Dzieje miejscowości gminy Ulhówek, powiat tomaszowski by Ewa I

Tom 1. A. Kupiec-Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Komarów Osada, powiat zamojski, Komarów-Zamość 2003 Tom 2. J. Frykowski, E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Łaszczów, powiat tomaszowski, Łaszczów-Zamość 2004 Tom 3. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Siudak, Dzieje miejscowości gminy Miączyn, powiat zamojski, Miączyn-Zamość 2005 Tom 4. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, U. Nowakowska, Dzieje miejscowości gminy Dołhobyczów, powiat hrubieszowski, Dołhobyczów-Zamość 2006 Tom 5. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, E. Prusicka-Kołcon, L. Szopiński, M. Kołcon, Dzieje miejscowości gminy Mircze, powiat hrubieszowski, Mircze-Zamość 2008 Tom 6. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Frykowski, Dzieje miejscowości gminy Tyszowce, powiat tomaszowski, Tyszowce-Zamość 2008 Tom 7. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Siudak, Dzieje miejscowości gminy Skierbieszów, powiat zamojski, Skierbieszów-Zamość, wyd. I 2009, wyd. II 2015 Tom 8. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Siudak, Dzieje miejscowości gminy Werbkowice, powiat hrubieszowski, Werbkowice-Zamość 2009 Tom 9. E. Banasiewicz-Szykuła, J. Niedźwiedź, A. Szykuła-Żygawska, B. Szykuła, Dzieje miejscowości gminy Łabunie, powiat zamojski, Łabunie-Zamość 2010 Tom 10. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, J. Kalisz, J. Panasiewicz, Dzieje miejscowości gminy Hrubieszów, powiat hrubieszowski, HrubieszówZamość 2010 Tom 11. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Grabowiec, powiat zamojski, Grabowiec-Zamość 2011 Tom 12. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, E. Stąsiek - Witkowska, Dzieje miejscowości gminy Telatyn, powiat tomaszowski, Telatyn-Zamość 2011 Tom 13. E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Trzeszczany, powiat hrubieszowski, Trzeszczany -Zamość 2012 Tom 14. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, U. Nowakowska, Dzieje miejscowości gminy Krynice, powiat tomaszowski, Krynice-Zamość 2013 Tom 15. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, B. Typek, Dzieje miejscowości gminy Rachanie, powiat tomaszowski, Rachanie-Zamość 2013

DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY ULHÓWEK POWIAT TOMASZOWSKI

W ramach serii wydawniczej DZIEJE GMIN ZAMOJSZCZYZNY ukazały się:

Ewa Niedźwiedź Józef Niedźwiedź Mariusz Skorniewski Łukasz Kłębek

Dzieje miejscowości gminy Ulhówek powiat tomaszowski

ISBN 978-83-62033-28-7

Operacja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Osi 4 LEADER Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 – 2013 w ramach Działania 4.1/413 Wdrażanie Lokalnych Strategii Rozwoju dla małych projektów, tj. operacji, które nie odpowiadają warunkom przyznania pomocy w ramach działania Osi 3, ale przyczyniają się do osiągnięcia celów tej osi. EGZEMPLARZ BEZPŁATNY

DZIEJE GMIN ZAMOJSZCZYZNY TOM XVI

DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY ULHÓWEK POWIAT TOMASZOWSKI

Ewa Niedźwiedź Józef Niedźwiedź Mariusz Skorniewski Łukasz Kłębek

DZIEJE MIEJSCOWOŚCI GMINY ULHÓWEK POWIAT TOMASZOWSKI

Ulhówek - Zamość 2015

ISBN 978-83-7825-021-0 Wydanie II uzupełnione

Urząd Gminy Ulhówek

JN- Profil www.jozefniedzwiedz.cba.pl AKAPIT sp. z o.o. www.drukarniaakapit.pl

Druk: Drukarnia AKAPIT sp. z o.o. ul. Węglowa 3 20-481 Lublin Na okładce: kościół w Rzeplinie i kościół w Żernikach, dawna cerkiew – fotografie z zasobów Urzędu Gminy Ulhówek oraz pomnik Artura Grottgera i Wandy Monne w Dyniskach- fot. Tomasz Piątkowski z Ulhówka., fragment mapy F. von Miega, Karte des Königreichs Galizien und Lodomerien, 1: 28 800, 1779-1782, Kriegsarchiv w Wiedniu, rps B. IXa 390, mikrofilm NID w Warszawie, fot. Z. Dubiel 1985.

Spis treści

Wstęp........................................................................................................................................... 7 I. Położenie geograficzne i klimat.................................................................................... 9 II. Rys historyczny.................................................................................................................11 A. Czasy najdawniejsze................................................................................................11 B. Okres wczesnohistoryczny (VI - poł. XIII w.)............................................16 C. Okres historyczny (poł. XIII-XVIII w.)...........................................................21 D. Okres nowożytny i współczesny (XIX-XXI w.)..........................................30 III. Dzieje miejscowości......................................................................................................53 BUDYNIN..............................................................................................................................53 DĘBINA.................................................................................................................................62 DĘBINA-OSADA.................................................................................................................64 DYNISKA .............................................................................................................................67 HUBINEK..............................................................................................................................79 KORCZMIN...........................................................................................................................87 KORCZMIN-OSADA..........................................................................................................97 KRZEWICA...........................................................................................................................98 MACHNÓWEK................................................................................................................. 105 MAGDALENKA................................................................................................................ 112 OSERDÓW......................................................................................................................... 119 PODLODÓW .................................................................................................................... 124 ROKITNO........................................................................................................................... 126 RZECZYCA......................................................................................................................... 132 RZEPLIN ........................................................................................................................... 139 RZEPLIN-OSADA............................................................................................................ 148 SZCZEPIATYN.................................................................................................................. 150 SZCZEPIATYN-OSADA................................................................................................. 157 TARNOSZYN..................................................................................................................... 160 ULHÓWEK........................................................................................................................ 175 WASYLÓW........................................................................................................................ 196 WASYLÓW WIELKI ...................................................................................................... 197 ŻERNIKI............................................................................................................................. 206 IV. Wykaz skrótów............................................................................................................. 215 V. Źródła................................................................................................................................. 216 VI. Indeks nazwisk............................................................................................................. 224 VII. Mapy i fotografie........................................................................................................ 241

