Dzieje miejscowości gminy Komarów-Osada. Dub by Ewa I

Tom 1. A. Kupiec-Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Komarów-Osada, powiat zamojski, Zamość – Komarów-Osada, wyd. I 2003, wyd. II 2020 Tom 2. J. Frykowski, E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Łaszczów, powiat tomaszowski, Łaszczów – Zamość 2004 Tom 3. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Siudak, Dzieje miejscowości gminy Miączyn, powiat zamojski, Miączyn – Zamość 2005 Tom 4. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, U. Nowakowska, Dzieje miejscowości gminy Dołhobyczów, powiat hrubieszowski, Dołhobyczów – Zamość 2006 Tom 5. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, E. Prusicka-Kołcon, L. Szopiński, M. Kołcon, Dzieje miejscowości gminy Mircze, powiat hrubieszowski, Mircze – Zamość 2008 Tom 6. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Frykowski, Dzieje miejscowości gminy Tyszowce, powiat tomaszowski, Tyszowce – Zamość 2008 Tom 7. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Siudak, Dzieje miejscowości gminy Skierbieszów, powiat zamojski, Skierbieszów – Zamość, wyd. I 2009, wyd. II 2015 Tom 8. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Siudak, Dzieje miejscowości gminy Werbkowice, powiat hrubieszowski, Werbkowice – Zamość 2009 Tom 9. E. Banasiewicz-Szykuła, J. Niedźwiedź, A. Szykuła-Żygawska, B. Szykuła, Dzieje miejscowości gminy Łabunie, powiat zamojski, Łabunie – Zamość 2010 Tom 10. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Kalisz, J. Panasiewicz, Dzieje miejscowości gminy Hrubieszów, powiat hrubieszowski, Hrubieszów – Zamość 2010 Tom 11. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Grabowiec, powiat zamojski, Grabowiec-Zamość 2011 Tom 12. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, E. Stąsiek – Witkowska, Dzieje miejscowości gminy Telatyn, powiat tomaszowski, Telatyn – Zamość 2011 Tom 13. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Trzeszczany, powiat hrubieszowski, Trzeszczany – Zamość 2012 Tom 14. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, U. Nowakowska, Dzieje miejscowości gminy Krynice, powiat tomaszowski, Krynice – Zamość 2013 Tom 15. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, B. Typek, Dzieje miejscowości gminy Rachanie, powiat tomaszowski, Rachanie – Zamość 2013 Tom 16. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, M. Skorniewski, Dzieje miejscowości gminy Ulhówek, powiat tomaszowski, Ulhówek – Zamość 2014 Tom 17. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, R. Czyż, R. Kuźniarz, Dzieje gminy Tarnawatka, powiat tomaszowski, Zamość – Tarnawatka 2018

DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY KOMARÓW-OSADA POWIAT ZAMOJSKI

W ramach serii wydawniczej DZIEJE GMIN ZAMOJSZCZYZNY ukazały się:

Anna Kupiec-Niedźwiedź Józef Niedźwiedź

Dzieje miejscowości gminy Komarów-Osada powiat zamojski

ISBN 978-83-7825-129-3

DZIEJE GMIN ZAMOJSZCZYZNY

TOM I

DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY KOMARÓW-OSADA POWIAT ZAMOJSKI

Anna Kupiec-Niedźwiedź Józef Niedźwiedź

DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY KOMARÓW-OSADA POWIAT ZAMOJSKI

Zamość – Komarów-Osada 2020

Wydanie II uzupełnione ISBN 978-83-7825-129-3 © Copyright by Józef Niedźwiedź

JN Wydawcy JN – Profil www.jozefniedzwiedz.cba.pl www.facebook.com/dzieje.gmin.zamojszczyzny/ AKAPIT sp. z o.o. www.drukarniaakapit.pl Skład, przygotowanie fotografii i okładki JN – Profil Druk: Drukarnia AKAPIT sp. z o.o. ul. Węglowa 3 20-481 Lublin Na okładce: Fragment mapy F. von Miega, Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1: 28 800, 17791782, Kriegsarchiv w Wiedniu, rps B. IXa 390, mikrofilm NID w Warszawie, fot. Z. Dubiel 1985.

Spis treści

Wstęp........................................................................................................................................... 7 I. Położenie geograficzne i klimat................................................................................... 9 II. Rys historyczny................................................................................................................11 A. Czasy najdawniejsze (do VI w.)..........................................................................11 B. Okres wczesnohistoryczny (VI - XIII w.)......................................................17 C. Okres historyczny (XIV-XVIII w.).....................................................................22 D. Okres nowożytny i współczesny (XIX-XX w.)............................................31 III. Dzieje miejscowości...................................................................................................... 51 ANTONIÓWKA................................................................................................................... 51 DUB.........................................................................................................................................58 HUTA KOMAROWSKA....................................................................................................75 JANÓWKA (Wschodnia i Zachodnia).......................................................................78 KADŁUBISKA.....................................................................................................................84 KOMARÓW DOLNY..........................................................................................................88 KOMARÓW GÓRNY..........................................................................................................92 KOMARÓW-OSADA..........................................................................................................94 KOMARÓW-WIEŚ........................................................................................................... 124 KRACZEW......................................................................................................................... 135 KRZYWYSTOK.................................................................................................................141 KSIĘŻOSTANY................................................................................................................. 148 RUSZCZYZNA................................................................................................................... 154 SOSNOWA-DĘBOWA..................................................................................................... 160 SWARYCZÓW................................................................................................................... 163 ŚNIATYCZE....................................................................................................................... 168 TOMASZÓWKA............................................................................................................... 181 WOLICA BRZOZOWA.................................................................................................... 184 WOLICA ŚNIATYCKA................................................................................................... 192 ZUBOWICE........................................................................................................................ 201 IV. Wykaz skrótów............................................................................................................ 216 V. Źródła................................................................................................................................. 217

DUB

Wieś położona jest na północno-wschodnim skraju gminy Komarów-Osada, nad rzeką Sieniochą, w obrębie Kotliny Hrubieszowskiej. Tereny miejscowości były już zamieszkałe w pradziejach. Poświadczają to wyniki badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski, podczas których odkryto tu 36 stanowisk archeologicznych (punktów osadniczych)134. Najstarsze materiały w postaci fragmentów ceramiki, odłupki, wiór retuszowany oraz 1 krzemienny odłupek korowy pochodzą z neolitu (5500-2200 r. p.Chr.). Brak cech dystynktywnych nie pozwala na ich dokładniejszy podział kulturowy. Prawdopodobnie z końcowym okresem neolitu, z kulturą ceramiki sznurowej (2900-2200 r. p.Chr.), należy łączyć luźne znaleziska 2 toporków kamiennych 135 . Nieco młodsze chronologicznie, nieliczne ułamki naczyń glinianych pochodzą z wczesnego okresu epoki brązu (2200-1600 r. p.Chr.) i zapewne należy przypisać je kulturze mierzanowickiej. Trochę liczniejsze materiały ceramiczne oraz 2 okruchy krzemienne zaliczono do kultury trzcinieckiej (1750-1100 r. p.Chr.). Kolejna kultura - łużycka (1200-400 r. p.Chr.) jest reprezentowana przez liczne ułamki naczyń glinianych oraz trójgraniasty grocik do strzały datowany na okres halsztacki (800-650 r. p. Chr.)136. Grocik stanowi dowód na kontakty z ludami scytyjskimi. Kilka dalszych ułamków naczyń glinianych reprezentują kulturę pomorską (400-250 r. p.Chr.). Młodsze zabytki w postaci brązowej fibuli oczkowatej oraz srebrnego denara rzymskiego cesarza Hadriana można łączyć z kulturą przeworską (II w. p.Chr. – III w.)137. Na terenie miejscowo134 E. Banasiewicz, Dokumentacja z badań powierzch-

niowych AZP na obszarze 89-92, Zamość 1988, materiały w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 135 Jeden z nich wzmiankowany jest w pracy S. Noska, Materiały do badań nad historią starożytną i wczesnośredniowieczną międzyrzecza Wisły i Bugu, „Annales UMCS”, sec. F, t. VI, s. 212, drugi pochodzi z badań powierzchniowych AZP. 136 S. Sadowski, Sprawozdanie z badań powierzchniowych z użyciem wykrywacza metali w dolinie rzeki Sieniochy w latach 2013-2015, Lublin, mps w archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu, s. 47. 137 Tamże, s. 47.

