Κριτικός Σχολιασμός της παρουσίασης του Hilton Αθηνών στον Αρχιτεκτονικό Τύπο
Σύγχρονες Θεωρίες και Κριτική της Αρχιτεκτονικής
Το «ωραιότερο Hilton του κόσμου», όπως χαρακτηρίστηκε από τον ιδρυτή του, Conrad Hilton, εγκαινιασμένο το 1963 και σχεδιασμένο σε διεθνές στυλ από τους Αρχιτέκτονες Εμμανουήλ Βουρέκα, Προκόπη Βασιλειάδη και Σπύρο Στάικο, με συμμετοχή του Γιάννη Μόραλη1, λειτούργησε σα σύμβολο με πολλαπλές έννοιες: πρότυπο ξένων τουριστικών επενδύσεων στην Ελλάδα, μορφολογικό πρότυπο για μνημειώδη αρχιτεκτονική, πρότυπο θεσμικών παρεκκλίσεων 2. (Φιλιππίδης, 1984) Ιδιαίτερη σημασία οφείλουμε να δώσουμε στο κοινωνικό-πολιτικό πλαίσιο εκείνης της περιόδου. Η δεκαετία του ΄60 χαρακτηρίζεται αμφιλεγόμενη καθώς ήταν γεμάτη από ισχυρές αντιφάσεις. Ήταν μια εποχή μετάβασης και μετασχηματισμού για την ελληνική κοινωνία, μια διαδικασία που ανέδειξε πολλές πλευρές, όπως η πίστη στην πρόοδο, η άνοδος του κοσμοπολιτισμού και η οικονομική ανάπτυξη που προήλθε από την αύξηση των άμεσων ξένων επενδύσεων, κυρίως από τις Ηνωμένες Πολιτείες και τη Γερμανία, σε συνδυασμό με ένα κύμα εσωτερικής μετανάστευσης προς τα αστικά κέντρα, το οποίο ώθησε την κατασκευή. Το κτίριο πολυκατοικία ενσαρκώνει τις αξίες και τις φιλοδοξίες της μεταπολεμικής γενιάς, οι οποίοι γύρισαν την πλάτη τους στις αναμνήσεις της στέρησης στην ύπαιθρο και του μαρασμού από τον εμφύλιο πόλεμο. Ανοίγει ο δρόμος για το σύγχρονο μοντερνισμό, που επίσης βοηθήθηκε από την αντιπαροχή, ένα βαθύτατα αμφιλεγόμενο μέτρο που εισήγαγε ο Κωσταντίνος Καραμανλής ως Υπουργός Δημοσίων Έργων, αυξάνοντας το ρυθμό μεταβολής του αστικού τοπίου. (van Versendaal, 2014)
Στις δύο στενές όψεις του κτηρίου, Β/Δ και Ν/Α, διαμορφώθηκε σόκορο. Το 1959 ανατέθηκε στον Γιάννη Μόραλη να φιλοτεχνήσει αυτές τις άδειες πλευρές, με παραστάσεις αυστηρά εμπνευσμένες από την αρχαιότητα. Έργο μοναδικής πρόκλησης, αφού οι διαστάσεις των όψεων ήταν τεράστιες και η θεματολογία ήταν σαφής και περιορισμένη. Το σύνολο έπρεπε να συνδυάζει τα στοιχεία της φιλοξενίας, του ταξιδιού και της διασκέδασης. Απεικονίζει τη θεά Αθηνά, βωμό με τις προσφορές ιερειών, αυλητρίδες που προσφέρουν διασκέδαση, έναν ίππο, ένα καράβι κ.ά. (Καρβουνάκη, 2015) 2 Οι συγγραφείς μιας μελέτης που έγινε στη δεκαετία του ‘60 των δημογραφικών και οικολογικών προβλημάτων της Αθήνας ισχυρίστηκαν ότι «η νομοθεσία και η διοίκηση είναι πολύ αναποτελεσματικές και ανεπαρκείς για να αποτρέψουν την παράνομη οικοδόμηση σε μεγάλη κλίμακα». Αυτό μπορεί να μεταφραστεί για να υποδείξει ότι πολιτικά κόμματα με επιρροή θα μπορούσαν να αγνοήσουν τους οικοδομικούς κώδικες. (Capital of Greece", Ekistics 23, αρ. 128, Ιούλιος 1966: 38) 1
Στον αντίποδα του κοσμοπολίτικου Χίλτον, την ίδια περίοδο, είχε ξεκινήσει και η ανάπτυξη του τουρισμού, με τον Εθνικό Οργανισμό Τουρισμού να κατασκευάζει κρατικές ξενοδοχειακές μονάδες σε πολλά μέρη της Ελλάδας, με τη συμβολή αξιόλογων αρχιτεκτόνων της εποχής. Τα περισσότερα σχέδια ξενοδοχείων ΞΕΝΙΑ αξιολόγησαν την υπεροχή της κλίμακας και της αναλογίας σε σχέση με το άμεσο περιβάλλον. Οι πτυχές του μεγέθους και του όγκου ήταν εξαιρετικά σημαντικές: προτιμήθηκαν κτίρια χαμηλού ύψους σε έργα μεγάλης κλίμακας (Αλιφράγκης & Αθανασίου, 2013). Αναδεικνύεται διαφορετική αρχιτεκτονική που φανερώνει