w Ulhówku, ale w Hubinku była nadal baza maszynowa. Dopiero pod koniec lat 90. kółko zostało całkowicie zlikwidowane351. Ważnym obiektem dla mieszkańców wsi był sklep mieszczący się w drewnianym budynku szkolnym. Należał on do GS w Ulhówku, a sprzedawali w nim m.in.: Henryk Działa, Lucyna Mokrzycka, Stanisława Ozdoba, Jan Kruk (1970) i Eugenia Pełka. Na początku lat 90. sklep ten przejął Adam Predko, który prowadził działalność handlową do około 2006 roku, kiedy placówkę zlikwidowano. Od 2. połowy lat 50. we wsi istniał Punkt Skupu Mleka, początkowo w domu prywatnym u Władysława Patry. Około 1960 roku zbudowano murowany budynek, gdzie skup prowadzili kolejno: Jan Lisecki, Jan Suszek, Stanisława Mokrzecka, ponownie Jan Suszek, Witold Ratowski, Jan Wajda i Jacek Mielniczuk. W 2011 roku skup mleka zlikwidowano. Około 2001 roku zbudowano we wsi wodociąg. W 2002 roku powstało gospodarstwo rybackie „Dar-Ryb” Dariusza Harasiuka. Hodowla ryb prowadzona jest na stawach o powierzchni ponad 40 ha. Jeden ze stawów od 2009 roku udostępniony jest do łowienia wędkarzom. Można tutaj złowić m.in. karpie, sumy oraz amury. W 2012 roku zrealizowano kolejną ważną inwestycję – wybudowano nową drogę asfaltową z Hubinka do Szlatyna. Animatorem życia kulturalnego we wsi jest założone w 1963 roku Koło Gospodyń Wiejskich, którego wieloletnią przewodniczącą była Feliksa Lisecka. Od 2007 roku na czele KGW stoi Maria Rechul. Koło organizuje kursy dokształcające: pieczenia, gotowania, masarski, kroju i szycia oraz zabawy taneczne i wycieczki krajoznawcze. Znaczącą rolę we wsi odgrywali sołtysi. Pierwszym powojennym sołtysem we wsi był Mykita Hachuła, który pełnił swą funkcję do 1947 roku352. Jego następcami na tym stanowisku byli kolejno: Paweł Lisecki, Skiejka, Józef Bałka, Jan Kruk, Jan Suczek, Jan Wajda, Ewa Mielniczuk i Danuta Rudnik. Obecnie jest nim Mariusz Lisecki. Hubinek to niewielka wieś o powierzchni 559,51 ha, która w połowie 2014 roku liczyła 222 mieszkańców. 351 Informacja Jana Kruka z Hubinka. 352 APZ, Gmina Ulhówek, Prezydium…, s. 1.

KORCZMIN

Wieś położona na południowym skraju gminy Ulhówek, nad rzeką Rzeczyca, w obrębie Równiny Bełskiej. Teren miejscowości był już zasiedlony w pradziejach, a świadczą o tym zabytki odkryte w wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski na 37 punktach osadniczych (stanowiskach archeologicznych)353. Najstarsze ślady osadnictwa w postaci kilkunastu ułamków naczyń, dwóch krzemiennych wiórowców i odłupka krzemiennego pochodzą ze środkowego neolitu i można je łączyć z kulturą lubelsko-wołyńską (4700-3400 r. p. Chr.). Dalsze, nieco liczniejsze materiały: fragmenty ceramiki, fragment krzemiennego rdzenia odłupkowego i 1 odłupek krzemienny stanowią pozostałość po osadnictwie ludności kultury pucharów lejkowatych (4200-2900 p. Chr.). Zapewne także do tej kultury można zaliczyć część materiałów określonych ogólnie jako neolityczne, a wśród nich ułamki naczyń glinianych oraz wyroby krzemienne: 3 wiórki, siekierkę i fragmenty 4 wiórowców354. Dość licznie na terenie wsi reprezentowane jest osadnictwo z wczesnej epoki brązu (2200-1200 r. p. Chr.), bez bliższej przynależności kulturowej, którego ceramika występuje na 18 stanowiskach. Zabytki te prawdopodobnie należą do dwu istniejących wówczas kultur: mierzanowickiej (2200-1600 r. p. Chr.) i strzyżowskiej (1750-1600 r. p. Chr.), gdyż ich ślady zarejestrowano na terenach sąsiednich. Kilka dalszych stanowisk datowanych jest na środkową i późną epokę brązu, a reprezentuje je ceramika związana z kulturą trzciniecką (1600-1200 r. p. Chr.) i łużycką (1200-650 r. p. Chr.). Młodszy chronologicznie materiał ceramiczny datowany jest na okres rzymski (I-V w.) i należy go przypisać ludności kultury przeworskiej (I w. p. Chr.– 353 S. Kadrow, E. Banasiewicz 1987, Dokumentacja

z badań AZP na obszarze 94-94, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; A. Barłowska, E. Banasiewicz 1987, Dokumentacja z badań AZP na obszarze 95-94, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 354 I. Kutyłowska, Materiały archeologiczne w zbiorach Muzeum Regionalnego w Tomaszowie Lubelskim, „Studia i Materiały Lubelskie”, t. VI/1972, s. 141; Zabytki ze zbiorów MR w Tomaszowie Lub.

