ερευνητική εργασία: Ηράκλεια Σερρών-Ιστορικά και Πολεοδομικά στοιχεία (αρχές του 1900 έως 1930) by Evangelia Pantelaiou

Ηράκλεια Σερρών Ιστορικά και Πολεοδομικά στοιχεία (αρχές του 1900 έως 1930)

Ερευνητική Εργασία

Πολεοδομία Ι Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών των Μαντά Ελένης Παντελαίου Ευαγγελίας

Χρονολόγιο

        



Αρχικά επιχειρήσαμε να μελετήσουμε την περιοχή της λίμνης Κερκίνης (η περιοχή αυτή έχει υποστεί διάφορες μεταβολές εξαιτίας πλημμυρών στις αρχές του 20ου αιώνα καθώς και της μετακίνησης πληθυσμού) Έγινε έρευνα για όλα τα χωριά γύρω από τη λίμνη Επικεντρωθήκαμε στο χωριό της Κερκίνης που βρίσκεται δυτικά της λίμνης, καθώς αποτελεί έναν από τους κυριότερους προσφυγικούς οικισμούς της περιοχής και επηρεάστηκε από τα αντιπλημμυρικά έργα Επισκεφθήκαμε την Πολεοδομία Σερρών και το Δήμο Κερκίνης, αλλά δε βρέθηκαν επαρκή στοιχεία και χάρτες με σχεδιαστικές λεπτομέρειες (βρέθηκαν χάρτες μικρότερης κλίμακας που απεικόνιζαν την ευρύτερη περιοχή) Κατά την επίσκεψη στην Πολεοδομία Σερρών βρήκαμε στοιχεία για την ιστορία της Ηράκλειας Σερρών και το σχεδιαστικό της ενδιαφέρον Αναζητήσαμε μέσω διαδικτύου βασικές πληροφορίες για την ιστορία της Ηράκλειας Στα Γενικά Αρχεία του Κράτους του νομού Σερρών βρήκαμε χάρτες της ευρύτερης περιοχής και κατασκευαστικά σχέδια του φράγματος της λίμνης Κερκίνης, αλλά τίποτα σχετικό με το θέμα μας Επισκεφθήκαμε επί τόπου τον οικισμό της Ηράκλειας και φωτογραφίσαμε την περιοχή και αναζητήσαμε πληροφορίες στο Δημαρχείο Ηράκλειας, όπου λάβαμε κυρίως ιστορικά στοιχεία Πολλές πληροφορίες για την έρευνά μας βρέθηκαν στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών, όπως το βιβλίο του Γ. Καφταντζή που μας παρείχε πληθώρα στοιχείων για την κατάσταση της πόλης πριν την καταστροφή της, καθώς οποιαδήποτε άλλη πηγή έχει καταστραφεί κατά τη διάρκεια πολέμων Κατά τη μελέτη των στοιχείων που βρήκαμε, αναζητήσαμε τις αρχικές πηγές και παραπεμφθήκαμε σε αυτές, είτε διαδικτυακά είτε επί τόπου στη Βιβλιοθήκη του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και στη Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη Σερρών

Περιεχόμενα 1.Εισαγωγή ......................................................................................................................................................................................................................... 3 2.Περίοδος πριν το 1916 .................................................................................................................................................................................................... 4 2.1.Ονομασία .................................................................................................................................................................................................................. 4 2.2.Τοπογραφία .............................................................................................................................................................................................................. 4 2.3.Συγκοινωνία .............................................................................................................................................................................................................. 7 3.Περίοδος 1916-1930 ........................................................................................................................................................................................................ 8 3.1.Καταστροφή της Τζουμαγιάς .................................................................................................................................................................................... 8 3.2.Πρόγραμμα ανοικοδόμησης ..................................................................................................................................................................................... 9 3.3.Παύση του προγράμματος ...................................................................................................................................................................................... 11 3.4.Τέλος του προγράμματος........................................................................................................................................................................................ 12 4.Συμπεράσματα-Σύγκριση με Κηπουπόλεις .................................................................................................................................................................. 14 5.Βιβλιογραφία ................................................................................................................................................................................................................ 15 6.Παράρτημα .................................................................................................................................................................................................................... 18 7.Πηγές εικόνων ............................................................................................................................................................................................................... 30

1.Εισαγωγή Βορειοδυτικά των Σερρών στην επαρχία Σιντικής και ανατολικά της λίμνης Κερκίνης βρίσκεται η κωμόπολη Ηράκλεια. Ανήκει στο νομό Σερρών και είναι έδρα του ομώνυμού της δήμου. Ο οικισμός της Ηράκλειας προϋπήρχε ανατολικότερα κατά ένα χιλιόμετρο του σημερινού οικισμού και ονομαζόταν Τζουμαγιά. Η πόλη καταστράφηκε ολοκληρωτικά την περίοδο 1916-1918 λόγω του ότι συνέπεσε να βρεθεί στο κέντρο ενός τομέα του Μακεδονικού μετώπου κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ανάμεσα στους Γερμανοβουλγάρους και στους Αγγλογάλλους. Οι περισσότεροι από τους τότε κατοίκους μετατοπίστηκαν προς τη Βουλγαρία και τη Σερβία και με την επιστροφή τους το 1918 εγκαταστάθηκαν στο σημερινό σημείο της πόλης. Η σχεδιαστική αντίληψη που υιοθετήθηκε για την ανοικοδόμηση της Τζουμαγιάς ήταν αυτή των κηπουπόλεων που επικρατούσαν στην Ευρώπη, ίσως όχι και τυχαία μιας και τα σχέδια έγιναν την περίοδο 1919-1921 από τον αρχιτέκτονα Piet de Jong και επιβλέποντα τον Ernest Hébrard, Άγγλο πολεοδόμο-αρχιτέκτονα. Το σχέδιο της Τζουμαγιάς ήταν το μοναδικό τελικά που υλοποιήθηκε στα πλαίσια της ανοικοδόμησης των οικισμών της Ανατολικής Μακεδονίας λόγω πολιτικών εξελίξεων την περίοδο εκείνη και μάλλον γιατί η Τζουμαγιά ήταν ο σημαντικότερος οικισμός της τότε περιοχής. Τα σχέδια προϋπήρχαν του 1923, έτος υποδοχής πολλών προσφύγων εξαιτίας της μικρασιατικής καταστροφής το 1922, και για τους οποίους στις άκρες της παλιάς πόλης κτίστηκε ένας αριθμός οικισμών για την εγκατάστασή τους. Η ανοικοδόμηση της Τζουμαγιάς ουσιαστικά άρχισε το 1929 έπειτα από έκδοση εθνικού δανείου. Ο Δήμος Ηράκλειας είναι ο δεύτερος σε πληθυσμό μετά τον Δήμο Σερρών και σύμφωνα με την τελευταία απογραφή του 2011 αριθμεί 13.173 κατοίκους και 24.424 εγγεγραμμένους δημότες. Οι κάτοικοι του είναι γηγενείς και πρόσφυγες, ενώ ως προς την καταγωγή τους είναι ντόπιοι, βλάχοι, τσιγγάνοι, γκαγκαούζοι, θρακιώτες, πόντιοι, μικρασιάτες, σαρακατσάνοι και ρομά.