διαφορετική διαχείριση όσον αφορά τη σχέση κτιρίου-τοπίου αλλά και τη στρατηγική της ανάπτυξης τουρισμού. Ο σχεδιασμός του αθηναϊκού Hilton προκάλεσε αλυσίδα αντιδράσεων, τις οποίες ο Ιωάννης Βικέλας αποδίδει στον «έμφυτο συντηρητισμό της ελληνικής κοινωνίας αλλά και της αρχιτεκτονικής κοινότητας». Δηλώνει επίσης ότι «ήταν ένα έργο μεγάλης σπουδαιότητας και ποιότητας. Ο Βουρέκας το έπνιξε με στοιχεία ελληνικότητας, αλλά πέρα από αυτό υπάρχει μια προφανής αίσθηση ευγένειας και κομψότητας που πρέπει να δούμε τόσο στις λεπτομέρειες όσο και στις πιο γενικές μορφές». Το εξωγήινο αντικείμενο κέρδισε με την πάροδο των χρόνων την αποδοχή των περισσότερων Αθηναίων. Ο Διονύσης Ζέρβος, ένας νέος αρχιτέκτονας κατά τη διάρκεια της αποκάλυψης του ξενοδοχείου, περιγράφει το Hilton ως «μια τολμηρή και φιλόδοξη κίνηση της πολιτικής ηγεσίας, προφανώς με στόχο την ενίσχυση του προφίλ της χώρας ως ένα τουριστικό προορισμό». «Για μένα είναι σα να ήταν πάντα εκεί: αυτονόητο, επιβλητικό, σχεδόν μνημειώδες, με όλες τις υπηρεσίες του, οι οποίες ήταν ανοιχτές στον λαό της πόλης και άγγιξαν πολλές όψεις της αθηναϊκής ζωής. Με το ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό του ύφος, το μέγεθος και τον κοσμοπολίτικο αέρα του,
το Hilton σύντομα έγινε ορόσημο του ανατολικού τμήματος του κέντρου της πόλης», δήλωσε ο Παναγιώτης Τουρνικιώτης. Στον αντίποδα, ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης ποτέ δε συμπάθησε το ξενοδοχείο, καθώς όπως αποκαλύπτει ο γιός του Απόστολος Δοξιάδης το μισούσε και το χαρακτήριζε έγκλημα, θαυμάζοντας παρόλαυτα το έργο τέχνης στη πρόσοψη από το Γιάννη Μόραλη (Ρηγόπουλος, 2013).
Ο Charles Warner, ο διευθυντής της αμερικανικής αρχιτεκτονικής επιχείρησης που συμμετείχε στο έργο, εξήγησε τη σχέση του ξενοδοχείου με το αστικό περιβάλλον: «Η τοποθεσία ήταν σε ύφεση ανάμεσα σε καφέ-μπεζ, τετραώροφα ή πενταόροφα διαμερίσματα πολυκατοικιών (...) Η ιδέα ήταν να κάνουμε κάτι άσπρο και μαρμάρινο, για να σχηματίσουμε μια άγκυρα στην πόλη, που περιβάλλεται από τους λόφους, χρειαζόμασταν ένα μικρό ύψος, κάτι για να σηκώσουμε την καρδιά της πόλης. Το πρόβλημα ήταν να τη βγάλουμε από αυτή την κατάθλιψη». (Wharton, 2001) Οι περισσότεροι Έλληνες φαινόταν να βλέπουν το Hilton ως μια υπόσχεση της δικής τους δυνατότητας. Σε κάθε περίπτωση, τόσο οι Έλληνες που τους άρεσε το κτίριο όσο και οι Έλληνες που δεν τους άρεσε προφανώς κοίταξαν το Hilton και αντέδρασαν στο Μοντερνισμό, την πολυτέλεια και τον διεθνισμό ως ένδειξη αμερικανικής τεχνολογίας και πλούτου και όχι ως αυτόχθον κομμάτι αρχιτεκτονικής. Η θέση των πιο ευεπηρέαστων σε οτιδήποτε νέο και λαμπερό
κατοίκων καταγράφεται στην ταινία του P. Mανθούλη, Πρόσωπο με πρόσωπο (1966), όπου μια σύγχρονη Αθηναία αναλαμβάνοντας να δείξει την πόλη σε ξένους επισκέπτες, θα καταλήξει στον Παρθενώνα όπου, γυρίζοντας την πλάτη στο μνημείο, γεμάτη υπερηφάνεια αναφωνεί: “And from here yοu can see the Hilton Hotel!”. (Κολώνας, 2014) Κυρίαρχη μορφή επικριτικής στάσης ήταν ο Αμερικανός ιστορικός τέχνης Vincent Scully, ο οποίος κατακεραύνωσε το νεόκτιστο τότε πολυτελές ξενοδοχείο σε άρθρο του αναφέροντας: «Αυτό που κάποτε η Ελλάδα απέδειξε ό,τι ο Καμύ ονομάζει σύμφωνο φιλίας μεταξύ των ανθρώπων και της γης... τώρα αντιπροσωπεύει... το αντίθετο: την καταστροφή της γης από τους ανθρώπους (…) είναι ιδιαιτέρως πικρό και διδακτικό να το παρακολουθήσουμε, σε ένα τοπίο που θεωρήθηκε κάποτε ιερό». Για τον Scully το Hilton ήταν η επιτομή της παραμέλησης των Ελλήνων ενός τοπίου απαραίτητου για την ανθρώπινη κατανόηση της χωρικής πραγματικότητας. H οργή του είναι τόσο μεγάλη που επιτίθεται στο έργο του Γιάννη Μόραλη, ακροβατώντας έτσι στα όρια της υπερβολής. (Scully, 1963)