Korczmin

Ryc. 72. Wojciech Poletyło, właściciel Korczmina, ze zbiorów Muzeum Ziemi Chełmskiej w Chełmie, fot. G. Zabłocki.

Ryc. 73. Anna z Kuczewskich Poletyło, żona Wojciecha, ze zbiorów Muzeum Ziemi Chełmskiej w Chełmie, fot. G. Zabłocki.

V w.), a być może także wielbarskiej (III-połowa V w.). Najwięcej materiałów, wyłącznie ułamków naczyń glinianych, związanych jest z okresem wczesnośredniowiecznym, które znaleziono na 19 stanowiskach. W większości były one ogólnie datowane na ten okres, a część zaliczono do XI-XII wieku. Osadnictwo wczesnośredniowieczne należy łączyć z ludnością słowiańską. Pierwsza wzmianka o Korczminie pochodzi z roku 1466. W latach 1466-1473 występował w dokumentach Mikołaj z Korczmina, który według rejestru poborowego w 1472 roku posiadał tu 6 i 1/2 łana użytków, karczmę oraz młyn [wodny]355. Jego córka Anna była żoną Marka z Gródka356. Rejestr poborowy z 1531 roku notował tu 3 łany użytków, nieczynną cerkiew i młyn o 1 kole357. W 1572 roku właścicielem wsi był Melchior Korczmiński herbu Korczak358. Wkrótce jednak nastąpiła zmiana właściciela i w 1578 roku nieznana z imienia Goździowa herbu Gozdawa posiadała w Korczminie 4 i 1/2 łana użytków, 2 zagrodników z ziemią i 3 komorników. Na jej części zbudowano drewnianą cerkiew359. Część wsi pod koniec XVI wieku musiał posiadać także Piotr Korczmiński, którego córka Anna, żona Mikołaja Pieczyhojskiego sprzedała swoją część Korczmina w 1620 roku Bartłomiejowi Bełżyckiemu herbu Jastrzębiec 360 . Ich syn Franciszek Bełżecki, żonaty z Zofią Agnieszką z Korczmińskich, córką Stanisława i Krystyny z Czechowskich, odziedziczył po nich Korczmin. Franciszek zmarł w 1652 roku, a wieś przejął [zapewne w części] Stanisław Bartłomiej Bełżecki (zm. 1697), podczaszy czernihowski i pisarz grodzki bełski, żonaty z Teresą z Chocimskich361. Około połowy XVII wieku część wsi należała do Jana Zaborowskiego, żonatego z Zofią Agnieszką z Bełżeckich. Kolejny właściciel Jan Stanisław Drużbiński (zm. 1718) herbu Junosza, był synem Gabriela, 355 A. Janeczek, A. Świeżawski, Rejestr poboru łano-

wego..., s. 4. 356 A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 353. 357 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., s. 244. 358 W. Bondyra, Słownik historyczny..., s. 56. 359 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., s. 205. 360 A. Boniecki, Herbarz polski, t. XI, s. 138, t. XVI, s. 99. 361 A. Boniecki, Herbarz polski, uzupełnienia s. 99-100.

Korczmin a ożenił się z Zofią z Łaszczów. W 1668 roku sprzedał on Korczmin [część?] Brzozowskiemu362. W 1676 roku część wsi należała do Aleksandra Stanisława Bełżeckiego, wojewody podolskiego, który uczynił fundację dla dominikanów bełskich i ubezpieczył ją na dobrach Korczmin363. Przed 1716 rokiem część Korczmina należała prawdopodobnie do Jerzego Porwanieckiego (zm. 1716) herbu Korczak364. Według wizytacji kanonicznych cerkwi korczmińskiej współwłaścicielami wsi w XVIII wieku byli: Józef Trzebuchowski herbu Ogończyk z Korczmina i Kalnikowa (1731), stolnik bracławski, Adam Bełżecki herbu Jastrzębiec (1739), kasztelan bełski i Aleksander Świeżawski herbu Paprzyca (1739), starosta cudnowski365. Ten ostatni był żonaty trzykrotnie, pierwszy raz z Elżbietą z Dramińskich herbu Suchekomnaty, drugi raz z Elżbietą z Blinowskich herbu Ostoja i trzeci raz z Marianną ze Strzemeskich herbu Lubicz. Swoje dobra sprzedał w 1781 roku Piotrowi Lubowieckiemu i Wojciechowi Poletyle za 400 000 zł366. Zapewne Korczmin i Krzewicę przejął wtedy Wojciech Poletyło herbu Trzywdar, żonaty pierwszy raz z Marianną z Gruszeckich, drugi raz z Anną z Kuczewskich, a trzeci raz z Maryanną z Błazowskich, wdową po Świeżawskim. Inny współwłaściciel Adam Bełżecki, kasztelan bełski był później wojewodą podolskim. Po nim dziedziczył Korczmin Adam Antoni Bełżecki, żonaty pierwszy raz z Heleną z Wielhorskich herbu Kierdeja, później z Dorotą z Bełżeckich, a po raz trzeci z Anną z Trzebuchowskich367. W 2 połowie XVIII wieku wieś posiadali książęta Sułkowscy (1762-1766) i księżna Lutkowska w 1774 roku368. Na mapie F. von Miega z lat 1779-1782 widnieją w Korczminie: dwór z folwarkiem, cerkiew, karczma i młyn wodny. W tym czasie Korczmin z dworem należał do Franciszka Świeżawskiego (zm. po 1792) herbu Paprzyca, 362 A. Boniecki, Herbarz polski, t. V, s. 48. 363 J. A. Wadowski, Kościoły diecezji ..., s. 334-335. 364 M. Wolski, Urzędnicy wołyńscy XIV-XVIII wieku,

