskararen erabilera borondatearen arabera utziz, egitasmoaren balizko emaitzak hipotekatzen dira, baina garrantzitsuagoa dena, herritarrak babesik gabe uzten dira hizkuntza-eskubideen urraketen aurrean. Izan ere, egitasmo berri honetan ere, ez dira hizkuntza-eskubideak aipatu ere egiten. Ildo beretik, berriz ere helburu, epe, plangintza eta neurgailu zehatzak falta dira. Egitasmo berrian, helburuak argi eta garbi zehaztu beharko lirateke, ondoren behar bezala ebaluatu ahal izateko, bai helburu kualitatiboak zein kuantitatiboak, baina oraingoan ere helburu orokorrak besterik ez dira jasotzen. Bestalde, hizkuntza-politikak eraginkorra izateko Administrazio Nagusitik Toki Administraziorainokoa izan beharko luke, baina orain-

Administrazioa euskara sustatzeko (hezkuntzan) lehen urrats batzuk ematen hasi zenetik hamarkadak joan diren arren, sektore pribatua euskalduntzeko ez da inolako ekimenik abian jarri. Administrazio publikoan ere oso urrats gutxi eman direla kontuan hartuz, sektore pribatuan gertatu den utzikeria agian ez da harritzeko modukoa, baina biak la biak euskararen normalizaziorako oso erabaki larriak dira. Ikusi bezala, Euskararen Erakunde Publikoaren sorrerarekin euskara eremu gehiagotan sustatzeko ekimenak jarri dira abian, baina lehentasunen artean, oraindik orain, ez da sektore pribatua edota lan-mundua bezala ezagutzen dena ezarri. Kasu honetan ere, enpresetan euskara sustatzeko garatu diren ekimen bakarrak zenbait enpresek beren kabuz garatutakoak, zenbait Herriko Etxek sustatutakoak edota Euskalgintzak landutakoak izan dira85. Esan bezala, hizkuntza-politika proiektuan lehen haurtzaroa, familiatransmisioa eta irakaskuntza dira lehentasunezko eremuak eta horietan eragiteko hedabideak, aisialdia, bizitza soziala, argitalpenak eta toponimia bezalako alorrak definitu dira, baina lan-munduari begira ez da inolako ekimenik aurreikusten, ez eta bizitza soziala bezala definitutako alorrean ere. Bai egia da helduen euskalduntzea sustatzeko ekimenak badirela eta zenbait kasutan enpresei ere eragiten dietela, baina ez dago bestelako ekimenik eta are gutxiago, enpresetan euskararen erabilera sustatzeko inolako normalizazio-plangintzarik.

85 — Ziurtagiridunen datuak eskaini?

13. TAULA D EREDUAN MATRIKULATUTAKO IKASLEAK IEHN (2006) IEH

Guztira (0-18)

1. M hezkun- 2. M hezkun- 2. M hezkuntza (0-12) tza I (12-16) tza II (16-18)

D eredua

4,60

6,10

3,90

B eredua

12,10

19,40

6,50

1,70

A eredua

4,20 79,20

4,90 69,60

4,60 85,10

2,00 94,60

X/G eredua

1,70

Iturria: Euskal Herria datuen talaiatik. Kontseiluak egindakoa.

Esaterako, Ipar Euskal Herrian 1982-1983 ikasturtean D ereduan ari ziren Haur Hezkuntza eta Lehen Hezkuntzako ikasleak %2,2 besterik ez ziren eta 2004-2005 ikasturtean jada %6,1 dira. Ez da Nafarroaren pareko hazkundea eta zenbait gorabehera ere izan ditu, baina azken urteotan iraunkorra izaten ari da eta hori oso garrantzitsua da. Oraindik ere, euskararik gabeko irakastereduan nagusi dira Ipar Euskal Herrian ere, baina hemen ere apurka-apurka indarra galduz doaz. Adibidez, 1997-1998 ikasturtean %77,6 izatetik 2002-2003 ikasturtean %69,6 izatera pasatu dira. Oraindik ere ehuneko garrantzitsua dela ukatzerik ez dago eta lan asko dago egiteko ikasle horiek ere euskaraz ikas dezaten, baina egindako lanaren fruituak ere hor daude eta, aurrez esan bezala, Administrazioa bidelagun izan gabe. C. HERRITARREN EUSKALDUNTZEA Ipar Euskal Herrian ere ez da herritar guztiak euskalduntzeko inolako plangintza edo egitasmo orokorrik garatu. Hezkuntza-alorrean Administrazioak zenbait pauso eman ditu, baina funtsean herritarren eskariari erantzuteko izan da. Bestalde, helduak euskalduntzeko ez da inolako neurririk abian jarri eta alor honetan Administrazioaren ekimena Euskalgintzako eragileei zenbait diru-laguntza ematera mugatu da. Esan bezala, euskararen normalizazioaren ikuspegitik lehen pausoak hezkuntzaren eremuan eman ziren eta hori izan da, bere muga eta hutsune guztiekin, garapen garrantzitsuena izan duen alorra. Ipar Euskal Herrian, Nafarroako Foru Komunitatean bezala, herritarren hautua izan da Administrazioa mugiarazi duena eta, nola ez, baita Euskalgintzaren urteetako jarduna. Administrazioa prozesu hori bultzatu beharrean oztopoak eta trabak jartzen aritu da urte hauetan guztietan, baina, hala ere, gero eta herritar gehiagok euskarazko ereduen aldeko hautua egin dute eta Administrazioa eskari horri erantzun beharrean aurkitu da.

Helduen euskalduntzeari dagokionez, Administrazioaren ekimena hutsaren hurrengoa izan dela esan behar da. Ez da helduak euskalduntzeko plangintza orokorrik garatu eta HEA mugimendua ez da behar bezala laguntzen. Azkenean egindako lanari esker eta, hein handi batean, herritarren eskaria ezin saihestuz, Administrazioak HEA mugimendua aitortu behar izan du, baina kasu honetan ere zenbait diru-laguntza ematera mugatu dira. Gainera, aurrerago ikusiko dugun bezala, diru-laguntza horiek oso urriak izan dira hasiera hasieratik eta gaur egun ere ez dira beharko luketenak. Azken urte hauetan ehunka heldu euskara ikasten aritu dira Ipar Euskal Herrian. Lehen urteetan 750 lagun inguru matrikulatzen ziren eta 1997 urtean 1.200eko muga gainditu zen lehen aldiz. Ondorengo urteotan matrikulazio kopuruak apur bat behera egin du, baina edozein kasutan, oro har, 1.000 ikasleko kopuruaren inguruan mantendu da. Are gehiago, AEKz gain euskara irakasten aritzen diren beste erakundeak kontuan hartzen baditugu: 2005-2006 ikasturtean esaterako, AEKn euskara ikasten aritu ziren 973 lagunez gain, Angelun 101 ikasle (Angeluko Ikasleak elkartean) eta Biarritzen (Maite Dugulako elkartean) beste 20 aritu ziren.

Espedientea: 272/2007

ieh

Kexa: Otsailaren 15ean FRANCE TELECOMek Angelun duen saltegira joan zen herritarra. Zerbitzua euskaraz jaso nahi zuela adierazi zion harrerako langileari, baina azkenean, zerbitzua frantsesez eman zion langilearekin jarri zuten. Hori dela eta, eragiketa guztiak frantsesez egin behar izan zituen, helbidea frantsesez hartu zioten eta faktura frantsesez eman diote. Espedientea: 429/2008

ieh

K exa: Ezin izan zuen otsailaren 7an, goizeko 9:15 aldera, LEROY MERLINen Baionako saltegian zerbitzua euskaraz jaso. Izan ere, margoen aldean zegoen langilearengana jo zuen argibide eske, euskaraz, baina honek espainola ez zuela ulertzen erantzun zion. Herritarrak euskara erabili zuela argitu zion, baina langileak berdin dira erantzun zion. Orduan, herritarrak mahai tolesgarriak non ziren galdegin zion frantsesez, baina langileak zozoarena egiten jarraitu zuen. Espedientea: 1228/2008

ieh

K exa: Abenduaren 18an CANALSATeko komertzial baten deia jaso du. Hainbat galdera egin dizkio eta ondoren promozio baten aurkezpena egin dio. Herritarrak galderei bai edo ez erantzun dien bitartean ez da arazorik izan, baina erantzun zabalagoak euskaraz ematen hasi denean, ea frantsesa dakien galdetu dio komertzialak. Herritarrak Euskal Herrira deitu duela eta beraz euskaraz mintzo dela erantzun dionean, langileak Vous vous foutez de moi! Vous ĂŞtes en France (Nitaz irri egiten ari zara! Frantzian zara!) esan eta deia moztu du. Espedientea: 616/2009

ieh

K exa: Pisurako paperak egiterakoan AKERYS SERVICES IMMOBILIERSen euskarazko lan-kontratua ez diotenez onartu, enplegatzailearen agiria bete behar izan du eta espainolezko lan-kontratua eskatu. Espedientea: 984/2009

ieh

K exa: ASF - Autoroutes du Sud de la Franceren webguneak ez du euskarazko bertsiorik; frantsesez eta ingelesez bai, ordea: http://www.asf.fr.

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2..3. Ipar Euskal Herria

Aurrez esan bezala, aurrerapausoak aurrerapauso, oraindik ere euskararen normalizaziorako estrategikoak diren administrazio publikoa edo sektore pribatuaren alor zabaletan ez da inolako plangintzarik abian jarri eta garatzen diren ekimen apurrak oso isolatuak dira, ur tanta txikiak itsaso zabalean. Eta okerrena ez da hori, okerrena zera da, aurrerantzean ere eremu zabal eta estrategiko horietan ez dela inolako urratsik aurreikusten.

14. TAULA EUSKALTEGIETAKO MATRIKULAZIOAREN BILAKAERA IEHAN 91-2008) AEK 1991

744

1994

767

1997

1.205

1999

1.117

2002

983

2005

973

2008

879

2.2. NORMALIZAZIORAKO PLANGINTZA - 2.2.3. Ipar Euskal Herria

Iturria: AEK. Kontseiluak egindakoa. Oharra: Kopuru hauei beste ehun ikasle inguru gehitu beharko litzaizkieke, AEKz gain beste euskaltegi batzuk ere badirelako, baina ez dugu urte guztietarako daturik eskuratu.

Mantentze hau azpimarratzeko modukoa da, ondoren ikusiko dugun bezala, Administrazioaren urteetako utzikeriak euskararen atzerakada garrantzitsua eragin duelako eta testuinguru ilun horretan Euskalgintzak matrikulazioari eustea lortu duelako. Bi aldagai horien bilakaera aztertzen badugu, 1991 urtean matrikulatu zirenen kopurua urte berean zeuden erdal elebakarren %0,6 izan zela ikusiko dugu, baina 2005-2006 urtean 33.500 erdal elebakar gehiago zeuden arren, euskaltegietan matrikulatutakoak elebakarren %0,7 izatera pasatu ziren.

Euskalgintzak helduei euskara behar bezala irakasteko azpiegiturak lortzen, irakasleak prestatzen, metodologia hobetzen edota ikasleak erakartzen lan izugarria egin du Euskal Herri osoan. Soldata urriekin eta lan baldintza eskasetan aritu dira urteetan zehar hainbat irakasle eta horrek helduen euskalduntze-prozesua izugarri baldintzatu du. Testuinguru honetan, Ipar Euskal Herrian ere Administrazioaren diru -laguntza urriak ikasleen matrikulen zati txikia ordaintzera mugatu dira. Urte hauetan guztietan haur eta gazteak euskalduntzen eta beste maila batean helduak euskalduntzen ere lan eskerga egin dela ukatzerik ez dago. Baina aurreratu bezala, Ipar Euskal Herrian euskaldun kopurua murrizten ari da. Inkesta soziolinguistikoaren arabera, azken 15 urte hauetan 16 urtetik gorako erdal elebakarrak 1991 urtean %59,8 izatetik 2006an %68,9 izatera pasatu dira. Hau da, erdaldun elebakarrak 125.018 izatetik 158.613 izatera pasatu dira (%21,2 hazkundea). Erdal elebakarrek aurrera egin dute eta ondorioz euskaldunek atzera, hau da, euskaldunen kopuruak handitzera egin ordez txikitzera egin du eta gainera oso denbora tarte laburrean. Administrazio publikoa garatzen ari den hizkuntza-politika mugatua ez da joera hori aldatzeko gai eta Euskalgintza egiten ari den lan eskerga ere dirudienez ez da nahikoa. Ikastolen mugimenduak, helduen euskalduntze mugimenduak zein gainerako euskal eragileek erronka garrantzitsua dute beren aurrean: egunerokoan euskararen normalizazioaren alde lan egiteaz gain, Administrazioak bere hizkuntzapolitika azkar dezan eragin beharko dute. Horrela eskatzen du egoeraren larritasunak, Euskal Autonomia Elkartean edota Nafarroako Foru Komunitatean ere bai, baina bereziki Ipar Euskal Herrian. 15. TAULA EUSKARAREN EZAGUTZAREN BILAKAERA IPAR EUSKAL HERRIAN (1991-2006) 1991 Guztira Euskal elebiduna Elebidun orekatua Erdal elebiduna Elebidun hartzailea Erdaldun elebakarra %

1996

2001

2006

208.896

212.392

221.580

230.212

17.630

19.083

11.821

12.763

29.069

18.018

20.481

26.284

22.433

19.045

22.346

12.715

14.746

19.832

26.370

19.837

125.018

136.414

140.562

158.613

59,8

64,2

63,4

68,9

Iturria: Inkesta soziolinguistikoak. Kontseiluak egindakoa.

Administrazioaren hainbat urtetako utzikeriaren ondoren, 16 urtetik gorako biztanleen %69 erdaldun elebakarra da eta esan bezala, Euskal Herriko beste eremuetan ez bezala, hazten ari den kopurua da. Beste asko elebidun hartzaileak edota erdal elebidunak dira gainera, hau da, ez dute euskara behar bezala menperatzen. Esan bezala, egoera horren atzean ez daude soilik hezkuntzan edota helduen euskalduntze-prozesuan egon badauden hutsuneak. Urteetan zehar gainerako sektore edo eremuetan abian jarri ez diren normalizazio-plangintzek ere zerikusi zuzena dute pairatzen ari garen atzerakada horretan.

Aurrez esan dugun bezala, edozein politika publiko ebaluatzeko biderik egokiena zehaztutako helburuen eta epeen betetze maila neurtzea litzateke, baina ikusi dugunez, gurean euskararekin lotuta dauden politikek, hau da, hizkuntza-politikek ez dute zehazten euskararen normalizazio osoa lortzeko zein helburu eta zein epetan bete behar diren. Kasurik onenean tarteko helburu eta epeak zehazten dira, baina gehienetan hori ere ez eta orokorrean helburu eta epe nagusirik sekula ere ez. Hau guztia herritarren aurrean kontuak behar bezala eman beharrik ez izateko estrategia politiko bat besterik da. Hizkuntza-politikak neurtzeko metodologia berezirik ezagutzen ez den arren, politika-publikoak ebaluatzeko metodologia ugari badira eta guztien oinarria zehaztutako helburuak zein neurritan bete ote diren ebaluatzea izan ohi da. Hori da nazioartean ohikoena, baina gurean ez da horrelakorik egiten. Euskal Herriko Administrazio publikoek beren hizkuntza-politikak neurtu edo ebaluatzeko egindakoa zerrendatzera mugatzen dira, ez dute inolako helburu zehatz eta neurgarririk definitzen eta, ondorioz, balorazioen ordua iristen denean, emandako pausoak aurkeztera mugatzen dira. Eta noski, horrela ezinezkoa da aurreikusitako helburuak zein neurritan bete ote diren neurtzea. Hizkuntza-politikak behar bezala ebaluatu ahal izateko, lehenik eta behin helburuak zehaztu behar dira eta ondoren helburu horiek neurtu ahal izateko adierazleak definitu. Horixe bera gomendatu zion Eusko Jaurlaritzari Herri Kontuen Euskal Epaitegiak 2000 urtean, Euskal Autonomia Elkarteko Administrazioek euskararen normalizaziora bideratutako baliabideak fiskalizatzeko egindako txostenean: Helburuen adierazleak: Euskara normalizatu eta erabilera sustatzeko jarduerek erakusten dute plangintza-ahalegin nabarmena egin dela, urteanitzeko eperako aurreikusitako ekintzen bitartez. Hala eta guztiz ere, eta maiz gertatu ohi den moduan, aurrekontu-programek ez dituzte garbi bereizten ekintzen helburuak eta ekintzak baizik ez dituzte adierazten (eskolordu kopurua, emandako diru-laguntzak, hizkuntz eskakizuna egiaztatu duen langile kopurua, etab.). Politika hauen eraginkortasun mailaren adierazle nagusia euskararen erabilerak berak izan behar luke, bai administrazioaren barneko esparruan, baita gizartean orokorrean ere, hainbat adierazleren bitartez baloratua. Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzak hainbatero kontrolatu behar lituzke datu hauek eta horien bilakaera ezagutzera eman Aurrekontuen eta Likidazioen bitartez. Zentzu berean oso zaila da politika horiek aurrera ateratzeko esleitzen diren baliabideen azterketa egitea, izan ere, helburu eta epe nagusirik

gabe ia ezinezkoa da esleitzen diren baliabideen nahikotasuna edota egokitasuna neurtzea. Bada, kasu honetan, zailtasun orokor horri bestelako zailtasun teknikoagoak gehitu behar zaizkio. Izan ere, ondoren ikusiko dugun bezala, Administrazioek ez dute euskararen normalizaziorako esleitzen dituzten baliabideen inguruko informazioa behar bezala eskaintzen: orokorrean informazioa eskasa izaten da, nahasia, sakabanatua eta askotan bateraezina. Azken finean, eta ondoren ikusiko dugun bezala, alor honetan hiru Administrazioek erakusten duten gardentasun eza, beraien hizkuntza-politiken erakusgarri ere bada. Salbuespenak salbuespen, ez dago Administrazio bakoitzak euskararen normalizaziorako alor bakoitzean zenbat diru bideratzen duen zehatzmehatz jakiterik. Euskal Autonomia Elkartean hezkuntza saila izan da orain arte datu horiek argi eta garbi eskaini dituen bakarretakoa, saileko aurrekontuan normalizazioarekin zerikusia duten partida guztiak aparteko atal batean aurkeztuz. Gainerako sailetan ez dira horrelako zehaztasunez jasotzen eta beste kasu batzuetan (Osakidetza, Ertzaintza...) ez da normalizazioari buruzko inolako daturik ematen. Zentzu honetan Nafarroako Gobernuaren aurrekontuetan egoera are nahasikoa da, ez dagoelako euskararen sustapen osoa atal bakarrean biltzen duen funtziorik eta azken urte hauetan, Euskarabidearen sorrerarekin, partiden izendapen eta antolaketan aldaketa asko gertatu direlako. Ez da hobea. Ipar Euskal Herrian Euskararen Erakunde Publikoaren sorrerarekin aurrekontu orokorrari buruzko datuak jakinarazten dira, baina gutxi gehiago. Zailtasunak zailtasun, euskara sustatzera hiru Administrazio nagusiek bideratzen dituzten baliabideen neurketa egin dugu eta horretarako Eusko Jaurlaritzaren, Nafarroako Gobernuaren eta Euskararen Erakunde Publikoaren aurrekontuak aztertu ditugu86. Izan ere, sektore publikoko aurrekontuek, hein handi batean, Administrazioek alor desberdinekiko dituzten benetako konpromiso eta lehentasunak erakusten dituzte. Horregatik, oraingo honetan Administrazio bakoitzak euskara sustatzera bideratzen dituen baliabide nagusiak aztertzera mugatuko gara. Helburua gastu hori zenbatekoa den jakitea, gastu orokorrean zenbateko pisua duen ezagutzea eta bestelako gastuekin alderatzea izango da. Aurrerago, beste txosten batzuetan, Administrazioaren hizkuntza-politika alorrez alor aztertzen dugunean, alor bakoitzera bideratutako baliabideen neurketa xeheagoa egingo dugu.

86 â&#x20AC;&#x201D; Kasu guztietan tokiko administrazioa kanpo uzten saiatu gara eta Euskal Autonomia Elkartearen kasuan Foru Aldundiak ere ez ditugu kontuan hartu.

Espedientea: 1382/2009

eae (bizkaia)

K exa: D eredua eskaintzen duten Mimetiz eta Zalla ikastetxeetako jantokiko zerbitzua TAMAR enpresaren esku dago. Bada, langile batzuek ez dute euskararen behar adinako ezagutza mailarik ikasleekin euskaraz berba egiteko. eae (araba) K exa: Arabako Ikastetxeetako Orientatzaileek urriaren 3an Lakua IIko Areto Nagusira joateko deia jaso zuten Heziketa -Zikloetako sarbide proben inguruko informazioa jasotzeko. Bilera ordu eta erdi ingurukoa izan zen. Hasieran, bi hizlarietako batek 15 segundoz euskaraz hitz egin zuen eta gainontzeko guztia gaztelaniaz izan zen. Bukaeran herritarrak euskaraz galdetu zien ea zergatik izan zen bilera gaztelania hutsean eta ea zein asmo zuten etorkizunari begira egoera hori aldatzeko. Lehenengo galderaren erantzuna ohikoa: denbora aurrezteko, hots, horrela bilera laburragoa izateko. Bigarren galderaren erantzuna, sorbaldak gora igo eta: ... Horrela bukatu zen bilera.

Espedientea: 938/2007

Espedientea: 377/2008

nfk

K exa: Apirilaren 25ean EKONOMIA ETA OGASUN DEPARTAMENTUko 901 505 152 zenbakira deitu zuen. Erantzungailuko hasierako agurra gaztelania hutsean zegoen. Ondoren egokitu zitzaion langilearengandik ezin izan zuen zerbitzua euskaraz jaso. En la lĂnea 901 no hay servicio en euskera erran zion langileak. Espedientea: 799/2008

ieh

K exa: AKITANIA ESKUALDEKO KONTSEILUAK argitaratu lâ&#x20AC;&#x2122;Aquitaine egunkariaren iraila - urriko alean euskararen presentzia hutsaren hurrengoa da. Egunkariak 24 orrialde ditu eta orrialde erdia hartzen ez duen artikulu bakarra da euskaraz, alboan frantseserako itzulpena duelarik.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK

Arreta berezia jarri nahi izan dugu ere gastu horren bilakaera aztertzen, baina, esan bezala, aurrekontuen antolaketa eta gastu egiturak asko aldatu dira azken hiru hamarkada hauetan eta ia ezinezkoa da serie osoa osatzea87. Ondorioz, azterketa azken urteotako aurrekontuetara mugatu dugu eta, ahal den heinean datuen bateragarritasuna bermatuz, euskararen aurrekontuen bilakaera osatu dugu.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK

Honela bada, Administrazio bakoitzaren azterketarekin hasi aurretik, zenbait ondorio orokor aurrera ditzakegu. Izan ere, corpus juridikoan edota normalizazio-plangintzetan ez ezik, baliabideen eremuan ere, Administrazioen arteko desorekak nabarmenak dira. Dena dela, kasurik onenean ere, Administrazio nagusiek euskararekin zerikusia duten gaietara bideratzen dituzten baliabideak ez dira nahikoak euskararen normalizazioa erdiesteko. Ondoren ikusiko dugun bezala, hori hiru Administrazio eremuetan gertatzen den zerbait da, nahiz eta gabezia nabarmenenak Nafarroako Foru Komunitatean eta Ipar Euskal Herrian pairatu. Izan ere, euskararen normalizaziora baliabide gehien bideratzen dituen Administrazioa Euskal Autonomia Elkartekoa da, baina kasu honetan ere, erabilitako baliabideak ez dira nahikoak eta, are gehiago, baliabideen erabilera bera ez da euskararen normalizaziorako egokiena.