1.Άποψη του Hilton 2.Ο Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής εξετάζει την μακέτα του Hilton Αθηνών και τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. 3α.Σκίτσο του Hilton με ανάδειξη της όψης από τον Γιάννη Μόραλη 3β.Λεπτομέρεια της όψης 3γ.Η διαδικασία της κατασκευής της όψης 4.Φωτογραφία του V. Scully του Hilton όπως φαίνεται από τον Παρθενώνα
Ο Le Corbusier έγραψε: «Ο Υμηττός και το Πεντελικό, δύο πολύ μεγάλες οροσειρές, όπως δύο μεγάλες οθόνες, βρίσκονται πίσω μας, προσανατολίζοντας την όρασή μας προς την αντίθετη κατεύθυνση, προς τις εκβολές πέτρας και άμμου, τον Πειραιά. Η Ακρόπολη, της οποίας η επίπεδη κορυφή φέρει τους ναούς, αιχμαλωτίζει την προσοχή μας, σαν ένα μαργαριτάρι στο κέλυφος του. Συλλέγουμε το κέλυφος μόνο για το μαργαριτάρι του. Οι ναοί είναι η αιτία αυτού του τοπίου» (Jeanneret, 1987). H παρατήρηση του μοιάζει πειστική. Η κλασική αρχιτεκτονική των Αθηνών και όχι η γεωλογία της είναι αυτή που καθαγιάζει την πόλη. Από μία άποψη, ο αμερικανικός τρόπος ανάγνωσης του παρελθόντος ως πολύτιμου πόρου, ενός καλά οργανωμένου εμπορεύματος, δεν εκφράστηκε ως μια συγκεκριμένη και συνεκτική αντίληψη αλλά μάλλον ως βίαιος μοντερνισμός του αθηναϊκού ιστού με οικονομικούς σκοπούς. Το αθηναϊκό Hilton ανακατασκεύασε ένα αρχαίο τοπίο στη διαδικασία της συσκευασίας του για την κατανάλωσή μας. Στην άποψη της εγχώριας αρχιτεκτονικής κοινότητας που συμπάθησε το Hilton διακρίνεται ένας συναισθηματισμός σαν αυτόν που συνδέει αναπόφευκτα ένα παιδί που μεγαλώνει με μία συνθήκη, που το θεωρεί δεδομένο και το αντιμετωπίζει με νοσταλγία. Η βιτριολική κριτική του Scully από την άλλη, παρότι παρουσιάζει ορθολογικά στοιχεία με επιχειρηματολογία και τείνει να μας πείσει, μάλλον κυριεύεται από την οργή για την κλίμακα του έργου χωρίς σωστή εκτίμηση τόσο του αρχιτεκτονικού χειρισμού των Βουρέκα, Βασιλειάδη, Στάικου όσο και του περίφημου έργου του Μόραλη. Η εμφάνιση δειγμάτων αρχιτεκτονικής σαν αυτό του Hilton ήταν αναπόφευκτη. Το κλίμα της εποχής αναζητούσε αγωνιωδώς την αλλαγή και η ανέγερση του ξενοδοχείου αποτέλεσε μια ώθηση για την ελληνική κοινωνία που ήλπιζε στη δική της αμερικανοποίηση ενώ παράλληλα ο σχεδιασμός, η κλίμακα, το ύψος και η τοποθεσία του αποτέλεσαν έναυσμα αρνητικών κριτικών. Παρόλαυτα, στην προσπάθεια να διατηρήσουμε την απόσταση που απαιτείται από έναν παρατηρητή και να μην επηρεαστούμε από συναισθηματισμούς –είτε σαν αυτόν του Scully που θεωρεί το τοπίο ιερό και αδιατάρακτο είτε σαν αυτόν των νέων τότε Ελλήνων Αρχιτεκτόνων που το χαρακτηρίζουν επιβλητικό και ορόσημο για την πόλη–στο πλαίσιο της εμφάνισης του Hilton ως αναπόφευκτο στοιχείο που εξέφρασε την επιθυμία μίας ταλαιπωρημένης κοινωνίας για τουριστική και επομένως οικονομική ανάπτυξη, μπορούμε να εκτιμήσουμε τον αρχιτεκτονικό και καλλιτεχνικό χειρισμό που εφαρμόστηκε.