Kórnik 2007, s. 177. 365 APL, ChKGK, nr 105, s. 93-94 v. 366 A. Świeżawski, Świeżawscy herbu Paprzyca..., errata. 367 W. Bondyra, Reprezentacja sejmowa..., s. 104. 368 APL, ChKGK, nr 110, s. 595 i nr 113, s. 3.

wojskiego bełskiego369, żonatego z Maryanną z Błazowskich. Po jego śmierci żona wyszła za mąż za Wojciecha Poletyłę (1734-1809), syna Macieja oraz Klary z Pietrszków i zapewne wniosła mu majątek w posagu. Część wsi posiadali także Józef i Julianna z Raczyńskich Jasińscy. Julianna w 1818 roku sprzedała tę część370, zapewne Poletyle. Wówczas prawdopodobnie nastąpiło scalenie dóbr. Następnie Korczmin odziedziczył ich syn Wincenty Poletyło (zm. 1820), żonaty z Eufrozyną z Karszów herbu Roch, a potem dobra przejął syn tych ostatnich Seweryn, żonaty z Wandą z Rogozińskich. Seweryn i Wanda mieli dwie córki: Malwinę, żonę Zygmunta Bielskiego (1843-1930) herbu Jelita i Olgę (1841-1909) zamężną za Karolem Komorowskim (1838-1901) herbu Korczak, szambelanem rządu austriackiego 371 . Według wykazu w 1853 roku dobra w całości należały do Seweryna Poletyło, a w 1860 roku w połowie władały nim obie córki Seweryna, wówczas jeszcze zapewne panny, natomiast drugą połowę posiadał Tytus Kielanowski herbu Pobóg372. W 1868 roku właścicielką folwarku w Korczminie o powierzchni 1370 mórg, w tym 459 mórg ziemi ornej, 114 mórg łąk i ogrodów, 4 morgi pastwisk i 813 mórg lasu – była Felicja Serwatowska. Część włościańska (chłopska) część liczyła: 1072 morgi ziemi, w tym 874 morgi ziemi ornej, 174 morgi łąk i 24 morgi pastwisk. W 1880 roku było tutaj 887 mieszkańców. Istniał wówczas we wsi dwór, folwark, młyn wodny o 2 kamieniach i szkoła elementarna. Obok rolników funkcjonowali rzemieślnicy: kowal, szewc, stelmach i kilku tkaczy373. Na początku XX wieku Korczmin był dużą miejscowością. Spis z 1921 roku wykazywał we wsi 190 domów oraz 1026 mieszkańców, w tym 11 Żydów i 889 Ukraińców, natomiast w folwarku było 9 domów i 55 mieszkańców, 369 W. Bondyra, Reprezentacja sejmowa..., s. 200. 370 Muzeum Stanisława Staszica w Pile, Sumariusz akt

Wincentego Gostkowskiego [1811-1824], sygn. AH 1216, nr 303. 371 W. Tarnas, Kraśniczyn. Dzieje..., s. 667. 372 Handbuch des Lemberger Statthaltrei Gabiets für des Jahr 1860, s. 431. 373 SGKP, t. IV, s. 393-394.

Korczmin

Ryc. 74. Drewniana cerkiew z Korczmina przed renowacją, lata 60. XX w., wg KZSzwP. w tym 24 Ukraińców i 4 Żydów374. Jeszcze w 1928 roku właścicielką części dóbr o powierzchni 689 mórg była Felicja Serwatowska, natomiast 1072 morgi należały do Feliksy Dzieduszyckiej375. Obok dworu działała gorzelnia widoczna na mapie WIG z 1938 roku, która należała do Feliksy Dzieduszyckiej. Ludność zajmowała się głównie rolnictwem, ale było we wsi kilku rzemieślników: cieśla I. Dubyk, fryzjer K. Lisiński, kołodziej F. Lisiński, kowal M. Myśliczuk, stolarz P. Moroz i zegarmistrz M. Cioch. Funkcjonowała tutaj kooperatywa „Jedność” oraz sklep z wyrobami tytoniowymi należący do J. Akselrada376. We wsi od 1909 roku istniała czytelnia im. M. Kaczkowskiego ulokowana w domu diaka. Druga czytelnia Towarzystwa „Proświta” założona jeszcze w 1889 roku mieściła się od ok. 1930 roku w zbudowanym wówczas Domu Narodowym. Kierownikami czytelni byli m.in. Iwan Czerewko, Stepan Prystupa, Tymoteusz 374 Skorowidz ..., t. XIII, s. 35-36. 375 Księga Adresowa 1928, s. 691; T. Epsztein.

S. Górzyński, Spis ziemian ..., s. 48. 376 Księga Adresowa 1928, s. 691.

Berezowskij377. W budynku Domu Narodowego swoje pomieszczenia zajmowała mleczarnia i kooperatywa, kółko teatralne, chór cerkiewny prowadzony przez Piotra Brodiuka378, koło „Silskoho Hospodara” oraz Związku Ukrainek379. W okresie okupacji niemieckiej w latach 1940-1944 w miejscowości istniało Ukraińskie Towarzystwo Oświatowe. W okresie międzywojennym w Korczminie funkcjonowała szkoła elementarna z dwoma klasami z nauczaniem w języku ukraińskim i jedną klasą z językiem polskim380. Niestety budynek szkolny zlokalizowany przy cerkwi spłonął przed 1939 rokiem. Po pożarze placówki lekcje początkowo odbywały się w domach prywatnych, a następnie w czytelni „Proświty”381. W latach 1939-1944 była to szkoła ukraińska. W skład miejscowości wchodziła również Kolonia Korczmin, w większości zamieszkała głównie przez ludność polską, osiadłą tutaj w końcu XIX wieku oraz w okresie międzywojennym, która przybyła w większości z krakowskiego. Znaczna część mieszkańców Kolonii zatrudniona była w majątku Feliksy Dzieduszyckiej. Obok Polaków mieszkało tu także 5 rodzin ukraińskich. Ludność rzymskokatolicka z Kolonii Korczmin należała do parafii w Machnówku. W kolonii do 1939 roku funkcjonowała szkoła z wykładowym językiem polskim oraz organizacja społeczno-wychowawcza „Strzelec”, gromadząca młodzież polską również ze Staj i Korczowa. Na terenie kolonii lokowana była dworska leśniczówka, gdzie leśniczym był Bronisław Grochal, a gajowym Filip Kurpisz382. Według W. Kubijowicza w 1939 roku ludność Korczmina liczyła około 1170 osób, w tym 990 Ukraińców, 170 Polaków zamieszkałych w większości w Kolonii Korczmin oraz 10 Żydów383. W okresie międzywojennym w miejscowości znajdował się posterunek Policji Państwowej tzw. granatowej. Pod koniec 377 A. Leskiw- Kit, Zakerzonski doli, Spohad pro seło