Arauak eta plangintzak aztertu ondoren ikusitakoaren arabera, argi dago, salbuespenak salbuespen, hiru Administrazio hauen hizkuntzapolitikak ez direla eraginkorrak, ez baitute euskararen normalizazioa erdiesteko balio. Baina horrez gain, eraginkorrak ez izateaz gain, hiru Administrazioek garatzen dituzten politikak ez dira efizienteak, hau da, euskararen normalizaziorako erabiltzen duten dirua ez dute behar bezala erabiltzen. Esan bezala, kasurik onenean ere, Administrazioaren gastuak ez ditu euskararen normalizaziorako beharko liratekeen baliabideak ahalbidetzen. Are gehiago, kasu askotan Administrazioek egiten duten gastu ez-nahiko hori ez da behar bezala erabiltzen eta baliabide garrantzitsuak lehentasunezkoak ez diren egitasmoetara bideratzen dira: euskara jakin gabe kontratatu diren langileak euskalduntzera, langile horien ordezkoen soldatak ordaintzera, langile elebakarrek sortutako idazkiak euskalduntzera edota hizkuntza-politika 87 — Aurrekontuetan diru partida asko eta oso desberdinak jasotzen dira, partida batzuk ez dira behar bezala zehaztuta aurkezten, urtetik urtera partidak sortu, kendu edota batu egiten dira... EAEko aurrekontuetan adibidez, hezkuntza saila da euskararen normalizazioan zenbat gastatzen duen zehatz -mehatz aurkezten duen bakarra. NFKan bestalde, Euskarabidea sortu aurretik oso zaila zen NAPIko euskara-bulegoak zenbat gastatzen zuen jakitea eta orain ere ez da batere erraza batzuen eta besteen gastua bereiztea.

garatzen duen administrazio egitura bera mantentzera, hau da, bestelako politikak garatu izan balira ekidin zitezkeen gastuak estaltzera. Administrazio publikoan lan egiteko euskara jakitea legez, hau da, arau bidez eskatu izan balitz, gerora ez zen hainbeste baliabide xahutu beharko langile horiek euskalduntzen eta, batez ere, euskalduntzen ari diren langile horien ordezkoen soldatak ordaintzen. Esaterako Eusko Jaurlaritzak bere hizkuntza-politika osoa garatzeko erabiltzen dituen diru-baliabideen erdia baino gehiago Administrazioko langileak euskalduntzen erabiltzen du, hau da, langileak euskalduntzeko sistema osoa mantentzen (irakasleak, ikastaroak...) eta batez ere euskara ikasteko liberatzen diren langileen ordezkoak kontratatzen88. Hori izan da Euskal Autonomia Elkartean lehenetsi den politika eta noski, horrek euskararen gainerako eremuetan ere bere ondorioak izan ditu89.

gehiago, aurrekontuaren zatirik nagusiena egitura horretan lan egiten duten langileen soldatak eta funtzionamendu gastuak ordaintzeko erabiltzen da. Joera orokorra da, baina benetan adierazgarria da Nafarroako Foru Komunitatean azken urte hauetan abian jarri den Euskarabidea Institutuaren kasua, zeinak bere aurrekontuaren ia bi heren erabiltzen dituen langile eta funtzionamendu gastuak ordaintzeko90.

Eta gauza bera gertatu da itzulpen-politikarekin ere, esan bezala, urte hauetan guztietan euskaraz ez zekien langile asko kontratatu dira Administrazioan aritzeko, langile horiek ezin izan dute euskaraz lan egin eta ondorioz baliabide asko itzulpenetan xahutu behar izan dira. Politika hori abian jarri aurretik ere, agintariek jakin bazekiten itzulpenpolitika eraginkorrenak ere ezingo zuela inoiz langile elebidunez osatutako Administrazio publikoaren eraginkortasuna ordezkatu, baina bide hori lehenetsi zen eta ondorioak ezagunak dira: kasurik onenean txosten edota idazki formalak itzultzen dira, baina egunerokoan erabiltzen direnak oso gutxi. Bestalde, hizkuntza-politika garatzeko sortu den administrazio egitura mantentzeko ere diru asko erabiltzen dute hiru Administrazioek. Are 88 — Herri-Kontuen Euskal Epaitegiaren 1998ko fiskalizazio-txostenaren arabera, Eusko Jaurlaritzak euskararen normalizaziora bideratzen zuen aurrekontu osoaren %55,7 pertsonal gastuetarako zen. Gainera gastu horren zatirik handiena (pertsonal-gastuaren %81) euskara ikasten ari ziren langileen ordezkoak kontratatzen gastatzen zen (aurrekontu guztiaren %45). 89 — Adibide bat besterik ez jartzearren, pentsa dezagun ofimatikak izan duen bilakaeran. Funtzionario izateko lan deialdietan edota enpresa pribatuan lana lortzerakoan, egun ezinbestekoa izaten da ofimatikako oinarrizko ezagutza erakustea eta guztiok ikasi behar izan dugu aplikazio horiek erabiltzen. Ez da inoiz diskriminazioaz edota gehiegikeriaz hitz egin. Aldaketa isila eta azkarra izan da. Euskararen kasuan ordea, hizkuntza ofiziala den eremu batean, berezkoa den lurralde batean eta herritarren hizkuntza-eskubideak bermatu edo ez jokoan dagoen arren, gutxieneko ezagutza exijitzea inposaketa eta diskriminazioa balitz bezala aurkezten dute hainbatek.

Hori Administrazio publikoaren kasuan, baina sektore pribatuan edo lan-munduan egoera are tamalgarriagoa izan da, orokorrean ez delako lan-munduan euskara normalizatzeko ekimen orokorrik abian jarri eta zerbait egin den eremuan, Euskal Autonomia Elkartean, baliabideen erabilera ez delako batere eraginkorra izan: euskararen normalizazioan aurrerapausoak emateko araubidea baztertu eta diru-laguntzen bidea lehenetsi izan da. Erabilitako baliabideak ez dira asko izan, baina lortutako emaitzak ikusita, politika horren eraginkortasuna oso mugatua izan dela ondorioztatu behar da. Azken finean, Euskal Autonomia El90 — Nafarroako Gobernuaren 2009ko aurrekontuetan Euskarabideak 3.145.653 €-ko aurrekontua izan du eta langileen soldatak (1.634.123 €) eta funtzionamendu gastuak (283.112 €) ordaintzeko aurrekontu osoaren %61 esleitu da. Beste muturrean Euskararen Erakunde Publikoa dugu, no aurrekontuaren %20 baino gutxiago bideratzen duten funtzionamendu gastuetara.

Ikus daitekeenez, hizkuntza-politika orokorren kasuan ere ezinbestekoa da baliabideen zenbatekoa ez ezik, baliabide horiek nola erabiltzen diren ere aztertzea. Dena dela, azterketa honen helburua ez da baliabideen erabilera xehea neurtzea izan eta ondorioz gure lana euskararen alorrean gastu publikoaren egitura nagusia irudikatzera mugatu da.

2.3.1. Euskal Autonomia Erkidegoa Euskal Autonomia Erkidegoan euskararen normalizaziora bideratzen diren baliabideak neurtzeko Eusko Jaurlaritzaren aurrekontu orokorrak hartu ditugu kontuan91. Aurrekontuak aztertzeko era asko daude ordea eta gurearekin hasi aurretik Eusko jaurlaritzak berak egindakoak aztertu ditugu. Ondoren ikusiko dugunez, datuek jatorri bera izan arren, oso emaitza desberdinak ematen dituzten azterlanak dira. Batetik, Herri Kontuen Euskal Epaitegiak 1998ko aurrekontu orokorretan euskararen normalizaziora bideratzen ziren baliabideen gainean 2000 urtean egindako fiskalizazio lana aztertu dugu. Erakunde honek “Euskararen erabilera normalizatu eta sustatzeko programak” aztertu zituen, Eusko Jaurlaritzako sail eta erakunde bakoitza eta Foru Aldundiak kontuan hartuz. Oso datu interesgarriak eskaintzen dituen lan zorrotza da, baina ordutik hamarkada luzea pasatu da eta fiskalizazio-lan berririk egin ez denez, datuak zaharkiturik gelditu dira92. Dena dela, euskararen normalizazioan egindako gastua bere osotasunean hartzen da eta horrek, besteak beste, helburu horretara bideratzen den gastuaren egitura ulertzeko balio du. (ikusi 16. taula) Ikus daitekeenez, 1998 urteko aurrekontu orokorretan Eusko Jaurlaritzak eta bere erakundeek 79,35 milioi € (13.202 milioi pezeta) aurreiku-

91 — Egokiena Foru Aldundien hizkuntza-politika osoa, baliabideak barne, txosten berezitu batean aztertzea dela pentsatu dugu eta udalena jada aztertzen dugu horretarako berariaz sortutako metodologia jarraituz. 92 — Gastuaren azterketa sail eta erakundeen arabera egiten da eta ez dira oso ongi bereizten atal bakoitzean langile eta funtzionamendu-gastuek zenbat suposatzen duten. Kasu honetan gastu horretara hurbiltzeko gutxienez HABE, HAEE eta HPSren langile-gastuak batu beharko lirateke.

si zituzten euskara normalizatu eta sustatzeko93. Aurrekontuaren zati handi bat (%10,7) irakasleak, ertzainak, Osakidetzako langileak eta Jaurlaritzakoak euskalduntzeko aurreikusi zen (8,49 milioi €), baina gasturik handiena, ia aurrekontu osoaren erdia (%45), euskara ikasteko liberatutako langileen ordezkapenak ordaintzeko aurreikusi zen (35,74 milioi €). Guztira, Jaurlaritzako langileak euskalduntzeko aurrekontu osoaren %55,7 aurreikusi zen beraz (44,22 milioi €). Hizkuntza-politikaren gainerako alorretarako beraz aurrekontu osoaren erdia baino gutxiago aurreikusi zen: 26,56 milioi € diru-laguntzetarako (%33,5) eta gainerako 8,56 milioi € (%10,8) erosketak eta bestelakoak ordaintzeko. Datu eguneratuagoen bila, Eusko Jaurlaritzak berak 2005 urtean abian jarritako Euskararen Adierazle Sistemak (EAS) eskaintzen dituen datuak aztertu ditugu. Bertan euskararen normalizazioarekin zerikusia duten hainbat adierazle jasotzen dira eta, besteak beste, herri-administrazioek euskararen normalizaziora bideratzen dituzten baliabideei buruzkoak. Horiek aztertu nahi genituen guk, baina baliabideen atalean eskaintzen diren datuak ez daude eguneratuta: 2000 eta 2002 urteetako aurrekontu orokorretako datuak eskaintzen dira soilik94.

Espedientea: 674/2005 eae (araba) K exa: 2000-2001 ikasturtean Arabako Abokatuen Elkargoan euskara ikasteko aukera eskaini zitzaien Arabako abokatu guztiei, eta hala, 12 laguneko talde bat sortu zen. Eusko Jaurlaritzaren Justizia Sailaren eta Abokatutzaren Euskal Kontseiluaren diru-laguntza zuen ikastaroak. Joan den ikasturtean diru-laguntzak bertan behera uztea erabaki zuten inolako arrazoirik eman gabe eta geroztik ez dute diru-laguntzarik jaso. eae (bizkaia) K exa: Herritarra gabonetan BECen egiten den haurrentzako jolas parkera joan zen seme-alabekin. Eusko Jaurlaritzako karaokeko agertoki handiko monitoreak eta parte-hartzaile guztiak gaztelania hutsean ari zirela ikusita, kanten zerrenda eskatu zien begiraleei. 25 disko zeuzkaten, eta bat bera ere ez euskaraz.

Espedientea: 51/2008

Espedientea: 764/2008

eae

K exa: Eusko Jaurlaritzaren 012 telefono zenbakira deitu zuen. Gaztelaniaz egin zioten lehen harrera eta herritarra euskaraz egiten ahalegindu bazen ere, azkenean gaztelaniaz eman behar izan zituen azalpenak harrera egin zion langileak euskaraz ez zuelako ulertzen. 93 — Kopuru horri ordeztu ez ziren langileen gastuaren balioespena (estimazioa) gehitzen dio HKEEak. Gastu horrek euskara ikasten ari diren eta ordeztu ez diren langileen lankideei lan-karga handitzen zaielako ordaintzen zaien gehigarria hartzen du. Kasu guztietan ordaintzen ez denez zaila izaten da kopuru zehatza eskuratzea eta agian horregatik HKEE estimazio bat egitera mugatu da. Hori ere normalizaziorako gastu bezala kontuan hartu beharko litzatekeen arren, datuen bateragarritasuna bermatze aldera, guk ez dugu kopuru hori kontuan hartu, aurrekontuetan eta bestelako azterketetan ez baita eskaintzen. 94 — Ez dago lehenagoko ezta ondorengo urteetako daturik, baina jakin badakigu gutxienez beste bi urteetako datuak (2004 eta 2007) aztertu dituztela. Siadeko ikerketa aplikaturako enpresak bere webgunean azterketa 2002, 2004 eta 2007 urteetan egin zuela dio: http://www.siadeco.net/eu/escaparate/trabajo.php?trabajo=82&stand=3&pag=0

Espedientea: 119/2009

eae

K exa: Urtarrilaren 27an Euskal Energien Erakundera deitu zuen argibide eske. Hasieran, hala nola euskaraz egin zioten, baina ondoren, argibideak eman behar zizkion pertsonak gaztelaniaz egiteko esan zion. Herritarrak modu atseginean, nahiko lan zuela gaztelaniaz hitz egiteko esan zionean, langileak kontua elkar ulertzea zela, eta lasai hitz egiteko gaztelaniaz, ulertuko ziola esan nahi ziona erantzun zion. Espedientea: 1077/2009 eae (araba) K exa: Irailaren 24an Enplegu eta Gizarte Gaietako Saileko telefonora deitu zuen herritarrak, 945 019 326 zenbakira, eta ezin izan zuen bere zalantza euskaraz adierazi telefonoa hartu zuen langileak ez zekielako euskaraz.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

kartean garatutako politika hori zenbait enpresari euren betebeharra beharko lukeena betetzeagatik, hau da, herritarren hizkuntza-eskubideak nolabait bermatzeagatik, diru-laguntzak ematera mugatu dela esan daiteke. Dena dela, Nafarroako Foru Komunitatean edota Ipar Euskal Herrian hori ere ez da egin eta lan-mundua euskalduntzera bideratutako ekimen urriak zenbait udal edo Herriko Etxek garatutakoak izan dira.

Kopuru nagusiek orokorrean 1998ko fiskalizazio-lanarekin bat egiten dute, baina partiden sailkapena oso berezia da eta oso zaila da bakoitzaren baitan zer kontuan hartu den jakitea95. EASen webgunean baliabideei buruzko atalean sartu eta Eusko Jaurlaritzaren 2000ko aurrekontua hautatzen badugu, urte horretan “euskararen aurrekontua” 85,81 milioi €koa izan zela ikusiko dugu, hau da, bi urte lehenago Euskal Autonomia Elkarteko Herri-Kontuen Euskal Epaitegiak gastuaren gainean egindako azterketan baino 6,5 milioi € gehiago (gogoan izan HKEren arabera 1998 urtean Eusko Jaurlaritzaren gastua 79,35 milioi €koa izan zela). Bataren eta bestearen artean 2 urte pasatu zirela kontuan hartuz, kopuruak balekoa dirudi, baina hor bukatzen dira bataren eta bestearen arteko parekotasunak.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.1. Ipar Euskal Herria

Izan ere, EAS zerbitzuak eskaintzen dituen datuak sakonago aztertzen baditugu, aurrekontua sailkatzeko beste era bat erabili dutela ohartuko gara. Honela, 2000ko aurrekontuaren zatirik handiena (%71,9) “euskalduntze-alfabetatzea” deitutako atalera bideratu zela jasotzen da bertan (61,65 milioi €) eta gainerako ataletako bakoitza, kasurik onenean, ez dela %10era iristen. Besteak beste, bigarren partida garrantzitsuena (%9,9), “pertsonal gastuek” jaso zutela dio (8,5 milioi €), baina errealitatean hori baino askoz gehiago bideratu zen helburu horretara96.

16. TAULA EUSKARA NORMALIZATU ETA SUSTATZEKO GASTUAK EAEN (1998) Eranskina Programa

Langile gastuak Propioak

Dirulaguntzak

Erosketak eta beste

Ordezkoak

Gastuak

Prestakuntza

Promozioa

Itzulpenak

1998 (*)

Plantila 98 (**)

EAEren administrazioa Hezkuntza saila: irakasleak euskalduntzea

A.2

3,28

HAEE: bestel. enplegatu publ. euskalduntzea

A.3

1,50

Ertzaintza: Polizia Ikastegian gastuak

A.4

0,25

Osakidetza: Zerbitzu Orokorretan gastuak

A.4

HABE: gastuak guztira

A.5

HPSO: Hizkuntza Politikaren programa (***)

A.6

EAEren administrazioa

33,64

4,89

3,17

44,99

17.808

0,75

1,30

3,54

5.830

0,78

1,03

7.301

2,09

21.718

2,37

22,62

1.709

2,09 2,33

17,92 3,01

0,93

5,07

8,49

1,13 35,74

26,56

8,56

79,35

0,17

0,13

0,99

52.657

Arabako FD: euskalduntzea

A.7

0,13

0,55

Bizkaiko FD: hizkuntz-normalizazioa

A.7

0,52

0,39

0,51

0,14

1,56

3.433

Gipuzkoako FD: normalizazioa

A.7

0,47

0,02

0,70

0,43

1,62

1.901

9,61

36,70

27,95

9,26

83,52

Adm. Orokor. eta Foru Dip. gastuak guztira Ordeztu gabeko enplegatuei euskarazko eskolak (estimazioa) Aurreko estimazioa barne hartuta, guztira

59.700

6,78 90,30

Iturria: EAEko Herri-Kontuen Euskal Epaitegia. (*) Ondoko lerroetako datuak ez datoz bat urteko kontuetako datuekin: Arabako FD: langile gastuak erantsi dira, azpiprograma honi egozten ez zaizkionak. Bizkaiko FD: euskaraz egindako kultura-jardueren gastuak erantsi dira, datuak homogeneizatzeko. Gipuzkoako FD: ordezkapenetako gastuak erantsi dira, eta Eusko Ikaskuntzari emandako diru-laguntza kendu. • (**) Normalizazio programa zuzentzen zaien enplegatu publikoen taldearen plantilla guztira. • (***) HABEri egindako transferentziak kenduta.

95 — EAS adierazle sistemaren webguneko sarrera orrian azken eguneraketa 2008ko ekainak 23koa dela zehazten bada ere (http://www1.euskadi.net/euskara_adierazleak/indice.apl?hizk=e ), eskaintzen diren datu gehienak zaharkituak dira eta ez dira eguneratzen (Administrazioaren kasuan datu berrienak 2002koak dira, baliabideen kasuan ere 2002koak, Helduen euskalduntze eta alfabetatzearen kasuan 2004koak...). Hala ere, urtero EAEko aurrekontuetan EAS honetan adierazle berriak sortu eta datuak eguneratzeko partidak onartzen dira eta, jakin badakigu, enpresa batek bi urtean behin webguneko zenbait datu eguneratzeko ikerlanak egiten dituela, beraz arazoa datuak publiko egiterakoan dagoela dirudi. 96 — HKEren 1998ko azterketan ikusi ahal izan dugunez, 79,35 milioi €ko euskararen aurrekontutik 44,22 (%55,7) langile-gastuak ordaintzera bideratu ziren, zehazki, 8,49 milioi € (%10,7) langile propioak ordaintzera eta beste 35,74 milioi € (%45) ordezkoak ordaintzera.

Ziurrenik langile-gastu asko “euskalduntze-alfabetatzea” deitutako atalaren baitan jasoko ziren eta ondorioz bata puztuta eta bestea eskas ageri dira EASen 2000 urteko aurrekontuen azterketan97. Eta berdin gertatzen da 2002ko aurrekontuetako datuekin: zatirik handiena (%70,2) “euskalduntze-alfabetatzea” deitutako atalera bideratu zela jasotzen da (65,99 milioi €) eta “pertsonal gastuak” deitutako atalera berriz %9 besterik ez (8,45 milioi €). 97 — Aurrekontuaren zati handiena pertsonal-gastuek suposatzen dutela ikusteko, euskararekin zerikusia duten ataletako pertsonal-gastua batzea besterik ez dago (Kultura saileko Hizkuntza Politika atala, Hezkuntza saileko Hezkuntza-sistemaren Euskalduntzea, HABE erakunde autonomoa edota HAEE erakunde autonomoko Euskalduntzea eta Hizkuntza normalkuntza atala). Ziurrenik, EASek eskaintzen dituen datuetan “Euskalduntzea-alfabetatzea” atalean gai horrekin lotutako pertsonal-gastuak ere jaso dituzte (HABEko pertsonal-gastuak, HAEEko euskalduntze-ataleko pertsonal-gastuak...).

EUSKO JAURLARITZAREN AURREKONTUAK (2000-2002) EUROAK 2000 Kop.

Euskalduntzealfabetatzea

2002 Kop.

61.655.897 71,9 65.989.424 70,2 8.533.869

9,9

8.446.587

9,0

Komunikabideak

3.678.194

4,3

4.210.491

4,5

Elkarte ezberdinei diru-laguntzak

1.889.010

2,2

3.354.271

3,6

Euskarazko materialgintza

2.193.694

2,6

2.928.476

3,1

Funtzionamendu-gastuak

1.945.013

2,3

2.343.688

2,5

Pertsonal-gastuak

Euskararen erabilera-planak

253.627

0,3

1.857.130

2,0

Euskararen sustapena

2.610.196

3,0

1.807.304

1,9

Beste gastu-kontzeptu batzuk

1.219.063

1,4

895.015

1,0

Etnokultura

285.481

0,3

544.611

0,6

Literatura eta irakurzaletasuna

225.981

0,3

530.534

0,6

Txosten eta ikerketak

331.158

0,4

323.422

0,3

Antzerkia eta zinegintza

192.324

0,2

223.317

0,2

Sentiberatzea eta kanpainak

453.764

0,5

218.326

0,2

Hizkuntza-paisaia eta errotulazioa

218.768

0,3

196.218

0,2

123.207

0,1

149.858

0,2

85.809.246

100

94.018.672

100

Bertsolaritza GASTUA GUZTIRA

besteak beste, oso serie luzeak aurkezten ditu98. Bertan, Eusko Jaurlaritzak alorrez alor 1981-2002 tartean egindako gastuaren azterketa xehea egiten da eta tartean euskara sustatzen egindako gastua ere jasotzen da. Oso datu interesgarriak dira, besteak beste, bi hamarkadetan zehar euskara sustatzera bideratutako baliabideen zenbatekoa eskaintzen dutelako eta kopuru orokor hori gastu orokorrarekin edota beste alorretan egindakoarekin alderatzeko aukera eskaintzen duelako, baina kasu honetan ere datuak ez dira behar bezala aurkezten. Urtez urte atal horri dagokion gastua, beste iturri batzuek euskararen aurrekontuari egozten diotenaren erdia besterik ez da. Argi dago atal horretan ez dela euskara sustatzera bideratzen den gastu osoa kontuan hartzen, baina zer jasotzen den zehazten ez dutenez, ezinezkoa da beste iturrietako datuekin alderatzea99.

Aurrekontuetan, besteak beste, euskararen sustapenera bideratu diren baliabideen bilakaera aurkezten duen Eusko Jaurlaritzaren 2004ko txosten bat ere aztertu dugu. Kontzertu Ekonomikoaren negoziaketen testuinguruan Lehendakaritza sailak osatutako txosten bat da eta,

eae

Espedientea: 227/2007

eae (bizkaia)

K exa: Euskadiko Orkestrak Miramonen antolatzen dituen Matinée zikloaren barruan otsailaren 24an egin zuen emankizunean aurkezpen guztia gaztelania hutsean egin zen. Azken lau urteotan izan den saio guztietan gaztelaniaz soilik egin dute aurkezpena. Espedientea: 264/2008

eae

K exa: Eusko Jaurlaritzak euren enpresak sortzen dituzten autonomoendako diru-laguntzak ematen ditu. Diru-laguntza horiek eskuratu ahal izateko eskabidearekin batera diruz lagundutako enpresa-babesteko prestakuntza-ekintza egin eta gainditu izanaren frogagiria aurkeztu behar da besteak beste. Prestakuntza ikastaro horiek Eusko Jaurlaritzak diruz lagunduak diren arren, gaztelania hutsean ematen dira, eta bertan banatzen diren materialak ere gaztelania hutsean idatzita daude. Ez da aukerarik eskaintzen ikastaroak euskaraz egiteko.