ści znaleziono także liczne ułamki ceramiki słowiańskiej datowane na X-XIII wiek. Trochę młodszy jest obusieczny miecz żelazny z XIV-XV wieku, dar Heleny Kowerskiej w 1946 roku dla Muzeum Ziemi Zamojskiej, znaleziony w bagnie w Dubie oraz dwie żelazne ostrogi także późnośredniowieczne138.

Ryc. 50. Żelazny miecz wydobyty z bagien w Dubie, wg J. Kuśnierza 2010. Dub to bardzo stara miejscowość. W początkach XV wieku należała zapewne do kniazia litewskiego Hurki, syna Lubarta, ale pierwsza wzmianka źródłowa o niej pochodzi z roku 1442, kiedy Dubem władała Ofka (zm. 1455), jego żona, wówczas już wdowa139. Po jej śmierci dobra objęli dwaj synowie: Aleksander i Janusz. Aleksander był duchownym, pełnił urząd dziekana płockiego i jako właściciel Duba wzmiankowany 138 J. Kuśnierz, Wybrane militaria późnośredniowiecz-

ne w zbiorach Muzeów i kolekcjach prywatnych południowej Lubelszczyzny, „Acta Militaria Mediaevalia”, t. VI, Kraków-Rzeszów-Sanok 2010, s. 229, ryc. 3; S. Sadowski, Sprawozdanie z badań powierzchniowych z użyciem wykrywacza metali..., s. 54. 139 A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza polsko-ruskiego. Województwo bełskie od XIV do pocz. XVII wieku, Wrocław-Warszawa 1993, s. 27.

Dub był jeszcze w 1480 roku140. Wkrótce jednak po bezpotomnej śmierci obu dziedziców enklawę Duba przejął, zgodnie z ówczesnym prawem, król polski Kazimierz Jagiellończyk. W 1482 roku kupił dobra dubieńskie wraz z wsią Pulemiecz i połową jeziora Pulmo za 1200 grzywien Paweł Jasieński (zm. 1485), żonaty z Katarzyną z Oleśnickich141. Potem zapewne Dub przejął ich syn Paweł (zm. 1505), który zmarł bezpotomnie, a jego dobra otrzymali Magnuszewscy. Dub jednak w nieznanych okolicznościach przeszedł zapewne do Drohiczańskich. W 1543 roku wieś należała do Dobrogosta Drohiczańskiego (Dubieńskiego) herbu Nałęcz, syna Jana, który w tym roku wystawił tu drewniany kościółek, a 21 maja 1544 roku biskup chełmski erygował parafię łacińską. Drohiczański [Dubieński] uposażył ją w łan pola, ogrody, zagrodników i wolny wrąb do lasu142. Prawdopodobnie wkrótce przy kościele utworzono szkołę parafialną, bowiem fundator chciał, aby pleban utrzymywał rektora i ministra143. Parafia łacińska istniała krótko, gdyż od około 1560 roku kościół w Dubie przejęli na zbór kalwini, do których zaliczali się ówcześni właściciele – Drohiczańscy. Wieś po Dobrogoście przejęli jego synowie: Aleksy, Ludwik i Seweryn Drohiczańscy wymieniani jej dziedzicami w 1575 roku144, a potem syn jednego z nich – Tomasz i wreszcie Seweryn Drohiczański, żonaty z Fredrówną, notowany właścicielem w 1592 roku145. Dub stanowił już wtedy dość dużą wieś i według rejestru poborowego z 1564 roku było tu 11 łanów użytków, 10 zagrodników z ziemią, 2 rzemieślników i cerkiew146. Córka Seweryna Drohiczańskiego – Katarzyna w 1599 roku wyszła za mąż za Piotra Myszkowskiego herbu Jastrzębiec, syna An140 A. Boniecki, Herbarz polski, t. VIII, s. 14. 141 W. Czarnecki, Nobiles Chelmenses. Wybrane rodzi-

ny w późnym średniowieczu i wczesnej nowożytności. Studia osadniczo-genealogiczne, Stary Toruń 2016, s. 246. 142 J. A. Wadowski, Kościoły diecezji..., s. 281. 143 J.

Chachaj, Łacińskie szkolnictwo parafialne na Rusi Koronnej od XVI do XVIII wieku, Lublin 2002, s. 141.

144 Akta sejmikowe ziemi chełmskiej 1572-1668, opr.

W. Bondyra, H. Gmiterek, J. Ternas, Lublin 2013, s. 37.

145 A. Boniecki, Herbarz polski, t. V, s. 21. 146 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku. Źródła Dziejowe,

t. XVIII, Ziemie Ruskie, cz. 1, Warszawa 1902, s. 184.

drzeja i Zofii z Siennickich, starostę tyszowieckiego i zapewne wniosła mu w wianie Dub. Mieli oni troje dzieci: Agnieszkę, zamężną za Tomickim, Piotra, kanonika poznańskiego i Aleksandra. Piotr zmarł w roku 1606147, a wieś odziedziczył po rodzicach syn Aleksander. Kiedy po niemal 70-ciu latach kościół, użytkowany jako zbór kalwiński, uległ zniszczeniu na jego miejsce około 1626 roku Aleksander Myszkowski wystawił drewniany kościółek, który dwa lata później przekazano w administrację franciszkanom zamojskim. Siedziba franciszkanów, rezydujących tutaj w latach 1628-1636, znajdowała się prawdopodobnie na zachód od dworu i rozlewisk strumienia, w miejscu obecnej Kolonii Dub Poduchowny148. W 1636 roku franciszkanie zrezygnowali z administrowania kościoła i nastąpiła powtórna erekcja parafii łacińskiej, w skład której weszły miejscowości: Dub, Śniatycze, Wola Śniatycka i Honiatycze. Aleksander Myszkowski uposażył parafię w „cztery części pola i przy nich ośm łąki jakoteż łąkę i czterech kmieci w grunta i budowle dobrze uposażonych, staw z młynem i gruntem Ostrówek, wolny wrąb do lasów wsi Dub, Zubowice, Pukarzów i innych”. W 1636 roku proboszczem w Dubie został ks. Stanisław Babicki, zaś od roku 1643 funkcję tę pełnił ks. Jakub Rostkowski149. Pięć lat później drewniany kościół w Dubie spalili Kozacy podczas marszu pod Zamość. Aleksander Myszkowski, starosta tyszowiecki, żonaty najpierw z Katarzyną z Bełżeckich herbu Jastrzębiec, córką Andrzeja i Zofii ze Słupeckich, a następnie z Marianną z Babina Pszonianką, zmarł w 1650 roku. Z pierwszej żony miał dwie córki: Teresę i Zofię, które obrały stan zakonny, a z drugiej córkę Katarzynę zamężną za Stanisławem Komorowskim i dwóch synów: Jana Aleksandra i Franciszka150. 147 W. Dworzaczek, Genealogia, Warszawa 1959,

s. 130.

148 E. Bończak-Kucharczyk, A. Oleksicki, K. Kucharczyk,

J. Oleksicki, J. Żukowski, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dubie, gmina Komarów, Białystok 1988, mps w Archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu, s. 3. 149 J. A. Wadowski, Kościoły diecezji..., s. 279. 150 S. Uruski, A. A. Kosiński, A. Włodarski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, Warszawa, t. 11, s. 376.