Korczmin, Toronto 2002, s. 13. 378 Informacja ustna Eugeniusza Brodiuka z Elbląga. 379 A. Saładiak, Pamiątki i zabytki ..., s. 331; P. Antoniak, J. Chodor, W. Słobodian, Zapomniane pogranicze..., s. 23-25. 380 Tamże, s. 23. 381 A. Leskiw-Kit, Zakerzonski doli …, s. 11. 382 Informacja ustna Janiny Senetry z Korczmina. 383 V. Kubijowić, Etnic Groups ..., s. 64; Kronika Parafii w Machnówku, s. 19.

Korczmin

Ryc. 75. Paroch Dymitr Bachiwski poświęca chorągwie przy cerkwi w Korczminie, wg A. Leskiw-Kit. 1939 roku powstał w Korczminie komisariat policji ukraińskiej na czele z komendantem Włodzimierzem Krukiem384. Posterunek ten funkcjonował przypuszczalnie do 1941 roku, kiedy utworzono podobny w Szczepiatynie. Tragiczny dla wszystkich mieszkańców Korczmina okazał się okres II wojny światowej. W dniu 19 marca 1944 roku oddziały UNS-UPA spaliły częściowo Kolonię Korczmin oraz zamordowały 7 jej mieszkańców385. Łącznie w wyniku działań Niemców i nacjonalistów ukraińskich do 1947 roku zginęło 19 polskich mieszkańców wsi386. Straty wśród ludności ukraińskiej z lat 1945-47 w większości przypadków były wynikiem konfrontacji pomiędzy UPA, a NKWD, MO i WP oraz wynikiem działalności band ra‑ bunkowych387. 384 B. Huk (red.), Zakerzonnia ..., s. 45. 385 APZ, Starostwo powiatowe…, s. 39; G. Motyka, Tak

było w Bieszczadach, walki polsko-ukraińskie 19431948, Warszawa 1999, s. 193. 386 S. Siekierka, H. Komański, K. Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939-1947, Wrocław 2006. 387 Straty wśród ukraińskiej ludności cywilnej dokładnie nie są znane. Dostępne źródła historyczne nie po-

W kwietniu 1946 roku ludność ukraińska została wysiedlona, częściowo na ziemie zabużańskie w okolice Lwowa i Tarnopola, a w dniach 25-30 czerwca i 16-20 lipca 1947 roku 392 mieszkańców wsi przesiedlono na tzw. Ziemie Zachodnie. W odwecie w połowie sierpnia 1947 roku oddział UPA ponownie spalił częściowo wieś388, wówczas zasiedloną już przez ludność polską, przybyłą w większości z województw: krakowskiego, lubelskiego i rzeszowskiego. Z pożogi wojennej ocalała cerkiew w Korczminie, wzmiankowana pierwszy raz w roku 1531. Wymieniają ją także późniejsze źródła z XVI i początku XVII wieku389. W 1762 roku cerkiew drewniana p.w. Trzech Króli w Korczminie należała do dekanatu bełskiego390. Pierwsi kapłani nie są znani. W 1726 roku tutejszym duchownym był ks. Teodor Kondratkiewicz391, w 1766 roku ks. Grzegorz Kondratkiewicz392, a w XIX wieku posługę dają dokładnej jej liczby. Nieodzownym staje się więc dogłębna kwerenda historyczna. 388 J. Wysocki, Ukraińcy na Lubelszczyźnie..., s. 60. 389 A. Gil, Prawosławna eparchia..., s. 229. 390 W. Kołbuk, Kościoły wschodnie..., s. 305. 391 APL, ChKGK, nr 103, s. 16. 392 APL, ChKGK, nr 113, s. 15-16.

Korczmin

Ryc. 76. Rzut cerkwi w Korczminie, wg J. Góraka 1984.

Ryc. 77. Ksiądz mitrat Stefan Batruch, proboszcz greckokatolickiej parafii w Lublinie. kapłańską przy tej cerkwi pełnili kolejno: ks. Jan Zborowski (do 1828 r.), ks. Jan Tryłowski (1828-1837), dziekan bełski, ks. Cyryl Tryłowski (1837-1846), ks. Hieronim Lewicki (1846-1878), ks. Filemon Podoliński (18781879), ks. Mikołaj Bula (1879-1884), ks. Jan Czerewko (1885-1925), ks. Włodzimierz Maciuk (1925-1926) i ks. Dymitr Bachiwski (1926-1946)393. Obecnie istniejącą świątynię wybudowano, według najnowszych danych, w 1658 roku, ale potem wielokrotnie była remonto393 D. Blazejowskyj, Historical Sematism of The Epar-

chy of Peremysl including The Apostolic Administration Lemkivscyna (1828-1939), Lviv 1995, s. 236.