Iturria: Eusko Jaurlaritza (EAS). Kontseiluak egindakoa.

Beraz, gure helburuetarako datu hauen balioa ere mugatua da, serie oso motza eskaintzeaz aparte, gastuaren sailkapen oso berezia egiten duelako. Ikus daitekeenez, datuak iturria beretik hartu arren, bakoitzak nahi bezala sailkatu eta aurkezten ditu, euskararen normalizazioarekin zerikusik ez duten helburuak tarteko.

Espedientea: 108/2007

K exa: Haurra izateagatik dagokion diru-laguntza eskatzeko Eusko Jaurlaritzako Gizarte Gaietako Gizarte Ongizate Sailera deitu zuen azalpen eske. Ezin izan zuen zerbitzua euskaraz jaso harrera egin zioten bi langileetatik batek ere ez zuelako behar adinako hizkuntza gaitasunik.

98 — Txostenaren izenburua “Razones económicas para un nuevo marco institucional” eta 2004ko apirileko da. Eusko Jaurlaritzak datuen serieak eguneko prezioetan aurkezten ditu eta guk ere horrela jaso ditugu, baina ezin dugu esan gabe utzi, ez direla guztiz konparagarriak hiru urte baino gehiagoko diru-balioak, hain zuzen ere inflazioaren eragin iraunkorraren ondorioz. Honek guztiak duen garrantziaz ohartzeko adibide bat besterik ez dugu jarriko: 1981 urteko urtarriletik 2008ko abendua arte, EAEn KPIaren aldaketa %351,8 ingurukoa izan da eta NFKan %331,3koa. Honek zera esan nahi du, 1981 urtean 100 € balio zituen zerbait erosteko 2008an EAEn 351,8 € behar direla eta NFKan aldiz 331,4 (hain zuzen ere Katalunia ondoren inflazio handiena pairatu duten bi komunitateak). 99 — Argi dago hainbeste urtetako datuak bateragarri egitea oso zaila dela, esan bezala, urte horietan guztietan aurrekontuen barne-antolaketan hainbat aldaketa egon direlako eta, ondorioz, lan hori aurrekontuak egiteaz arduratzen diren teknikariek beraiek egin dezakete soilik, gainerakook ez bezala, beraiek informazio historiko eta xehea eskuratzeko aukera baitute.

Espedientea: 288/2008 eae (bizkaia) K exa: Etxebizitza eta Gizarte Gaietako Bizkaiko Lurralde Ordezkariak sinatzen duen jakinarazpena gaztelania hutsean jaso du. Espedientea: 970/2008 eae (bizkaia) K exa: Garraio eta Herri Lan Saileko Portuen Bizkaiko Zerbitzuak azaroaren 4an Bermeoko portuan hainbat tokitan jarri zuen oharra gaztelania hutsean zegoen: Atención, día 5-11-08 tráfico de ferrocarril dentro del puerto, retire su vehículo. Espedientea: 1253/2009

eae

K exa: Industria eta Berrikuntza Sailetik Euskadi+innova buletin-elektronikoa bidali zioten urriaren 10ean. Buletina gaztelania hutsean zegoen.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

17. TAULA

datuen arabera 2002 urtean euskararen aurrekontua 94,02 milioi €koa izan zen eta HKEEaren arabera 1998 urtekoa 79,35 milioikoa100.

3. GRAFIKOA EUSKO JAURLARITZAREN GASTU FUNTZIONALA (1981-2002)

Aztertutako lan horiek guztiek Eusko Jaurlaritzaren aurrekontu orokorren iturritik edan dute, baina ikus daitekeenez, oso emaitza edo ondorio desberdinak aurkezten dituzte101. Desberdintasun horiek ulergarriak lirateke egileak desberdinak edota Administraziotik kanpokoak balira, esan bezala, urtetik urtera aurrekontuetako partida txiki guztien arteko bateragarritasuna bermatzea zaila delako edota Osakidetza edo Ertzaintza erakundeetan euskarari buruzko informazioa eskuratzea ia ezinezkoa delako, baina lan horien egilea Administrazio publikoa edo Eusko Jaurlaritza bera denean, datuen arteko desberdintasun horiek ulertzeko bestelako arrazoiak bilatu behar dira.

5.500 5.000 4.500 4.000 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.1. Ipar Euskal Herria

500

1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Administrazio orokorra

Garraio eta komunikazio azpiegiturak

Hiritarren segurtasuna

Bestelako azpiegitura publikoak

Gizarte ongizatea eta asistentzia

Ikerkuntza

Gizarte sustapena

Ekonomia jardueraren erregulazioa

Osasuna

Nekazaritza eta abeltzantzaren sustapena

Hezkuntza

Enpresen sustapena

Justizia

Turismoa eta merkataritza

Etxebizitza, Lurralde Antolaketa eta Ingurumena

Zor Publikoa

Kultura

Euskeraren sustapena

Iturria: “Razones económicas para un nuevo marco institucional”. EAEko Lehendakaritza 2004. Kontseiluak egindakoa. Oharra: Bestela euskararen sustapenera bideratutakoa ia ikusten ez zenez, barra bakoitzaren gainaldean kokatu dugu, kolore horiz.

Kudeaketa mailegu doikuntza

Argi dago “euskararen sustapena” izeneko atalean jasotzen den gastuak ez duela euskararen normalizaziorako egiten den gastu osoa kontuan hartzen, baina, edozein modutan, euskara sustatzeko egiten den gastuaren txikitasuna irudikatzeko balio du. Txosten horretan euskararen sustapenera bideratutako gastua erdira ekarria dagoela ondorioztatuta ere, gastu horrek Jaurlaritzaren gastu osoan suposatzen duena irudikatzeko balio du: urte gehienetan aurrekontu osoaren %0,5 besterik ez zaio eskaini eta urterik onenetan %1 baino apur bat gehiago.

Kopuru hauetan euskararen sustapenerako egiten den gastu osoa kontuan ez hartu arren, datu benetan esanguratsuak dira. Ez dakigu kasu honetan pertsonal gastuak edota ordezkapen gastuak kanpoan utzi ote dituzten, baina jakin badakigu euskararen sustapenean gutxienez beste horrenbeste gastatzen dela. Adibidez, txosteneko azken urteko datuen arabera, 2002 urtean “Euskararen sustapena” atalean 42,13 milioi € gastatu ziren (2002 urteko gastu osoaren %0,79), baina EASeko

Honela bada, datuen erabilera interesatuak bazterrean utzi eta ahal den azterketa txukunena egite aldera, datuen iturrira bertara jo dugu, hau da, Eusko Jaurlaritzaren aurrekontuetara. Jakin bagenekien zenbait kasutan oso zaila izango zela urtetik urtera zenbait partiden arteko bateragarritasuna bermatzea, baina egindako azterketak euskararen aurrekontu osoa irudikatzeko eta kopuru horrek aurrekontu orokorrean urtetik urtera izan duen pisua ikusteko balio izan digu. Zehazki, errealitatera gehien hurbiltzen diren datuak sailkapen funtzionalean Euskararen sustapena izendapenaren baitan aurkezten dira eta horietan oinarritu dugu gure azterketa. Atal nagusi horren baitan bost azpiatal jasotzen dira (hizkuntza-politika, herri-administrazioaren hizkuntzanormalkuntza, Helduen Alfabetatzerako eta Berreuskalduntzerako Erakundea, Hizkuntza-normalkuntza eta euskalduntzea eta Hezkuntza-sistemaren euskalduntzea), baina horiek aurrerago aztertuko ditugu.

100 — Azken kasu honetan langile gastuak eta ordezkapenak kenduz 1998ko aurrekontua 35,12 milioi €tan geldituko litzateke, hau da, edozein kasutan urte horretarako 2004ko txostenak ematen duena kopuruaren gainetik (30,79 milioi €). 101 — Eusko Jaurlaritzak Legebiltzarreko alderdi politiko desberdinek euskararen gastuei buruz egindako galderei emandako erantzunak ere aztertu ditugu eta kasu honetan ere datuek ez dute bat egiten. Datuak gehienetan ez dira osoak, hau da, partzialak dira eta ondorioz ez ditugu txosten orokor honetan txertatu. Esaterako 2008ko apirilean Eusko Jaurlaritzako sail bakoitzak bere langileen euskara ikastaroetan zenbat diru gastatzen zuen galdetu zuen legebiltzarkide batek eta diru gehien gastatzen zuen sailak, Hezkuntza sailak alegia, saileko langileen gastua eta irakasleena eskaini zuen, baina ez hezkuntzako gainerako langileena (IRALE programan irakasleek ez ezik, administrariek, atezainek eta bestelako langileek ere euskara-ikastaroak jasotzen dituzte).

Azken hamarkadan euskararen aurrekontua haziz joan da, 2000 urtean 82,177 milioi €koa izatetik egungo 125,831 milioi €koa izatera pasatuz, baina ikus daitekeenez, hazkundea ez da iraunkorra izan: 2002 urtetik 2004 urtera euskararen aurrekontua murriztu egin zen. Dena dela, hazkundea txikia izan da, besteak beste, 2005 urtean Osakidetzaren zerbitzu erraldoian Euskara Plana abian jarri zela kontuan hartzen badugu103.

18. TAULA EUSKO JAURLARITZAREN GASTUA FUNTZIOEN ARABERA (2000-2009) 2000 0. Zor Publikoa 1. Zerbitzu Orokorrak (Justizia ezik) 1.4. Justizia

2002

2004

2006

2008

2009

450,40

329,46

232,69

229,10

267,05

133,90

217,50

217,40

244,11

249,72

388,74

384,74

79,20

90,99

107,33

126,75

162,89

175,86

2. Herri Babesa eta Herritarren Segurtasuna

385,60

416,81

480,59

516,92

636,86

665,36

3.1. Gizarte Segurtasuna eta Babesa

106,70

180,66

232,18

332,78

390,89

466,22

59,00

62,24

76,53

70,95

74,33

78,69

4.1. Osasuna

1.618,80

1.886,08

2.146,43

2.513,30

3.179,26

3.447,71

4.2. Hezkuntza

3.2. Gizarte Sustapena

1.343,40

1.545,29

1.749,45

1.993,22

2.367,85

2.544,34

4.3. Etxebizitza eta Hirigintza

91,50

134,02

156,39

189,19

210,53

215,49

4.4. Gizarte Ongizatea

30,80

85,27

85,18

85,94

76,11

60,88

119,40

139,05

161,06

189,77

226,24

242,31

5,60

1,82

1,57

7,46

8,38

20,01 125,83

4.5.Kultura 4.6. Komunitate eta Gizarte Zerbitzuak 4.7. Euskararen Sustapena 4.7.1.1 Hizkuntza Politika 5.1. Oinarrizko Azpiegiturak eta Garraioa

82,18

95,00

87,96

106,96

119,09

28,73

33,04

34,33

44,99

54,31

56,65

200,30

260,57

322,88

341,74

939,81

990,19

5.2. Komunikazioak

13,30

25,01

70,27

56,38

119,21

99,81

5.4. Ikerketa Zientifikoa, Teknikoa eta Aplikatua

62,30

80,42

94,72

126,11

192,48

212,61

5.5. Oinarrizko Informazioa eta Estatistikoa

8,40

10,71

12,95

14,71

18,56

18,62

6. Ekonomia-arauketa Orokorra

17,10

21,30

20,02

21,76

26,66

42,02

271,40

329,92

327,20

353,40

374,35

403,80

10,90

19,92

52,11

96,98

160,40

159,09

5.173,78

5.931,93

6.661,62

7.623,13

9.939,66

10.487,46

7. Ekoizpen-sektoreen Arautze Ekonomikoa 9. Beste Adm. Publiko batzuekiko finan.-harrem. GUZTIRA

Iturria: EAEko aurrekontu bateratuak. Kontseiluak egindakoa.

102 — Eusko Jaurlaritzak ez du aurrekontu orokorretan Estatuari kupoagatik ordaintzen zaiona jasotzen, ordainketa hori Foru Aldundien bidez egiten baita. Nafarroako Gobernuak aldiz kopuru hori aurrekontuetan jasotzen du. Batean zein bestean egin ditugun kalkuluak beraien artean alderatu ahal izateko, Nafarroako aurrekontuei kupoagatik ordaintzen dutena kendu diegu.

103 — Osakidetzako Euskara Plana ez ezik, bestelako ekimen garrantzitsuak ere abian jarri dira azken urte hauetan, besteak beste, kontsumitzaile eta erabiltzaileen eskubideak arautzen dituen Legearen (eta batez ere Dekretuaren) eskutik lan-mundua euskalduntzeko ekimen berriak (Bikain, LanHitz...), hizkuntza-eskubideen urraketak salatzeko Elebide zerbitzua edota Justizia -administrazioa euskalduntzeko plan berria. Ikus daitekeenez, ekimen garrantzitsu eta egiturazkoak dira, baina dirudienez, aurrekontuaren hazkundea ikusita, ez dira garatzeko beharko lituzketen baliabide guztiekin etorri.

Espedientea: 1048/2007

eae

K exa: Euskal diasporako kide batek Eusko Jaurlaritzak diasporarako argitaratzen duen Euskal Etxeak aldizkaria jaso zuen postaz. Izenburuetako pare bat esaldi kenduta, gainerako guztia gaztelaniaz idatzita zegoen. Euskarazko alea bidaltzeko eskatu zuen eta Euskal Gizataldeekiko Harremanetarako Zuzendaritzatik erantzun zioten, momentuz gaztelaniaz eta ingelesez besterik ez dela argitaratzen. eae (gipuzkoa) K exa: Herritarrak erreklamazio bat aurkeztu zuen Eusko Jaurlaritzako Industria, Merkataritza eta Turismo Saileko Kontsumo Zuzendaritzaren Gipuzkoako Lurralde Bulegoan euskaraz idatzita. Apirilaren 9an Kontsumo Zuzendaritzaren jakinarazpena jaso zuen posta ziurtatu bidez. Jakinarazpena gaztelania hutsean idatzita zegoen.

Espedientea: 303/2008

Espedientea: 560/2008

eae (gipuzkoa)

K exa: Aurkeztutako eskaeraren ebazpena jaso zuen ekainean. Gaztelania hutsean idatzita daude Energia eta Meategien zuzendariak, Energia Zerbitzuko buruak eta Gipuzkoako Lurralde Bulegoko Industria- eta Energia-administrazioko koordinatzaileak sinatutako hiru jakinarazpenak. Herritarrak dokumentua oso epe laburrean erabili behar izan duenez, ez du euskarazko bertsioa eskatzerik izan. Ondorioz, bere borondatearen aurka hainbat tokitako izapidetan gaztelania hutsean agertuko da. Espedientea: 1032/2008

eae

K exa: IT Txartela Ziurtagiriari buruzko informazioa gaztelaniaz baino ezin da eskuratu webgunean. Espedientea: 41/2009

eae

K exa: ZUZENEAN zerbitzuko agente izateko hautaproban ez zuten izan aukerarik proba psikoteknikoa euskaraz egiteko.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Ikus daitekeenez, gaur egun, 2009 urtean, Eusko Jaurlaritzak 125,8 milioi € bideratzen ditu euskararen sustapenera. Urte bereko aurrekontu orokorra 10.487 milioi €koa izan dela kontuan hartzen badugu102, zail egiten da euskararen normalizazioa Eusko Jaurlaritzaren lehentasunen artean dagoela pentsatzea. Izan ere, oso gutxi dira aurrekontuaren antolaketa funtzionalean euskararen sustapenak baino diru gutxiago jasotzen duten atalak. Segurtasun-alorrean esaterako, bost aldiz gehiago gastatzen du Azken finean euskararen sustapenerako aurrekontu osoaren %1,2 baino ez da erabiltzen eta kopuru hori ez da nahikoa egoera diglosikoan dagoen eta ondorioz bultzada berezia behar duen berezko hizkuntza berreskuratu eta normalizatzeko.

Esaten ari garen hau guztia sakonago aztertzeko, aurrekontu publikoak aztertzeko erabili ohi diren hiru ratio garrantzitsuenak kalkulatuko ditugu: 1) Pisu erlatiboa, hau da, funtzio baten gastuaren pisua funtzio guztien gastu orokorrarekin alderatzen denean, kasu honetan euskararen sustapena gainerako funtzioen baturarekin, hau da, aurrekontu osoarekin. 2) Gastu ahalegina, funtzio baten gastua herrialde batean sortzen den aberastasunarekin (Barne Produktu Gordinarekin) alderatzen denean. 3) Gastu-intentsitatea, biztanle bakoitzeko funtzio horretan egiten den gastua. a) Pisu erlatiboa Euskararen aurrekontuak izan duen bilakaera eta aurrekontu orokorrak izandakoa alderatzen baditugu, euskararen sustapena galtzen atera dela ikusiko dugu. Izan ere, euskararen aurrekontua ez da, inondik ere, aurrekontu orokorra hazi den proportzio berean hazi. Zehazki, 2000-2009 tartean aurrekontu osoa (gastu ahalmena) bikoiztu egin den bitartean (%103ko hazkundea) euskararen aurrekontua %53,1 hazi da soilik.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.1. Ipar Euskal Herria

Urte bakoitzeko aurrekontua dagokion urteko gastu-ahalmenarekin, hau da, aurrekontu osoarekin alderatzen badugu, hazkunde hori ez da, inondik ere, hazkunde osoaren parekoa izan.

Ondorioz, urtero-urtero, aurrekontu osoarekiko euskararen aurrekontuaren pisua murriztuz joan da: 2000 urtean Euskararen sustapenera bideratutako kopuruak aurrekontu osoaren %1,6 suposatu bazuen, 2009 urtean %1,2 besterik ez du suposatu. Hau da, 2000 urteko pisua oso eskasa bazen, egungoa are eskasagoa da104. Aztertzen ari garen tartean (2000-2009) eremu garrantzitsuetan euskararen normalizaziorako ekimen berriak abian jarri direla kontuan hartzen badugu (Osakidetza eta Justizia administrazioko planak, lan-mundua euskalduntzeko ekimenak...), bilakaera hori are ulergaitzagoa egiten da euskararen normalizazioaren ikuspegitik. b) Gastu-ahalegina

bat dela105 eta euskara normalizatzeko ardura jendarte osoarena ere baden heinean, interesgarria iruditzen zaigu gastu publikoa jendarteak sortzen duen aberastasun horrekin konparatzea. (ikusi 19. taula) Gastu ahalegin hori neurtzen badugu, euskararen aurrekontuak ez du urte hauetan BPGaren %0,2a gainditu. BPGak Euskal Autonomia Elkartean ofizialki sortzen den aberastasun osoa biltzen duela kontuan hartuz, 2000 urtean 100 € bakoitzeko 20 zentimo baino gutxiago bideratu ditu Eusko Jaurlaritzak euskararen sustapenera. Are okerrago, ahalegin murritz hori are gehiago murrizten ari da azken urteotan: 2009an 19 zentimo bideratu ditu eta aurreko hiru urteetan 17 zentimo baino ez. Laburbilduz, Euskal Autonomia Elkartean sortzen den aberastasun ofiziala kontuan hartuz euskara normalizatzeko Eusko Jaurlaritzak egiten duen ahalegin ekonomikoa hutsaren hurrengoa da.

Hau da, 2000-2009 tartean aurrekontu osoaren benetako hazkundea %103koa izan ordez, %55,6ekoa izan zen eta euskararena %53,1ekoa izan ordez %17,6koa. c) Gastu-intentsitatea Azkenik euskararen sustapenaren gastu intentsitatea 2000 urtean Euskal Autonomia Elkarteko biztanle bakoitzeko 39,16 €koa besterik ez zen izan. Gastu intentsitatea haziz joan da, nahiz eta lehen urteetan gorabeherak izan eta 2009 urtean biztanleko 58,33€tara iritsi zen, baina prezio konstanteak alderatzeko balio horri KPIaren hazkundea kentzen badiogu, hamarkada osoan (2000-2009) biztanleko 39,16 €ko gastu batetik 44,79 €ko batera pasatu da. Epealdi horretan Ertzaintza,

Osakidetza, eta Justizia-administrazioko Euskara planak garatu direla kontuan hartzen badugu, gastua benetan urria izan da. Hauetako edozein ratio ikusita argi gelditzen da urte hauetan guztietan Eusko Jaurlaritzak Euskararen sustapenera bideratu duen aurrekontua ez dela euskararen normalizaziorako nahikoa. Are gehiago, aurrekontu mugatu horren gastu egitura ere ez da euskararen normalizazioaren lehentasunen araberakoa. Aurrekontuaren zati handiena pertsonal-gastuek xurgatzen dute eta hauen baitan zati handiena euskara ikasten ari diren langileen ordezkoen soldatak ordaintzera bideratzen da106. Hiru hamarkada pasatu dira eta oraindik euskaraz ez dakien jendea kontratatzen jarraitzen du Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio publikoak eta, ondorioz, aurrerantzean ere langile horiek euskalduntzeko (eta horiek euskaldundu bitartean ordezkoak kontratatzeko) diru baliabide garrantzitsuak xahutzen jarraitu beharko du. Horrela jarraituz gero herri-administrazioaren euskalduntze-prozesua ez da sekula amaituko eta urtero bestelako helburuetara bidera zitezkeen diru-baliabideak jada euskaldunak izan beharko luketen langileak euskalduntzera bideratuko dira. Zentzurik gabeko egoera honi amaiera eman behar zaio. Data batetik aurrera herri-administrazioko langile elebakar gehiago ez dela kontratatuko erabaki eta jakinarazi behar da. Era berean, jada herri-administrazioan lanean ari diren langile elebakar guztiak noizko euskaldunduko diren erabaki eta hori lortzea ahalbidetuko duen plangintza eraginkor eta efizientea jarri behar da abian. Bi prozesu horien amaieran herri-administrazioko langile guztiak elebidunak izanen dira eta lehen aldiz herritarren hizkuntza-eskubideak bermatu ahal izateko baldintzak bermatuko dira107. Hori gertatzen ez den bitartean, euskara sustatzera bideratzen den aurrekontuaren zati garrantzitsuena ezingo da beste helburu edo lehentasun batzuetara bideratu.

Kontuan izan behar dugu Barne Produktu Gordina herrialde batek sortzen duen aberastasuna neurtzeko erabiltzen den makro-adierazle

104 — Euskalgintzak historikoki euskararentzat aurrekontu osoaren %2 aldarrikatu izan duen arren, datu hauek %2ra hurbildu ordez aldentzen ari garela erakusten dute. Beste kontu bat da, ehuneko murritz horiek zertan eta zertarako erabiltzen diren, izan ere, ondoren ikusiko dugun bezala, hor ere asko da zuzendu beharrekoa.

105 — Makro-adierazle horrek legezko merkatuan sortzen den aberastasuna soilik hartzen du kontuan. Ondorioz, ez du kontuan hartzen lan -kontraturik gabe egiten den eta gizartearentzat ezinbestekoa den lan eskerga, hau da, etxeko lana, haur eta adinekoen zaintza, lan boluntarioa... (Eustaten Kontu Sateliteen arabera EAEko BPGa %40 inguru haziko litzateke, lan hori guztia kontuan hartuko balitz). Ez du kontuan hartzen ere enpresetan zergak ez ordaintzeko egiten den ezkutuko lana (Europar Batasunaren arabera EAEko BPGaren %25era iristen dena). Gainerako aberastasun hori ere kontuan hartuko balitz, euskararen sustapenean egiten den gastu ahaleginaren benetako ratioa are txikiagoa litzateke.

106 — Normalizazio-prozesuaren hasieran ulergarria izan zitekeen aurrekontuaren zati handi bat Administrazio publikoko langileak euskalduntzeko izatea, baina egoera hori amaigabea bilakatzen da euskaraz ez dakien jendea kontratatzen jarraitzen baldin bada. Zulatutako zakua betetzen saiatzearen pareko egoera sortu eta elikatzen da. 107 — Tartean Unibertsitateek euren irakasleria eta ikasketak egokitu beharko dituzte eta euskaltegiek ere ahalegin berezia egin beharko dute, etorkizunekoa langile publiko horiek guztiak euskaraz behar bezala prestatuko direla bermatzeko.