Dub Prawdopodobnie już od XIV wieku istniał w Dubie dwór obronny (fortalicjum), choć brak o jego początkach wzmianki źródłowej. Jest on jedynie widoczny na mapie F. von Miega z lat 1779-1783, gdzie umocnienia obronne tworzyły wały, zapewne ziemne, w kształcie kwadratu, z czterema bastionami i z bramą od strony zachodniej. Od strony południowej i częściowo zachodniej umocnień znajdowały się stawy, które stanowiły także element obronny. Zamek dubieński wspomina dokument prezenty parocha do cerkwi dubieńskiej z 1691 roku, w którym sporządzono ten dokument 151. W połowie XVIII wieku umocnienia przestały pełnić swoją rolę i zapewne zostały rozebrane. W opisie do mapy Miega (około 1780 r.) wspomina się o niewysokich wałach ziemnych, które jeszcze były wówczas widoczne i o fosie. Podczas jednej ze swoich licznych podróży w 1657 roku Bazyli Rudomicz, rektor Akademii Zamojskiej, jadł obiad u pana Allembeka w Dubie152, zapewne dzierżawcy, albo właściciela jakieś niewielkiej części wsi, bowiem wówczas wieś należała dalej do Myszkowskich. Zapewne chodzi tu o Waleriana Alembeka, zmarłego w 1676 roku, który był profesorem Akademii Zamojskiej, doktorem medycyny i lekarzem królewskim. Pełnił on funkcję rektora Akademii Zamojskiej przez dwie kadencje. Po 15 latach opuścił Zamość i został ławnikiem i rajcą lwowskim153. Po Aleksandrze Myszkowskim dobra dubieńskie odziedziczyli jego dwaj synowie: Jan Aleksander i Franciszek (zm. 1669), kasztelan bełski. Jan Aleksander Myszkowski w latach 1667-1670 zbudował w Dubie kolejny kościół drewniany na planie krzyża, a obok drewnianą dzwonnicę. Od 1661 roku proboszczem dubieńskim po ks. Jakubie Rostkowskim został ks. Albert Olechowski, a w latach 1696-1725 jego następcą był ks. Jan Kazimierz Bazanowski, natomiast wikarym w 1725 roku był ks. Kotowski, a w 1782 roku ks. Józef Szybowski154. Zapewne po ks. 151 APL, ChKGK, nr 103. 152 B. Rudomicz, Efemeros czyli Diariusz prywatny pi-

sany w Zamościu w latach 1656-1672, część pierwsza 1656-1664, Lublin 2002, s. 49, 88, 242. 153 A. Kędziora, Encyklopedia miasta Zamościa, Zamość 2012, s. 16. 154 Archiwum Państwowe w Lublinie (dalej APL), Akta

Janie Kazimierzu Bazowskim proboszczem został ks. Gawroński i za jego rządów doszło do pożaru budynków plebańskich155. Po Janie Aleksandrze Myszkowskim Dub (prawdopodobnie połowę) dziedziczył jego jedyny syn Adam Kazimierz Myszkowski, stolnik bełski i starosta tyszowiecki, który zmarł bezpotomnie w 1693 roku. Wówczas wieś przeszła na Józefa Władysława, syna Franciszka Myszkowskiego, brata Aleksandra, żonatego z Anastazją z Sarbiewskich (zm. 1678), córką Stanisława. Mieli oni córkę Teresę za Stanisławem Tarnowskim i Ludwikę za Manieckim oraz dwóch synów: Stanisława Kazimierza i Jana. Stanisław był żonaty z Salomeą z Bronickich i mieli córkę Anastazję156. Była ona dziedziczką Duba wraz ze swym mężem Janem Kosem herbu Koss, zmarłym w 1712 roku 157, a w 1715 roku wraz z drugim mężem Michałem Jordanem (zm. 1739) herbu Trąby, wojewodą bracławskim. Źródła podają, że w 1716 roku wieś (w części?) należała do Elżbiety Skotnickiej158, zapewne jako dzierżawa. W 1725 roku właścicielem Duba został Tomasz Humiecki herbu Junosza159. Zmarł on po 1730 roku, a jego majątek odziedziczył najpierw syn Stefan Humiecki (zm. 1736), wojewoda podolski, a następnie Ignacy Humiecki, stolnik koronny160, ożeniony po raz pierwszy z Teresą z Pociejów herbu Waga, po raz drugi z Anną z Rzewuskich herbu Krzywda. Ta ostatnia ufundowała przy parafii łacińskiej w Dubie szpital dla 5 ubogich161. Ignacy Humiecki zmarł bezpotomnie. Właściciele majątku z początku XVIII wieku nie bardzo dbali o miejscowy kościół, który w 1742 roku został wyremontowany za staraniem ks. Józefa Walentego Kobylańskiego, w latach 1739-1785 proboszcza duparafii rzymskokatolickiej (dalej APR-K) w Dubie, nr 2, s. 7-10, 27; Archiwum Parafialne w Nabrożu, Księga archiwalna kościoła parafialnego w Nabrożu, s. 1. 155 J. A. Wadowski, Kościoły diecezji..., s. 279. 156 S. Uruski, A. A. Kosiński, A. Włodarski, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, Warszawa, t. 11, s. 376. 157 APL, ChKGK, nr 101, s. 52; A. Boniecki, Herbarz polski, t. IX, s. 78. 158 APL, Ks.GKrasn., nr 56, s. 401-402. 159 APL, Akta USC parafii rzym.-kat. Dub, nr 2, s. 7. 160 APL, ChKGK, nr 103, s. 151; A. Boniecki, Herbarz polski, t. IV, s. 395. 161 J. A. Wadowski, Kościoły diecezji..., s. 282; W. Dworzaczek, Genealogia..., 1959.

Dub

Ryc. 51. Kościół drewniany z 1772 roku w Dubie, wg K. Ruskiego 1912.

Ryc. 52. Wnętrze kościoła w Dubie przed 1939 r., fot. z archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. bieńskiego. Wówczas wikarym był tutaj ks. Łukasz Samborski162. Kościół posiadał dwie kaplice i dzwonnicę z wieżyczkami, wszystko ze sobą połączone163. W 1777 roku ks. Józef Kobylański przystąpił do budowy nowego ko162 J. A. Wadowski, Kościoły diecezji..., s. 282. 163 J. Górak, Kościoły drewniane na Zamojszczyźnie,

Zamość 1986, s. 46.

ścioła drewnianego jednonawowego, orientowanego, na podmurówce, trójdzielnego, który w roku następnym był już ukończony. Jego opis znany jest z roku 1866: „kościół zbudowany z drzewa tartego w węgły, zewnątrz szalowany tarcicami, złożony z nawy, prezbiterium i zakrystii, z podłogą i pułapem z tarcic, nad nawą dach czterospadowy,

Dub

Ryc. 53. Kaplica grobowa na cmentarzu w Dubie, widok z 2008 roku. nad kruchtą trójpołaciowy”. Kościół ten był remontowany w latach 1788, 1809, 1880 i 1953. W 1880 dobudowano kruchtę i zakrystię164. Przy kościele pierwotnie istniał cmentarz grzebalny, a do dziś zachowały się dwa pochówki: Wojciecha Troszczyńskiego (zm. 1827) i Mikołaja Ziemborowskiego (zm. 1844), majora wojsk polskich. Obecnie istniejący cmentarz założono na początku XIX wieku, a najstarszy, zachowany pochówek pochodzi z 1837 roku. Na początku XX wieku Jadwiga Rulikowska podarowała ziemię na poszerzenie cmentarza165. W 1910 roku Jadwiga i Zygmunt Rulikowscy kosztem 10 tys. rubli wybudowali dla swego ojca Edwarda, zmarłego 16 maja 1910 roku, kaplicę grobową. Jej budowniczym był Franciszek Zagojski z Lubartowa. Zwłoki Edwarda Rulikowskiego spoczęły w kaplicy w maju 1911 roku. Podczas walk w czasie I wojny światowej [w 1914 roku] kaplica została uszkodzona, ale wkrótce ją odremontowano. W okresie II