wana. Jest to budowla drewniana, orientowana, o konstrukcji zrębowej, przykryta kopułą na ośmiobocznym tamburze. Jej fundamenty posadowiono na wbitych w ziemię palach dębowych. Do roku 1947 była to czynna cerkiew unicka. W latach 1947-1951 świątynia stała nieużytkowana, potem do 1953 pełniła funkcję kościoła filialnego parafii w Machnówku394. Od 1953 roku, po odbudowie kościoła parafialnego w Machnówku, użytkowana była okazjonalnie, najczęściej podczas odpustów, a od 1963 roku stała całkowicie nieużytkowana i niszczała, popadając stopniowo w ruinę. Dopiero w 1990 roku cerkiew przejęła Społeczna Komisja Opieki nad Zabytkami Sztuki Cerkiewnej, która uzyskała zgodę na realizację prac remontowych. W tym roku zdemontowano prezbiterium i babiniec. W 1992 roku ruiny cerkwi zostały wpisane do rejestru zabytków województwa zamojskiego, a w roku następnym rozpoczęto właściwy remont. Najpierw cerkiew rozebrano, wymieniono elementy zniszczone i zakonserwowano pozostałe, a w 1994 roku rozpoczęto jej ponowne wznoszenie. Ze względu na brak odpowiednich funduszy w latach 1998-2001 roboty przerwano. W 2002 roku Starosta Tomaszowski przekazał cerkiew parafii greckokatolickiej w Lublinie, której proboszczem jest ks. dr Stefan 394 Informacja ustna Janiny Senetry.

Korczmin Batruch. Remont obiektu zakończono latem 2004 roku. 28 sierpnia tego roku rekonsekracji cerkwi dokonał abp Jan Martyniak, metropolita przemysko-warszawski. Przy cerkwi w połowie XIX wieku lokowana była dzwonnica o konstrukcji słupowo-ramowej. Po II wojnie światowej została jednak częściowo zniszczona i ostatecznie rozebrana w 1976 roku395. Bardzo ważny element dawnego wyposażenia świątyni stanowiła XVII-wieczna ikona Matki Bożej zwanej Korczmińską. Była ona czczona przez grekokatolików do czasu ich deportacji w latach 1946-1947. Szczęśliwie jednak przetrwała wszelkie zawieruchy (nie tylko wojenne), bardzo zniszczona została odrestaurowana i obecnie znajduje się w cerkwi parafialnej w Lublinie, na terenie Muzeum Wsi Lubelskiej. Jej wierna kopia wykonana przez rodzinę Melnyków ze Lwowa znajduje się w cerkwi korczmińskiej396. Wyposażenie świątyni częściowo zostało rozkradzione, a część znajduje się w Muzeum Okręgowym w Lublinie i cerkwi przeniesionej z Tarnoszyna do Muzeum Wsi Lubelskiej397. Na terenie Kolonii Korczmin znajdowała się dawniej kaplica unicka p.w. Najświętszej Marii Panny, zbudowana w 1862 roku przez miejscowych tkaczy398. Była ona usytuowana pod lasem, na południe od wsi. Miejsce to było celem pielgrzymek mieszkańców Korczmina oraz okolicznych miejscowości, a w latach 1947-1951 świątynia pełniła funkcję kościoła filialnego parafii w Machnówku. Budynek kaplicy został rozebrany przez władze radzieckie, tuż po korekcie granicy polsko-radzieckiej w 1951 roku, gdy znalazła się ona na terytorium USRR. Kult w tym miejscu został przywrócony w 1985, kiedy to zaczęli 395 M. Bielecki, M. Skorniewski, Ewolucja statusu

prawnego cerkwi w Korczminie, [w:] Studia z Prawa Wyznaniowego, red. P. Stanisz, A. Mezglewski, M. Ordon, Lublin 2011, s. 234-238; G. Żurawicka, L. Kuśmierz, Drewniane budownictwo sakralne, powiat Tomaszów Lubelski, powiat Hrubieszów, Lublin 2008, s. 90. 396 J. Styrna, Ikona z Korczmina, „Spotkania z Zabytkami”, R. 1992, nr 8, s. 27-28; P. Antoniak, J. Chodor, W. Słobodian, Zapomniane pogranicze…, s. 24. 397 G. Żurawicka, L. Kuśmierz, Drewniane budownictwo sakralne ..., s. 91. 398 SGKP, t. IV, s. 393-394.

Ryc. 78. XVII-wieczna ikona z Korczmina przed konserwacją, wg J. Styrny 1992. do tego miejsca pielgrzymować mieszkańcy ukraińskiej Staiwki. Od 2004 roku w tym wydarzeniu uczestniczą również pielgrzymi z Polski. Prawdopodobnie na początku XIX wieku założono we wsi cmentarz grzebalny użytkowany przez unitów do II wojny światowej, a sporadycznie do tej pory wykorzystywany przez rzymskokatolików. Obecnie cmentarz posiada kształt czworoboku o powierzchni 1 ha399. Na cmentarzu dominuje zabytkowa kamieniarka „bruśnieńska”, częściowo odrestaurowana przez Stowarzyszenie „Magurycz” oraz wolontariuszy z Polski i Ukrainy w 2004 roku. Po regulacji granicy Polski z USRR w 1951 roku Korczmin stał się miejscowością przygraniczną i utworzono tutaj jedną ze strażnic 23 Brygady Wojsk Ochrony Pogranicza w Chełmie, przeniesioną z Żużela, która funkcjonowała do 1956 roku 400. W 1963 roku umieszczono w niej szkołę. W roku 1967 budynek został rozebrany, a następnie zbudowano z niego obiekt szkolny w innym miejscu w Korczminie. 399 D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 266. 400 S. Dubaj, Jednostki Wojsk Ochrony Pogranicza stac-

jonujące w Chełmie i strefie nadgranicznej w latach 1945-1951, [w:] Jednostki Wojskowe Ziemi Chełmskiej w latach 1918-2006, Chełm 2006, s. 6.