19. TAULA EUSKARAREN SUSTAPENAREN GASTU-RATIOAK EAEN (2000-2009) 4.7. Euskararen sustapena (Merkatu Prezioetan = MP)

4.7.1.1 Hizkuntza-politika 4.7.1.2. Hizkuntza-normalkuntza EAEko herri-administrazioetan

2002

2004

2006

2008

2009

Hazkundea

2000-2009

82,18

94,996

87,960

106,96

119,09

125,83

53,12 %

28,73

33,038

34,331

44,983

54,314

56,648

97,19 %

8,92

10,49

9,97

16,58

16,15

15,81

77,28 %

4.7.1.3. HABE 4.7.1.4 Euskalduntzea eta hizkuntza normalkuntza 4.7.1.5 Hezkuntza-sistemaren euskalduntzea Aurrekontua guztira

44,53

51,47

43,66

45,39

48,63

53,37

19,85 %

5.173,78

5.931,93

6.661,62

7.623,13

9.939,66

10.487,46

102,70 %

BPG (milioi € Merkatu Prezioetan = MP)

41.647,30 46.226,30 53.305,40 61.760,60 68.428,70

Biztanleria (milaka biztanle)

2.098,60

2.108,30

2.115,30

100,00

107,33

82,18

88,51

(milioi € Merkatu Prezioetan = MP)

KPIaren bilakaera Eusk. sust. (milioi € Prezio Konstant. = PK) Aurrekontua guztira

(milioi € Prezio Konstanteetan = PK)

BPG (milioi € Prezio Konstanteetan = PK)

66.444,27

59,54 %

2.133,70

2.157,10

2,79 %

113,640

121,41

130,03

130,25

30,25 %

77,402

88,10

91,58

96,61

17,56 %

5.526,86 5.862,038

6.279,09

7.644,13

8.051,79

55,63 %

41.647,30 43.069,72 46.907,25

50.871,55

52.625,32

51.012,87

22,49 %

5.173,78

Euskararen sustapena / Aurrekontu osoa (%) Pisu erlatiboa

1,59

1,60

1,32

1,40

1,20

Eusk. sust. / BPG (%) Gastu-ahalegina

0,20

0,21

0,17

0,19

39,16

45,06

41,58

50,13

55,21

58,33

48,97 %

39,16

41,98

36,59

41,29

42,46

44,79

14,37 %

Iturria: EAEko aurrekontu bateratuak. Kontseiluak egindakoa.

Orain arte ikusi dugunarekin argi gelditzen da Nafarroan garatutako hizkuntza-politikaren helburua ez dela inondik inora euskararen normalizazioa. Corpus juridiko eskasa garatzeaz gain azken urteotan atzerapauso nabarmenak eman dira eta normalizazio-plangintzen alorrean ez da inolako aurrerapausorik eman. Honela, azken hamarkada hauetan guztietan abian jarritako neurri eskasak ez dira Vascuencearen Legeak berak ezarritako mugetara ere iritsi. Bada, baliabideen alorrean ere gauzak ildo beretik joan direla esan daiteke. Inoiz ez zaio euskararen normalizazioari duen garrantzia aitortu eta eskaini zaizkion baliabideak eskasak izan dira, zerbait egiten zutela irudikatzera mugatuak. Gobernu batzuetatik beste batzuetara euskara sustatzera bideratutako baliabideek gorabeherak ezagutu izan dituzte, baina beti kopuru oso urrietan mugitu dira: Nafarroako aurrekontu osoaren %0,3 baino gu-

txiago bideratu du beti euskara sustatzeko partidetara eta kopuru horren baitan euskararekin zerikusia zuten sailetako soldatak kontuan hartuz. Izan ere, hori izaten da beti partidarik garrantzitsuena. Gainerakoan, partidarik garrantzitsuenak diru-laguntza desberdinek osatutakoak izan dira: helduen euskalduntze-alfabetatzeari diru-laguntza (gau-eskolak), euskarazko hedabideei diru-laguntza, udalei diru-laguntza, euskarazko liburuak argitaratzeko diru-laguntza, Euskaltzaindiari dirulaguntza, eremu “ez-euskalduneko” ikastolei diru-laguntza. Nafarroako Gobernuak bere kabuz garatutako hizkuntza-politika oso urria izan da eta ondorioz horretan erabilitako dirua ere bai: batez ere Administrazioko zenbait langile euskalduntzeko ikastaroak eta langile hauetako batzuk ordezkatzeko soldatak ordaintzera mugatu dira. Tarteka ikerketa batzuk edota argitalpen batzuk ere egin dituzte, baina gutxi gehiago.

nfk

K exa: EKONOMI ETA OGASUN DEPARTAMENTUAk errenta aitorpena egiteko Monjardin kalean duen bulegoan, maiatzaren 8an aitorpena egin dion teknikariak euskaraz ez zekienez, gaztelaniaz hartu behar izan du zerbitzua legeak ezarritako eremu euskalduneko herritarrak. Espedientea: 960/2008

2.3.2. Nafarroako Foru Komunitatea

nfk

K exa: Erakunde batek Aldizkari Ofizialaren Zerbitzutik publizitate gastu batzuen ordainketa egiteko eskatuz agiri bat jaso du. Argibide eske deitu du ekainaren 5ean; herritarrak euskaraz solas egin dezakeen galdetu dio langileari eta honek 15 minuturen buruan deitzeko erantzun dio. 15 minutuak igarotakoan berriz deitu du; oraingoan langile euskaldunak hartu dio telefonoa eta adierazi dionean ordainagiriei buruzko galdera duela, ordainagiriez arduratzen denari pasako diola deia erran dio langileak. Herritarrak 3. langile honi euskaraz egin diezaiokeen galdetu dio eta honek ezetz erantzun dio. Hortaz, herritarrak ezin izan ditu azalpenak euskaraz ez eman eta ezta jaso ere. Espedientea: 412/2007

RATIO EKONOMIKOAK

Eusk. sustapena M.P. / Biztanleria (€ per capita) Gastu-intentsitatea Euskararen sustapena P.K. / Biztanleria (€ per capita) Gastu-intentsitatea

Espedientea: 685/2006

nfk

K exa: HERRI LAN, GARRAIO ETA KOMUNIKAZIO DEPARTAMENTUko Kontseilaria den Laura Alba Areson izan zen urriaren 24an, Eluseder industrigunearen sarbidearen aurkezpen ekitaldian. Kontseilariak gaztelania hutsean zuzendu zien hitza bertan zirenei. Espedientea: 528/2009

nfk

K exa: Errenta aitorpena egiteko hitzordua hartzeko jarritako 901 505 505 telefono zenbakira deitu du legeak ezarritako eremu euskalduneko herritarrak apirilaren 20an. Gaztelaniaz egin diote harrera. Euskaraz egin dezakeen galdetu du eta no, en castellano erantzun diote.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.2. Nafarroako Foru Komunitatea

2000

20. TAULA NAFARROAKO GOBERNUAREN GASTUA FUNTZIOEN ARABERA (2000-2009) 2000

2004

2006

21,51

24,38

29,82

33,14

1.2. Herritarren Segurtasuna eta Instituzio Penitentziarioak

45,95

58,73

68,54

93,46

89,64

14,86

21,35

19,99

26,30

24,94

2. Sustapen eta Babes soziala (etxebizitza barne)

305,10

377,92

505,12

704,57

764,00

3.1. Osasun-alorra Euskara ikasten ari diren langileen ordezkapenak (Osasunbidea)

460,92 0,16

639,25

731,32 0,21

876,55 0,36

901,52 0,37

341,01

446,36

508,63

637,06

651,81

3.2. Hezkuntza Euskarabidea (sorrera berrikoa, datuak 2008tik aurrera) Diru-laguntzak, Bekak eta Eskola Hizkuntza Plangintza*

7,28

6,37

4,05

3,15

4,41

2,12

2,07

3.3. Kultura

53,33

71,27

92,95

109,17

99,17

4.1. Nekazaritza, Abeltzantza eta Elikadura

65,35

77,75

122,65

150,51

135,76

4.2 Industria eta energia

39,70

59,50

156,48

238,84

247,50

4.3. Merkatariza, Turismoa eta ETEak

14,80

18,87

18,40

27,36

22,81

6,86

23,96

10,31

4.4. Garraioari diru-laguntzak 4.5. Azpiegiturak

181,87

203,83

213,88

224,52

258,30

4.6. Ikerkuntza eta Garapena

25,55

30,42

64,34

142,49

117,80

6,05

14,37

9,31

9,21 137,32

4. Bestelako ekimen ekonomikoak

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.2. Nafarroako Foru Komunitatea

2009

13,02

1.3 Kanporako Politika

2008

1.1. Justizia

6. Erregulazio Ekonomiko Orokorra (soilik 2004an eta aurreko urteetan)

29,15

52,10

9. Izaera orokorreko zerbitzuak (9.1, 9.2 eta 9.3)

72,71

77,23

145,00

149,69

Euskara eta Europako hizkuntzen irakaskuntza (Adm.ko langileak)

0,00

0,16

1,08

1,19

0,45

9.4. Finantza-harrem. beste Adm.ekin (Estatua-Kupoa eta Udalak) (B)

439,41

580,09

652,76

815,70

752,83

9.5. Zor publikoa

46,92

47,02

34,49

28,03

45,72

2.149,66

2.789,23

3.385,86

4.291,00

4.304,65

7,44

6,54

5,69

7,72

6,04

1.710,25

2.209,14

2.733,10

3.475,30

3.551,82

GUZTIRA (A) Euskararen Sustapena GUZTIRA (EAEko aurrekontuekin alderagarria) / (A) ken 9.4 funtzioa (B)

Iturria: Nafarroako aurrekontu bateratuak. Kontseiluak egindakoa.

Hasteko esan dezagun, Nafarroako Gobernuak ez dituela Eusko Jaurlaritzak bezala euskararekin zerikusia duten partida guztiak atal edo funtzio batean aurkezten eta, ondorioz, partida horiek guztiak aurrekontuetan sakabanaturik ematen ditu. Horrek, noski, are gehiago zailtzen du gure azterketa baina, lehen esan bezala, azterketarik txarrena egiten ez dena dela pentsatuz, Nafarroako Gobernuaren aurrekontuetako zenbaki nagusiak aztertu ditugu108.

tida nagusiak aztertzen baditugu109, lehendik urria zen gastua are gehiago murrizten ari dela ikusiko dugu. Adibidez, 2000 urtean 7,4 milioi € besterik ez ziren bideratu euskararekin zerikusia zuten partida nagusietara, aurrekontu osoa 2.149,7 milioi €koa izan zen bitartean. 2006 urtean, aurrekontu osoa 3.380,2 milioi €taraino hazi zen arren, euskararen aurrekontua are gehiago murriztu eta 5,7 milioi €tan gelditu zen. Euskarabidea abian jarri zen urtean, 2007 urtean, euskararen aurrekontu urria apur bat hazi zen, 5,7 milioitik 7,7 milioitara, baina ondoren ikusiko dugun bezala, gastu handitzea baino gastuen berrantolaketa izan zela esan daiteke, aurrekontu barreiaturik zeuden hainbat partida Euskarabidearen baitan kokatzearen ondorio. Dena dela, hazkunde txiki hori ez zen inondik ere aurrekontu osoan emandako hazkunderen pareko izan. Azken urtean, 2009an, krisialdi ekonomiko orokorra dela eta aurrekontu osoa izoztu egin da, baina ez da gauza bera gertatu euskararen aurrekontuarekin: aurrekontu osoa 4.301,7 milioi € inguruan mantendu den bitartean, euskararen aurrekontua 7,7 milioi €tik 6 milioira murriztu da. Tarte osoa (2000-2009) kontuan hartzen badugu beraz, aurrekontu osoa %100,11 hazi den bitartean110 euskararen aurrekontua %18,8 murriztu dela ikusiko dugu. (ikusi 20. taula)

... aurrekontu osoaren benetako hazkundea 100,1koa izan ordez %60,7ekoa izan dela ikusten da eta larriagoa dena, euskararen aurrekontua %18,8 murriztu ordez %34,8 murriztu dela.

Ondoren euskara sustatzera bideratutako baliabideei buruz zenbait datu emango ditugu, aurrez baina, Euskal Autonomia Erkidegoaren kasuan egin bezala, Nafarroako Gobernuak euskararen sustapenerako egiten duen gastua ez dela gardena salatu behar da. Ez dago jakiterik benetan euskara sustatzera zenbat diru bideratzen duten, partidak nahasgarriak dira, urte batetik bestera aldatzen dituzte eta hizkuntzapolitikarekin zerikusi gutxi duten gaiak ere euskara sustatzeko elementu gisa zenbatzen dituzte. Hala ere, ematen dituzten datu aldrebes horiekin ere ezin dute errealitatea ezkutatu: euskara sustatzera bideratzen duten diru kopurua hutsaren hurrengoa da.

Ikus daitekeenez, Nafarroako Gobernuak euskara sustatzera bideratzen dituen baliabideak oso urriak dira. Are gehiago, azken urte hauetan Nafarroako Gobernuaren aurrekontuetan euskararekin zerikusia duten par-

Honela bada, tarte horretan Nafarroan KPIa %24,5 hazi dela kontuan hartzen badugu, aurrekontu osoaren benetako hazkundea 100,1koa

Aurrez esan bezala, baliabideez ari garenean giza baliabideei buruz, azpiegiturei buruz zein diru baliabideei buruz ari beharko genuke, baina horiek guztiak azken finean diru-baliabideetan neurtzen direnez atal hau osatzeko ere, Euskal Autonomia Elkartearen atalean egin bezala, Nafar Gobernuaren aurrekontuen azterketan oinarrituko gara.

108 — Euskararen sustapena izeneko atalik ezean, euskararekin zerikusia duten partida bakoitza dagokion atalaren azpian aurkezten dugu, hori bai, atal bakoitzeko diru kopurua mantenduz, hau da, euskarari dagokion kopurua ataleko baturatik kendu gabe.

109 — Partida horietan euskararekin zerikusi gutxi duten gastuak ere sartzen direla jakin arren.

Baina errealitatean euskararen aurrekontua are gehiago murriztu da, izan ere aztertu ditugun datuak merkatuko prezioetan ematen ditu Nafarroako Gobernuak ere, hau da, KPIaren bilakaera kontuan hartu gabe eta, aurrez esan bezala, hiru urte baino gehiagoko datu serieak behar bezala aztertzeko ezinbestekoa da datuak prezio konstanteetan aztertzea.

110 — Hau da, %107,68 Eusko Jaurlaritzaren aurrekontuekin homogeneizatuko bagenu.

Aurrez oso urria zen euskararen aurrekontua aurrekontu osoaren parean ez haztea salagarria bazen, are salagarriagoa da aurrekontu hori %34,8 murriztea eta, zer esanik ez, murrizketa hori Euskarabidearen sorrerarekin Nafarroako Gobernuak euskararekiko beste jarrera bat erakutsi nahi izan duen urteetan gertatu dela kontuan hartzen badugu112. Aurrekontu publikoak aztertzeko erabili ohi diren hiru ratioak ikusten baditugu (pisu erlatiboa, gastu-ahalegina eta gastu-intentsitatea) euskara sustapenerako gastua zein murritza den ohartuko gara. 1) Pisu erlatiboa Euskararen aurrekontua aurrekontu osoarekin alderatzen badugu, 2000 urtean euskararekin zerikusia zuten partida nagusietara aurrekontu osoaren %0,43 besterik ez zela bideratzen ikusiko dugu113. Ondorengo urteetan baina are gutxiago eskainiko zaie partida horiei eta 2009 urtean azkenik aurrekontu osoaren %0,17 besterik ez. (ikusi 21. taula) 2) Gastu-ahalegina Euskararen aurrekontua Nafarroan ofizialki sortzen den aberastasunarekin, hau da, Nafarroako BPGarekin alderatzen badugu, egoera are larriagoa da: 2000 urtean Nafarroako BPGaren %0,07 besterik ez zen bideratzen euskararekin zerikusia zuten partidetara eta egun, 2009an are gutxiago, hau da, %0,03 besterik ez. Munduko herrialde pobreenetara aurrekontuaren %0,7 bideratzea eskatzen duen aldarrikapena kontuan hartzen badugu, benetan adierazgarria da Nafarroako Gobernuak euskara sustatzera bideratzen duen aurrekontua ehuneko horretatik hain urrun gelditzea. Hausnarketarako datua dela uste dugu.

3) Gastu-intentsitatea Azkenik euskararen sustapenaren gastu intentsitatea 2000 urtean Nafarroako biztanle bakoitzeko 13,7 €koa besterik ez zen izan. Gastu-intentsitatea ia erdira murriztu da114, 2009 urtean biztanleko 9,7 €koa izatera iritsi delarik. Kasu honetan ere KPIa kontuan hartzen badugu errealitatea are gordinagoa dela ikusiko dugu, izan ere, 2009ko azken datu hori biztanle bakoitzeko 7,8 €tan gelditzen baita. Laburbilduz, Nafarroako Gobernuak euskara sustatzera bideratzen duen aurrekontua ez da inoiz euskararen normalizazioa erdiesteko nahikoa izan eta urte onenetan ere, hau da, euskara sustatzera diru gehien bideratu duenean ere nahikoa izatetik oso urrun egon da euskararen aurrekontua. Azken urte hauetan aurrez larria zen egoera horrek okerrera egin du, euskararen aurrekontu urria are gehiago murriztu duten heinean, baina sakoneko arazoak bere horretan darrai. Nafarroako Gobernuak ez du euskararen normalizaziorako hizkuntza-politika eraginkorrik garatzen eta horretara bideratzen dituen baliabideak garatzen duen politikarekin bat egiten dute.

2.3.3. Ipar Euskal Herria Ikusi dugun bezala, Ipar Euskal Herrian ez da euskararen normalizaziorako corpus juridiko egokirik garatu, aitzitik, frantsesaren nagusigoa azpimarratzeko araudia izan da garatu dena. Bestalde, Administrazioak euskara sustatzea helburu duten zenbait neurri isolatu abian jarri izan ditu, baina urteetan ez da euskararen normalizaziorako plangintza orokorrik garatu. Eta batez ere, Euskalgintza izan da alorrez alor euskararen normalizazioa bultzatzeko neurriak garatzen aritu dena (hezkuntzan, helduen euskalduntzean, udalerrietan...).

112 — Euskarabidearen sorrerarekin ez da euskara sustatzera baliabide gehiago bideratu. Aurreko urteetan sail desberdinetan egiten zen gastua berrantolatu da eta hein handi batean euskararekin zerikusia zuten hainbat partida Euskarabidea institutuaren partidaren baitan kokatu dira. Are gehiago, egun Institutuaren beraren funtzionamendu gastuek jaten dute euskara sustatzera bideratzen den aurrekontuaren zati handiena, horrek suposatzen duen guztiarekin.

Baliabideei dagokienez, urteetan batez ere Herriko Etxeak izan dira euskararen normalizaziora baliabideak bideratu dituzten Administrazioak. Baina tartean, Frantziako Estatuak ere zenbait baliabide esleitu izan ditu euskararekin zerikusia zuten gaietara. Esaterako 1951n, Estatuak “Deixonne Legea” zela eta, eskualde-hizkuntzen irakaskuntza baimendu zuen, baldin eta ikasleek, aldi berean, Hezkuntza Nazionaleko Ministerioak araututako eskola-programa frantsesa betetzen bazuten. Dena dela, hori aukerakoa zenez, ez zen diru-baliabiderik jarri frantseseko derrigorrezko programaz gain euskarazko irakaskuntza ematen zuten Estatuko ikastetxeentzat. Gurasoek jartzen zuten eraikinen kostua eta mantentzea, irakasleen soldatak edota eskola-garraioa ordaintzeko behar zen dirutza guztia.

113 — Ikus daitekeenez, ratioak kalkulatzeko Eusko Jaurlaritzaren aurrekontuarekin homogeneoa den Nafarroako aurrekontua hartu dugu kontuan, izan ere Eusko Jaurlaritzaren aurrekontuek ez dute barnebiltzen Estatuari kupoarengatik ordaintzen dietena eta Nafarroako Gobernuak aldiz bai.

114 — Ikus daitekeenez, urteetako murrizketarako joerak igoera txiki bat izan zuen 2008an, hau da, Euskarabidea sortu zen urtean, baina hurrengo urtean jada aurretik zetorren ahultze-joerak jarraitu du.

111 — Hau da, %66,8ekoa Eusko Jaurlaritzaren aurrekontuekin homogeneizatuko bagenu.

Espedientea: 278/2007

nfk

K exa: Ekonomia eta Ogasun Departamentuak gaztelania hutsean erantzun dio herritarrak euskaraz egindako erreklamazioari. Espedientea: 629/2007

nfk

K exa: Nafarroako Liburutegi Orokorrean gaztelania hutsean luzatzen dute liburua maileguan hartutakoan noiz bueltatu behar den adierazten duen gordekina. Espedientea: 65/2008

nfk

K exa: GAZTERIAREN INSTITUTUAk sariketa bat antolatu du erakundearen irudi korporatiboa sortzeko. D ereduko ikastetxe batean gaztelaniaz soilik jaso dituzte lehiaketaren oinarrien berri ematen duten kartelak eta triptikoak. Gazteriaren Institutura deitu dute euskarazkoak eskatzeko. Gaztelaniaz bakarrik argitaratu dituztela erantzun diete. Espedientea: 4/2009

nfk

K exa: Telefonista gisa jarduteko oposizioan parte hartzeko deialdian izena emateko epea zabaldu dute. Webgunearen bidez ez dira izena emateko agiriak euskaraz eskuratzen ahal: eskaera-orria, ordainagiria etab. Espedientea: 338/2009

nfk

K exa: TOKI ADMINISTRAZIO DEPARTAMENTU atariko kartelak, bai sarrerako atearen gainean dagoena bai sarrerako atearen ezkerreko aldeko paretakoa, gaztelania hutsean daude: Gobierno de Navarra - Departamento de Administración Local. Espedientea: 1104/2009

nfk

K exa: Irailaren amaieran Iruñeko autobus geltokiko atearen bi aldeetara publizitate-panel bana zegoen, Nafarroako Gobernuaren Ahora moverte te costará menos leloarekin. Kartelak gaztelania hutsean zeuden.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.3. Ipar Euskal Herria

izan ordez %60,7ekoa izan dela ikusten da111 eta larriagoa dena, euskararen aurrekontua %18,8 murriztu ordez %34,8 murriztu dela.

21. TAULA EUSKARAREN SUSTAPENAREN GASTU-RATIOAK NFKAN (2000-2009) 2000 EUSKARAREN SUSTAPENA (Merkatu Prezioak, M.P.)

7,44

2004 6,54

2006 5,69

Euskarabidea (2008tik aurrera) Hezkuntza Dep: Hizkuntza Plangintza eta hezkuntza Sistemaren Garapena

1,76

3,37

3,04

Hezkuntza Dep: Diru-laguntza Ikastolei Hezkuntza Dep: Hizkuntza Ikerkuntza eta Garapena programa Lehendakaritza, Justizia eta Herrizaingo Dep: Euskara eta Hizkuntza Komunitarioak Osasun Dep: Euskara ikast. duten langile. ordezkapen.