164 Tamże, s. 48. 165 D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 98.

wojny światowej obiekt po wyniesieniu z niej trumien, służył jako skład bomb, gdyż w pobliżu cmentarza zbudowano lotnisko dla niemieckich bombowców. Dopiero w 1955 roku Zygmunt Rulikowski przeprowadził remont budowli i złożył w jej podziemiach trumny osób zmarłych z rodziny Rulikowskich: Edwarda (zm. 1910), Stefanii (zm. 1912), Olgierda (zm. 1913), Zdzisława (zm. 1928) i Jadwigi (zm. 1935). Na cmentarzu grzebalnym znajduje się kwatera żołnierzy polskich poległych we wrześniu 1939 roku oraz kwatera partyzantów z II wojny światowej. Po ks. Gawrońskim tutejszym proboszczem w latach 1739-1785 był ks. Józef Kobylański, potem ks. Józef Szybalski (1785-1805), a od 1805 roku ks. Ignacy Czarnołuski (zm. 1848), kanonik Katedry Przemyskiej i Kolegiaty Zamojskiej, dziekan zamojski166. Był on jednocześnie urzędnikiem Stanu Cywilnego w gminach na terenie swojej parafii. Pełnił swą funkcję do roku 1848, kiedy z powodu słabego zdrowia ustąpił probostwo ks. Wojciechowi Gałczyńskiemu. Wówczas parafia Dub od 1820 roku była w dekanacie hrubieszowskim. W połowie XIX wieku był tutaj proboszczem ks. Józef Stanisław Langiewicz, od 1844 kanonik Kolegiaty w Zamościu, a w 1876 roku ks. Teofil Marczewski167. Później funkcję tę pełnili kolejno: ks. Wojciech Rogowski (1876-1887), ks. Franciszek Dyka (1887-1988), ks. Zygmunt Korycki (18881889), ks. Ignacy Kwiatkowski (1889-1890) i ks. Stanisław Jeziorkowski (1890-1903)168. W Dubie obok parafii łacińskiej istniała również parafia prawosławna, a później unicka. Początkowo nosiła ona wezwanie św. Mikołaja, a następnie św. Michała Archanioła. Pierwsza wzmianka o niej pochodzi z 1564 roku169, a być może nawet z 1430 roku, choć ta ostatnia data budzi pewne wątpliwości170. Najstarsze dzieje cerkwi, poza faktem jej istnienia, nie są znane. Była to oczywiście 166 APL, Akta USC Honiatycze, nr 1-7. 167 APZ, Akta USC parafii rzym.-kat. Dub, nr 11. 168 Pamiatnaja kniżka ljublinskoj gubernii na 1889

god, s. 88; ... na 1890 god; APL, Akta USC parafii rzym.-kat. Dub. 169 A. Gil, Prawosławna eparchia chełmska do 1596 roku, Chełm-Lublin 1999, s. 166. 170 W. Słobodian, Cerkwi chołmskoj eparchii, Lviv 2005, s. 185.

Dub budowla drewniana, która z czasem uległa zniszczeniu. W 1622 roku kolejną cerkiew drewnianą wybudował Aleksander Myszkowski, a trzecią świątynię w 1691 roku ufundował Adam Kazimierz Myszkowski, starosta tyszowiecki. Wówczas parochem przy cerkwi został ks. Michał Szarabkiewicz, a po nim Mikołaj Szarabkiewicz (1725), ks. Bazyli Szarabkiewicz, którego w Dubie notowała wizytacja biskupia w roku 1732. Wówczas parafia była uposażona w półłanek gruntu, jeden ogród oraz dziesięciny z każdej ćwierci łana po pół kopy zboża171. W 1766 parochem był ks. Mikołaj Szarabkiewicz, dziekan tyszowiecki172, w 1812 roku ks. Eliasz Mosiewicz173, a w roku następnym administratorem, później proboszczem parafii był ks. Klemens Szokalski (zm. 1819)174. Przed rokiem 1829 unickim administratorem dubieńskim notowano ks. Grzegorza Słowickiego, a jego następcą w latach 1838-1847 był ks. Jan Bratkiewicz175. Grób tego ostatniego znajduje się na cmentarzu grzebalnym w Dubie. Następnie do 1849 roku administrował parafią unicką ks. Jan Szokalski176. W 1840 roku w skład unickiej parafii dubieńskiej wchodziły: Dub, Kotlice oraz Zubowice i liczyła ona wówczas 767 parafian177. Niemal przez cały XIX wiek do parafii unickiej należała cerkiew filialna w Zubowicach178. W latach 1839-1860 unici ze względu na katastrofalny stan cerkwi, którą zamknięto, chodzili na nabożeństwa do miejscowego kościoła. Dopiero w 1860 roku dziedzic Wincenty Dobrzelewski wybudował małą, drewnianą cerkiew179. W roku 1872 171 APL, ChKGK, nr 101, s. 52.; APL, ChKGK, nr 103,

s. 151.

172 W. Bobryk, Duchowieństwo unickie w diecezji chełm-

skiej w XVIII wieku, Lublin 2005, s. 98.

173 APL, Akta USC Honiatycze, nr 2, s. 108. 174 APL, Akta USC Honiatycze, nr 3, s. 93; J. Peter, Szki-

ce z przeszłości miasta kresowego, Zamość 1947, s. 77. 175 W. Kołbuk, Duchowieństwo unickie w Królestwie Polskim w latach 1833-1875, Lublin 1992, s. 121, 144, 162; W. Kołbuk, Kościoły wschodnie w Rzeczypospolitej około 1772 roku, Lublin 1998, s. 303. 176 APL, Akta USC gr.-kat. Dub. 177 F. Rzemieniuk, Unickie szkoły początkowe w Królestwie Polskim i w Galicji 1772-1914, Lublin 1991, s. 203. 178 SGKP, t. II, s. 185 i 776-777. 179 W. Słobodian, Cerkwi chołmskoj eparchii, Lviv 2005, s. 185.

unicka parafia Dub liczyła 791 wiernych180. Przed rokiem 1875 parochem unickim był tu ks. Filip Własiewicz, który przyjął prawosławie181 i jako duchowny prawosławny pełnił funkcję do 1884 roku, a po nim obowiązki przejął ks. Mikołaj Kosonocki. W latach 1900-1915 tutejszym duchownym był ks. Hipolit Kosonocki182. Od 1915 roku trójdzielna i jednokopułowa cerkiew w Dubie stała nieużytkowana i została rozebrana w 1923 roku183. Cerkwią opiekował się kolator, którym był zwykle właściciel dóbr. W 1 poł. XVIII wieku współwłaścicielem Duba został zapewne Krzysztof Kruszelnicki (zm. 1749) herbu Sas, żonaty 1-voto z Marianną z Humieckich, 2-voto z Małgorzatą z Kunickich herbu Bończa. W 1743 roku na swych dobrach Dub zapisał on 7000 florenów seminarium łacińskiemu we Lwowie oraz 2000 florenów karmelitankom we Lwowie184. Część wsi zapewne należała także do Anny z Rzewuskich Humieckiej, gdyż w 1767 roku źródła notują miejscowość w jej posiadaniu185. Przed 1778 rokiem Dub trafił w ręce księcia Adama Ponińskiego (zm. 1798), żonatego z Józefą z Lubomirskich, który pożyczył w 1778 roku 500 czerwonych złotych od Franciszka Ksawerego Solskiego i zapisał dług na swych dobrach: Zubowice, Swaryczów, Dub i Kotlice. W 1782 roku dobra złożone z Duba, Zubowic, Kotlic i Swaryczowa nabył Franciszek Głogowski (1739-1812) herbu Grzymała, starosta krzywicki, żonaty najpierw z Marianną z Gurskich, a potem z Barbarą z Zapłatyńskich. Osiem lat później odkupił od niego dobra dubieńskie Jakub Głogowski (17421807), syn Aleksandra i Teresy z Gąsowiczów, żonaty z Ludwiką z Markowskich186. Był on notowany dziedzicem także w 1798 180 A. Saładiak, Pamiątki i zabytki kultury ukraińskiej

w Polsce, Warszawa 1993, s. 317.

181 J. Peter, Szkice z przeszłości miasta kresowego, Za-

mość 1947, s. 351.

182 Pamiatnaja kniżka... na 1900 god, s. 208;... na 1904

god, s. 277.

183 W. Słobodian, Cerkwi chołmskoj..., s. 185. 184 W. Bondyra, Reprezentacja sejmowa Rusi Czerwo-

nej w czasach saskich, Lublin 2005, s. 138.

185 CPAHUL, Taryfa mostowego..., s. 207. 186 APZ, Akta hipoteki dóbr Kotlice; APL, APR-K Dub,

nr 3, s. 50.