2.Περίοδος πριν το 1916 2.1.Ονομασία Ο οικισμός πήρε την ονομασία Ηράκλεια ύστερα από διάταγμα (ΦΕΚ 55/1926). Νωρίτερα ονομαζόταν Τζουμαγιά με διάφορες παραλλαγές όπως "Βαρακλή Τζουμαγιά" ή "Κάτω Τζουμαγιά". Υπάρχουν αρκετές προφορικές παραδόσεις που αναφέρονται στην προέλευση της ονομασίας αυτής με δύο κυρίαρχες. Η πρώτη, θέλει το παλιό όνομα του πρωταρχικού οικισμού να δόθηκε από Τούρκους οικιστές, καθώς κάθε Παρασκευή, δηλαδή κάθε Τζουμαά σύμφωνα με το οθωμανικό ημερολόγιο, στην περιοχή διοργανωνόταν εβδομαδιαίο παζάρι διακίνησης εμπορευμάτων. Έτσι, ο οικισμός που αναπτύχθηκε γύρω και χάρη στο παζάρι ονομάστηκε Τζουμαγιά και μάλιστα Κάτω ή Μπαϊρακλί Τζουμαγιά ώστε να διαχωρίζεται από την Άνω Τζουμαγία, τη σημερινή πόλη Μπλαγκόεβγραντ που βρίσκεται βορειότερα στο έδαφος της Βουλγαρίας. Η δεύτερη εκδοχή βασίζεται στην πρώτη εκκλησία της Τζουμαγιάς, ένα παρεκκλήσι αφιερωμένο στην Αγία Παρασκευή, και καθώς Τζουμαά στα τούρκικα σημαίνει Παρασκευή, λέγεται πως ο συνοικισμός εκείνος ονομάστηκε από τους Τούρκους Τζουμαά.1

2.2.Τοπογραφία Με την καταστροφή της πόλης κατά τον Α' παγκόσμιο πόλεμο, τα σχέδια της Τζουμαγιάς καταστράφηκαν. Παρόλαυτα, η αρκετά λεπτομερής περιγραφή της πόλης από τον Γ. Καφταντζή μας δίνει μία ιδέα για το σχεδιασμό της πριν το 1916: Η πόλη καταλαμβάνει περίπου 13000 τμ και αποτελείται από πέντε συνοικίες: δύο ελληνικές, μία γύφτικη, μία τούρκικη και μία τουρκογύφτικη. Ανατολικά και δυτικά της πόλης διατρέχουν δύο ποτάμια.

Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας

Οι ελληνικές βρίσκονταν προς Β. της πόλης αριθμώντας συνολικά 1200 περίπου σπίτια. Χωρίζονταν μεταξύ τους σε ανατολική (γνωστή σα Νέα ή Βλάχικη) και δυτική (Σλαβιάνικη) από μια ευρύχωρη πλατεία που λεγόταν Μπάρα και όπου χτίστηκαν αργότερα (1894) τα νέα εκπαιδευτήρια. Κάθε ελληνική συνοικία είχε στη μέση την εκκλησία και το σχολείο της. Η εκκλησία της δυτικής (αρχαιότερη) ήταν αφιερωμένη στη Γέννηση της Θεοτόκου. Της ανατολικής (μεγαλύτερη) στην Κοίμηση της Θεοτόκου. (…) Η γύφτικη συνοικία (τα Γύφτικα) βρίσκονταν Ν.Α. της ανατολικής ελληνικής και η τούρκικη προς Ν. της δυτικής ελληνικής, έχοντας προς Νότον την τουρκογύφτικη. To τζαμί σχετικά μεγάλο και λιθόχτιστο ήταν προς Β. των γύφτων, πάνω στο δρόμο Τζουμαγιάς-Σερρών που το χώριζε απ’ τη βλάχικη συνοικία και τη γύφτικη. Είχε πλάι του προς ανατολάς περιφραγμένο με τοίχο το τούρ-

Εικόνα 2.2.1 άποψη της Τζουμαγιάς πριν το 1916

κικο νεκροταφείο και συνεχόμενο το τουρκογύφτικο απερίφρακτο. Το ελληνικό νεκροταφείο βρίσκονταν προς Β. της πόλης κοντά στο δρόμο για το Σιδηρόκαστρο. Μέσα στον πέτρινο περίβολό του περιλάμβανε και το γύφτικο μα ξεχωρισμένο. Οι Βούλγαροι χρησιμοποιούσαν για νεκροταφείο ένα χωράφι προς Β. του ελληνικού, δωρεά του Μιχάλη Μαργαρίτη. Τα σπουδαιότερα καταστήματα (παντοπωλεία, χρυσοχοεία, σχοινάδικα κλπ.), της Τζουμαγιάς (κεντρική αγορά) ήταν χτισμένα στις πλευρές του μεγάλου σκεπασμένου δρόμου (στοά) που άρχιζε απ’ την πλατεία του Τσεσμέ και κατέληγε στα Τούρκικα. Προς Δ. της αγοράς αυτής, στον πρώτο παράλληλο δρόμο (πάνω απ’ το κατάστημα Τάτση), υπήρχε και το Δημαρχείο (Μπελεντιέ). Η Τζουμαγιά είχε κανονική ρυμοτομία, με φαρδείς και ίσιους δρόμους, μα χωρίς επίστρωση, γι’ αυτό γέμιζαν λάσπες το χειμώνα. (…) Κυριότερες πλατείες ήταν 1) της Μπάρας, που αναφέραμε (Σχολείων). Είχε γύρω της τα καζίνα (μεγάλα καφενεία) του Χατζηαγγέλου, του Ν. Καλαμαρτζή (ιδιοκτησία Δ. Μπεζιάλα) που ονομαζόταν «Ντορέ» διέθετε σκηνή για θέατρο και στον επάνω όροφο λειτουργούσε ξενοδοχείο, το ζαχαροπλαστείο του Σάνδρου, το παντοπωλείο του Μίσκια, το εκκοκιστήριο του Θωματίκου κα. 2) του Τσεσμέ, με πολλά καταστήματα τριγύρω όπως το μαγειρείο του Θ. Κατουβάκη (ιδιοκτησία Δόμνας χήρας Κ. Καραλέκου), τα χάνια του Αθ. Πιπέρκα, Δ. Καραλέκου κλπ. Απ’ τη δυτική πλευρά της άρχιζε ένας δρόμος σκεπασμένος (στοά) όπου υπήρχε η κεντρική άγορα (παντοπωλεία, σχοινάδικα κλπ.). 3) του Μπαλούκ παζαρί, Ν.Δ. της κλειστής αγοράς. Εκεί ήταν τα ψαράδικα, τα κρεοπωλεία και τα οπωροπωλεία με τα φρούτα (χουρμάδες, 5