2008

2009

7,78

6,04

4,05

3,15

0,15 1,35

1,43

5,52

3,01

1,37

0,69

0,64

0,00

0,16

1,08

1,19

0,45

0,16

Hazkundea 2004-09

0,21

0,36

0,37

Aurrekontua guztira (milioi € Merkatu Prezioetan = MP)

2.149,66

2.789,23

3.380,17

4.287,33

4.301,76

100,11 %

GUZTIRA (EAEko aurrekontuekin alderagarria) GUZTIRA (A) ken 9.4 funtzioa (B)

1.710,25

2209,14

2733,10

3.475,30

3.551,82

107,68 %

BPG (milioi € Merkatu Prezioetan = MP)

11.113,64

14.689,52

17.126,32

19.218,10

19.025,92

71,19 %

Biztanleria (milaka biztanle)

543,76

584,73

601,87

620,38

14,09 %

KPIaren bilakaera

100,00

113,42

120,09

124,51

24,51 %

7,44

5,76

4,74

6,25

4,85

-34,80 % 60,73 %

Eusk. sust. (milioi € Prezio Konstanteetan = PK) Aurrekontua guztira (milioi € Prezio Konstanteetan = PK)

2.149,66

2.459,16

2.814,73

3.443,45

3.455,04

BPG (milioi € Prezio Konstanteetan = PK)

11.113,64

12.951,21

14.261,41

15.435,40

15.281,05

37,50 %

GUZTIRA (EAEko aurrekontuekin alderagarria) GUZTIRA (A) ken 9.4 funtzioa (B)

1.710,25

1.947,72

2.275,90

2.791,26

2.852,71

66,80 %

Euskararen sustapena / Aurrekontu osoa (%) Pisu erlatiboa (EAErekin alderagarria)

0,43

0,30

0,21

0,22

0,17

-60,91 %

Euskararen sustapena / BPG (%) Gastu-ahalegina

0,07

0,04

0,03

0,04

0,03

-52,58 %

13,68

11,18

9,46

12,54

9,73

-28,85 %

13,68

9,85

7,88

10,07

7,82

-42,85 %

garapen ekonomiko, sozial eta kulturala sustatzeko115 Honela, erabakitako lehentasun horiek garatzeko, alor desberdinetako eragileekin batera, Frantziako Estatuak, Akitaniako Eskualdeak eta Pirinio Atlantikoetako Departamentuak Ipar Euskal Herrirako Hitzarmen Berezia sinatu zen 2000 urtean. Ondoren Hitzarmen Bereziaren baitan zehaztutako egitasmo edo programak definitu eta diruz hornitzen zituen 2001-2006 epealdirako lehen Lurralde Kontratua jarri zen abian.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.3. Ipar Euskal Herria

RATIO EKONOMIKOAK

Euskararen sustapena M.P. / Biztanleria (€ per capita) Gastu-intentsitatea Euskararen sustapena P.K. / Biztanleria (€ per capita) Gastu-intentsitatea

Iturria: Nafarroako aurrekontu bateratuak. Kontseiluak egindakoa.

Lau hamarkada beranduago, 1994 urtean, Gobernu Zentralak frantsesez eta euskaraz irakasteko gaitasun-agiria zuten Hezkuntza Nazionaleko irakasleen soldatak ordaintzea erabaki zuen. Euskal Kultura Erakundeari ere, 1990 urtetik aurrera, urtero diru-kopuru bat ematen zaio euskararen sustapenerako hainbat ekimen gara ditzan. Dena dela, hamarkadetan Frantziako Gobernuak euskararen sustapenerako bideratu dituen baliabideak urriak eta isolatuak izan dira, ez euskararen normalizazioa bultzatzeko hizkuntza-politika orokor baten araberakoak. Azken urte hauetan, baliabide urri horiek zerbait emendatu dira, lehenik Garapen Kontseiluaren eta Hautetsien Kontseiluaren eskutik eta berriki Euskararen Erakunde Publikoaren eskutik, baina oraindik ere ez dira

euskararen normalizazioa erdiesteko behar bestekoak. Eta baliabide horiek ez dira nahikoak, besteak beste, ez delako inolako neurririk garatzen euskararen normalizaziorako ezinbestekoak diren Administrazio publikoa edota alor sozioekonomikoa bezalako alor estrategikoetan. Frantziako Estatuak 1992 urtean Ipar Euskal Herriari buruz sustatutako eztabaida eta diagnosiaren ondoren, 1994 urtean, Garapen Kontseilua eta Hautetsien Kontseilua sortu ziren, Ipar Euskal Herriaren 115 — Garapen Kontseiluak aholkulari izaera baino ez du eta Hautetsien Kontseilua da erabakitzeko ahalmena duena, hori bai, beti ere goragoko Administrazio mailen arabera, izan ere Estatua, Eskualdea eta Departamendua baitira aurrekontuaren zati nagusia jartzen dutenak.

Honela bada, lehen Lurralde Kontratu horrek iraun dituen sei urteetan 50 egitasmo abian jartzeko 190,17 milioi € erabili dira116. Urte horietan hizkuntza-politika atalera zehazki 5,48 milioi € bideratu dira, hau da, aurrekontu osoaren %2,88. Garapen Kontseiluak berak emandako informazioaren arabera, sei urte iraun dituen lehen Lurralde Kontratuan diru gehien erabili duten atalak Azpiegiturak eta hirigintza (%38), Ingurumena (%17,5) eta Industria eta formazio operatiboa (%11,6) izan dira. 22. TAULA HITZARMEN BEREZIKO LURRALDE KONTRATUEN AURREKONTUAK (2001-2013) 2007-2013* euro. %

5.475.965 2,88

6.198.000 2,91

2. Kultura ***

16.468.748 8,66

5.905.000 2,78

1. Hizkuntza Politika** 3. Ingurumena

33.326.487 17,52

4. Laborantza

14.499.801 7,62

5. Arrantza

11.588.576 6,09

6. Industria eta formakuntza prof.

11.494.902 6,04

8. Azpiegiturak eta hirigintza

72.282.812 38,01

9. Mugaz gaindikoa

1.043.449

10. E.H.ko animaziorako neurriak

1.868.752 0,98 190.174.063

ieh

K exa: Elkarte bat sortzeko aurkeztu beharreko estatutuak euskaraz idazteaz gain, frantsesez idaztera ere behartu ditu BAIONAKO SUPREFETURAK. Ondotik, estatutuak erregistratuak direla ziurtatzeko bidali dieten agiria frantses hutsean betea dago, egoitza sozialaren helbidea beren erara moldatuz, gainera. ieh

K exa: LA POSTEren Uztaritzeko bulegoaren kanpoaldeko postontzian diren oharrak frantsesez baino ez dira. Bulego barnean banku-zerbitzuari dagozkion desmartxak egiteko eskuorri guztiak frantses hutsean dira eta baita tarifak adierazten dituen taula ere. Horrez gain, leihatila bakoitzean egin daitezkeen izapideen berri ematen duten seinale txikiak frantses hutsean dira.

0,55

100 212.754.396

Espedientea: 552/2007

Espedientea: 750/2008

22.124.571 11,63

7. Turismoa

Orotara

Etorkizunerako lan-ildoak eztabaidatzerakoan, “Hizkuntza-politika proiektuan” osatzeko Euskalgintzako eragileei laguntza eskatu zitzaien, baina azken txostenean ez ziren egindako ekarpen nagusiak jaso. Azkenean proiektu horretan 12 erronka nagusi zehaztu ziren, baina oso maila desorekatuan eta euskararen normalizaziorako estrategikoak diren alorrak kanpoan utziz.

Espedientea: 799/2008

100

K exa: AKITANIAKO KONTSEILU OROKORRAk argitaratu l’Aquitaine egunkariaren iraila - urriko alean euskararen presentzia hutsaren hurrengoa da. Egunkariak 24 orrialde ditu eta orrialde erdia hartzen ez duen artikulu bakarra dago euskaraz.

Iturria: Garapen kontseilua. Kontseiluak egina. Oharra: Hizkuntza-politikako aurrekontua hiru urteetarako da, ez hitzarmenak dirauen urte guztietarako.

Bigarren Lurralde Kontratua jada abian da eta 2007-2013 tarterako 212,7 milioi € aurreikusi dira bertan, lehen kontratuan baino 22,6 milioi € gehiago (%11,9ko hazkundea). Hizkuntza-politikari dagokionez, datozen urteetarako 6,2 milioi € aurreikusten dira, hau da, lehen kontratuan baino 0,7 milioi € gehiago (%13,2ko hazkundea)117.

Espedientea: 224/2009

117 — Euskararen aurrekontua beraz, aurrekontu osoaren hein berean hazi dela esan daiteke, baina 2006 urtean hizkuntza-politika azkartzeko helburuz Euskararen Erakunde Publikoa abian jarri zela kontuan hartzen badugu, aurrekontuaren mantentze hori are kezkagarriagoa bilakatzen da.

ieh

K exa: Komertzio eta Industria Ganbarak babesturiko invest -paysbasque.com webgunea frantsesez, ingelesez eta gaztelaniaz kontsulta daiteke, ez du euskarazko bertsiorik ordea.

Lehen lurralde kontratua kudeatzeko Hizkuntza-politikarako Obragintza Publikoa sortu zen, erakunde publikoen eta Euskalgintzako eragileen arteko elkargunea izan behar zuena eta handik urte gutxira

116 — Hiru Administrazio publiko nagusiek aurrekontu osoaren %87 jarri zuten, hau da, guztira 165,69 milioi € inguru.

ieh

Espedientea: 980/2009

Baliabideei dagokienez, azken urte hauetan Hitzarmen Bereziko Lurralde Kontratuan hizkuntza-politikarako esleitzen diren baliabideak EEPk kudeatzen ditu. Bere aurrekontuaren %30 Frantziako Estatuak jartzen du, beste %30 Akitaniako Eskualde Kontseiluak, beste %30 Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Nagusiak, %9 Euskal kultura sustengatzen duten herrien sindikatuek eta %1 Ipar Euskal Herriko Hau-

ieh

K exa: PIRINIO ATLANTIKOKO KONTSEILU OROKORRAk sorturiko www.covoiturage64.fr webguneak ez du euskarazko bertsiorik, frantses hutsean da.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.3. Ipar Euskal Herria

2001-2006 euro. %

Euskararen Erakunde Publikoa jarri zuten abian Frantziako Estatuak, Akitaniako Eskualde Kontseiluak, Pirinio Atlantikoetako Kontseilu Nagusiak, Euskal kultura sustengatzen duen Herrien arteko Sindikatuak eta Euskal Herriko Hautetsien Kontseiluak.

tetsien Kontseiluak. Sortu zenetik, EEPak zehaztutako helburuak erdiesteko ondorengo aurrekontuak kudeatu ditu118. 23. TAULA EUSKARAREN ERAKUNDE PUBLIKOAREN AURREKONTUA (2004-2009) Euskararen Erakunde Publikoa (EEP)

Eusko Jaurlaritza (EJ)

GUZTIRA

2004

1.733.000

2005

1.733.000

2006

1.733.000

2007

2.066.000

450.000

2.515.000

2008

2.526.000

460.000

2.986.000

2009

2.066.000

470.000

2.536.000

2) Gastu-ahalegina Gaindegia elkartearen arabera Ipar Euskal Herriko Barne Produktu Gordina 2007 urtean 5.855 milioi €koa izan zen eta euskara sustatzeko urte baterako bataz besteko aurrekontua berriz 2,06 milioi €koa, beraz gastu ahalegina 0,035koa izan zen. Urte horietan Nafarroakoa nahiko parekoa izan zen (2008 urtean 0,04koa eta 2009an 0,032) eta ondorioz kasu honetan ere egiten den ahalegina oso eskasa dela azpimarratu behar dugu.

1.733.000

Iturria: Euskararen Erakunde Publikoa. Kontseiluak egindakoa.

2.3. BALIABIDE NAGUSIAK - 2.3.3. Ipar Euskal Herria

Ikus daitekeenez, EEPren 2009 urterako aurrekontua 2,066 milioi €koa izan da eta kopuru horri Eusko Jaurlaritzak Ipar Euskal Herriko eragile pribatuei bideratutako diru-laguntza gehitu behar zaio, helburu horretara bideratzen dituen 0,47 milioi €ak EEPak kudeatzen baititu119.

Eskuratu ahal izan ditugun datu apurrekin, Euskal Autonomia Elkartean eta Nafarroako Foru Komunitatean egin bezala, euskara sustapenerako aurrekontuak aztertzeko ratio desberdinak kalkulatu ditugu, nahiz eta jakin badakigun egindako azterketak hainbat gabezia dituela. 1) Pisu erlatiboa Hitzarmen Bereziko Bigarren Kontratuko aurrekontua aztertzen badugu, hizkuntza-politika atalera aurrekontu osoaren %2,91 bideratzen dela ikusiko dugu. Ehuneko hori aurreko kontratuko aurrekontuaren parekoa izan da gainera, kasu horretan %2,88koa izan baitzen. 3) Gastu-intentsitatea 118 — Honela, bigarren Lurralde Kontratuan hizkuntza-politika garatzeko aurreikusten diren 6,2 milioi € horiek EEPk kudeatuko ditu. Egia esan jada kudeatu ditu, izan ere, Lurralde Kontratuaren iraupena 20072013 tarterako bada ere, Euskararen aldeko hizkuntza-politika programaren ibilbidea 2007-2009 tarterako zehaztu da. Hau da, 6,2 milioi € horiek jada gastatuak ditu EEPak.

Gaindegia elkartearen arabera 2007 urtean Ipar Euskal Herrian 272.100 lagun bizi ziren eta euskara sustatzeko urte baterako bataz besteko aurrekontua berriz 2,06 milioi €koa, beraz gastu-intentsitatea biztanle bakoitzeko 7,6 €koa izan zen. Kasu honetan gastu-intentsitatea Nafarroakoa baino apalagoa izan da (2008 urtean biztanleko 12,54 €koa eta 2009an 9,73 €koa).

119 — Aurreko urteetan Ipar Euskal Herriko eragileak euskararekin lotutako egitasmoak garatzeko EEPren diru-laguntzen deialdira ez ezik, Eusko Jaurlaritzaren deialdira ere aurkez zitezkeen, baina 2008 ondoren jada bietako batera soilik aurkez daitezke.

Esan bezala, erabili ditugun datuak ez dira beharko liratekeenak, baina Ipar Euskal Herria euskara sustatzeko egiten den gastuaren benetako neurria ulertzeko balio dezaketelakoan gaude. Datuak ikusita argi dago,

Lurralde Kontratuaren baita esleitzen den eta EEPk kudeatzen dituen baliabideak ez dira nahikoak Ipar Euskal Herrian euskararen normalizazioaren beharrak asetzeko. Ondorio nagusi hori, ez da batere harritzekoa, besteak beste, euskararen normalizaziorako estrategikoak diren alorretarako ez baita inolako diru-baliabiderik aurreikusten (Administrazioaren euskalduntzea, lan-munduaren euskalduntzea...). Zentzu honetan, Ipar Euskal Herriak Nafarroarekin dituen antzekotasunak ez dira sektore horien utzikerian soilik gelditzen eta logikoa denez, aurrekontuan ere ematen dira. Esan beharrik ez dago, antzekotasun horiek benetan kezkagarriak direla euskararen normalizazioaren ikuspegitik eta behar bezala erantzuten ez bazaie, ondorioak atzera bueltarik gabeak izan daitezke, bai batean zein bestean.

Orain arte Administrazio bakoitzaren araudia, plangintzak eta baliabideak aztertu ditugu, era oso orokorrean, administrazio horien hizkuntza-politikaren ikuspegi orokorra eskaini nahian. Txosten honetan labur-labur eta orokorrean aurkeztutako hainbat gai aparteko txostenetan aztertu ditugu, izan ere, alor bakoitzean garatutako hizkuntzapolitika aztertuz txosten bereziak ere osatu ditugu (administrazio orokorra, osasun alorra, herrizaingoa, justizia-administrazioa...).

bolikoak hizkuntzen balioa eta estatusa islatzen ditu, talde batek beste talde batzuekin alderatuta ere hizkuntza nola ikusten duen erakutsiz. Hizkuntza paisaiak, informazioa emateaz gain, eragina du errotulu edo testu horiek ikusten dituzten pertsonengan. Izan ere, jendeak hizkuntzei buruz duen pertzepzioan eta hizkuntzen aldeko jarreretan eragin dezake hizkuntza-paisaiak, eta ondorioz erabilera ere baldintza dezake.

Euskal hiztunok, Bartzelonako deklarazioren arabera, dokumentu ofizial guztiak euskaraz ere eskuratzeko eskubidea dugu. Ikusi dugun bezala, Euskal Autonomia Elkartean legez jasotzen da eskubide hori. Nafarroako Foru Komunitatean aldiz eskubide hori eremu euskalduna deitutakoan bizi diren herritarrei aitortzen zaie, nahiz eta eremu mistoa deitutakoan ere zenbait eskubide onartzen diren (eremu horretan euskara ofiziala ez izan aren). Ipar Euskal Herrian bestalde, ez dago inolako lege babesik idazki ofizialak euskaraz ere eskuratzeko. Bestalde, euskararen normalizazio-prozesuan hizkuntza-paisaia euskalduntzea ere zeregin garrantzitsua da, ez soilik hiztun komunitatearen hizkuntza-eskubideen ikuspegitik, baita psikologia sozialaren ikuspegitik ere. Izan ere, hizkuntza-paisaiak informazio-funtzioa ez ezik, funtzio sinbolikoa ere betetzen du. Funtzio informatiboak hizkuntza talde baten lurralde mugak zehazten ditu, komunikazioan hizkuntza bat edo gehiago erabil daitezkeela adierazten duen aldetik. Bestalde, funtzio sin-

eae (gipuzkoa)

K exa: Donostiako Kultura Sailaren ordezkaritzan bezeroei arreta ematen dieten pertsonek gehienetan ez dute euskararik jakiten. Tarteka tokatzen da dakienen bat baina normalean lege gordailuan eta kulturan daudenek ez dakite. Hala, otsailaren 29an, beste askotan bezala, ezin izan zuen zerbitzua euskaraz jaso.

Ikusi bezala, langileak euskalduntzea, langile berri elebidunak kontratatzea edota zirkuitu euskaldunak abian jartzea euskara normalizatu nahi duen hizkuntza-politika ororen osagai ezinbestekoak dira. Hiru neurri nagusi horiek berma dezakete soilik herritarren eta langileen arteko edota langileen arteko euskarazko komunikazioa. Hori bermatzeko komunikazioen alorrean bertan bestelako neurri bereziak ere garatu behar dira ordea, eta horiek aztertuko ditugu ondorengo atal honetan. Batez ere herritarren eta langileen arteko komunikazioak aztertuko ditugu, hau da, herritarrei euskarazko zerbitzua eskaintzeko hartzen diren neurriak. Horrekin batera baina, langileen arteko komunikazioak ere ikusiko ditugu, hau da, euskaraz lan egiteko hartzen diren neurriak. Batzuen eta besteen arteko komunikazio horiek funtsean ahozkoak eta idatzizkoak izan daitezke edota kanpora begirakoak (ahozkoak, langile eta herritarren artekoak) edo barrura begirakoak (langileen artekoak). Bestetik, idatzizko komunikazioen baitan itzulpenak ere aztertuko ditugu, itzulpen politika hein handi batean hizkuntza-politika orokorraren erakusgarri ere badelako.

Espedientea: 180/2008

eae (bizkaia) K exa: Herritarrak erreklamazio bat aurkeztu zuen Eusko Jaurlaritzako Industria, Merkataritza eta Turismo Saileko Kontsumo Zuzendaritzaren Gipuzkoako Lurralde Bulegoan euskaraz idatzita. Apirilaren 9an Kontsumo Zuzendaritzaren jakinarazpena jaso zuen posta ziurtatu bidez. Jakinarazpena gaztelania hutsean idatzita zegoen.

Espedientea: 303/2008

Espedientea: 882/2009

Beraz, zalantzarik ez dago, hizkuntza-paisaia euskalduntzeak ere bere garrantzia du normalizazio-prozesuan eta ondorioz hizkuntza-politika orok hizkuntza-paisaia euskalduntzeko arau, plangintza eta baliabideak izan behar ditu. Are gehiago, hizkuntza bat normalizatzeko eman behar diren pauso ugari eta konplexuen artean hizkuntza-paisaia euskalduntzea pausorik errazenetakoa dela esan dezakegu, errazena ez bada. Ondorioz, hizkuntza-paisaiaren azterketaren bidez, hizkuntza-paisaiaren egoerari buruzko informazioa ez ezik, Administrazio jakin baten hizkuntza-politika orokorrari buruzko informazio interesgarria ere eskura daiteke. Izan ere hizkuntza-paisaia euskalduntzea beste neurri batzuk baino errazagoa izateaz gain, ikusgarriagoa ere bada eta, ondoren ikusiko dugun bezala, maiz Euskal Herriko Administrazio desberdinen hizkuntza-politika orokorraren gabeziak hizkuntza-paisaia euskaldunduz estali nahi izan diren arren, alor honetan ere gabeziak garrantzitsuak daude oraindik. Gure azterketak batez ere sektore publikoa hartuko du, kontuan, besteak beste sektore pribatuan gaiari buruz dagoen informazioa oso eskasa delako. Dena dela, sektore pribatuko datuek eskuratu ditugun kasuetan, informazio horren irakurketa ere egin dugu.

ieh

K exa: Aurrekontuen, Kontu Publikoen eta Funtzio Publikoaren Ministerioak igorritako errenta aitorpenari buruzko informazio-orria, gida-liburua, internetez betetzeko e-mezua eta formularioa frantses hutsean jaso zituen herritarrak. Espedientea: 1130/2009

ieh

K exa: Herritarrek lur publikoa okupatzeko egin baimen eskaerari frantses hutsean erantzun dio Pirinio Atlantikoko Kontseilu Nagusiak. Espedientea: 1279/2009

nfk

K exa: Doneztebeko bulegoan gaztelania hutsean luzatu dizkiote urri bukaeran Baztango herritarrari etxeko galdara aldatzeko diru-laguntza eskaera egiteko inprimakiak. www.navarra.es orrialdean ere gaztelaniazko inprimakiak baino ezin dira eskuratu.

3. EGOERAREN ARGAZKIA

3.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa Ikusi bezala, Euskal Autonomia Elkarteko Autonomia Estatutuak lehenik eta 1982ko Euskararen Legeak ondoren, besteak beste, euskararen estatusa eta erabilera arautu zituzten. Arau horiek herritarren hizkuntza eskubideak zehaztu zituzten eta tartean Administrazio publikoarekin bi hizkuntza ofizialetan aritzeko eskubidea ere bai. Herritarrei aitortzen zaizkien hizkuntza-eskubideak Euskararen Legeko 5. artikuluan jasotzen dira eta tartean Administrazio publikoarekin hitzez edo idatziz euskaraz (edo gaztelaniaz) aritzekoa, hurrengo artikuluan, 6.ean gehiago zehazten dena: 6. artikulua.

3. EGOERAREN ARGAZKIA - 3.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

1.- Herritar guztiei, Autonomia-Elkarteko lur-eremuan Herri Arduralaritzarekin izan ditzaten harremanetan euskara nahiz gaztelania erabiltzeko eta bakoitzak aukera dezan hizkuntza ofizialean harrera egin dakioneko eskubidea aitortzen zaie. Horretarako, behar daitezen neurriak hartuko dira eta eskubide honen erabilera arian-arian bermatzeko beharrezko gerta daitezen eskuarteak ebatziko.

2.- Norbanako batek baino gehiagok esku hartu dezateneko zehaztapidetzan edo arazopideketan, haiek elkar hartuta aukeratu dezaten hizkuntzaz baliatuko dira herri agintariak. Elkar hartzerik ez bada, zehaztapidetza edo arazopideketa hasitakoak nahi dezan hizkuntza erabiliko da, bi aldetakoek argibideak bere aukerako hizkuntzan jasotzeko duten eskubidearen kaltetan gabe. Eskubide horiek behar bezala bermatzeko ordea ezinbestekoa da euskal herri-aginteen komunikazioak edota hizkuntza-paisaia gutxienez elebiduna izatea eta hori bideratzeko arau eta neurri zehatzagoak garatu diren arren, ondoren ikusiko dugun bezala, errealitatea oso bestelakoa da, baita orain arte pauso gehien eman diren alor publikoan ere. Izan ere, orain gutxi arte ez da alor pribatuan komunikazio edota hizkuntza-paisaia elebiduna bermatzeko inolako araurik garatu. Alor pribaturako lehen irizpideak ere 1979ko Autonomia Estatutuak ezarri zituen bere 27. artikuluan, “herri-aginteek publizitatean euskararen erabilera sustatuko” zutela edota eragile pribatu desberdinen kasuan “euskal giroa eta euskara errotulazioan erabiltzea bultzatuko” zutela jasoz. Ikus daitekeenez, eremu honetan ere euskarari buruzko arau nagusietan alor pribatuaz ari direnean “sustatu”, “bultzatu” eta antzeko aditzak erabili izan dira, guztiak ere lege eta arauen eremuan eraginkortasun eskasa duten aditzak.