Βιβλιογραφικές Αναφορές Alifragkis, S., & Athanassiou, E. (2013) Educating Greece in modernity: postwar tourism and western politics, The Journal of Architecture, 18(5), 699–720 Jeanneret, C.E. (1987) Journey to the East, Cambridge: MIT Press Rigopoulos, D. (2013) Emblematic Athens Hilton turns 50, ekathimerini (http://www.ekathimerini.com/150569/article/ekathimerini/life/emblematicathens-hilton-turns-50) Scully, V. J. (1963) The Athens Hilton: A Study in Vandalism, Architectural Forum 1, no 119: 101-2 Van Versendaal, H. (2014) Re-evaluating the urban legacy of the 1960s, ekathimerini (http://www.ekathimerini.com/164506/article/ekathimerini/life/re-evaluatingthe-urban-legacy-of-the-1960s) Wharton, A.J. (2001) Building the Cold War: Hilton International Hotels and Modern Architecture, Chicago and London: The University of Chicago Press
Καρβουνάκη, Γ. (2015) Το Χίλτον του Γιάννη Μόραλη, pancreta.gr (https://www.pancreta.gr/voices.php?p=6634) Κολώνας, Β. (2014) Τουριστικές εγκαταστάσεις στην Ελλάδα 1950-1974, (http://eclass.uth.gr/eclass/modules/document/file.php/MHXA210/dialekseis %20seminariou%20201718/04_Kolwnas_touristikes%20egkatastaseis%20stin%20Ellada%2019501974.pdf) Φιλιππίδης, Δ. (1984) Νεοελληνική αρχιτεκτονική, Αθήνα: Μέλισσα
Βιβλιογραφία Loukaki, A. (2008) Living Ruins, Value Conflicts, Hampshire: Ashgate Publishing Limited McGregor, J. H. S (2014) Athens, Cambridge, Massachusetts and London: The Belknap Press of Harvard University Scully, V. J., Levine, N. (2003) Modern Architecture and Other Essays, Princeton, Oxford, Princeton University Press Traganou, J. Dr Miodrag Mitrasinovic, M. (2009) Travel, Space, Architecture, Farnham: Ashgate Publishing Limited Tsiambaos, K. (2018) From Doxiadis’ Theory to Pikionis’ Work: Reflections of Antiquity in Modern Architecture, Oxon, New York: Routledge
Αθανασίου, Α., Ο δημόσιος χώρος των αστικών μνημείων. Διαλεκτικές αναπαραστάσεις εξουσίας και συλλογικότητας (http://library.tee.gr/digital/m2501_2600/m2569/m2569_295.pdf) Δημοπούλου, Ε., Άρης Κωνσταντινίδης-Κωνσταντίνος Δοξιάδης, μία παράλληλη μελέτη της σκέψης και του έργου τους (https://www.arch.tuc.gr/fileadmin/users_data/arch_tmpl/ereynitikes/year16_ 17/Dimopoulou-Konstantinidis-_Doxiadis.pdf) Λυμπεροπούλου, Κ., Χίλτον: Ουρανοξύστης εναντίον Ακρόπολης, TheToc magazine (http://www.thetoc.gr/magazine/xilton-ouranoksustis-enantionakropolis) Φεσσά-Εμμανουήλ, Ε. (2001) Δοκίμια για τη Νέα Ελληνική Αρχιτεκτονική, Αθήνα Φιλιππίδης, Δ. (1995) Η ζωή και το έργο του αρχιτέκτονα Λύσανδρου Καυταντζόγλου (1811-1885), Αθήνα
Ευαγγελία Παντελαίου