σταφύλια κλπ.) απλωμένα πάνω σε ψάθες, γεμάτα από μύγες και κονιορτό. 4)του Ασία παζαρί. Πωλιούνταν ψάθες, πανέρια, δίχτυα κλπ. 5) του Άτ παζάρ, ανατολικά της σκεπαστής αγοράς στη Ν.Δ. άκρη της πόλης (όπου η σημερινή ζωαγορά) όπου διενεργούνταν το ζωεμπόριο. Περιβέλλονταν με πλούσια εμπορικά καταστήματα και μεγάλα πανδοχεία (χάνια) όπως του Πιπέρκα, του Ντραγοτινλή κα. Στο κέντρο της ήταν ο Αστυνομικός σταθμός (Καρακόλι). Εκτός από τις κεντρικές αυτές πλατείες της αγοράς υπήρχαν και άλλοι δημόσιοι ανοιχτοί χώροι, για συγκεντρώσεις και χορούς: Αλταντζή, Μόνια (στην Ανατολική ελλην. συνοικία προς Β. της εκκλησίας), Τενεκετζή (ανάμεσα στη βλάχικη συνοικία και στα Γύφτικα), Τσάι (Εξοχές), Μιράδες κα. Γύρω όμως στα 1903 όλοι οι κεντρικοί δρόμοι της Τζουμαγιάς έγιναν λιθόστρωτοι (καλντερίμια) κατόπιν διαταγής του αστυνομικού διοικητή Τζουμαγιάς, με την οποία υποχρεώθηκαν για το σκοπό αυτό οι παρόδιοι καταστηματάρχες. (…) (…) Ο φωτισμός γίνονταν με λίγα φανάρια πετρελαίου κρεμασμένα στα κυριότερα σταυροδρόμια της αγοράς. Ένα οδοιπορικό του 1885 γράφει: «Η κωμόπολις Τζουμαγιά κείται επί πεδιάδος και εις λίαν κεντρικήν θέσιν και έχει περί τας 570 οικογενείας χριστιανικάς, 20-30 οικογενείας οθωμανικάς, 2 εκκλησίας, 3 σχολεία αρρένων και 2 θηλέων, πλέον των 10 μεγάλων χανίων χωρούντων ανά 50 κτήνη και έχοντα περί τα 20 δωμάτια (έκαστον), μεγάλους κλιβάνους κατασκευάζοντας άρτον Εικόνα 2.2.2 η εξοχή της Τζουμαγιάς «Τσάι» και 4 άλλους των συνοικιών, 2 βρύσες και φρέατα, προς δε έχει και εκκοκιστικήν μηχανήν. Έκαστην Παρασκευήν τελείται εβδομαδιαία αγορά». Όπως βλέπουμε από κείνο που υπέφερε η πόλη ήταν το νερό. Στην κεντρική πλατεία της αγοράς που λεγόταν Τσεσμές, υπήρχε άλλοτε μαρμάρινη σκαλισμένη βρύση με 12 κρουνούς, απ’ τους οποίους έτρεχε άφθονο νερό σε ισάριθμες μαρμάρινες γούρνες για το πότισμα των ζώων. Το νερό με πήλινο φαρδύ αγωγό, μήκους περίπου 20 χλμ. Έρχονταν απ’ τα υψώματα του Σιδηροκάστρου. Το σπουδαίο αυτό έργο ήταν δωρεά ενός Τούρκου τσιφλικά της περιοχής του Γιουσούφ μπέη. Με τον καιρό ο αγωγός καταστράφηκε σε διάφορα σημεία και η βρύση αχρηστεύθηκε. Αργότερα, το 1910, κατασκευάστηκε απ’ τους Τούρκους η πρώτη βρύση με νερό αρτεσιανό προς Ν. της τούρκικης συνοικίας. (…) Την επόμενη χρονιά 1911, επί δημαρχίας Α. Αθανασούλη, έγινε παρόμοια βρύση στο προαύλιο των εκπαιδευτηρίων απ’ τους Έλληνες. (…) Αντλούσαν νερό όχι πόσιμο απ’ τα πηγάδια των σπιτιών και κουβαλούσαν πόσιμο απ’ το Τσάι. Εκεί στη δεξιά όχθη του ποταμού, άνοιγαν πρόχειρα φρεατίδια, όπου εξαιτίας της χαμηλής τους στάθμης καταστάλαζε τη νύχτα φιλτραρισμένο το νερό του ποταμού. Τους νερόλακκους αυτούς τους έλεγαν οι Τζουμαγιώτες ίσμπορους.

Στην ίδια όχθη πράσινη χειμώνα-καλοκαίρι από δροσερό χορτάρι ήταν ο Μίρας και όλα τα θερινά εξοχικά κέντρα, πνιγμένα σε αιωνόβια πλατάνια, λεύκες και φτελιές. (…) Γενικά η παλιά πόλη, με τη μεγάλη και πλούσια αγορά, τα επιβλητικά δημόσια και ιδιωτικά καταστήματα, τα ωραία ψηλά σπίτια της, πνιγμένη στα λουλούδια και στο πράσινο, ήταν παρ’ όλες τις ελλείψεις της εποχής εκείνης μια απ’ τις πιο όμορφες και πλούσιες της Ανατολικής Μακεδονίας. Γι’ αυτό και προκαλούσε δίκαια το θαυμασμό στους ξένους περιηγητές που την επισκέπτονταν. (Καφταντζής, 1973:14)

2.3.Συγκοινωνία Τον καιρό της Τουρκοκρατίας οι δρόμοι της Τζουμαγιάς προς τους σιδηροδρομικούς σταθμούς και τα εμπορικά κέντρα ήταν χωματόδρομοι χωρίς αυλάκια και προστατευτικά. Για τη μεταφορά προσώπων και πραγμάτων χρησιμοποιούσαν σαμαρωμένα ζώα και τετράτροχα κάρα. Η Τζουμαγιά συνδεόταν με τα γύρω αστικά κέντρα με τρεις δρόμους, φυσικούς από τους οποίους δεν περνούσαν άμαξες. Ο ένας ήταν ο Σερρών-Θεσσαλονίκης, ο δεύτερος Τζουμαγιάς-Δεμίρ Ισάρ2 και ο τρίτος πήγαινε πάλι προς Θεσσαλονίκη αλλά δια μέσου Λαχανά.3

2 3

Παλιά ονομασία του σημερινού Σιδηροκάστρου, που βρίσκεται Β.Α. της Ηράκλειας Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας

3.Περίοδος 1916-1930 3.1.Καταστροφή της Τζουμαγιάς

Εικόνα 3.1.1 η κεντρική πλατεία της Τζουμαγιάς υπό την κατοχή των Βουλγάρων

Το διάστημα 1916-1918 η Κάτω Τζουμαγιά καταστρέφεται ολοσχερώς εξαιτίας της θέσης της, στο κέντρο ενός τομέα του Μακεδονικού μετώπου κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, ανάμεσα στους Γερμανοβουλγάρους και στους Αγγλογάλλους. Το καλοκαίρι του 1916 οι Βούλγαροι εισβάλλουν στην περιοχή των Σερρών και στις 6 Αυγούστου 1916, εισέρχονται στη Τζουμαγιά και την καταλαμβάνουν. Χρησιμοποιούν τα εκπαιδευτήρια σα στρατώνες και καταλαμβάνουν τις δύο εκκλησίες. Στις 14 Σεπτεμβρίου, οι Βούλγαροι αναγκάζουν όλους τους κατοίκους, γύρω στις 7-8 χιλιάδες, να εκκενώσουν την Τζουμαγιά. Αρκετοί εγκαταλείπονται στα χωριά Άνω Τζουμαγιά, Πέτροβο, Πετρίτσι, Ντούπνιτσα κ.α. Το Δεκέμβριο του 1916 όσοι από τους ομήρους άντεξαν στις κακουχίες, οι Βούλγαροι τους μεταφέρουν στην βουλγαροκρατούμενη παλαιά Σερβία, στο Ποζάρεβατς. Από το καλοκαίρι του 1916 μέχρι το φθινόπωρο του 1918 που έφερε το τέλος του πολέμου, η περιοχή της Τζουμαγιάς δέχτηκε πολλαπλούς βομβαρδισμούς και καταστρά-

φηκε ολοσχερώς.4 Όταν το 1918, με την ανακωχή με τη Βουλγαρία, οι κάτοικοι επαναπατρίζονται, εγκαθίστανται περίπου ένα χιλιόμετρο δυτικά από την αρχική τοποθεσία της πόλης και στεγάζονται πρόχειρα, αρχικά σε σκηνές και ύστερα σε ξύλινα παραπήγματα του Δημοσίου, δωρεά του αγγλικού στρατού, ενώ υπήρχε πρόβλεψη για παράλληλη δημιουργία έργων οδοποιίας, ύδρευσης κτλ.5

3.2.Πρόγραμμα ανοικοδόμησης Η αγροτική και οικιστική αποκατάσταση των πληθυσμών της Ανατολικής Μακεδονίας δεν αργεί να ξεκινήσει με δύο βασικούς νόμους του Υπουργείου Συγκοινωνίας στις αρχές του 1919, το Ν. 1728 και το Ν. 17466. Έτσι ξεκινά μια προσπάθεια σχεδιασμού κι ανοικοδόμησης της νέας πόλης της Τζουμαγιάς. Ανάμεσα στις πόλεις και τους οικισμούς της περιοχής που έχουν πληγεί από τον πόλεμο, η Τζουμαγιά αποτελεί προτεραιότητα, καθώς όχι μόνο προπολεμικά κατείχε σπουδαία θέση στην κοινωνική, εμπορική και οικονομική ζωή της περιοχής, αλλά και του μεγάλου αριθμού αστέγων. Δίνεται από την κυβέρνηση μεγάλη ευελιξία στον Υπουργό Συγκοινωνίας Αλέξανδρο Παπαναστασίου7, ο οποίος προκειμένου να ιδρυθεί ειδική υπηρεσία για την ανοικοδόμηση, προσκαλεί Άγγλους και Γάλλους αρχιτέκτονες και πολεοδόμους8. Ανάμεσα σ αυτούς και οι Ernest Hébrard9 και Piet de Jong10 που αναλαμβάνουν τον οικισμό της Κάτω Τζουμαγιάς. Ο σχεδιασμός όλων των οικισμών της Ανατολικής Μακεδονίας παραπέμπει στις κινήσεις για υποδειγματικούς οικισμούς πριν από τον πόλεμο, οι οποίες είχαν ως πρότυπο την Πρώτη Κηπούπολη11. Το σχέδιο της Τζουμαγιάς είναι το πιο επεξεργασμένο απ’ όλα και σε αυτό αναδεικνύονται οι αρχές που ακολουθούν Ευρωπαίοι αρχιτέκτονες στις κηπουπόλεις του εξωτερικού, ενώ διαφαίνεται το όραμα για ίδρυση νέας, πρότυπης πόλης διαφορετικών αρχιτεκτονικών, σχεδιαστικών και κοινωνικών προδιαγραφών. Οι χειρισμοί των έμπειρων ξένων αρχιτεκτόνων υπερβαίνουν τις μέχρι

N. 1728 «περί ανεγέρσεως οικοδομών εις τας πόλεις, κώμας και συνοικισμούς της Μακεδονίας» (ΦEK 31/11.2.1919) και Ν. 1746 «περί εγκαταστάσεως των πληθυσμών της Ανατολικής Μακεδονίας» (ΦEK 39/22.2.1919) 7 Kύρτσης Aλέξανδρος-Aνδρέας (1990), O Αλέξανδρος Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής μεταρρύθμισης των αρχών του 20ου αιώνα, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα 8 Επικεφαλής του σχεδιασμού καλείται ο John Mawson, ο οποίος είχε ξανασυνεργαστεί με την κυβέρνηση για το σχεδιασμό της Θεσσαλονίκης το 1917 9 Αρχιτέκτονας της Σχολής Καλών Τεχνών του Παρισιού με πρόσθετες σπουδές στην πολεοδομία και την αρχαιολογία. Επισκέφθηκε την Ελλάδα δύο φορές: την πρώτη για τον επανασχεδιασμό της Θεσσαλονίκης μετά τη μεγάλη πυρκαγιά το 1917 μέχρι το 1921 και τη δεύτερη το 1928 ως καθηγητής στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Μετσόβιου Πολυτεχνείου. (Καραδήμου-Γερόλυμπου, 2004) 10 Απόφοιτος της Σχολής Καλών Τεχνών του Leeds 11 Η πρώτη Κηπούπολη που ιδρύθηκε από τον εμπνευστή αυτού του είδους σχεδιασμού Ebenezer Howard ήταν το Letchworth (1903), μια νέα πόλη που ιδρύθηκε στη Μ. Βρετανία με τη φιλοδοξία να αποτελέσει την πρώτη μη κερδοσκοπική πόλη του κόσμου. Η ιδιαιτερότητα της συγκρότησής της έγκειται στο ότι το έδαφος το κατείχε η κοινότητα και το ενοικίαζε κατά ατομικά οικόπεδα στους κατοίκους για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα (99 έτη), μετά το πέρας του οποίου θα το ανακτούσε για να το διαθέσει με νέα χρονομίσθωση. Έτσι, η διοίκηση της πόλης θα μπορούσε να καρπωθεί τα οφέλη από την αύξηση της αξίας της γης και να τα διαθέσει προς το συμφέρον του συνόλου όπως για κάλυψη στεγαστικών αναγκών, δημιουργία κοινωφελών ιδρυμάτων, ενίσχυση οικονομικών δραστηριοτήτων κ.τ.λ. (Ebenezer H. (1902) Garden Cities of Tomorrow, London: S. Sonnenschein & Co., Ltd)