Dub roku 187. Głogowscy mieli pięcioro dzieci: Rozalię, żonę Józefa Ostroroga, Teklę, Ignacego, Michała i Jana. W latach 1807-1813 Dub wraz z folwarkami Michałówka i Rudka stanowiły własność braci: Ignacego, Michała i Jana Głogowskich188. Dopiero w 1813 roku doszło do podziału dóbr i wówczas Ignacy kwotą 200 000 złp spłacił braci i stał się właścicielem całości majątku. Ignacy Głogowski (1788-1847) ożenił się w 1815 roku z Karoliną Dostal, córką Franciszka i Magdaleny z Zuchowskich189. Teść Ignacego – Franciszek Dostal był od 1795 roku lekarzem tyszowieckim, człowiekiem dość zamożnym i w posagu przekazał swej córce 20 tys. złp190. Dub w początkach XIX wieku był stosunkowo dużą miejscowością i według spisu z 1827 roku liczył 94 domy oraz 721 mieszkańców. Pod koniec XIX wieku wieś liczyła 109 domów, 774 mieszkańców i 1412 morgi gruntów, natomiast folwark dubieński obejmował 1915 mórg, w tym 760 mórg gruntów ornych, 438 mórg łąk, 156 mórg pastwisk i 25 mórg wody. Ponadto w skład dóbr wchodziły folwarki w Michałówce o łącznej powierzchni 425 mórg i w Rudce o powierzchni 510 mórg. Była tutaj także gorzelnia i dwa młyny wodne, w tym jeden w Swaryczowie oraz szkoła początkowa191. W 1830 roku dobra dubieńskie za sumę 30 tys. złp odkupił od brata Michał Głogowski, który w 1844 roku sprzedał je za 463 125 złp Wincentemu Dobrzelewskiemu (zm. 1877), synowi Wojciecha i Salomei z Głogowskich192. Nowy nabywca zapewne miał problemy z płatnością, gdyż w 1845 roku wieś była zadłużona w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim Guberni Lubelskiej, dlatego majątek wystawiono na licytację 3-letniej dzierżawy193. W 1850 roku dzierżawcą wsi był Jan Męciński, którego córka Waleria wyszła za mąż za Wincentego Dobrzelewskiego194. 187 W. Słobodian, Cerkwi chołmskoj..., s. 185. 188 APL, Akta USC parafii rzym.-kat. Dub, nr 3, s. 15-16. 189 ADZ-L, Akta USC rzymskokatolickie Dub. 190 J. Peter, Szkice z przeszłości..., s. 185 i 188. 191 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych

krajów słowiańskich, Warszawa, t. II, s. 185. 192 APZ, Akta hipoteki dóbr Dub, t. I. 193 DzUGL, nr 24/1845 r., s. 274. 194 APZ, Akta USC parafii rzym.-kat. Dub.

Jedną z ważniejszych budowli we wsi była karczma, którą w 1826 roku dzierżawił wraz z propinacją Wincenty Karpiński195. W 1845 roku karczma ta uzyskała patent na dalsze prowadzenie wyszynku alkoholu196. Zapewne wówczas szynkarzem był Teodor Hrycak, notowany w źródłach w 1847 roku197. Ekonomem w folwarku dubieńskim w 1826 roku był Marcin Jasielski198. Prawdopodobnie dopiero Wincenty Dobrzelewski nadał odpowiedni układ przestrzenny zespołowi dworsko-parkowemu. Na zamknięciu drogi dojazdowej usytuowano dwór, na zachód od niego utworzono podjazd z gazonem, a za nim część gospodarczą i dziedziniec gospodarczy. Obrzeże „wyspy” zostało obsadzone jesionami. Wokół kanału przeprowadzono drogi spacerowe oraz posadzono jesiony, lipy, klony i kasztanowce. Na południe od kanału wzniesiono dom ogrodnika, a przy nim urządzono inspekty. Na południe od części ozdobnej zlokalizowano warzywnik i obszerny sad otoczony szpalerami jesionowymi. Na północ zaś, w kierunku wsi były zabudowania gorzelni z obszernym magazynem spirytusu. W kierunku zachodnim i południowym szerokim klinem rozciągał się wielki zespół stawów rybnych199. Pomiędzy częścią gospodarczą a dworem znajdował się kolisty podjazd z gazonem. Część ozdobna obejmowała ciągi spacerowe wzdłuż obrzeżnych nasadzeń kanału oraz niewielkie wnętrza ogrodowe na północ i południe od dworu200. Przed 1861 rokiem Dobrzelewski wybudował w Dubie gorzelnię, zaś w 1861 roku sprzedał wieś za 84 tys. rubli Konstantemu Włodzimierzowi Siemiątkowskiemu. Ten z kolei w 1875 roku sprzedał Dub oraz Perespę za 310 tys. rubli Janowi Siemiątkowskiemu i Edwardowi Koseckiemu. Jeszcze w tym roku Edward Kosecki odkupił udziały od Jana Siemiątkowskiego i stał się jedynym 195 APZ, Akta hipoteki dóbr Dub, t. I. 196 DzUGL, nr 24/1845, s. 394. 197 ADZ-L, Akta USC parafii rzym.-kat. Dub, 1847. 198 APZ, Akta hipoteki dóbr Dub, t. I. 199 E. Bończak-Kucharczyk, A. Oleksicki, K. Kucharczyk,

Dub właścicielem dóbr201. W 1871 roku wydzielono z dóbr dubieńskich folwark Prawda o powierzchni 271 mórg i 212 prętów. Folwark ten został sprzedany Edwardowi Rulikowskiemu, synowi Władysława i Emmy ze Szlubowskich i wszedł w skład majątku Kotlice202. Po roku 1880 dobra dubieńskie były mocno zadłużone, co doprowadziło w 1885 roku do ich publicznej licytacji, w wyniku której kupili je do spółki za sumę 110 tys. rubli książę Michał Woroniecki, Józef Wołowski i Jan Stefan Kowerski203. Część wsi, w tym cały las, należał do Henryka Garlickiego, po którym dziedziczył syn Andrzej Garlicki (las) i córka Tekla Garlicka (dobra ziemskie) notowani oboje w 1891 roku204. Rejestr pomiarowy z 1893 roku wykazał tutaj: dwór, stawy, gorzelnię, zabudowania gospodarskie, karczmę pod kościołem, karczmę „bliżej dworu”, młyn przy dworze i młyn w Swaryczowie205. W 1898 roku dotychczasowi właściciele sprzedali Dub Stanisławowi Józefowi Kowerskiemu za sumę 80 571 rubli. Nabywca dokupił w 1912 roku folwark Prawdę (część Kotlic) od zakonnicy – s. Jadwigi Rulikowskiej (1875-1935). Stanisław Kowerski (1869-1940) był dwukrotnie żonaty, najpierw z Popielówną, a potem z Marią Horodyńską (1886-1943) herbu Korczak, z którą miał syna Andrzeja. W folwarku dubieńskim, w sąsiedztwie gorzelni i czworaków, wzniesiono po 1898 i 1912 roku szereg budynków: stelmasznię z mieszkaniem kowala, oborę dla parobków, kuźnię, oborę pańską, wozownię, stajnię i magazyn. Obok tego w folwarku istniały budynki mieszkalne: trójniak, trzy ośmioraki i rządcówka206. Do wsi należała także leśniczówka funkcjonująca tutaj już w XVIII wieku, a poświadcza to mapa F. von Miega z około 1780 roku. Po II wojnie światowej funkcję leśniczych w Dubie 201 Tamże, s. 6. 202 APZ, Akta hipoteki folwarku Prawda. 203 Polski Słownik Biograficzny, t. XIV, s. 582-583. 204 Pamiatnaja kniżka... na 1891 god, s. 330. 205 APZ, Akta hipoteki dóbr Dub, t. I. 206 E. Bończak-Kucharczyk, A. Oleksicki, K. Kucharczyk,

J. Oleksicki, J. Żukowski, Dokumentacja ewidencyjna założenia dworsko-ogrodowego w Dubie, gmina Komarów, Białystok 1988, mps w Archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu, s. 7.

Ryc. 54. Kasprzak, administrator w dubieńskich dobrach Kowerskich, fot. ze zbiorów rodziny Kaperów.