Korczmin

Ryc. 79. Fragment mapy katastralnej Korczmina z 1888 roku, skala oryginału 1:2800, ze zbiorów AP w Lublinie. Po II wojnie światowej pierwszą placówkę oświatową otwarto we wsi dopiero w 1949 roku. Do 1961 roku była to 4-klasowa szkoła z 1 nauczycielem. Najpierw uczyła tu Kamińska, a potem kolejno: Stanisław Głogowski, od 1951 roku Lisowski, Maria Cybruch i w latach 1955-1961 Bazyli Daszczykowski. Ten ostatni pełnił jednocześnie funkcję kierownika401. Od 1955 roku podniesiono stopień organizacyjny szkoły do 7-klasowej. Kierownikiem tej placówki od 1961 roku był Józef Machlarz. W 1963 roku podczas burzy szkoła zawaliła się i przez kilka lat naukę prowadzono w baraku dawnej strażnicy WOP.

W 1967 roku przeniesiono budynek strażnicy do wsi i zbudowano szkołę przy granicy z Machnówkiem. Od 1966 roku była to 8klasowa placówka, którą aż do 2000 roku kierował Józef Machlarz. W latach 19741976 obniżono stopień organizacyjny szkoły do 6-klasowej, ale po dwu latach powrócono do 8-klasowej. W 1999 roku w wyniku reformy oświatowej tutejsza szkoła została 6-klasową, ale jeszcze przez rok funkcjonowała klasa ósma. W 2000 roku nastąpiła zmiana dyrektora i przez rok szkołą kierowała Urszula Petryna. Ostatecznie w 2001 roku placówkę zlikwidowano402.

GRN Ulhówek powiat Tomaszów Lubelski w okresie XXV-lecia PRL, Lublin 1970, mps pracy dyplomowej na Studium Nauczycielskim w Lublinie, s. 22, 30.

402 Informacja ustna Józefa Machlarza z Korczmina.

401 J. Machlarz, Rozwój oświaty i kultury na terenie

Korczmin W 1952 roku powstała we wsi Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, a jej prezesem został Stanisław Nowak. Po kilku latach funkcjonowania spółdzielnię rozwiązano. Niejako w jej miejsce zorganizowano w 1963 roku Kółko Rolnicze na czele z prezesem Stanisławem Gesnerem. Po trzech latach jego funkcję przejął Jan Kowal, w 1967 roku Jan Petryna, a następnie jeszcze w tym samym roku – Bronisław Legeżyński, który pełnił ją do 1973 roku. Kolejnym prezesem został Stanisław Wilczek (1973-1987), a potem Władysław Senetra (1987-1990)403. Na początku lat 90. kółko w Korczminie zostało rozwiązane. W latach 1954-1959 istniała w Korczminie gromada z przewodniczącym Prezydium GRN Michałem Jaśkowem. Z końcem 1959 roku gromadę zlikwidowano, przyłączając jej obszar do gromady w Ulhówku. Niezwykle użytecznym obiektem we wsi był sklep, założony po II wojnie światowej w dawnym ukraińskim Domu Narodowym. Początkowo wchodził on w skład GS w Łaszczowie. Pierwszym sprzedawcą został Eugeniusz Lisiński, a potem funkcję tę pełnili: Stanisław Senetra, Jan Kowal, Tadeusz Puszkar, Janina Kuć, Genowefa Lisińska, Zofia Lisińska, Zofia Gajda, Maria Pawłowska i Adam Pawłowski. Sklep GS istniał do końca lat 80. XX wieku. Przez pewien okres nie funkcjonował, ale od początku lat 90. sklep prowadził w mieszkaniu prywatnym Adam Pawłowski. Od 2003 roku placówka handlowa miała swoją siedzibę w budynku remizo-świetlicy, a jego właścicielką była Wanda Dymitrasz, sprzedawczynią zaś Stanisława Senetra. Od końca lat 40. do końca lat 60. XX wieku funkcjonował w dawnym Domu Narodowym Punkt Skupu Mleka. W punkcie tym mleko przyjmowali: Stanisław Dybich, s. Szczepana, Stanisław Kowal, Emilia Kowal, Mieczysława Kowal, Tadeusz Lenkiewicz i na koniec Olga Lenkiewicz. Pod koniec lat 60. obok sklepu zbudowano nowy murowany budynek zlewni, gdzie mleko przyjmowali: Olga Lenkiewicz, Zenon Kowal, Apolinary Gęborys, Maria Gęborys i Stanisław Dybich, s. Mariana. W 2002 roku został zlikwidowany404.

Ryc. 80. Drewniana szkoła w Korczminie, zbudowana z dawnej strażnicy WOP-u, fot. ze zbiorów J. Machlarza.

Ryc. 81. Bazyli Daszczykowski, kierownik szkoły w Korczminie w latach 1955-1961, fot. ze zbiorów D. Koszyka.

Ryc. 82. Józef Machlarz, wieloletni kierownik, potem dyrektor szkoły w Korczminie, fot. ze zbiorów J. Machlarza.

403 Protokoły KR w Korczminie z lat 1963-1990, archi-

wum SKR w Ulhówku. 404 Informacja ustna Stanisława Dybicha, syna Mariana z Korczmina.