τότε διαδικασίες και συνιστούν τομή στα δεδομένα της ελληνικής πολεοδομίας, προχωρώντας σε κατάρτιση ολοκληρωμένου σχεδίου που ξεπερνά την απλή διευθέτηση των καταστροφών του πολέμου.12 Η Υπηρεσία Ανοικοδομήσεως της Ανατολικής Μακεδονίας που σχηματίζεται από τον Παπαναστασίου λαμβάνει υπ’ όψη τις ανάγκες της κυκλοφορίας και της αστικής ζωής για το πλάτος των δρόμων του ορθολογικά διαρθρωμένου οδικού δικτύου ενώ παράλληλα στο σχέδιο παρατηρείται σχετική συμμετρία και έλλειψη καμπύλων. Υπάρχει χωροθέτηση των συλλογικών λειτουργιών γύρω από τους ελεύθερους χώρους στο κέντρο της πόλης. Σε διαμορφωμένα τετράγωνα τοποθετούνται οι αστικές ανάγκες της πόλης όπως η αγορά, οι υπαίθριες αγορές, διοικητικές και άλλες υπηρεσίες. Προβλέπεται χώρος για αθλητικό και εκπαιδευτικό κέντρο καθώς και εκκλησία, ευαγή κέντρα και σιδηροδρομικό σταθμό13. Συνέπεια της προσπάθειας ανοικοδόμησης ήταν η υποχρέωση των ιδιοκτητών των οικοπέδων της αγοράς της Τζουμαγιάς να συστήσουν οικοδομικό συνεταιρισμό, ώστε να κατανεμηθούν ομοιόμορφα τα οικονομικά βάρη και τα οφέλη της ανάπτυξης.14 Εικόνα 3.2.1 το πολεοδομικό σχέδιο της Τζουμαγιάς από τον De Jong

Καυκουλά Κ. (1990) Η ιδέα της κηπούπολης στην ελληνική πολεοδομία του Μεσοπολέμου, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Καυκουλά Κ. (2013) Μια Ευρωπαϊκή πόλη από Ευρωπαίους Αρχιτέκτονες, Πρακτικά Β' Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Σέρρες 14 Κοντογιώργη Ε. (2013) Προσδοκίες και όρια στην εφαρμογή της αγροτικής πολιτικής στο νομό Σερρών κατά το Μεσοπόλεμο, Πρακτικά Β' Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Σέρρες 13

3.3.Παύση του προγράμματος Παρόλαυτα, πολιτικές συνθήκες αναγκάζουν την παύση των σχεδίων για ανοικοδόμηση15, ενώ παράλληλα το 1922 η ανταλλαγή των πληθυσμών16 καθιστά τη λύση των συσσωρευμένων προβλημάτων ακόμα δυσκολότερη. Οι πρόσφυγες εγκαθίστανται στα όρια της παλιάς πόλης σε μικρό οικισμό με το όνομα «Δεχατέγκε», όπου και χτίζονται οικήματα είτε από την Υπηρεσία είτε από τους ίδιους τους πρόσφυγες με δάνειο που τους δίνεται από την Υπηρεσία.17 Το 1928 οι Φιλελεύθεροι επανέρχονται στην εξουσία. O Παπαναστασίου ανήκει πλέον στη βενιζελογενή αντιπολίτευση, ενώ οι δύο αρχιτέκτονες του σχεδίου είναι απασχολημένοι με άλλα ζητήματα. Παρόλαυτα, η δέσμευση για την πλήρη αποκατάσταση των κατοίκων της Ηράκλειας18 παραμένει για την κυβέρνηση.19 Παράλληλα, το 1928 ξεκινούν τα αντιπλημμυρικά και αποστραγγιστικά έργα στην περιοχή της Κερκίνης, προκειμένου να σταματήσουν οι καταστροφές που προκαλούσε ο Στρυμόνας κατά καιρούς σε όλο το έδαφος της περιοχής.20 Μέχρι τότε η λίμνη Κερκίνη δε διαθέτει συγκεκριμένο σχήμα,

Μετά την ήττα των Φιλελευθέρων, ο de Jong έφυγε για την Αθήνα το Μάρτιο του 1921 και ο Hébrard για τη Γαλλία το 1922. (Καυκουλά, 2013) Η ΕΑΠ εγκατέστησε 7.135 προσφυγικές οικογένειες / 26.841 άτομα σε 105 οικισμούς της Σιντικής. Σε 57 από τους οικισμούς αυτούς, οι οποίοι χαρακτηρίστηκαν ως αμιγώς προσφυγικοί, εγκαταστάθηκαν 2.483 οικογένειες / 9.083 άτομα. Σε 48 μικτούς οικισμούς (γηγενών και προσφύγων) εγκαταστάθηκαν 4.652 οικογένειες / 17.758 άτομα. Πιο συγκεκριμένα στη Τζουμαγιά εγκαταστάθηκαν 112 οικογένειες / 438 άτομα. (Εγκατάσταση Προσφύγων Γραφείο Σερρών και Σιντικής) 17 Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας 18 Το 1926 το όνομα της πόλης αλλάζει από Τζουμαγιά σε Ηράκλεια. Μετά το τέλος των Βαλκανικών πολέμων και υπό την πίεση κρίσιμων εθνικών θεμάτων το ελληνικό κράτος αποφάσισε τη μαζική ελληνοποίηση με την αλλαγή όλων των ονομάτων πόλεων και χωριών που δεν είχαν ελληνική ρίζα αλλά τούρκικη, σλαβική, βλάχικη, αρβανίτικη ή που απλά ήταν κακόηχα, με το σκεπτικό ότι θα έπρεπε τα τοπωνύμια να συμβαδίζουν με την επίσημη γλώσσα, την ελληνική. Για το λόγο αυτό συστήθηκαν νομαρχιακές επιτροπές από καθηγητές, εφόρους αρχαιοτήτων, απλούς δημόσιους υπαλλήλους, οι οποίοι ανέλαβαν επίσημα βάσει νομοθετικού διατάγματος του 1926 (που επικυρώθηκε με νεότερο διάταγμα της 13ης Νοεμβρίου 1927 και με το ν.4096/1929), το καθήκον τής μετονομασίας των ξενόφωνων ή κακόηχων ονομάτων συνοικισμών, χωριών και πόλεων, προβλέποντας μάλιστα και σχετικές νομικές κυρώσεις για τους παραβάτες. 19 Καυκουλά Κ. (2012) Εξευρωπαϊσμός και μεταρρύθμιση σε δύσκολους καιρούς, Το πρόγραμμα ανοικοδόμησης της Ανατ. Μακεδονίας το 1919, ΤΕΕ 20 Ναζηρίδης Θ. (2003) Εθνικό Πάρκο Λίμνης Κερκίνης, οδηγός για τον επισκέπτη και τον ερευνητή, Φορέας Διαχείρισης Λίμνης Κερκίνης, Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής αλλαγής 16