Ryc. 55. Jan Lasocki, gajowy dubieński, lata powojenne, fot. ze zbiorów H. Krzyżanowskiej. pełnili: Kruk, Zaśko, Kozik, Jan Bąk i od 1992 roku Marek Złomańczuk, a gajowego m.in. Jan Lasocki. Leśnictwo w Dubie obejmuje kompleks lasów z Duba, Kotlic, Niewirkowa, Cześnik, Śniatycz, Zubowic, Kraczewa, Sobola i Prawdy o łącznej powierzchni 1196 ha207. Działania wojenne podczas bitwy komarowskiej w dniach 28-31 sierpnia 1914 roku dokonały we wsi dużych strat. Toczono tutaj krwawe walki, a wieś kilkakrotnie przechodziła z rąk do rąk. Ze strony austriackiej walczyły w Dubie wojska II korpusu z grupy pułkownika Stöhra, a ze strony rosyjskiej 1 dońska dywizja wsparta dodatkowo 324 pułkiem piechoty z 81 dywizji208. Podczas tych walk spłonęła południowa część wsi wraz z drewnianym dworkiem oraz folwarczne zabudowania gospodarcze. Straty w folwarku oceniano na 100 tys. rubli209. Dziedzic dubieński – Stanisław Kowerski po roku 1920 207 Informacja ustna Marek Złomańczuk z Duba. 208 E. Izdebski, Bitwa pod Komarowem 26 sierpnia –

2 września 1914 roku, Warszawa 1931, s. 218-219, 242-243, 279. 209 M. Kozaczka, Ordynacja Zamojska w latach pierwszej wojny światowej, [w] Studia z dziejów ziemian lubelskich XIX i XX w., Lublin 2002, s. 139.

Dub

Ryc. 56. Dwór Kowerskich w Dubie, fot. ze zbiorów rodziny Kaperów.

Ryc. 57. Andrzej Kowerski, właściciel folwarku w Dubie, fot. ze zbiorów własnych.

Ryc. 58. Krystyna Skarbek, towarzyszka życia Andrzeja Kowerskiego, fot. ze zbiorów własnych. wybudował tutaj murowany dwór i odbudował zniszczony folwark. Jednak inwestycje spowodowały duże zadłużenie majątku w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim, które w 1926 roku zażądało wystawienia go na licytację. Wówczas majątek kupił Andrzej Stanisław Kowerski (1912-1988), syn byłego

właściciela, za sumę 16 300 zł210. Andrzej Kowerski urodził się w 1912 roku w Łabuniach, ukończył gimnazjum w Zamościu, potem szkołę podchorążych, a następnie studiował rolnictwo na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. We wrześniu 1939 roku walczył z Niemcami w szeregach 10 Brygady Kawalerii Zmotoryzowanej płk. Stanisława Maczka i został odznaczony krzyżem Virtuti Militari. Po przedostaniu się do Anglii wstąpił do brytyjskiej służby wywiadowczej, gdzie wykazał się dużą operatywnością jako Andrew Kennedy. Jego towarzyszką życia była Krystyna Skarbek, najsłynniejsza brytyjska agentka podczas II wojny światowej211. Jeszcze przed I wojną światową w Dubie utworzono Spółdzielnię Spożywców, zarejestrowaną w 1909 roku212. Te tradycje spółdzielcze kontynuowano we wsi także w okresie międzywojennym. Według spisu z 1921 wieś liczyła 101 domów i 575 mieszkańców, w tym 19 Żydów i 112 Ukraińców, kolonia Dub Poduchowny 6 domów i 36 mieszkańców, w tym 14 Ukraińców, natomiast folwark dubieński 10 domów i 208 mieszkańców, w tym 34 Ukraińców213. 210 APZ, Akta hipoteki dóbr Dub, t. I. 211 A. Kędziora, Encyklopedia miasta Zamościa, Za-

mość 2012, s. 314.

212 W. Jaworski, Legalne organizacje społeczne w po-

wiecie tomaszowskim do 1914 roku, „Rocznik Tomaszowski”, t. 4/2015, s. 93. 213 Skorowidz..., t. IV, s. 105.

Dub

Ryc. 59. Dawne czworaki dworskie w Dubie, fot. z archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. W 1929 roku we wsi był młyn, cegielnia i gorzelnia, wszystkie należące do właściciela majątku – Andrzeja Kowerskiego. Istniało tu Stowarzyszenie Spożywcze i sklep spożywczy należący do S. Turera oraz A. i C. Zyskindów214. Do kolejnej ważnej inicjatywy doszło w latach 1932-1936, kiedy przeprowadzono we wsi scalenie gruntów. W wyniku tych działań zabudowa rozrzedziła się i przeniosła częściowo poza centrum wsi. Powstały też dwie nowe wsie: Tomaszówka i Poddąbrowa. Niezwykle istotna dla mieszkańców Duba jest oświata, której tradycje sięgają 1 poł. XVI wieku, bowiem w akcie erekcyjnym parafii z 1544 roku jest mowa o zamiarze utworzenia szkoły. Podczas wizytacji biskupich w połowie XVIII wieku wspominany był bakałarz utrzymywany przez plebana215. Zapewne jednak w 2 poł. XVIII wieku szkoła została zlikwidowana, bo nie pojawia się w następnych wizytacjach biskupich. Prawdopodobnie dopiero w latach 70. lub początku lat 80. XIX wieku powstała we wsi 1-klasowa szkoła rosyjska216. Jednak jej początki ani pierwsi nauczyciele nie są znani, natomiast w 1890 roku uczył tu Jan Iwanowicz 217, a 214 Ks. Adr. 1929, s. 511. 215 J. A. Wadowski, Kościoły diecezji..., s. 279. 216 SGPK, wypisy, s. 154. 217 Pamiatnaja kniżka ljublinskoj guberni na 1890 god,

s. 210.

potem Łukasz Księżyn (1894-1899)218, Aleksander Krześniakow (1900-1904)219 i Stefan Dudek (1908-1912)220, a w 1914 roku, kiedy była tutaj szkoła 2-klasowa, Szymon Filipiuk i Teodor Kosonocki221. Pierwsza szkoła została utworzona przy cerkwi i mieściła się w budynku drewnianym. W 1905 roku wybuchł w Dubie pożar, który strawił niemal połowę zabudowań, w tym budynek szkoły. Około 1907 roku rząd carski wybudował w miejscu starej, nową murowaną szkołę, gdzie po wielu remontach i dobudówkach nauka trwała do 2019 roku. W 1916 roku utworzono we wsi polską szkołę, najpierw 1-klasową, a potem 3-klasową. Uczyli w niej: Maria Snitko (19161918), Marian Trypka (1920-1924 - kierownik), Henryk i Władysława Szczudłowscy (od 1924 r.), Michał Karpowicz (1927-1928), Hipolit Węgrzynowicz, Zofia Kowalówna (od 1930 r.), Maria Grunwaldówna (od 1928 r.), Marianna Klimaszewska (1930), Czesław Kulpa (od 1931 r.), Franciszek Rolanowski (1941) i Zofia Jakubowska (do 1942 roku)222.

218 Pamiatnaja kniżka... na 1894 god, s. 210;... na 1899

god, s. 179.

219 Pamiatnaja kniżka... na 1900 god, s. 179;... na 1904

god, s. 237.

220 Pamiatnaja kniżka... na 1908 god, s. 221;... na 1912

god, s. 248.

221 Chełmska Gubernia 1914 r., s. 273. 222 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lu-

Dub

Ryc. 60. Michał Karpowicz, nauczyciel z Duba, fot. z archiwum UG w Krynicach.

Ryc. 61. Kleryk Stefan Fabiański (1912-1939), jeden z pomordowanych 25 września 1939 roku, fot. z archiwum parafii w Dubie.

Ryc. 62. Organista Władysław Wentland, zamordowany w 1939 roku, fot. z archiwum parafii w Dubie.

Ryc. 63. Katarzyna Pawełczuk, wysiedlona z Duba w 1942 roku, zginęła w Oświęcimiu, wg H. Kubicy 2004.