27. artikulua. 1. Euskal herri-aginteek euskararen erabilera sustatuko dute publizitatean. 2. Halaber, euskal giroa eta euskara errotulazioan erabiltzea bultzatuko dute, era guztietako entitate komertzial, atsedenerako, kulturarako zein ofizialtasunik gabeko elkarteetan. Dena dela, lehen irizpide hauek ez dute inolako zehaztapenik izan orain dela gutxi arte. Izan ere, Kontsumitzaileen eta erabiltzaileen eskubideak arautu zituen 6/2003 Legea 2003an onartu zen eta Legeak ezarritakoa garatzeko 123/2008 Dekretua berriz 2008 urtean. Gauzak honela, Autonomia Estatutua onartu zenetik hiru hamarkada pasatu diren arren, sektore pribatuan euskararen erabilera arautzeko neurriak oraindik ez direla aplikatzen esan daiteke. Urte hauetan guztietan, Administrazio publikoan komunikazioak arautzeko irizpide desberdinak ezarriz joan dira. Eremu honetan Administrazio orokorrean euskara normalizatzeko plangintzaren baitan eman izan dira pauso gehien. Ondoren irizpide horien laburpena azalduko dugu120: Ahozko komunikazioetan , herritarrekin lehen hitza euskaraz eta elkarrizketa herritarrak aukeratutako hizkuntzan egiteko irizpideak ezarri dira. Euskarazko zerbitzua bermatzeko jarraibideak, euskaraz ez dakiten langileek euskaraz egindako eskaerari behar bezala erantzuteko protokoloa eta langileek herritarrei hizkuntza batean edo bestean jardutea ez eskatzeko neurriak ere garatu dira. Administrazioen artean ere lehen hitza euskaraz egiteko irizpidea ezarri da, baina elkarrizketari dagokionez, euskaraz egiteko ahalegina besterik ez da aurreikusten eta hori solaskidea euskalduna denean soilik. Jaurlaritzaren barruko ahozko komunikazioetan, ahozko jardunak apurka-apurka euskaraz ere egingo direla esatera mugatzen dira. Azkenik, ekitaldi publikoetan enplegatu elebidunek euskararen erabilera bermatuko dutela ere jasotzen da, baina Euskal Herrian egindakoetan soilik. Era berean, teknologia berriek eskaintzen dituzten aukerak baliatuko omen dira horrelako ekitaldietan bi hizkuntzak erabiltzeko. Idatzizko harremanetan , harremana Administrazioak hasten badu, komunikazioa euskaraz izanen da hartzaileak aldez aurretik euskara 120 — Kasu honetan Herrizaingo sailaren protokolo edo irizpide sorta erabili dugu, baina sail hau Administrazio orokorra euskalduntzeko plangintzaren baitan kokatzen den heinean, gainerako sailetan ere antzeko protokoloak jarraitzen dira.

hautatu badu. Gainerakoetan euskaraz eta gaztelaniaz egingo da, baina euskara hautatzeko aukera emango da, hori bai, Administrazioko atalak komunikazioa euskaraz egiteko gaitasuna badu. Administrazioak komunikazio bati erantzuten badio berriz, gaztelaniaz jasotako idatziari gaztelaniaz erantzungo zaio, baina atalak euskaraz komunikatzeko gaitasuna badu, euskara hautatzeko aukera ere eskainiko zaio. Euskaraz idatzitako idatziei euskaraz erantzungo zaie, baldin eta atalak hori egiteko gaitasunik badu. Azkenik, komunikazio telematikoetan, herritarrak aukeratutako hizkuntza erabiliko da eta izapideen azken komunikazioa testu estandarizatua denean, sistemak erantzuna ele bietan jasotzeko aukera emango du. Itzulpenei dagokienez , lehentasunezko komunikazioak ez dira itzultzen, baldin eta horiek aurrera atera behar dituenak horretarako beharko lukeen prestakuntzarik jaso ez badu121. Kanpotik jasotzen diren dokumentuak ezinbestekoa denean bakarrik itzuliko omen dira. Bestelakoetan, edukiaren laburpena egingo du gaitasuna duen ataleko langileren batek. Kasu honetan txostenak ez du esaten zer egin behar den atalean gaitasun nahikorik ez duen langilerik ez badago, baina ez da asko pentsatu behar horrelakoetan zer gertatzen den irudikatzeko. Tresna eta aplikazio informatikoei dagokienez, txostenak bi hizkuntza ofizialetan plazaratuko direla dio eta horietan euskarak, gutxienez, %50a hartuko duela. Interneti buruz ere irizpide zenbait jasotzen dira protokolo horretan, besteak beste, webguneko edukiak euskaraz eta gaztelaniaz kontsultatzeko moduan egongo direla edota sartzean hizkuntza hautatzeko aukera eskainiko dela edo izapideak egiteko aukera eskaintzen denean, gaztelaniaz zein euskaraz egin ahalko direla edo sailetik kanpoko edukiak barneratzen direnean, bi hizkuntza ofizialak modu orekatuan erabiliko direla. Argitalpenei dagokienez , bi hizkuntza ofizialetan plazaratuko dira eta horietan euskarak, gutxienez, %50a hartuko du. Kasu honetan ez da zehaztapen gehiago egiten eta ondorioz neurriak argitalpen guztiei eragiten diela ondorioztatu behar da, baina ondoren ikusiko dugun bezala, elebitasuna ohiko argitalpenetan soilik bermatzen da. Hizkuntza-paisaia oro har euskaraz eta gaztelaniaz egongo omen da eta euskara hutsean errotuluetako hitzek euskaraz eta gaztelaniaz an-

121 — Protokoloak zehazki ondorengoa esaten du “lehentasunezko komunikazioak ezingo dira itzuli, baldin eta horiek aurrera atera behar dituenak beharrezko prestakuntza horretarako jaso badu”, baina esaldiak horrela idatzita ez du zentzurik eta aurrekoa ondorioztatu dugu.

Iragarpenak eta publizitatea euskaraz egingo dira euskarazko hedabideetan eta euskaraz eta gaztelaniaz, hau da, ele bietan, gainerako hedabideetan. Era berean, komunikazio-kanpaina kontratatzen denean, baldintza mezua bi hizkuntzatan sortua izatea eskatuko omen da. Hori nola egiten den edota nola neurtzen den ez du argitzen ordea aipatutako txostenak.

cok Eusko Jaurlaritzarentzat berarentzat 2007an egindako ikerlan batek122. Eskaintzen diren datuek gainera, Administrazio publikoa ez ezik, sektore pribatua ere hartzen dute kontuan. Azterketa Euskal Autonomia Elkarteko hizkuntza-paisaiari buruzkoa da, 2006-2007 urteetan burututakoa eta oraingoz lehen emaitza orokorrak besterik ez dira plazaratu, baina esan bezala errealitatea nolakoa izan daitekeen irudikatzeko balio dezakete. Azterlanean hizkuntza-paisaia ez ezik, bestelako komunikazioak ere aztertu dira gainera. Zehazki, errotulazioa (barrukoa zein kanpokoa), komunikazio idatziak (barrukoak) eta harrera-hizkuntza (telefono bidezkoa, aurrez aurrekoa zein megafonia bidezkoa) aztertu dituzte. Hizkuntza Politikarako Sailburuordetzatik azterlan honi “EAEko hizkuntza-paisaiaren azterketa” deitu dioten arren, argi dago hori baino askoz gehiago dela, esan bezala, ez baita hizkuntza-paisaia aztertzera mugatzen. Lehen aurkezpen txosten honetan metodologia eta hedapenari buruz ematen diren datuak aztertuz, egindakoa azterketa zabal eta anitza izan dela ondorioztatu behar da eta ondorioz aurkeztu dituztenak datu orokor eta nagusienak baino ez dira. Oraingoz azterlan osoaren laburpena besterik ez da argitaratu eta ez dago alorrez alor egindakoaren emaitzarik, baina esan bezala emaitza orokor horiek oso esanguratsuak dira. Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio publikoaren menpeko ekipamenduetan lokalizatutako 4.187 zerbitzuetan guztira ia 255.000 elementuren hizkuntza egoeraren azterketa egin da. Zerbitzu-sektore pribatuan berriz, Euskal Autonomia Elkartean kokaturiko 2.659 establezimenduk osatutako unibertsoa hartu da kontuan eta bi azterketa desberdin egin dira, batean 350 inkestatu dira telefono bidez eta bestean 182 enpresa telefono bidez eta zenbait kasutan bisita eginez.

Azkenik, diru-laguntzak ematen direnean, objektuan hizkuntzaren erabilerak eraginik duenean, laguntzak eta diru-laguntzak esleitzeko baldintzetan hizkuntza-irizpideak kontuan hartuko dira eta irizpideok betetzen direla egiaztatuko da. Hauek dira Administrazio orokorrean komunikazioetan euskararen erabilera arautzeko ezarriak dauden irizpide nagusiak. Orokorrean, salbuespenak salbuespen, zehatzak eta nahiko zentzuzkoak, euskararen normalizazioaren ikuspegitik, baina guztiok dakigun bezala teoria gauza bat da eta praktika bestea. Hori erakusten digu behintzat Siade-

Administrazio publikoaren eremuari dagokionez , guztira 200.000 ahozko komunikazio-harreman eta 59.000 idatzizko elementu neurtu dira eta datuek erakusten duten errealitatea benetan kezkagarria da, besteak beste, autonomia abian jarri zenetik hiru hamarkada pasatu direla kontuan hartzen badugu123.

122 — Siadecok lan hau inkesten bidez egin du eta ondorioz neurketaren oinarria inkestatuek emandako informazioan oinarritzen da. 123 — Ertzaintzaren polizia-etxeak eta Hezkuntza arloko ikastegi publiko zein pribatuak ere aztertu dituztela dio laburpen txostenak eta Osakidetzaren, Eusko Jaurlaritzaren, Estatuko Administrazioaren, Foru Aldundien eta udalen bulegoak eta instalazioak ere bai.

Espedientea: 307/2008

eae (bizkaia)

K exa: ELEBIDEk gaztelaniaz soilik txertatu zuen hizkuntza-eskubide urraketen inguruko iragarkia apirilaren 27ko GARA egunkarian. eae (bizkaia) K exa: Eusko Jaurlaritzaren Garraio Azpiegituraren Zuzendaritzak gaztelaniaz argitaratu du iragarkia urriaren 28ko BERRIA egunkarian. Hona testuaren izenburua: Resolución de 25 de septiembre de 2008, de la directora de Infraestructura del Transporte, por la que se aprueba la relación de bienes afectados por el proyecto de trazado del desdoblamiento de la línea Lasarte-Hendaia, tramo Loiola-Herrera y se convoca a los titulares al levantamiento de actas previas a su ejecución.

Espedientea: 956/2008

Espedientea: 291/2009

eae (bizkaia)

K exa: Maiatza hasieran Gipuzkoako udal batean gaztelania hutsean jaso dituzte EMAKUNDEk bidalitako Guía de lenguaje para el ámbito de la salud eta Guía de lenguaje para el ámbito del deporte izeneko argitalpenak. Espedientea: 588/2009 eae (araba) K exa: Herritarrak Eusko Jaurlaritzaren Osasun sailaren Arabako Lurralde Zuzendaritzatik bidalitako gutuna jaso zuen joan den apirilean. Gutuna gaztelania hutsean idatzita zegoen. Lehendik kexa egina zuen aurreko gutuna ere gaztelania hutsean heldu zitzaiolako, baina bistan denez, ez dute bere kexa aintzat hartu. Espedientea: 663/2009

eae (bizkaia)

K exa: Eusko Jaurlaritzaren Gazteria eta Gizarte Ekintza Zuzendaritzak antolatutako 2009ko Auzolandegietan izena emateko formulario elektronikoaren gaztelaniazko bertsioa goizeko 9:00etan jarri zen erabilgarri. Euskarazkoa goizeko 9:02an. Herritarra euskarazko formularioaren bidez saiatu zen izena ematen, baina lortu zuenerako bere gustuko aukera guztiak agortuta zeuden.

3. EGOERAREN ARGAZKIA - 3.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

tzeko grafia dutenean edota mezua piktograma baten bidez adieraziz ulergarria denean.

Ahozko komunikazio-harremanen kasuan esaterako, komunikazio guztien erdia baino gehiago (%53) gaztelania hutsean izan dira, %18 ele bietan eta %30 euskara hutsean. Neurtutako ahozko komunikazio gehien gehienak telefono-harrerari dagozkionak izan dira eta zehazki neurtutakoa Administrazioko langileek telefonoz egindako lehen hitza izan. Lehen hitza edo agurra euskaraz egiteko euskaraz jakin beharrik ez dagoela kontuan hartzen badugu, aurrez ikusitako emaitza horiek benetan larriak dira, are gehiago, ondoren ikusiko dugun bezala, Administrazioak berak bere langileen %53 euskaraz egiteko gai dela dioenean.

3. EGOERAREN ARGAZKIA - 3.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Ahozko komunikazio ia guztiak telefono harrerari dagozkionak izanik, ez da harritzekoa telefono harrerari dagozkion ehunekoak emaitza orokorren antzekoak izatea: telefono deien erdiari baino gehiagori (%53) gaztelaniaz erantzun zaie124, %14ri ele bietan eta %33ri euskara hutsean. Megafoniamezuen kasuan emaitzak are txarragoak dira, %52 gaztelania hutsean ematen diren arren, euskara hutsean %20 besterik ez dira ematen eta gainerako %25 ele bietan. Kasu honetan, beste ezer baino, Administrazioaren utzikeria da salatu behar dena, izan ere, hiru hamarkada ondoren ez da gai izan, ohiko megafonia mezuak gutxienez ele bietan grabatu eta eskaintzeko.

Ahozko komunikazioen atalarekin jarraituz, azterlanaren ondorioen txostenean aurrez aurreko harrera ere aztertu dutela esaten da, baina ez da gaiari buruzko datu zehatzik eskaintzen. Egiten den aipamen bakarra Administrazioan harrera lanpostuetan ari diren langileen hizkuntza -gaitasunari buruzkoa da: “hiritarrei harrera egiteko lanpostuetan lan egiten duten langileen %53 gai da euskaraz egiteko eta %47, aldiz, ez”. Argi dago datu hori ez dela azterlan honen bidez eskuratutakoa eta, ondorioz, aurrez aurreko harrera ez dutela neurtu pentsa daiteke, edo agian eskuratu dituzten emaitzak ez zaizkiela aurkezteko modukoak iruditu125. Argi dagoena zera da, horrelako atal garrantzitsu bati buruz zerbait esan behar zela eta, kasu honetan behintzat, bestelako datuak

erabiltzea erabaki dutela. Dena dela, aurkezten duten datua bera ere ez da pozik egotekoa, izan ere, 30 urte ondoren Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio publikoan, herritarrei harrera egiteko lanpostuetan, hau da, Administrazioko normalizazio-plangintza guztiek lehentasunezkotzat dituzten lanpostuetan, langileen erdia ez da euskaraz egiteko gai. Bestalde, datu hauek telefono-harrerako datuekin erabat koherenteak direla esan daiteke, izan ere, euskaraz egiteko gai ez direnei ezinezkoa zaie euskaraz harrera egitea, baina elebidunek batean zein bestean egin dezakete, eta ondorioz posible da harrera zerbitzuetan ari diren zenbait langile elebidunek telefono-harrera gaztelaniaz egitea. Ez da aztia izan behar 30 urte ondoren Administrazio publikoko harrerako lanpostuetan (normalizazio-plangintza guztiek lehentasunezko lanpostu izendatzen dituzten horietan) egoera horrelakoa bada, Administrazioan orokorrean are tamalgarriagoa izango dela aurreikusteko. 4. GRAFIKOA EUSKARAREN ERABILERA EAEKO ADMINISTRAZIO PUBLIKOETAN 2006-2007 (%) Telefonoharrera

53,3

Megafoniamezuak

Barruko komunikazio idatziak Kanpoko errotulazioa Barruko errotulazioa

14,2 25,1

31 22 15

53,3 53,7 63,9

Iturria: Eusko Jaurlaritza (HPS). Kontseiluak egindakoa.

32,5 20,4 15 18,9 20,2 Gaztelaniaz Ele bietan

124 — Herrialdez herrialde emaitzak are esanguratsuagoak dira: Araban egiten diren hamar deietatik bakarrari (%13) erantzuten zaio euskaraz Administrazio publikoan, Bizkaian hamar deitik hirutan (%28) eta Gipuzkoan hamar deitik bostetan (%53). 125 — Agian atal honetan oso kasu gutxi eskuratu dituzte eta ondorioz ez dute laginaren gutxieneko adierazgarritasunik bermatzerik izan eta ondorioz beste datu batzuk erabili behar izan dituzte. Edo agian lortutako datuek EAEko Administrazioko harrera-zerbitzuetan euskarazko komunikazioak oso urriak direla erakutsi dute eta errealitate hori aurkeztu ordez bestelako datuak erabiltzea nahiago izan dute. Izan ere, laginketa arazoa izan balitz, metodologiazko oharretan jaso beharko litzateke eta emaitzen txostenean behintzat ez da horrelakorik jasotzen.

Euskaraz

Komunikazio idatziei dagokienez, sektore publikoan guztira 59.000 elementu aztertu dira (kanpoko errotulazioa, barruko errotulazioa eta barruko komunikazio idatziak). Lortutako emaitzak orokorrean aztertuta euskara hutsean elementuen %18 besterik ez zegoen, %57 ele bietan eta %24 gaztelania hutsean (gainerako %1,5 bestela) . Kanpoko errotulazioaren atalean, euskara hutsean elementuan %19 besterik ez zeuden, %54 ele bietan eta %22 gaztelania hutsean (gainerako %5 bestela).

Barruko errotulazioaren atalean, euskara hutsean elementuen %20 besterik ez zeuden, %64 ele bietan eta %15 gaztelania hutsean (gainerako %5 bestela). Barruko komunikazio idatzien kasuan egoera are larriagoa da, elementuen %31 gaztelania hutsean baitaude, ele bietan (edo euskara hutsean) daudenak %68 diren bitartean (gainerako %1 bestela). Kasu honetan ez da zehazten euskara hutsean zenbat elementu zeuden, euskara hutsean edota ele bietan zeudenen datua batera ematen baita. 5. GRAFIKOA EUSKARAREN ERABILERA BARRUKO KOMUNIKAZIO IDATZIETAN 2006-2007 (%) Elebietan (edo euskara hutsean)

%68

Gaztelania hutsean

%31

Bestela

Iturria: Eusko Jaurlaritza (HPS). Kontseiluak egindakoa.

Horiek dira Administrazio publikoko emaitza orokorrak, baina barruko komunikazio idatziak alde batera utzi eta errotulazioa soilik aztertzen badugu, egoera benetan kaxkarra da: kanpoko errotulazioan elementuen %22 gaztelania hutsean daude, %54 ele bietan eta %19 euskara hutsean (gainerako %5 bestela). Barruko errotulazioaren atalean emaitzak zertxobait hobeak dira, baina oraindik ere hainbat elementu gaztelania hutsean idazten dira: %15 gaztelania hutsean, %64 ele bietan eta %20 euskara hutsean (gainerako %5 bestela). Esan bezala, hauek Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio publikoko emaitza orokorrak dira eta oraingoz ez dira alorrez alorreko emaitzak argitaratu. Oraingoz eskuratu ahal izan ditugun alorretako emaitza bakarrak, Ertzaintza Gaur aldizkarian 2008ko ekainean (98. alean) argitaratutakoak izan dira. Ertzaintzaren kasuan ondorio nagusiak hauek izan dira hitzez hitz: “Oro har, gaztelaniaren agerpena %80tik gorakoa da errotulazioan. Hala, testu elebakar gehien gehienak gaztelaniaz daude (hizkuntzaren erabilera aktiboa). Euskararen agerpena, %50etik gorakoa da azpiegitura gehienetan, baina batzuetan ez da %25era ere iristen. Euskara ia beti gaztelaniarekin batera ageri da, testu elebidunetan. Euskara hutsezko testu gutxi-gutxi (sic) ageri da. Leku askotan, euskarazko testua lehenesten da gaztelaniazkoaren aldean, errotulazio finkoko elementuetan, hizkuntza politikaren eraginez (hizkuntzaren erabilera pasiboa). Ertzain-etxe eta beste azpiegitura batzuetako hizkuntza-paisaiaren azterketa”.

24. TAULA HIZKUNTZA-PAISAIARI BURUZKO AZTERKETAREN LABURPEN-TAULA (DATU ERKATUAK)

AGURAIN BERROZI LAKUA MIÑOIAK OLAGIBEL IRADIER LAGUARDIA LAUDIO

EUS 1 0 Ø 0 0 Ø Ø 0

EUS/ES

33,3 0,0 0,0 0,0

0,0

2 66,7 3 75,0 Ø 1 100,0 1 100,0 Ø Ø 1 33,3

Barruko errotulazio finkoa ES

0 1 Ø 0 0 Ø Ø 2

EUS

0,0 25,0 0,0 0,0

66,7

0 0 0 0 0 0 0 0

EUS/ES 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0

1 7,7 72 100,0 42 61,8 1 100,0 1 20,0 52 100,0 15 71,4 14 53,8

Barruko errotulazio aldakorra

ES 12 0 26 0 4 0 6 12

EUS

92,3 0,0 38,2 0,0 80,0 0,0 28,6 46,2

Ø 0 0 Ø 0 Ø Ø 0

EUS/ES 0,0 0,0 0,0

0,0

Ø 0 0,0 1 5,0 Ø 2 100,0 Ø Ø 1 11,1

ES Ø 4 100,0 19 95,0 Ø 0 0,0 Ø Ø 8 88,9

Iturria: Ertzaintza Gaur aldizkariaren 98. alea.

Ikus daitekeenez, Ertzaintzako datuak gutxienez Administrazio publikokoak bezain txarrak dira, kaskarragoak direla esateko informazio guztia ez dugulako. Eta hori, kasu honetan azterketa errotulaziora mugatu dela kontuan hartuz, hau da, ez dela ahozko komunikazioei buruzko daturik eskaintzen. Dena dela, aldizkarian bertan errotulazioari buruz jasotzen den informazioa Ertzaintzako 8 instalaziokoa besterik ez da, guztiak Araban kokatuak. Ertzainen pertzepzioari buruzko datuak ere eskaintzen dira, baina kasu horretan instalazio guztietako datuak eskaintzen dira. Ez dakigu errotulazioen kasuan gabezia hori landa-lana instalazio horietara mugatu delako izan den ala gainerako instalazioek landa-lanean parte hartu ez dutelako izan den. Edozein moduan, eskaintzen diren datuak oso kezkagarriak direla esan behar da. Laudion adibidez, barruko errotulazio aldakorrean %11,1 besterik ez dago ele bietan eta gainerako %88,9a gaztelania hutsean dago (euskara hutsean ezer ere ez). Kanpoko errotulazioari dagokionez, ele bietan herena besterik ez dago (%33,3) eta gainerako guztia gaztelania hutsean (%66,7). Azkenik, barruko errotulazio finkoan egoera apur bat hobea da, baina oraindik ere kezkagarria: elementuen %53,8 ele bietan dago eta gainerakoa gaztelania hutsean (%46,2). (ikusi 24. taula) Eta datu hauen aurrean zer dio Herrizaingo sailak? Bada, emaitzak onak direla. Honela adierazten dute hitzez hitz, aipatutako Herrizaingo Sailaren argitalpenean, emaitzen aurkezpen laburra egiten hasi aurretik: “Ertzain-etxe eta beste azpiegitura batzuetako hizkuntza-paisaiaren azken azterketa bukatu eta gero, ondorio gisa esan dezakegu emaitza onak izan ditugula. Hala eta guztiz ere, zer hobetu eta zer txukundu badago”. Errotulazioa alde batera utzi eta itzulpenak aztertzen baditugu, egoera ez da askoz hobea. Izan ere, gabezia horiek guztiak estaltzeko Admi-

nistrazioak behin eta berriz itzulpenetara jotzen du. Izan ere, oraindik ere Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio publikoko langile gehienek ez dakite euskaraz eta beste askok ez dute euskaraz behar bezala idazteko gaitasunik. Gainera, lantaldeetan erdal elebakar bat izatea nahikoa izaten da, lan guztiak gaztelaniaz sortu behar izateko, batez ere, langile elebakar hori lantaldeko lanpostu gakoa baldin bada, hau da, idazki guztiak bere eskuetatik pasatu behar badute (burua, idazkaria...). Azken finean, Euskal Autonomia Elkarteko Administrazioan lan hizkuntza nagusia gaztelania da eta itzultzen diren txosten gehienak gaztelaniatik euskara itzultzen dira. 6. GRAFIKOA

Euskaratik gaztelaniara

%20

K exa: Irailaren 5ean Leioako Amaia etorbidearen 24ko bulegoan izan da txeke bat kobratzeko. Txekean emaileari ageri zen. Egokitu zaion langileak hitza ulertzen ez zuela jabetuta, al portador esan nahi duela adierazi dio herritarrak. Langilearen erantzuna: Sería muy interesante saber inglés, alemán… pero una no tiene tiempo de aprender de todo. Ondoren, langileak lankide batengana jo du herritarrak esandakoa egiaztatzeko eta bueltarakoan, txinera etab. jakitea interesgarria litzatekeela esanez hasi zaio. Herritarrak Euskal Herrian gaudela esandakoan, aquí nos entendemos todos erantzun dio. Espedientea: 578/2007 eae (araba) K exa: Gasteizko Katedraleko aparkalekuan erabiltzaileei ordainketa autoa hartu aurretik egiteko gomendatzen dien oharra ele bietan badago ere, euskarazko bertsioa ia ez da ikusi ere egiten, gaztelaniazkoak espazioaren hiru laurdenak hartzen ditu. Espedientea: 147/2009

EUSKARAREN ERABILERA EAEKO ADMINISTRAZIO BARRUKO KOMUNIKAZIO IDATZIETAN 06-07 Gaztelaniatik euskarara

%80

Iturria: Eusko Jaurlaritza (HPS). Kontseiluak egindakoa.