αλλά τα όρια της διαμορφώνονται ανάλογα με τα νερά που φέρνει ο Στρυμόνας, πλημμυρίζοντας καλλιέργειες και χωριά21. Η έλευση των προσφύγων, το μέγιστο πρόβλημα της ελονοσίας22 καθώς και τα αποτελέσματα από τους βαλκανικούς πολέμους καθιστά τη δημιουργία των έργων πιο αναγκαία από ποτέ.23 Το 1928 το ελληνικό δημόσιο αναθέτει στην εταιρία John Monks-Ulen & Co από της ΗΠΑ το έργο και έξι χρόνια αργότερα πραγματοποιείται η περάτωση του με την αποξήρανση της λίμνης του Αχινού και άλλων βάλτων, τη διευθέτηση αναχωμάτων και το στήσιμο ενός φράγματος στο χωριό Λιθότοπος. Έτσι δημιουργείται η λίμνη Κερκίνη ως τεχνητός ταμιευτήρας νερού όπως τον γνωρίζουμε σήμερα.24 Εικόνα 3.3.1 εργασίες στο φράγμα της Κερκίνης από την εταιρία John Monks-Ulen & Co

3.4.Τέλος του προγράμματος Το 1929 εκδίδεται εθνικό δάνειο και το τη στέγαση των κατοίκων αναλαμβάνει η Γενική Διοίκηση Μακεδονίας. Με καινούρια ζωτικότητα, οι υπηρεσίες εποικισμού αναλαμβάνουν τη στέγαση των Ηρακλειωτών όχι μόνο στην πόλη της Ηράκλειας, αλλά και όπου αλλού έχουν στο μεταξύ εγκατασταθεί, στις Σέρρες, το Σιδηρόκαστρο, το Νέο Πετρίτσι κτλ.25

Σε μία τέτοια μεγάλη πλημμύρα το 1923 που κατέκλυσε την τότε Τζουμαγιά, οι κάτοικοι βρήκαν σωτηρία στις στέγες των σπιτιών (Καφταντζής, 1973) Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή, περίπου 85.000 πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στην πεδιάδα των Σερρών. Μέσα σε λίγα χρόνια, το 20% των προσφύγων αποδεκατίστηκε από ελονοσία. (Χρυσοχόος, 1893) 23 Μπαρτζούδης Γ. (1993) Η βελτίωση της λειτουργίας, ως ταμιευτήρα άρδευσης, της Λίμνης Κερκίνης ώστε να εξυπηρετεί και άλλες λειτουργίες, ΕΚΒΥ 24 Στα αρχεία του κράτους του Ν. Σερρών βρίσκονται κατόψεις της περιοχής πριν τη δημιουργία του φράγματος και λεπτομερή αρχιτεκτονικά σχέδια για τη δημιουργία του φράγματος καθώς και πλήθος από φωτογραφίες της εποχής κατά τη διάρκεια της κατασκευής των έργων 25 Θεοδωράκη-Πάτση Τζ. (2013) Η οικιστική δομή των αγροτικών οικισμών του νομού Σερρών, Πρακτικά Β' Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Σέρρες 22

Στις 5 Νοεμβρίου 1930 γίνονται τα εγκαίνια των νέων κατοικιών26. Η πόλη διαθέτει από την πρώτη στιγμή μια ιδιαίτερη πολεοδομική και αρχιτεκτονική μορφολογία. Χαριτωμένα μικρά κτήρια πλαισιώνουν σε σειρές τους δρόμους και τη μεγάλη κεντρική πλατεία, οριοθετούν το δημόσιο χώρο με τις κομψές περιφράξεις τους και δημιουργούν μια εικόνα αστική και ολοκληρωμένη. Τα κτήρια είναι δύο τύποι κεραμοσκεπών κατοικιών, δύο και τριών δωματίων, 50 και 60 τ.μ. αντίστοιχα, που δεν μοιάζουν με κανένα από τα αγροτικά ή αστικά προσφυγικά σπίτια στο νομό Σερρών ή αλλού στην Ελλάδα. Με το αέτωμα που δεν «κλείνει» στην οριζόντια πλευρά του και τα ελαφρώς καμπυλωμένα υπέρθυρα, θυμίζουν σχέδια αστικών οικονομικών κατοικιών στη Γαλλία. Ακολουθούν, δηλαδή, τα στερεότυπα των δυτικοευρωπαϊκών προαστίων υπό τύπον κηπούπολης σ’ εκείνη την περίοδο, σε απλούστερη μορφή27. Η διανομή γίνεται με κλήρωση και οι κάτοικοι χωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα με την περιοχή κατοικίας τους πριν τον πόλεμο. Η οικοδόμηση όμως της αγοράς ξεκινά πολύ αργότερα, το 1939, γεγονός που οφείλεται κυρίως στις διαφωνίες των δικαιούχων.28

Εικόνα 3.4.1 όψη οικίας στην Ηράκλεια

Εικόνα 3.4.2 άποψη οικίας στην Ηράκλεια

Εικόνα 3.4.3 το Δημοτικό Σχολείο Ηράκλειας

Οι εφημερίδες Μακεδονικά Νέα και Μακεδονία(Θεσσαλονίκη, Πέμπτη 6 Νοεμβρίου 1930) εκδίδουν την είδηση με πρωτοσέλιδο και αναφέρουν ότι η Ηράκλεια ανοικοδομήθηκε συνολικά και αστραπιαία χάρη στην προσπάθεια του Υφυπουργού Προνοίας Παπαδάτου και την συμμετοχή δύο υπαλλήλων του Υπουργείου. 27 Φοιτητική εργασία των Μάγδας Μυστίλογλου, Μαρκέλλας Σέμκογλου και Χριστίνας Στολτίδου (1993) 28 Πελαγίδης Ε. (2013) Το προσφυγικό πρόβλημα του νομού Σερρών στη βενιζελική τετραετία 1928 -1932. Η περίπτωση των παραμεθόριων προσφυγικών οικισμών και των οργανωμένων προσφυγικών φορέων, Πρακτικά Β' Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Σέρρες