Ta ostatnia uczyła tutaj do wysiedlenia wsi przez Niemców podczas okupacji. Mieszkańcy Duba boleśnie odczuli skutki II wojny światowej. 21 września 1939 roku, podczas walk żołnierzy polskich z Niemcami, spłonęło tu 6 gospodarstw223. Wieczorem 22 września okolice Duba obsadziła Mazowiecka Brygada Kawalerii płk. dypl. Jana Karcza, która po południu dnia następnego udała się przez Komarów i Janówkę w rejon BożawolaRachodoszcze224. Po wycofaniu się Niemców na te tereny przyszli żołnierze radzieccy. Dnia 25 września 1939 roku bojówka komunistów złożona z kilku mieszkańców okolicznych wiosek, za zgodą żołnierzy radzieckich, zamordowała w lesie cześnickim ks. Wiktora Możejkę (1897-1939), dwóch kleryków salezjańskich: Stefana Fabiańskiego i Mikołaja Kapuścińskiego, organistę Władysława Wetlanda i kowala Bolesława Piotrowskiego. Ksiądz Wiktor Możejko otrzymał nominację na proboszcza dubieńskiego zaledwie 3 tygodnie wcześniej (3 września), klerycy znaleźli się tutaj przypadkowo uciekając przed Niemcami, natomiast kowal i organista byli znani oprawcom jako przykładni Polacy. Wszyscy zostali najpierw aresztowani, a potem wyprowadzono ich drogą przez Tomaszówkę i Berestki do lasu cześnickiego. Podczas marszu byli bici pałkami. Na skraju lasu zostali zabici strzałem w głowę, a ich ciała przysypano ziemią w przyleśnym rowie. Dopiero po około 6 tygodniach poszukiwań została odnaleziona ich mogiła przez gajowego Apolinarego Roja, któremu pomogły w tym dwa psy odgrzebując fragment grobu. Po uzyskaniu zezwolenia od Niemców w dniu 16 listopada wszyscy zabici zostali uroczyście pochowani na cmentarzu w Dubie225. W 1940 lub 1941 roku Niemcy przejęli majątek ziemski Andrzeja Kowerskiego i przekazali w administrację volksdeutschowi pochodzącemu z Czech, Francowi Stelli. Słynął on w całej okolicy ze znęcania się nad miejscową ludnością. Wiosną i jesienią 1941 belski 1916-1950.

223 Kronika parafii rzymskokatolickiej w Dubie; Kro-

nika SP w Dubie.

224 L. Głowacki, Działania wojenne..., s. 162, 169. 225 Ł. Kot, Zabili księży, „Niedziela”, nr 40/2014, s. VI;

nr 41/2014, s. VII; nr 42/2014, s. VII.

Dub

Ryc. 64. Uczniowie kl. V z nauczycielką Janiną Mokosiej w 1962 r., fot. z Kroniki SP w Dubie. roku hitlerowcy urządzili we wsi łapanki, w wyniku których najpierw 11, a później 7 osób wywieziono na roboty do Niemiec. Ponadto 4 mieszkańców wywieziono do obozu na Majdanek koło Lublina. Do kolejnej tragedii doszło 19 listopada 1942 roku, gdy Niemcy wymordowali we wsi 10 rodzin żydowskich (85 osób)226. W latach 1942-1944 w Dubie Niemcy zastrzelili 6 Polaków ze wsi Bożydar, Dub i Kotlice227. Podczas przygotowań do napaści na ZSRR, w 1 poł. 1941 roku okupanci zbudowali w Dubie polowe lotnisko, skąd startowały niemieckie bombowce po 22 czerwca 1941 roku, a w kaplicy Rulikowskich na cmentarzu urządzono magazyn amunicji. Lotnisko było czynne stosunkowo krótko, gdyż z chwilą przesunięcia frontu na wschód przestało być przydatne228. Dalsze represje dotknęły mieszkańców Duba 15 grudnia 1942 roku, kiedy okupanci wysiedlili wieś. Wtedy 18 rodzin ukraińskich wywieziono na tereny w okolice Uchań, na226 Kronika SP w Dubie. 227 Biuletyn GKBZHwP, t. IX, Warszawa 1957, s. 236. 228 Kronika SP w Dubie.

tomiast 12 rodzin polskich trafiło „za druty” do Zamościa. We wsi zostały 2 rodziny volksdeutschów, a pozostała ludność uciekła do innych wiosek. Do Duba przywieziono osadników niemieckich, którzy jednak po 3 dniach opuścili wieś i osiedlili się w Zubowicach. W tej sytuacji Niemcy pozwolili Polakom powrócić do wsi. Represje okupanta przyczyniły się do powstania ruchu oporu. Funkcjonował on także na terenie gminy Kotlice, a spory wkład w jego działalności wnieśli także mieszkańcy Duba. Jeden z nich – pchor. Wacław Kliszcz „Bogdan” został pierwszym dowódcą plutonu AK „Orlik” (potem zmienił nazwę na „Wiklina”) w gminie Kotlice. Po jego aresztowaniu w końcu 1942 roku dowódcą oddziału został najpierw plut. Edmund Płoński, a od 15 stycznia 1943 roku plut. Józef Kaczoruk „Ryszard”. W składzie plutonu (od czerwca 1944 r. kompanii) znalazło się wielu partyzantów z Duba229. Przez krótki czas w Dubie znajdowała się siedziba gminy Kotlice, której wójtem był 229 W. Hryniewiecki, My z Zamojszczyzny..., s. 215,

231-235.

Dub

Ryc. 65. Józef Litwiniuk, kierownik/dyrektor szkoły w Dubie, fot. ze zbiorów J. Handziuk.

Ryc. 66. Teresa Urszula Litwiniuk, dyrektorka szkoły w Dubie, fot. ze zbiorów J. Handziuk.

Ryc. 67. Grażyna Kaczor, w latach 2014-2016 dyrektorka szkoły w Dubie oraz w Janówce w latach 1994-1996, fot. ze zbiorów J. Handziuk.

Ryc. 68. Jolanta Handziuk, dyrektorka szkoły w Dubie od 2016 roku, fot. ze zbiorów J. Handziuk.

Władysław Litwińczuk. Jednak po kilku miesiącach została ona przeniesiona do Cześnik, a potem do Miączyna. W początkach okupacji we wsi była czynna szkoła polska, ale nauczycielce Zofii Jakubowskiej nie wolno było uczyć historii, geografii i literatury polskiej. Niemcy pozwolili Ukraińcom otworzyć tu swoją szkołę, natomiast polską placówkę zamknięto ostatecznie w 1942 roku. Po wyzwoleniu wznowiła ona działalność w 1944 roku, jako szkoła 7-klasowa, w budynku ocalałym z pożogi wojennej. Jej kierowniczką została Wanda Serafin (1944-1947), następnie Jan Litwin, notowany na tym stanowisku w latach 1947-1957230. Po nim funkcję kierownika, a od 1972 roku dyrektora sprawowali kolejno: Zbigniew Sytnik (1957-1967), Józef Litwiniuk (1967-1978), Teresa Urszula Litwiniuk (1978-1985), Jadwiga Lewczuk (19851997)231, Roman Kowalczuk (1997-1998), Irena Mazur (1998-2004), Danuta Gromek (2004-2014), Grażyna Kaczor (2014-2016) i od 2016 roku Jolanta Handziuk. Szkołę w Dubie zamknięto 31 sierpnia 2019 r. Istniejący obecnie we wsi kościół drewniany, wybudowany jeszcze w 1777 roku, był po wojnie dwukrotnie gruntownie remontowany: w roku 1953 i w latach 80. W 1953 roku nad nawą zmieniono dach na dwuspadowy. Obecnie nawa jest w rzucie prostokątna, przed nią znajduje się kwadratowa kruchta, a za nawą trójdzielne prezbiterium. Do północnej ściany prezbiterium przylega zakrystia z dobudowanym później małym przedsionkiem. W nawie od zachodu zlokalizowano chór muzyczny wsparty na dwóch kolumnach. Dach nad kruchtą i nawą jest dwuspadowy, nad prezbiterium wieloboczny. Remont z lat 80. dotyczył głównie wnętrza świątyni. W latach 1903-1913 proboszczem dubieńskim był ks. Stanisław Ufnalski, który za udzielanie sakramentów unitom, został przez władze carskie na rok pozbawiony prawa sprawowania obrzędów. Następnie funkcję tę pełnili: ks. Józef Gładysz (1913-1914), ks. Antoni Kutyłło (1914-1917), ks. Jan Żółtowski (1917-1919), ks. Michał Kurczyński 230 APZ, Akta gminy Kotlice 1912-1954. 231 Kronika SP w Dubie.