Euskal Autonomia Elkarteko Administrazio publikoan itzulpen gehienak HAEEren bidez egiten dira, baina gero badira itzultzaile propioak dituzten sail edo erakundeak ere. Azkenaldian gainera, gero eta maizago, itzulpen-lanak kanpoko enpresei esleitzen ari zaizkie eta horrek itzulpenetara jotzeko joera areagotzen ari dela erakusten du. Azken urte hauetan itzulpenetan egiten ari den gastua nabarmen hazten ari da gainera (%44,3). (ikusi 25. taula)

eae (bizkaia)

Espedientea: 777/2008

eae (bizkaia)

K exa: Durangoko EAJ-PNV ren Tabiratarra batzokiko kanpoaldean menua iragartzeko kartela erdara hutsean egoten da. eae (gipuzkoa) K exa: Elektrizitate munduan lan egiten duen Gipuzkoako enpresa batek IBERDROLAren webgunearen bidez egin behar izaten ditu izapideak, baina webguneak ez duenez euskarazko bertsiorik, ezin izaten ditu lanerako behar dituen izapide horiek euskaraz burutu.

Espedientea: 157/2009

Espedientea: 1145/2007

eae (araba)

K exa: REPSOL GASek Repsol Hogar zerbitzuari buruz bidali dion eskuorria gaztelania hutsean dago.

3. EGOERAREN ARGAZKIA - 3.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

Kanpoko errotulazioa Instalazioa

Hori seinale ona litzateke baldin eta Administrazioko langile gehienak elebidunak direla esan nahiko balu, baina zoritxarrez alderantziz da, langile gehienak erdal elebakarrak dira eta ondorioz ez dira beren lana, beren idazkiak, euskaraz sortzeko gai. Azken finean, langile elebidunak kontratatzeari edota langile guztiak euskalduntzeari lehentasuna ematen ez zaionez, gabezia horiek itzulpenak ugarituz estali nahi izaten dira.

25. TAULA ITZULPEN GASTUAK EAEKO ADMINISTRAZIO PUBLIKOAN 2005-2008 (MILAKA â&#x201A;Ź) 2005 Lehendakaritza

3. EGOERAREN ARGAZKIA - 3.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

2007

2008

9,85

16,95

20,00

215,43

215,79

354,03

358,00

Justizia, enplegua eta izartesegurantza

75,07

84,44

107,93

111,46

Herrizaingoa

21,15

43,58

48,65

52,00

60,77

48,93

57,24

72,24

69,07

55,18

121,11

118,68

72,09

65,97

177,67

230,00

Ogasuna eta AAPPak

(HAEE-IVAP barne)

Industria, merkataritza eta turismoa Etxebizitza eta gizarte-gaiak Hezkuntza, unibertsitateak eta ikerkuntza

2006

21,34

Osasuna

25,36

32,41

40,09

41,30

Osakidetza

39,94

137,20

124,67

130,90

Kultura

199,74

90,90

147,09

120,00

48,50

69,00

58,38

30,81

45,23

0,22

5,58

6,00

3,38

2,23

0,33

3,33

897,07

855,71

1.259,73

1.294,72

Ingurumeneta lurraldeantolaketa Garraioak eta lan publikoak Nekazaritza, arrantza eta elikadura Guztira

enpresetan berriz %37, biak ala biak, Euskal Autonomia Elkarteko errealitate soziolinguistikoarekin bat egiten duten emaitzak. Baina noski, egoera asko aldatzen da lurraldearen edota jarduera-adarraren arabera: kooperatibetako langileen artean elebidunen ehunekoa batez bestekoaren gainetik dago (%40) eta azpitik aldiz hipermerkatu eta supermerkatuetako langileen artean (%33) edota higiezinen agentzietakoen artean (%23). Esan bezala, herrialdeen arabera ere datuak asko aldatzen dira: establezimenduetan lanean ari diren elebidunak %55 dira Gipuzkoan, %28 Bizkaian eta %21 Araban. Azterlanean behin eta berriz errepikatzen da lortutako datuak lurralde bakoitzaren errealitate soziolinguistikoarekin bat datozela, nolabait egindako inkestaren adierazgarritasuna azpimarratu nahian edo, baina argudio bera erabiliz esan daiteke alor pribatuan ez dela sektorera begira garatutako hizkuntza-politika berezien inolako eraginik sumatzen.

Iturria: Eusko Jaurlaritza. Kontseiluak egindakoa. Oharra: 2008ko kopurua ez da gastatutakoa, aurreikuspena baizik.

Politika honek baina, ez du eguneroko lanerako balio: memoriak, txostenak, aldizkariak eta horrelakoak premiazkoak ez diren heinean itzuli egiten dira, baina eguneroko lanerako idazkiak ez. Kasu askotan gainera ezinezkoa da idazki jakin batzuk itzultzen hastea. Honela, Administrazioko zerbitzu gehienetan eguneroko lanerako idazkiak gaztelaniaz sortzen dira, langile gehienek euskaraz ez dakitelako edota lantaldean euskaraz ez dakien norbait dagoelako. Eta egunerokoan idazki horiek itzultzeko denborarik ez dagoenez gaztelania hutsean banatzen dira. Inork itzultzeko denbora hartzen badu lan bikoitza egin behar izaten du eta, noski, oso gutxi dira lan hori hartzen dutenak. Euskarak traba gutxi ez eta, azkenean, denbora faktoreak ere euskararen aurka eragiten du.

Sektore pribatuari dagokionez , datuak eskuratzeko telefono bidezko bi inkesta egin dira. Bata zerbitzu-sektoreko adar jakin batzuetako establezimenduen artean (hipermerkatuak eta supermerkatuak, bankuen sukurtsalak eta aurrezki kutxak, eta higiezinen agentziak) eta bestea kontsumitzaileekin harreman zuzena duten hainbat sektoretako zerbitzu-enpresen artean (posta eta komunikazioak; tren, errepide eta aire bidezko garraioa; energia banatzaileak; hipermerkatu, supermerkatu, saltoki gune handiak eta saltoki handiak; finantza-erakundeak; eta higiezinen agentziak). Lehen inkestan 350 establezimendu inkestatu dira eta bigarren inkestan berriz 182 enpresa. Azken kasu honetan, 182 enpresa horiek 3.000 establezimendu baino gehiago eta 40.000 langiletik gora dituzte Euskal Autonomia Elkartean. Bada, lortutako emaitzen arabera, orokorrean zerbitzu-establezimenduetan langile elebidunak %36 dira eta bezeroarekin harreman zuzena duten

Euskararen ahozko erabilerari dagokionez , txikikazko merkataritza, ostalaritza eta hainbat zerbitzutako establezimenduen %70ean ez da inoiz edo ia inoiz euskararik erabiltzen, %14an gaztelania gehiago erabiltzen da eta %8an euskara eta gaztelania maila bertsuan erabiltzen dira. Beraz, ahozko komunikazioan euskara nagusiki establezimendu horien %9an soilik erabiltzen da. Bezeroekin harreman zuzena duten zerbitzu-enpresen ia erdiek (%47) ez dute (ia) inoiz euskararik erabiltzen bezeroekin ahozko harremanetan, laurden batek (%28) gaztelania gehiago erabiltzen du, bostetik batek (%19) bi hizkuntzak antzera erabiltzen ditu eta %5ek gehiago erabiltzen dute euskara. Bezeroekiko harremanetan (ia) beti euskara erabiltzen dutenak %0,5 baino ez dira (enpresen %1,6k ez du daturik eman).

euskararik erabiltzen web orrialdean eta %46k ezta kutxako tiketetan, fakturetan eta eskaera-orrietan (ordain-agirietan edo jakinarazpenetan, bankuen eta kutxen kasuan).

100

0,5

1,6 99,5

Txikikazko merkataritza, ostalaritza eta hainbat zerbitzutako establezimenduak

Guztira

Euskara (ia) beti

Euskararen idatzizko erabilera

Euskara gehiago

Bezeroekin harreman zuzena duten zerbitzu-enpresak

Guztira

3,3

5,5

Euskara (ia) beti

7,9

Euskara gehiago

Bietan antzera

13,7

Biak berdintsu

Gaztelania gehiago

69,6

Gaztelania gehiago

Txikikazko merkataritza, ostalaritza eta hainbat zerbitzutako establezimenduak

Euskara (ia) inoiz ez

Euskararen ahozko erabilera

Euskara (ia) inoiz ez

EUSKARAREN AHOZKO ETA IDATZIZKO ERABILERA SEKTORE PRIBATUAN 2008 (%)

103

Bezeroekin harreman zuzena duten zerbitzu-enpresak

Iturria: Eusko Jaurlaritza (HPS). Kontseiluak egindakoa.

Euskararen idatzizko erabilerari dagokionez , txikizkako merkataritza, ostalaritza eta hainbat zerbitzutako establezimenduen %56an ez da (ia) inoiz euskara erabiltzen, %20an gaztelania gehiago erabiltzen da eta %10ean bi hizkuntzak antzera. Hortaz, idatzizko komunikazioan euskara nagusiki establezimenduen %17an erabiltzen da. Idatzizko erabilerarekin jarraituz, 0 eta 10 puntuko eskalan euskararen erabilera bataz beste 2,43 puntukoa da. Zehazki, euskararen erabilerarik altuena publizitate-euskarrietan ematen da (liburuxkak, eskaintzak, prentsa…), 0 eta 10 puntuko eskalan 3,97 punturekin. Batez besteko erabilera gainditzen da ere interneteko web orrietan (3,71), eta kanpo (3,51) eta barne-errotulazioan (3,28). Batez bestekoaren inguruan, liburuxkak eta katalogoak agertzen zaizkigu (2,33), eta batez bestekoaren azpitik kutxako tiketak, fakturak, eskaera orriak eta abar. (1,55). Dirudienez hipermerkatu eta supermerkatuen zein finantza-bulegoen eta higiezinen agentzien establezimenduetan euskararen idatzizko erabilera handiagoa da. Dirudienez, hiru establezimendutik bitan kanpo errotulazioa (%66), barne-errotulazioa (%64), liburuxkak eta katalogoak (%63) eta publizitatea (%62) euskaraz daude eta bitik batean web orria (%52) eta kutxako tiketak, fakturak edo eskaera-orriak (%48) ere bai. Beste muturrera jota, establezimenduen %47k ez dute

Bezeroekin harreman zuzena duten zerbitzu-enpresetan euskararen erabilera mailarik altuena informazioa eta produktuen zein zerbitzuen berri ematen duten makina edo kutxazain automatikoetan ematen da (7,9 puntu). Honen atzetik billeteak (7,2), eta 6 punturen bueltan: txartelak, txekeak, taloiak, megafonia, kontsumitzaileek eta erabiltzaileek bete beharreko inprimakiak, jendaurreko kartelen edo errotuluen bidez ematen den informazio finkoa edo aldi baterakoa, eta telefono publikoetan eta pantaila elektronikoetan ematen den informazioa. Euskararen erabilera mailarik baxuena aldiz, fakturak edo erosketa-tiketak, aurrekontuak, gordailu frogagirietan (3,6), salmenta-kontratuak edo zerbitzua emateko kontratuetan (3,5). Hau da, bezeroarekiko harreman pertsonalizatuetan erabiltzen diren dokumentuetan (eta beraz kasu bakoitzean landu behar direnetan), eta telefonoen aurkibideetan (3.3) ematen da. Txikizkako merkataritza, ostalaritza eta hainbat zerbitzutako establezimendutan elkarrizketatuari, bere establezimendurako euskararen erabilerak zenbaterainoko garrantzia duen galdetuta, %25ek oso garrantzitsutzat jotzen dute, eta %17k nahikoa garrantzitsutzat. Hamarretik seik, aldiz, uste dute garrantzi gutxi duela edo ez duela batere garrantzirik (%26). Euskara oso garrantzitsua dela erantzundakoen pisua askoz altuagoa da saltokietan (%40), eta finantza bulegoetan (%35). Aldiz, oso baxua da higiezinen agentziatan (%10). Bezeroekin harreman zuzena duten zerbitzu-enpresetan, erdia baino gehixeago dira (%53) beren enpresarako euskara erabiltzea oso eta nahikoa garrantzitsua dela adierazten dutenak. Hirutik batentzat (%35) euskarak ez du batere garrantzirik edo bere enpresari begira, txikia da garrantzia. Azken horien artean aipatu aire garraioko enpresak (%75), higiezinen agentziak (%57), energia hornikuntzako enpresak (%50) eta saltoki handiak (%50). Inkestatu gehienek uste dute euren establezimenduetan edo enpresetan euskara erabiltzeak abantailak dituela, eta oso gutxi dira desabantailarik dakarrela uste dutenak. Abantailen artean, bezeroarekiko harremana eta eskainitako zerbitzua hobetzen laguntzen duela, bezeroari euskaraz artatua izateko aukera eman eta bere eskariari erantzuten laguntzen zaiola eta komunikazioa erraztu eta hobetzen dela azpimarratu dute. Desabantailen artean, aldiz, langileak prestatu beharra dakarrela, lanean atzerapenak eragiten dituela eta kostu ekonomikoak handitzen dela adierazi dute.

Espedientea: 509-2003

eae (gipuzkoa)

K exa: 2003ko urriaren 20an herritarrak Kultura Saileko Gipuzkoako Lurralde Ordezkaritzara deitu zuen, 943 022 966 telefono zenbakira, eta zerbitzua euskaraz hartzerik bazegoen galdetuta ezetz erantzun zioten. Ondoren, ordezkaritzara bertaratu zen eta bertan zeuden bi langileetatik batek ere ezin izan zion informazioa eta zerbitzua euskaraz eman. Erantzuna: Iazko martxoan bidalitako gutun batean egoera berdin baten berri ematen zeniguten. Orduko erantzunari jarraituz, esan nahi dizut Kultura Lurralde Ordezkaritzako derrigortasun-datarik ez duten lanpostuetan jadanik jarri ditugula. Bestalde, bai jubilazioa edo bestelako arrazoiengatik lanpostu horiek hutsik geratuko balira, euskara jakitea ezinbestekoa izango dela lanpostuak betetzerakoan. Espedientea: 169-2006

eae (gipuzkoa)

K exa: Otsailaren 8an Eusko Jaurlaritzaren Kultura sailak Donostian duen ordezkaritzara bertaratu zen. Diru-laguntzen kontuak kudeatzeko zegoen bulegariak ez zekien euskaraz; are gehiago, herritarraren arabera, modu desegokian hartzen zuen berari euskaraz zuzentzen zitzaiona. Horrez gain, telefonoz deitu zien langileak ere gaztelania hutsean egin zien; ez zen elkartearen izena esateko ere gai izan. Espedientea: 753-2007 eae (gipuzkoa) K exa: Uztailaren 24 goizean Kultura Sailak Gipuzkoan duen Ordezkaritzara deitu zuen. Telefonoa hartu zion langileak “Buenos días” esan zion. Herritarrak, euskaraz, zerbitzua euskaraz jaso nahi zuela adierazi zion. Langilearen erantzuna: “¿Cómo?”. Herritarrak, oraingoan gaztelaniaz, ea ez zegoen ondoan zerbitzua euskaraz eman ziezaiokeen inor galdetu zion. Langileak ezetz erantzun zion. Espedientea: 881/2008

eae (bizkaia)

K exa: NH Villa de Bilbao hotelaren fakturak gazteleraz eta ingelesez daude; euskaraz, ordea, ez.

3. EGOERAREN ARGAZKIA - 3.1.1. Euskal Autonomia Erkidegoa

26. TAULA

7. GRAFIKOA

3.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea

BERAIEN ESTABLEZIMENDU/ENPRESAN EUSKARA ERABILTZEAK ABANTAILAK EDO ARAZOAK DAKARTZALA USTE DUTENAK, JARDUERAREN ARABERA (%) 70 69,2

63,5

61,5

60 50 42,5

41,7

38,1

41,6

30 20 10

7,1

7,8

9,9 7,8

4,2

3,1

0 ABANTAILAK ARAZOAK

3. EGOERAREN ARGAZKIA - 3.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea

Hiper + supermerkatuak Finantza-bulegoak Higiezinen agentziak Txikizkako merkataritza Ostalaritza Guztira Bezeroekin harremanak dituzten zerbitzu enpresak

Iturria: Eusko Jaurlaritza (HPS). Kontseiluak egindakoa.

Azken taula honek argi eta garbi erakusten du establezimendu eta enpresetako arduradunek orokorrean euskarari batez ere abantailak ikusten dizkiotela. Datu hauek, eragile ekonomikoen artean sektore pribatuan euskararen presentzia areagotzeko egungoa baino hizkuntza-politika ausartagoa garatzeko nahikoa masa kritiko badela erakusten dute. Honela bada, ez da erraz ulertzen Eusko Jaurlaritzak zergatik ez duen urte hauetan guztietan sektorean euskararen normalizazioan aurrera egiteko arau edota plangintzarik abian jarri. Izan ere, aurrez esan bezala, hiru hamarkadetan zehar (2008 urtera arte) ez da eremu honetan inolako arau edo plangintzarik abiatu. Nahiz eta euskarak sektore pribatuan publikoan baino egoera tamalgarriagoa pairatu, ez dugu pentsatu behar sektore publikoan egoera ona denik. Ikusi bezala, datuek Administrazio publikoan ere egoera eskasa dela erakusten digute eta hori urte hauetan guztietan arau eta plangintza desberdinak garatu diren arren. Beraz, bigarren errealitate honek beste irakaspen bat ere uzten digu, alegia, ez dela nahiko arau eta plangintzak onartzearekin, arau eta plangintza horiek egokiak izan behar dute, hau da, baliabide nahikoekin hornituak eta helburu eta epe zehatzak dituztenak. Are gehiago, plangintza horiek erakundeen kontrolpean eta bete beharreko helburuen araberako ekidin ezinezko ardurekin garatu beharko lirateke eta euskalgintzarekin elkarlanean. Soilik horrelako estrategia orokor eta bateratuarekin egingo du aurrera euskarak.

Nafarroari dagokionez, ez dugu komunikazioei buruzko datu zehatzik, besteak beste, Nafarroako Gobernuak ez duelako inoiz gaia aztertzen duen inolako azterlanik plazaratu. Dena dela, jakin badakigu, Nafarroako Gobernua azken urte hauetan euskara baztertzeko helburuz garatzen aritu den politikaren ardatz nagusietako bat Administrazio publikoaren komunikazioak izan direla eta egungo egoera ulertzeko gaiari buruz urte hauetan indarrean sartutako arauak aztertzea bezalakorik ez dago. Corpus juridikoa aztertu dugunean ikusi bezala, sektore pribatua euskalduntzeko ez da inolako araurik garatu eta ondorioz indarrean jarritako bakarrak Administrazio publikoari begirako arauak izan dira. Honela 1994 urtean Nafarroako Administrazio publikoan euskararen erabilera arautzen zuen 135/1994 Dekretua onartu zen, besteak beste, komunikazioaren eta hizkuntza-paisaiaren eremuan helburu interesgarriak proposatuz: â&#x20AC;˘ Eremu euskalduna delakoan, herritarrei zerbitzua eskaintzeko edota lanerako bi hizkuntza ofizialetako edozein erabiltzeko aukera ahalbidetzea â&#x20AC;˘ Eremu mistoa delakoan, bertako herritarren hizkuntza-eskubideen egikaritzea bermatzeko behar diren langile publikoak gaitzea. â&#x20AC;˘ Nafarroako Zerbitzu Zentraletan, behar diren langile publiko nahikoak gaitzea, zirkuitu administratibo elebidunak abian jartzen direnean, erabiltzaileek horrela eskatzen dutenean beraien zerbitzua euskaraz eskain dezaten. Eremu euskalduna delakoan, orokorrean herritarrei bi hizkuntza ofizialetako edozein erabiltzeko eskubidea aitortzen zitzaien. Barne erabileran ere bi hizkuntzetako edozein erabil zitekeela jaso zen eta inprimakiak ele bietan zango zirela ere bai. Administrazioen arteko harreman idatziak ere ele bitan izango ziren, baldin eta bi aldeek hizkuntza bakarra erabiltzea adosten ez bazuten. Eremu euskaldunean kokatutako Administrazioetatik eremu mistoan kokatutakoetara idatzitako komunikazioak ere ele bitan izango ziren. Gainerako Administrazioetara komunikazioak gaztelaniaz edota ele bitan idatzi ahal ziren. Administratuekiko komunikazioak ere ele bitan izango ziren, baldin eta interesatuek hizkuntza bakarra erabiltzea adosten ez bazuten. Eremu euskalduneko herritarrek erabiltzeko ziren inprimakiak ere ele bitan egongo ziren, eremu euskaldunerako zein kanporako izan. Ahozko komunikazioetan funtzionarioek herritarrek aukeratutako bi hizkuntzetako edozein erabili ahal izango zuten. Eta azkenik, irudi, ohar eta argitalpenen kasuan ere, elementu guztiak ele bitan idatzi beharko ziren.