4.Συμπεράσματα-Σύγκριση με Κηπουπόλεις Ο σχεδιασμός και η προσπάθεια οικοδόμησης της νέας πόλης της Ηράκλειας αποτέλεσε μία καινοτόμα λύση για τα δεδομένα της Ελλάδας των αρχών του 20ου αιώνα. Οι χειρισμοί των ξένων αρχιτεκτόνων πρότειναν νέες εναλλακτικές στον πολεοδομικό ελληνικό χάρτη. Οι ευτυχείς συγκυρίες της ανόδου στην εξουσία των Φιλελεύθερων, δύναμη που επιχείρησε με νεωτερικές πολιτικές να δώσει απαντήσεις στα ζητήματα της οικιστικής ανάπτυξης της χώρας, και της παρουσίας στην Ελλάδα έμπειρων αρχιτεκτόνων, ικανών να αντιμετωπίσουν θέματα σύνθετης πολεοδομικής σχεδίασης, θα μπορούσαν να θεωρηθούν αρκετές για την εύκολη απάντηση του προβλήματος. Παρόλαυτα, ίσως εξαιτίας των διαφορετικών κοινωνικών συνθηκών και κοινωνικών δομών, η υιοθέτηση του σχεδίου της κηπούπολης και μάλιστα στην ελληνική επαρχία του 1920 δεν υπήρξε εντελώς επιτυχής. Εξωτερικοί παράγοντες, όπως η άνοδος συντηρητικής εξουσίας και η έλευση προσφύγων που αύξησε δραστικά τον πληθυσμό, ανέκοψαν τις προσπάθειες για οριστική λύση του ζητήματος. Σήμερα, η εντύπωση που αφήνει η πόλη δε θυμίζει την προοδευτική οπτική του de Jong και του Hébrard ούτε γίνεται φανερός ο κοινωνικός χαρακτήρας των χειρισμών τους. Ωστόσο η συνεισφορά τους, πολιτική, πολιτιστική, ιδεολογική, κρίνεται εξαιρετική για την ελληνική πολεοδομία των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα, καθώς αμφισβήτησε το παγιωμένο μοντέλο αστικής ανάπτυξης.

5.Βιβλιογραφία Δαλάκης Ν. (2011) Άτλαντας των Πολεοδομικών και Χωροταξικών σχεδίων του Ελληνικού χώρου 1828-2011, διπλωματική εργασία ΑΠΘ Δημητρακόπουλος Α. (1934) Σχέδια πόλεων. Πολεοδομία εν Ελλάδι, Τεχνική Επετηρίς της Ελλάδος. Τόμος Α Τεύχος ΙΙ, Κεφ. Γ, Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος, Αθήνα Θεοδωράκη-Πατσή Τζ. (2013) Η Οικιστική δομή των Αγροτικών Οικισμών του Νομού Σερρών, Πρακτικά Β' Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Σέρρες Θεοδωράκη-Πατσή Τζ. (2003) Nεο-παραδοσιακό σχέδιο οικισμού: μετά τις ανοικτές πόλεις, ΤΕΕ Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας Καυκουλά Κ. (1990) Η ιδέα της κηπούπολης στην ελληνική πολεοδομία του Μεσοπολέμου, Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Καυκουλά Κ. (2012) Εξευρωπαϊσμός και μεταρρύθμιση σε δύσκολους καιρούς, το πρόγραμμα ανοικοδόμησης της Ανατ. Μακεδονίας το 1919, ΤΕΕ Καυκουλά Κ. (2013) Μια Ευρωπαϊκή πόλη από Ευρωπαίους Αρχιτέκτονες, Πρακτικά Β' Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Σέρρες Κοντογιώργη Ε. (2013) Προσδοκίες και όρια στην εφαρμογή της αγροτικής πολιτικής στο νομό Σερρών κατά το Μεσοπόλεμο, Πρακτικά Β' Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Σέρρες Kύρτσης Aλέξανδρος-Aνδρέας (1990), O Αλέξανδρος Παπαναστασίου και οι θεωρίες κοινωνικής μεταρρύθμισης των αρχών του 20ου αιώνα, Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα Μπαρτζούδης Γ. (1993) Η βελτίωση της λειτουργίας, ως ταμιευτήρα άρδευσης, της Λίμνης Κερκίνης ώστε να εξυπηρετεί και άλλες λειτουργίες, ΕΚΒΥ Ναζηρίδης Θ. (2003) Εθνικό Πάρκο Λίμνης Κερκίνης, οδηγός για τον επισκέπτη και τον ερευνητή, Φορέας Διαχείρισης Λίμνης Κερκίνης, Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής αλλαγής

Πανοπούλου Κ. (2013) «Ηταν δύσκολα εκείνα τα χρόνια…», Προφορικές μαρτυρίες βλαχόφωνων από την ομηρία τους στο Ποζάρεβατς της Σερβίας, Πρακτικά Β' Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Σέρρες Πελαγίδης Ε. (2013) Το προσφυγικό πρόβλημα του νομού Σερρών στη βενιζελική τετραετία 1928 -1932. Η περίπτωση των παραμεθόριων προσφυγικών οικισμών και των οργανωμένων προσφυγικών φορέων, Πρακτικά Β' Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Σέρρες Τενεκετζής Θ. (1973) Λαογραφικά Ηράκλειας, Δημαρχεία Ηράκλειας Χρυσοχόος Μ. (1893) Η Πρασιάς Λίμνη, Μελέτη γεωγραφική και ιστορική, Κουσουλίνος, Αθήνα

Άγνωστος (6 Νοεμβρίου 1930) Η Ωραία τελετή των εγκαινίων του νέου συνοικισμού της Τζουμαγιάς, Μακεδονικά Νέα σ.1 Άγνωστος (6 Νοεμβρίου 1930) Η χθεσινή λαμπρά τελετή των εγκαινίων Ν.Ηράκλειας, Μακεδονία σ.1

Αγτζίδης, Β. (2016) 92 χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή: Κράτος και πρόσφυγες του ’22, Αγώνας της Κρήτης : http://agonaskritis.gr/92%CF%87%CF%81%CF%8C%CE%BD%CE%B9%CE%B1-%CE%BC%CE%B5%CF%84%CE%AC-%CF%84%CE%B7%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CF%81%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%BA%CE%AE%CE%BA%CE%B1%CF%84%CE%B1%CF%83%CF%84%CF%81%CE%BF/ [τελευταία επίσκεψη: 30 Ιανουαρίου 2017] Αγτζίδης, Β. (2017) Η Ανταλλάξιμη Περιουσία και η απίστευτη ιστορία της: http://www.hri.org/forum/diaspora/mikrasia/antall.html [τελευταία επίσκεψη: 30 Ιανουαρίου 2017

Κουκούδης, Α. (2008) Το ιστορικό των Βλάχων της Ηράκλειας: http://www.vlachs.gr/el/various-articles/to-istoriko-twn-vlahonn-tis-irakleias [τελευταία επίσκεψη: 30 Ιανουαρίου 2017] Λιθοξόου Δ. (2007) Εγκατάσταση προσφύγων - Γραφείο Σερρών : http://www.lithoksou.net/p/egkatastasi-prosfygon-grafeio-serron [τελευταία επίσκεψη: 30 Ιανουαρίου 2017] Λιθοξόου, Δ. (2007) Ο πληθυσμός των οικισμών του ελληνικού τμήματος της Μακεδονίας στην απογραφή του 1913: http://www.lithoksou.net/p/o-plithysmos-ton-oikismon-toy-ellinikoy-tmimatos-tis-makedonias-stin-apografi-toy-1913-2007 [τελευταία επίσκεψη: 30 Ιανουαρίου 2017] Σαρηγιάννης, Γ. (2016) Τάξη και αταξία στην πόλη: http://www.greekarchitects.gr/gr/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B5 %CF%82-%CE%BC%CE%B1%CF%84%CE%B9%CE%B5%CF%82/%CF%84%CE%AC%CE%BE%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CE%B1%CF%84%CE%B1%CE%BE%CE%AF%CE%B1-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B7-id10770 [τελευταία επίσκεψη: 30 Ιανουαρίου 2017] Τούσκας, Γ. (2006) Διασπορά των Βλάχων: http://www.vlahoi.net/diaspora-ton-vlahon/epireasmenos-apo-kati-pou-diavasa.html [τελευταία επίσκεψη: 30 Ιανουαρίου 2017] Φίλιππα Χ. (2011) Κηπουπόλεις-Ιστορία από το μέλλον: https://parallhlografos.wordpress.com/2011/04/16/%CE%BA%CE%B7%CF%80%CE%BF%CF%85%CF%80%CF%8C%CE%BB%CE%B5%CE%B9%CF%82%CE%B9%CF%83%CF%84%CE%BF%CF%81%CE%AF%CE%B1-%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%BF%CE%BC%CE%AD%CE%BB%CE%BB%CE%BF%CE%BD/ [τελευταία επίσκεψη: 30 Ιανουαρίου 2017] Άγνωστος (2017) Το Ιστορικό της Λίμνης Κερκίνης: http://www.fragmakerkinis.gr/lake-kerkini/history-kerkini-lake.html# [τελευταία επίσκεψη: 30 Ιανουαρίου 2017]