Dub

Ryc. 69. Grono pedagogiczne szkoły w Dubie, fot. z Kroniki SP w Dubie. (1919-1920), ks. Józef Słowiński (1920-1921), ks. Józef Widawski (1921-1923) i ks. Marcin Płaza (1923-1932). Przed II wojną światową proboszczem był ks. Antoni Bzowski (19321939), a w 1939 roku został nim ks. Wiktor Możejko, którego 25 września 1939 roku zabili miejscowi komuniści232. Administratorem parafii na krótko został ks. Ignacy Roczon, proboszcz sąsiedniej parafii w Zubowicach, ale wkrótce probostwo objął ks. Michał Wąsik (1940-1942), a w latach 1942-1943 posługę pełnił ks. Bazyli Stysło, proboszcz z Gdeszyna. W lipcu 1943 roku Niemcy zabrali kościół katolikom, którzy odzyskali go dopiero po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej. Po II wojnie światowej tutejszymi proboszczami byli kolejno: ks. Ignacy Wachowiak (1944-1945), ks. Edward Szymkiewicz (1945-1948), ks. Michał Krupa (1948-1956), ks. kan. Stanisław Symon (1956-1972), ks. kan. Piotr Kurowski (1972-1974), ks. Jerzy Dziewulski (1975-1982), ks. kan. Józef Tucki (1982-2011), a od 2011 roku ks. Witold Mikulski. 232 M. Zahajkiewicz, Diecezja lubelska. Informator hi-

storyczny i administracyjny, Lublin 1985, s. 347.

Po II wojnie światowej znaczne zmiany zaszły w strukturze własnościowej wsi. Dotychczasowy majątek Kowerskiego został w znacznej części rozparcelowany pomiędzy pracowników folwarku i chłopów małorolnych, a resztówkę przejęły Państwowe Nieruchomości Ziemskie. W 1951 roku powstał PGR, który włączono do Zespołu PGR w Pukarzowie, następnie trafił do Inspektoratu PGR Tomaszów Lubelski z siedzibą w Machnowie, potem do Państwowego Ośrodka Hodowli Zarodowej w Tarnawatce i wreszcie do PGR w Miączynie. Ostatnim, ale długoletnim kierownikiem tego gospodarstwa był Jan Franc233. Liczne zmiany organizacyjne nie wpływały dodatnio na rozwój tutejszego gospodarstwa. Zabudowania dworskie popadły w ruinę i w końcu lat 60. rozebrano murowany dwór (do końca mieszkał w nim ostatni rządca majątku – Woźniak), natomiast w latach 70. rozebrano większość murowanych i drewnianych zabudowań gospodarczych. W 2007 roku ziemię po dawnym PGR kupili Wioletta i Andrzej Cyburowie. Do majątku dubieńskiego należały także stawy rybne przejęte po II wojnie światowej 233 Informacja ustna Jan Franc z Duba.

Dub

ks. Marcin Płaza

Ks. Bazyli Stysło

Ks. Ignacy Wachowiak

Ks. Edward Szymkiewicz

Ks. Michał Krupa

Ks. Stanisław Symon

Ks. Piotr Kurowski

Ks. Józef Tucki

Ks. Witold Mikulski

Ryc. 70. Proboszczowie rzymskokatolickiej parafii w Dubie, fot. z Kroniki parafii w Dubie. przez Państwowe Nieruchomości Ziemskie. Potem włączono je do Państwowego Gospodarstwa Rybackiego w Topornicy. Obecnie ich właścicielem jest Agencja Rolna Skarbu Państwa, a dzierżawi je Zbigniew Parol. Przez krótki okres funkcjonowała w Dubie w 2 poł. lat 40. gorzelnia, której kierownikiem był Jaworski. Wchodziła ona w skład majątku Gminnej Spółdzielni Chłopskiej w Kotlicach234. Znaczące zmiany nastąpiły na wsi w 1961 roku, kiedy wybudowano tutaj drogę utwardzoną do Zubowic, w 1968 roku miejscowość zelektryfikowano235, a w 2014 roku

234 APZ, Akta gminy Kotlice 1890-1954. 235 A. Kupiec-Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miej-

zbudowano magistralę światłowodową. Pod koniec lat 50. zorganizowano we wsi Kółko Rolnicze, a jego prezesem został Mieczysław Przybylski. W 1974 roku Kółko włączono do SKR Komarów z siedzibą w Zubowicach, ale w Dubie funkcjonowała baza ZUM-u, której kierownikiem był Tadeusz Bogusz. Okresu międzywojennego sięgają we wsi tradycje strażackie. W 1926 roku z inicjatywy Jana Szczudłowskiego powstała jednostka OSP, która w 1936 roku wybudowała remizę strażacką. Tego samego roku podczas pożaru w Dubie spłonęła obora dworska wraz z nascowości gminy Komarów Osada, powiat zamojski, Komarów-Zamość 2003, s. 33-34.

Dub

Ryc. 71. Drużyna OSP z Duba z ks. W. Mikulskim i wójtem W. Sieńkowską, fot. z Kroniki gminnej OSP w Komarowie-Osadzie. rzędziami oraz 16 gospodarstw236. Funkcję prezesa OSP w Dubie pełnili kolejno: Marcin Rajtar (1926-1939), Wojciech Łaba (19391942), Julian Dudziak (1944-1950), Franciszek Ryzak (1950-1955), Karol Borkowski (1955-1962), Tadeusz Dłuś (1962-1979), Adam Dec (1979-1980), Tadeusz Bogusz (od 1980 r.)237, potem Krzysztof Romańczuk i obecnie Dariusz Panas. Ważnym obiektem we wsi był sklep spożywczy należący do Gminnej Spółdzielni. Sprzedawał w nim najpierw Feliks Tusk, a potem Michał Buczny. Ten ostatni na początku lat 90. odkupił obiekt od GS i dalej prowadził go prywatnie. Potem placówkę przejęły jego dzieci. Z końcem 2018 roku sklep został zlikwidowany238. Pierwsze Koło Gospodyń Wiejskich założono w Dubie w 1973 roku, a jego przewodniczącą została Marcela Zając. Koło obok kursów doskonalenia gospodyń prowadziło także wypożyczalnię naczyń i opiekę nad 236 M. Skiba, Straże pożarne..., s. 54-55. 237 Tamże, s. 55. 238 Informacja ustna Tadeusz Bogusz z Duba.

Ryc. 72. Marcela Zając, przewodnicząca KGW w Dubie, fot. ze zbiorów M. Zając. nią sprawowała Kazimiera Błotniak. Koło to funkcjonowało do około połowy lat 80. XX wieku239. W 2010 roku zostało ono reaktywowane, a jego przewodniczącą została Marzena Wyskiel. Pomocnym dla miejscowych rolników był Punkt Skupu Buraków Cukrowych, który funkcjonował tutaj od 1964 do 2006 roku240. Ważną rolę w życiu społecznym wsi odgrywali i nadal odgrywają sołtysi pełniąc rolę najniższego szczebla administracji. Funkcję 239 Informacja ustna Marcela Zając z Duba. 240 B. Mardofel, 50 lat Cukrowni Werbkowice, Zamość

2013, s. 64-65.

Dub

Ryc. 73. Koło Gospodyń Wiejskich z Duba, fot. z archiwum SOK w Komarowie-Osadzie.

Ryc. 74. Budynek wagi Terenowego Punktu Skupu Buraków w Dubie, widok z około 2008 r. tę w Dubie sprawowali kolejno: Bolesław Piotrowski (do 1939 r.), Karol Borkowski (1944-1946)241, Michał Śleboda, Stanisław 241 F. Szczepaniuk, Działalność i organizacja admini-

stracji państwowej w latach 1944-1950 w powiecie tomaszowskim, Lublin 1977, mps mgr na UMCS w Lublinie, s. 88.

Borkowski, Janina Winnik i obecnie Andrzej Szeremeta. Obecnie Dub to średniej wielkości wieś, która pod koniec 2002 roku liczyła 369 mieszkańców oraz 1390,37 ha powierzchni.

DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY KOMARÓW-OSADA POWIAT ZAMOJSKI

W ramach serii wydawniczej DZIEJE GMIN ZAMOJSZCZYZNY ukazały się:

Anna Kupiec-Niedźwiedź Józef Niedźwiedź

Dzieje miejscowości gminy Komarów-Osada powiat zamojski

ISBN 978-83-7825-129-3

DZIEJE GMIN ZAMOJSZCZYZNY

TOM I