Eremu mistoa delakoan, herritarrei bi hizkuntza ofizialetako edozein erabiltzeko eskubidea bermatze aldera behar ziren neurriak hartuko zirela jaso zen. Are gehiago, zerbitzua herritar guztiei eskaintzen zieten zerbitzuetan herritarren hizkuntza-eskubideak bermatze aldera, zirkuitu administratibo elebidunak abian jarriko zirela ere jaso zen. Honela, barne erabileran, zirkuitu horiek zituzten Administrazioetan inprimakiak ele bietan erabiltzera jo beharko zela jaso zen. Administrazioen arteko harreman idatziak ele bitan izateko aukera jaso zen, hori bai, hizkuntza bakarra erabiltzekotan orduan gaztelania erabili beharko zela zehaztuz. Zirkuitu administratibo elebidunetatik eremu euskaldunera bideratutako komunikazioak ele bitan izan beharko ziren, eremu horretan abiatu eta bi hizkuntzetako bakarra erabiltzea erabaki ez zen kasuetan. Gainerako Administrazioetara komunikazioak gaztelaniaz bideratuko ziren, euskaraz abiatutakoak ele bitan egiteko aukera zabalik utziz. Zerbitzu zentraletatik administratuei zuzendutako komunikazioak ere ele bitan izango ziren, baldin eta interesatuek hizkuntza bakarra erabiltzea adosten ez bazuten. Eremu mistoko herritarrek erabiltzeko ziren inprimakiak ele bita izatera jo beharko zen. Azkenik, irudi, ohar eta argitalpenen kasuan, elementu desberdinak ele bitan idaztera jo beharko zen, argitalpenen kasuan euskara proportzio jakin batean erabiliko zelarik. Eremu ez-euskalduna deitutakoan azkenik, herritarren hizkuntza-eskubideak bermatze aldera, ahal zen heinean Administrazioaren itzulpen-zerbitzuak erabiliko zirela ezarri zen. Lanpostu publikoak eskuratzeko euskara jakin beharra zein lanpostutan eskatu edota euskara erritu gisa zenbat baloratu ere arautu ziren

Praktikan oso bestelako politika garatzen zen eta praktika hori arauetara eraman nahian edo, bederatzi urte beranduago 29/2003 Foru Dekretua onartu zuen Nafarroako Gobernuak, 135/1994 Dekretua balio gabe utziz. Lehenago beste dekretu bat onartu zuen helburu berarekin, baina forma akatsak zirela medio auzitegiek bertan behera utziko zutela aurreikusiz, 29/2003 Dekretua onartu zuen Nafarroako Gobernuak. Hasteko, aurreko arauetan egon zitezkeen zalantzak argitu nahian edo, euskara eremu mistoan zein eremu ez-euskalduna delakoan ez zela ofiziala zehaztu zuen Dekretuak. Ondoren, xedapen orokor batzuk ezarri eta hiru eremuetako bakoitzean Administrazio publikoan euskararen erabilerak nolakoa izan behar zuen edota lanpostu publikoak eskuratzerakoan zein euskara gaitasun egiaztatu beharko zen arautu zuen. Komunikazioari eta hizkuntza-paisaiari dagokienez, Vascuencearen Legeak ezarritako eremuetako bakoitzean, kanpo eta barne erabilera, Administrazio publikoen arteko harremanak, administratuekiko harremanak zein irudia, oharrak eta argitalpenak arautu zituen. Eremu euskaldunean, orokorrean, herritarrek zerbitzuetara jotzen zutenean bi hizkuntza ofizialetako edozein erabil zezaketela arautu zen, baina ondoren ikusiko dugunez, salbuespenak ere ezarri ziren. Kanpo- eta barne-erabilerari dagokionez, Dekretuaren arabera, bi hizkuntza ofizialetako edozeinetan egiten diren administrazio egintza guztiek erabateko balio juridikoa izango dute eremu euskaldunean. Era berean, egintza horiek eremu bereko beste pertsona edo erakunde bati zuzentzen bazaizkio, ele bitan idatzi beharko dira, baldin eta guztiek hizkuntza bera erabiltzea erabakitzen ez badute. Bestalde, erakunde publikoek herritarrei bere inprimaki, eredu edo formularioak gaztelaniaz, euskaraz edota ele bitan eskaini beharko dizkiete. Administrazio publikoen arteko harremanei dagokienez, eremu euskaldunean kokatutako erakunde publikoen artean agiri, jakinarazpen eta bestelako komunikazioak bi hizkuntza ofizialetan idatzi behar dira (euskarri bakarrean edo bitan), baldin eta alde ukituek hizkuntza bakarrean egitea adosten ez badute. Dena dela, fede emate edo ziurtatze administratiboaren eginkizuna duten langile publikoek, ondorioak eremu euskaldunetik kanpo izan behar dituzten agiriak, beti gaztelaniaz egin beharko dituzte. Hori bai, Administrazio publikoen menpe-

ko erregistroetan dauden idazkien kopiak eta ziurtagiriak hizkuntza ofizialetako edozeinetan eginen dituzte. Estatuko Administrazioarekin ere gaztelaniaz izan beharko dituzte beren harreman guztiak eremu euskalduneko Administrazio publikoek, Nafarroan egoitza duten organoetara zuzentzen direnean ezik, orduan euskara ere erabili ahal izango baitute. Justizia administrazioaren kasuan harremanek Botere Judizialari buruzko Lege Organikoan ezarritakoari jarraituko diote, hau da, Eremu euskalduneko Administrazio publikoek beren arteko harremanetan adosten duten hizkuntza ofiziala erabili ahal izango dute, beti ere, beste Administrazioren bati eragiten ez bazaio. Administratuekiko harremanei dagokienez, Administrazioak eremu euskalduneko herritar zein enpresei bidaltzen dizkien komunikazioak ele bitan eginen dira, beti ere interesatuek bietatik bakarra erabiltzea erabakitzen ez badute. Harremana herritarrak (edo beste Administrazio publikoak) interesatuak diren prozeduren ondoriozkoa denean, gaztelaniaz, euskaraz edo ele bietan idatzitako inprimaki, eredu eta formularioak erabili ahalko dira. Ahozko komunikazioetan berriz, funtzionarioek administratuei zerbitzua hauek aukeratzen duten hizkuntza ofizialean eman ahalko diete. Azkenik, irudi, ohar eta argitalpenei dagokienez, bulego, langela eta egoitzetako errotuluak, paperen idazpuruak edo menbreteak, zigilu ofizialak eta gainerako identifikazio nahiz seinalizazio-elementuak ele bitan idatziko dira. Era berean, xedapenak eta eraginkortasuna izateko Aldizkari Ofizialean egiten diren horien argitalpenak, bai eta kaleen errotulazioa eta tokien izenak gaztelaniaz eta euskaraz izanen dira. Horiek izan ziren 29/2003 Foru Dekretuaren arabera, eremu euskalduna delakoan Nafarroako Administrazioak jarraitu behar zituen irizpideak, aurreko Dekretuak ezartzen zituenak baino are murritzagoak, baina benetako murrizketa eremu mistoa deitutakoan ekarri zuen Dekretu berriak, ikusiko dugunez, ia eremu ez-euskalduna deitutakoarekin parekatzeraino. Hasteko jarraitu beharreko irizpide orokorrak ezartzen dira eta ez da herritarrei Administrazioarekin euskaraz komunikatzeko eskubidea bermatuko zaiela jasotzen. Eremu mistoko Nafarroako Administrazio publikoetan euskara eta gaztelania erabiliko direla esaten da, baina jarraian herritarrek Administrazioarekin euskaraz egiteko duten eskubidea ahalbidetzera jotzeko neurriak hartuko direla besterik ez da esaten. Ildo beretik, herritarren eskubideak ahalbidetzen joateko itzulpen-zerbitzuak besterik ez dira aurreikusten. Honela, Nafarroako Administrazioaren zerbitzu nagusietan (egoitza IruĂąean badute eta beren jarduera biztanle guztientzat baldin bada) euskara-gaztelania itzulpen ofizialeko

Espedientea: 137/2008

nfk

K exa: Otsailaren 2an Departamentuko telefonogunera deitu du, 848 426 500 telefono zenbakira, eta ezin izan du zerbitzua euskaraz jaso. Erran diotenez, telefonogunean ez dago euskaraz artatzen duen langilerik. Espedientea: 101/2009

nfk

K exa: Legeak ezarritako eremu euskalduneko D ereduko ikastetxe batean gaztelania hutsean jaso dute BIRDING NAVARRAk igorritako Observar aves en Navarra izeneko biorrikoa. Ikastetxekoek biorrikoa euskaraz igortzeko eskatu dute. Ondorengoa erantzun diete Birding Navarratik: ez dutela eskuorria euskaraz argitaratu; gaztelaniaz eta ingelesez baino ez daudela, printzipioz (Nafarroa) kanpoko jendearentzat prestatuta dagoelako. Espedientea: 688/2009

nfk

K exa: Legeak ezarritako eremu mistoan kokatutako erakunde batek maiatzaren 28an Nafarroako Lan Arloko 2. epaitegiko eskutitza jaso zuten zitazioa eginez. Dokumentazioa bere osoan gaztelania hutsean dago: gutun-azala, zitazio zedula, probidentzia proposamena, demanda, etab. Espedientea: 1062/2009

nfk

K exa: Bera eta Etxalar arteko N-121 errepide berrian abuztuan jarritako seinaleetan ez da Bera eta Irun herrien izendapen ofiziala errespetatzen, Vera de Bidasoa eta IrĂşn ageri baita. Horrez gain, Frantziaren izendapena gaztelania hutsean ageri da: Francia. Espedientea: 1235/2009

nfk

K exa: Nafarroako Gobernuko Landa Garapeneko eta Ingurumeneko Departamentuko Ingurumenaren Zainketa Ataleko buruari euskaraz idatzitako eskabidea zuzendu zion. Eskabidea gaztelaniaz bidaltzeko erantzun zioten.

3. EGOERAREN ARGAZKIA - 3.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea

Dekretu horren bidez, hala nola, ezarritako helburuak erdiesteko normalizazio-planak abian jarri beharra. Arauak horiek guztiak ezarri arren, ondorengo urteetan errealitatea oso bestelakoa izan zen eta 1994ko Dekretu horrek ezarritako gutxieneko irizpide horietako asko ez ziren inoiz bete.

unitate administratiboa ezarriko da, eta, erabiltzaileak eskatzen duenean, oinarrizko administrazio zerbitzuak euskaraz eman ahal izatera joko duten neurri osagarriak hartuko dira. Eremu mistoko Nafarroako beste Administrazio publiko batzuek hautazkoa izanen dute beren zerbitzu nagusietan itzulpeneko unitate administratiboa sortzea.

3. EGOERAREN ARGAZKIA - 3.1.2. Nafarroako Foru Komunitatea

Kanpo eta barne erabilerari dagokienez, egoitza eremu mistoan duten Nafarroako Administrazio publikoen zerbitzuek erabiltzen dituzten barne inprimakietan eta paperetan idazpuruak eta menbreteak gaztelaniaz idatziko dira. Inprimakiak kanpoko jendeak erabiltzeko badira, gaztelaniaz eta ele bitan idatzitako formulario bereiziak izanen dira, interesatuak horietako bat hautatzeko.

Erakundeen arteko harremanei dagokienez, eremu mistoko Administrazio publikoek elkarri edo eremu euskaldunekoei igortzen dizkieten agiri, jakinarazpen edo komunikazio administratiboak ele bitan izan ahalko dira (euskarri bakarrean), baina hizkuntza bakarra erabiliz gero gaztelaniaz izan beharko dute. Egoitza eremu mistoan duten Nafarroako Administrazioek, eremu euskaldunean eta mistoan dauden beste Administrazioetara igortzen dituzten agiri, jakinarazpen eta komunikazio administratiboak gaztelaniaz idatzi beharko dira, eremu euskaldunean eta euskaraz hasitako administrazio-prozedurei dagozkienak izan ezik, horiei ele bitan eman ahalko baitzaie jarraipena. Gainerako Administrazio publikoei igortzen zaizkien agiri, jakinarazpen eta komunikazio administratiboak gaztelaniaz idatziko dira, baldin eta eremu euskaldunean eta euskaraz hasitako administrazio prozedurak ez badira, orduan ele bitakoek ere balioa izanen dute. Administratuekiko harremanei dagokienez, egoitza eremu mistoan duten Administrazioko zerbitzuetatik eremu euskalduneko pertsona eta enpresei igortzen zaizkien komunikazio eta jakinarazpenak gaztelaniaz eginen dira, non eta interesatuek espresuki euskara erabiltzea hautatzen ez duten, orduan ele bitan egin ahalko baitira. Horiei Administrazioak eskaintzen dizkien inprimaki eta formularioak gaztelania hutsean edo ele bitan izango dira eta bakoitza ale berezian, erabiltzaileak bat hauta dezan. Irudi, ohar eta argitalpenei dagokienez, egoitza eremu mistoan duten Nafarroako Administrazio publikoen bulego, langela eta egoitzetako errotuluak, paperen idazpuru eta menbreteak, zigilu ofizialak eta gainerako identifikazio- nahiz seinalizazio-elementuak gaztelaniaz idatzi beharko dira. Era beren, xedapenak, oharrak, argitalpenak, iragarkiak eta mota guztietako publizitatea gaztelaniaz izanen dira. Are gehiago, dagokion Departamentuko kontseilariak erabakiko du, Administrazioko zerbitzu nagusiek biztanle guztientzat egiten dituzten informa-

zio foiletoak, kanpainetako material grafikoa, argitalpenak edo antzeko idazkiak gaztelania hutsean ala ele bitan argitaratu (edizio elebidunean, edo gaztelania eta euskarazko edizio bereizietan). Azkenik, eremu ez-euskalduna delakoan, bertan kokatutako Administrazio publikoek agiriak euskaraz aurkezten dituzten herritarrei, aldi berean gaztelaniazko itzulpena aurkez dezaten eskatuko diete eta, ezinezkoa bada, itzulpen ofizialeko zerbitzuak erabili ahalko dituzte herritarrei zerbitzua emateko, horiek Administrazioetara euskara hutsean zuzentzen direnean. Hori bai, eremu ez-euskalduneko Administrazio publikoek egiten duten jarduera, inprimaki, zigilu, agiri, jakinarazpen, komunikazio, seinalizazio, errotulazio, argitalpen eta publizitate oro gaztelaniaz izanen da. Hauek izan dira orain gutxi arte 29/2003 Dekretuak komunikazioaren eta hizkuntza-paisaiaren eremuan ezarri dituen arau murriztaileak, baina errealitatea are eskasagoa izan dela argitu behar da. Izan ere, Hizkuntza Eskubideen Behatokiak urtero eremu honetan jaso dituen kexak asko izan dira. Iza ere, kasu askotan Nafarroako Gobernuak herritarrei onartutako eskubide murritz horiek ere ez ditu errespetatu. Esan bezala, Dekretu honek komunikazioak ez ezik, lanpostu publikoak eskuratzeko lan deialdietan egiaztatu beharreko euskara maila edota euskara meritu gisa zenbat baloratu arautu zuen. Epaitegiek berriki Dekretuko artikulu garrantzitsuak baliogabetu dituzte, batez ere aurreko bi gaiei dagozkienak, baina baita komunikazioei dagokien artikulu bat ere (15.1. artikulua). Izan ere, aurrez ikusi bezala, 2003ko Dekretuko artikulu horrek 1986ko Euskara Legeak eremu euskalduna delakoan bizi diren herritarrei aitortzen dizkien zenbait hizkuntza-eskubide urratzen zituen, euskarazko eskaintza herritarrek espresuki egindako eskarira mugatzen zuen heinean. 15. artikulua. 1. Egoitza eremu mistoan duten Nafarroako Foru Komunitateko Administrazioko zerbitzuetatik eremu euskalduneko pertsona fisiko nahiz juridikoei igortzen zaizkien komunikazio eta jakinarazpenak gaztelaniaz eginen dira, non eta interesatuek espresuki euskara erabiltzea hautatzen ez duten, orduan ele bitan egin ahalko baitira. (baliogabetua) 2. Eremu mistoko pertsona fisiko edo juridikoek erabiltzeko inprimaki eta formularioetan gaztelania hutsean edo ele bitan (gaztelania euskara) idatzitako dokumentua erabili ahalko da, baina ale bereiziak izanen dira, erabiltzaileak bat hauta dezan. (indarrean) Baina epaitegiek 15. artikuluko lehen paragrafoa soilik baliogabetu dute, hau da, bigarren paragrafoak indarrean jarraitzen du eta gainera-

ko artikuluek ere bai, horrek esan nahi duen guztiarekin. Izan ere, Epaitegiek atzera botatako artikuluak zuzendu asmoz Nafarroako Gobernuak berriki onartutako 55/2009 Dekretuak ez du komunikazioei edota hizkuntza-paisaiari buruz ezer esaten. Dekretu berria hizkuntza -eskakizuna zein lanpostutan eskatu eta euskara jakitea meritu gisa baloratzerakoan zenbat puntuatu ezartzera mugatzen da, hau da, Epaitegiek balio gabe utzitako beste hiru artikuluak moldatzera (18.3 artikulu osoa, 21.1 artikuluko lehen paragrafoa eta 23.1 artikulu osoa). Bukatzeko, Dekretu honetan bertan, Administrazioen arteko komunikazioen atalean aurki daitekeen itzulpen-akats txiki bat aipatu besterik ez. Izan ere, Dekretu hau argitaratzen duen 2003ko otsailak 12ko Nafarroako Aldizkari Ofizialaren euskarazko bertsioan, bigarren ataleko 8. artikulua gaztelaniaz agertzen da. Benetan adierazgarria iruditu zaigu horrelako itzulpen-akats bat, non eta euskarazko idazki ofizialen balio juridikoari buruzko paragrafoan. Dena dela, itzulpen zerbitzuen akats txiki bat besterik ez da, baina Nafarroako Gobernuak euskararekiko garatzen duen bazterketa politikaren metafora txiki bat ere izan liteke. 8. artikulua. 1. SerĂĄn vĂĄlidas y tendrĂĄn plena eficacia jurĂdica todas las actuaciones administrativas cualquiera que sea la lengua oficial empleada. 2. Berez egintza administratiboak diren administrazio jarduerak, antolamendu juridikoak ezartzen duenari jarraikiz, eremu bereko beste pertsona fisiko edo juridiko batzuei jakinarazi behar bazaizkie, gaztelaniaz eta euskaraz idatzi beharko dira, ez badute behintzat interesatuak diren guztiek (administrazio prozedurari buruzko arauen arabera) hizkuntza bat bakarra erabiltzea espresuki eskatzen, Euskarari buruzko Foru Legearen 10.1, 11 eta 12. artikuluen arabera. 3. Administrazio publikoetako eta beren menpeko erakundeetako organo eskudunek gaztelaniaz, euskaraz edo ele bitan idatzitako inprimaki, eredu edo formularioak eduki ahalko dituzte interesatuek egin beharreko jardueretarako, aurreko puntuan ezarritakoaren arabera.

3.1.3. Ipar Euskal Herria Komunikazioen eta hizkuntza-paisaiaren eremuan Ipar Euskal Herrian egoera are tamalgarriagoa da. Corpus juridikoa aztertu dugunean ikusi bezala, frantsesa da hizkuntza ofizial bakarra eta maila guztietako komunikazio edota hizkuntza-paisaian frantsesa da erabili beharreko hizkuntza, bai Administrazio publikoan zein sektore pribatuan. Euskararen erabilera baimendua da baina beti frantsesarekin batera.

na eta partaidetzak sortzeari dagokionez, bi lan-ardatz zehazten dira: Bizitza sozialean euskararen presentzia garatzeko egitura publiko koherente eta eraginkorra eraikitzea (hizkuntza teknikarien sarea osatu eta animatuz, metodologia egokia erabiliz...) eta euskararen presentziaren garapenak sortuko dituen hizkuntza beharrei erantzutea (formazio-beharrei erantzunez, hizkuntza-baliabide teknikoak sortu eta zabalduz...).

Departamenduak esaterako, garatzen duen hizkuntza-politikaren erakusgarri errepideetako txartel elebidunak edota turismo bulegoetan eskaintzen dituzten gida elebidunak aipatzen ditu (helduen euskalduntzea edota haurrendako eskolaz kanpoko ekimenekin batera).

Bigarren helburua betetzeari dagokionez, hau da, bizitza sozialeko eragileek euskararen garapen-politika honekin bat egitea susta dezaketen tres126 — Hizkuntza Politika Proiektuan jasotzen den beste erronka bat euskarazko toponimia sustatzea da (molde egokian idaztea, berreskuratzea, jendartean zabaltzea...), baina noski, toponimia hizkuntza-paisaiaren zati txiki bat besterik ez da.

ieh

Kexa: Elkarte bat sortzeko aurkeztu beharreko estatutuak euskaraz idazteaz gain, frantsesez idaztera ere behartu ditu Baionako Suprefeturak. Ondotik, estatutuak erregistratuak direla ziurtatzeko bidali dieten agiria frantses hutsean betea dago, egoitza sozialaren helbidea beren erara moldatuz, gainera.

Dena dela, aurrez esan bezala, Euskararen Erakunde Publikoaren helburu nagusiak jasotzen dituen Hizkuntza Politika Proiektuan, zehaztutako 12 erronketako bat euskarak bizitza sozialean duen tokia handitzea da126. Orientabide estrategikoei dagokienez, helburu nagusietako bat eragile publiko zein pribatuetan euskararen lekua eta erabilera sustatzea da. Bestea “bizitza sozialeko eragileek euskararen garapen-politika honekin bat egitea susta dezaketen tresna eta partaidetzak sortzea”. Orientabide estrategiko horiek garatzeko lan-ardatzei dagokienez, lehen helburua betetzeko, Administrazio publikoan euskararen erabileraren aldeko politika bultzatzailea eramatea aurreikusten da, baina hautu librea errespetatuz. Era berean, “publikoarekiko ahozko zein idatzizko komunikazioan, euskararen erabilera emendatzeko ekintzei lehentasuna” ematea ere aurreikusten da. Erakunde pribatu handietan ere euskararen erabilera sustatzeko politika bultzatzailea garatuko dela esaten da, baina kasu honetan ere eragileen hautu librea errespetatuz. Are gehiago, jarraitu beharreko estrategia eragileen tipologiaren eta gizartean betetzen duten funtzioaren arabera moldatuko dela ere jasotzen da, herritarrekin harreman zuzena eta ugaria duten zerbitzuei lehentasuna emanez. Bi lan-ardatz hauei hirugarren bat gehitzen zaie, bereziki haur eta gazteen artean euskararen erabilera sustatzeari begira eta irakaskuntzan edota beraien berezko guneetan (ostatuak, ciberguneak...) euskararen presentzia areagotzeko neurriak jasotzen dira (euskarri elebidunak eskaintzea, irakasle eta langileek euskara ikas edo hobe dezaten formazioa eskaintzea...).

Espedientea: 552/2007

Erantzuna: 1994ko abuztuaren 4ko Legearen arabera frantsesa da zerbitzu publikoen hizkuntza, baina nabardura batekin, hots, frantsesak balore juridikoa badu ondoan beste tokiko hizkuntza baten erabilera baimendua dela zehaztuz. Horrez gain, 1999ko ekainaren 15ean, Kontseilu Konstituzionalak plazaratu iritziaren haritik, Frantziako Konstituzioaren 2. artikuluak dioen bezala, Frantziako hizkuntza frantsesa dela oroitarazten du eta horren ildotik, elkarteak konstituzio eta lege xedapenak errespetatu behar dituela adierazten du. Espedientea: 767/2008

ieh

K exa: SNCFen Hendaiako geltokian txartela hartzeko makinaren gainean idatzitako informazioa frantses hutsean da (“retrait de billets” etab.). Makinak berak hizkuntza hautatzeko aukera eskaintzen duen arren, hizkuntzen artean ez da euskara ageri.

Aipatzekoa da ere, 2007ko maiatzean, Euskararen Erakunde Publikoa abian jarri eta gutxira, erakunde horren lehendakariak eta Pirinio Atlantikoetako Departamentuko prefetak sinatutako gutun bat helarazi zitzaiela Herriko Etxeetako auzapezei. Frantsesez eta euskaraz idatzitako gutunean Herriko Etxeei dokumentu, zigilu eta komunikazio-euskarri ofizial desberdinetan euskara erabiltzeko baimena eman zitzaien, hori bai, frantsesaren parean eta balio juridikoa frantsesari soilik aitortuz, hau da, euskararen erabilera maila sinbolikora mugatuz.

Erantzuna: tresneriak ez du euskarazko bertsiorik bermatzen, frantsesa delako Errepublikaren hizkuntza, bai eta irakaskuntzarena, lan-mundukoa, eta zerbitzu publikoena. Hori argudiatzeko 1994ko abuztuaren 4ko legearen 1. artikulua oinarritzat hartu eta zehazten du 4. artikuluan legeak dioela zerbitzu publiko misioa betetzen duen pertsona moral batek eginiko ohar eta inskripzioak itzultzen diren kasuetan, bi hizkuntzatara bederen itzuli behar direla. Ondorioz, SNCFen eginbehar bakarra dela informazioa atzerriko bi hizkuntzatara itzultzea, eta gaineratzen du inongo testuk ez duela behartzen auzoko herrien hizkuntzaren erabilera, hots, kasu horretan euskara. Espedientea: 1042/2009

ieh

Kexa: Uztailaren 28an Pirinio Atlantikoko Kontseilu Nagusiaren Baionako egoitzan ezin izan zuen harrera euskaraz jaso.

3. EGOERAREN ARGAZKIA - 3.1.3. Ipar Euskal Herria

Zentzu honetan Administrazio orokorrek hizkuntza-paisaia euskalduntzeko eman dituzten urrats apurrak errepideetako txartelak ele bietan eskaintzera mugatu direla esan dezakegu. Zenbait Herriko Etxeek kale-izenak eta bestelako euskarriak ere ele bietan eskaintzeko ahalegin gehiago egin dituzte, baina Estatuak, eskualdeak edota Departamenduak oso ekimen gutxi garatu dituzte eremu honetan.