6.Παράρτημα Φωτογραφίες, Εφημερίδες, Χάρτες, Επιστολές, Αποσπάσματα Βιβλίων

Εικόνα 2.2.2 η εξοχή της Τζουμαγιάς «Τσάι»

Εικόνα 2.2.1 άποψη της Τζουμαγιάς πριν το 1916

Εικόνα 2.2.3 το παλιό Παρθεναγωγείο Τζουμαγιάς το 1907

Εικόνα 3.1.1 η κεντρική πλατεία της Τζουμαγιάς υπό την κατοχή των Βουλγάρων

Εικόνα 3.1.2 το εξωτερικό του Αγίου Βήματος, μοναδικό απομεινάρι της εκκλησίας μετά το 1917

Εικόνα 3.1.3 η σιδηροδρομική γέφυρα του Στρυμόνα, αμέσως μετά την ανατίναξή της από τους Βουλγάρους το 1917

Εικόνα 3.2.1 το πολεοδομικό σχέδιο της Τζουμαγιάς από τον De Jong

Εικόνα 3.2.2 το πολεοδομικό σχέδιο της Τζουμαγιάς από τον De Jong

Εικόνα 3.3.1 εργασίες στο φράγμα της Κερκίνης από την εταιρία John Monks-Ulen & Co

Εικόνα 3.3.3 λεπτομέρεια του φράγματος της Κερκίνης, στο Λιθότοπο

Εικόνα 3.3.2 η κεντρική πλατεία της Τζουμαγιάς γύρω στο 1920

Εικόνα 3.3.4 άποψη του φράγματος της Κερκίνης

Εικόνα 3.4.1 όψη οικίας στην Ηράκλεια

Εικόνα 3.4.3 το Δημοτικό Σχολείο Ηράκλειας

Εικόνα 3.4.2 άποψη οικίας στην Ηράκλεια

Εικόνα 3.4.4 το Δημαρχείο της Ηράκλειας

Εικόνα 3.4.5 η εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου

Εικόνα 3.4.7 από τα εγκαίνια του οικισμού της Ηράκλειας στις 10/05/1930. Στο κέντρο διακρίνεται ο Ε.Βενιζέλος

Εικόνα 3.4.6 σημερινή άποψη του φράγματος

Εικόνα 3.4.8 η τελετή θεμελίωσης των σπιτιών στις 10/05/1930

6.1 Αποκόμματα των εφημερίδων Μακεδονία και Μακεδονικά Νέα (06/11/1930)

6.2 Περιγραφή των σπιτιών πριν το 1916

6.3 Επιστολή της Δημογεροντίας της Κάτω Τζουμαγιάς προς τον Πρόεδρο της Βουλής, 1913

7.Πηγές εικόνων Εικόνα 2.2.1 : Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας Εικόνα 2.2.2 : Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας Εικόνα 2.2.3 : Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας Εικόνα 3.1.1 : Πανοπούλου Κ. (2013) «Ηταν δύσκολα εκείνα τα χρόνια…», Προφορικές μαρτυρίες βλαχόφωνων από την ομηρία τους στο Ποζάρεβατς της Σερβίας, Πρακτικά Β' Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου, Σέρρες Εικόνα 3.1.2 : Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας Εικόνα 3.1.3 : Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας Εικόνα 3.2.1 : Δαλάκης Ν. (2011) Άτλαντας των Πολεοδομικών και Χωροταξικών σχεδίων του Ελληνικού χώρου 1828-2011, διπλωματική εργασία ΑΠΘ Εικόνα 3.2.2 : Δημητρακόπουλος Α. (1934) Σχέδια πόλεων. Πολεοδομία εν Ελλάδι, Τεχνική Επετηρίς της Ελλάδος. Τόμος Α Τεύχος ΙΙ, Κεφ. Γ, Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος, Αθήνα Εικόνα 3.3.1 : Γενικά Αρχεία του Κράτους, Παράρτημα Ν. Σερρών Εικόνα 3.3.2 : Τούσκας, Γ. (2006) Διασπορά των Βλάχων: http://www.vlahoi.net/diaspora-ton-vlahon/epireasmenos-apo-kati-pou-diavasa.html [τελευταία επίσκεψη: 30 Ιανουαρίου 2017] Εικόνα 3.3.3 : Γενικά Αρχεία του Κράτους, Παράρτημα Ν. Σερρών Εικόνα 3.3.4: Γενικά Αρχεία του Κράτους, Παράρτημα Ν. Σερρών Εικόνα 3.4.1 : Φωτογραφία από προσωπικό αρχείο της ομάδας Εικόνα 3.4.2 : Φωτογραφία από προσωπικό αρχείο της ομάδας Εικόνα 3.4.3 : Φωτογραφία από προσωπικό αρχείο της ομάδας Εικόνα 3.4.4 : Φωτογραφία από προσωπικό αρχείο της ομάδας 30

Εικόνα 3.4.5 : Φωτογραφία από προσωπικό αρχείο της ομάδας Εικόνα 3.4.6 : Φωτογραφία από προσωπικό αρχείο της ομάδας Εικόνα 3.4.7 : Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας Εικόνα 3.4.8 : Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας Εικόνα 6.1 : Άγνωστος (6 Νοεμβρίου 1930) Η Ωραία τελετή των εγκαινίων του νέου συνοικισμού της Τζουμαγιάς, Μακεδονικά Νέα σ.1 Άγνωστος (6 Νοεμβρίου 1930) Η χθεσινή λαμπρά τελετή των εγκαινίων Ν.Ηράκλειας, Μακεδονία σ.1 Εικόνα 6.2 : Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας Εικόνα 6.3 : Καφταντζής Γ. (1973) Η Ιστορία της Ηράκλειας Νομού Σερρών Ι, Δημαρχία Ηράκλειας