Korczmin

Ryc. 83. Straż pożarna z Korczmina, lata 70. XX wieku, wg Straże pożarne powiatu tomaszowskiego. Ważną rolę w życiu mieszkańców Korczmina odgrywają sołtysi. W okresie międzywojennym i podczas okupacji niemieckiej funkcję tę pełnił Łukasz Karpiak, po nim Józef Farysej405, do 1947 roku sołtysem był Michał Brodiuk406, a potem kolejno: Marceli Lisiński, Michał Pawłowski, Stanisław Dybich, Stanisław Kowal, Jan Samiec, Jan Gajda, Adam Pawłowski, Jan Pawłowski, Jan Senetra i obecnie Tomasz Pawłowski407. Po II wojnie światowej doszło we wsi do kilku ważnych inwestycji. W 1955 roku Korczmin został zelektryfikowany, a w 1976 roku zbudowano utwardzoną drogę do wsi z Korczmina PGR. Pod koniec lat 80. wybudowano kolejny odcinek drogi asfaltowej do Machnówka, a w 2006 roku zakończono budowę drogi do Szczepiatyna. W latach 19901991 wybudowano we wsi nowy betonowy most na rzece Rzeczyca408. W 1952 roku powstała we wsi jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej, która swoją pierwszą siedzibę znalazła w dawnym Domu Narodowym. W tym roku strażakom przekazano motopompę oraz syrenę z zasobów miej-

405 Informacja ustna Eugeniusza Brodiuka z Elbląga

i Michała Karpiaka z Chojnic. 406 APZ, Gmina Ulhówek, Prezydium…, s. 1. 4 0 7 Informacja ustna Tomasza Pawłowskiego z Korczmina. 408 Informacja ustna Stanisława Dybicha, s. Mariana z Korczmina.

scowego PGR, a w 1958 roku ochotnicy otrzymali mundury, pasy strażackie oraz toporki i hełmy409. Pierwszym prezesem OSP został Władysław Senetra, który pełnił tę funkcję do 1964 roku, potem Stanisław Dybich, od 1992 roku Marian Dybich 410 , a obecnie jednostką kieruje Tomasz Pawłowski. W 1988 roku rozpoczęto budowę remizo-świetlicy, a w 1991 roku dokonano jej uroczystego otwarcia411. Budynek starej świetlicy (Domu Narodowego) został rozebrany w 1998 roku412. Kolejną ważną organizacją społeczną jest Koło Gospodyń Wiejskich założone w 1962 roku, które początkowo miało swoją siedzibę w świetlicy przedwojennego Domu Ludowego, a od 1991 roku znajduje się w nowym budynku remizo-świetlicy. Pierwszą przewodniczącą Koła Gospodyń Wiejskich została Elżbieta Zofia Dybich, następnie funkcję tę pełniły kolejno: Maria Papuga, Janina Senetra, Zofia Gajda oraz Janina Chudzik. Obecnie funkcję przewodniczącej koła pełni Małgorzata Gajda413. 409 Informacja ustna Mariana Dybicha i Stanisława Dy-

bicha, s. Mariana z Korczmina. 410 Straże pożarne powiatu ..., s. 240-241. 411 Informacja ustna Stanisława Dybicha, s. Mariana z Korczmina. 412 Informacja ustna Stanisława Dybicha, s. Mariana z Korczmina. 413 Informacja ustna Czesławy Dybich z Korczmina.

Od początku lat 50. kwitło we wsi ożywione życie kulturalne. W latach 1951-1956 w świetlicy odbywały się seanse filmowe organizowane przez żołnierzy WOP-u. Od lat 60. do końca lat 80. XX wieku pokazy filmowe organizowało kino objazdowe. W świetlicy prezentowały się ludowe grupy teatralne m.in. z Tarnoszyna414. Od 2003 roku w Korczminie organizowane są przez proboszcza parafii greckokatolickiej w Lublinie ks. dra Stefana Batrucha Europejskie Dni Dobrosąsiedztwa. W 2014 roku odbyła się ich jedenasta edycja. Korczmin to niewielka wieś o powierzchni 372,71 ha, która w połowie 2014 roku liczyła 128 mieszkańców.

KORCZMIN-OSADA

Wieś położona w środkowej części gminy Ulhówek, w dorzeczu rzek Rzeczyca i Kamionka, w obrębie Równiny Bełskiej. Teren miejscowości był zasiedlony już w pradziejach, a świadczą o tym zabytki, zarejestrowane w wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski. Ich wyniki zostały omówione przy Korczminie. Korczmin-Osada posiada stosunkowo młodą metrykę. W okresie międzywojennym na terenie dzisiejszego Korczmina Osady istniała niewielka polska kolonia, którą zamieszkiwały trzy rodziny pracowników folwarku w Korczminie415. Po II wojnie światowej ziemię pofolwarczną z Korczmina, a od 1947 roku także poukraińską, przejęły w zarząd Państwowe Nieruchomości Ziemskie. Jednak przez długi czas nie były one użytkowane. Dopiero w 1953 roku utworzono tutaj Państwowe Gospodarstwo Rolne, które weszło w skład Zespołu Państwowych Gospodarstw Rolnych w Krzewicy. Początkowo ze względu na trudne warunki lokalowe, kierownictwo gospodarstwa mieściło się w Korczminie, a pierwszym kierownikiem PGR został nieznany z imienia Polakowski. W latach 1958-1961 gospodarstwo w Korczminie włączono do Inspektoratu Gospodarstw Rolnych Tomaszów Lubelski z siedzibą w Machnowie. W tym czasie PGR Korczmin 414 Informacja ustna Janiny Senetry z Korczmina. 415 Informacja ustna Janiny Senetry z Korczmina.

było samodzielnym gospodarstwem i na jego czele stał dyrektor Jan Tomczyszyn. W 1961 roku gospodarstwo w Korczminie włączono do Kombinatu PGR w Ulhówku, przekształconego w 1964 roku w Stację Hodowli Roślin w Ulhówku. Kierownikiem gospodarstwa w 1960 roku został Edward Chwostek, który pełnił tę funkcję do 1977 roku. Jego następcą został najpierw Ambroży Bełz (1977-1978), a po nim Zbigniew Bełdzik i Stanisław Frączek. Ostatnim kierownikiem był Jan Nowak. Gospodarstwo specjalizowało się w hodowli krów mlecznych w dwóch oborach wydojowych oraz produkcji roślinnej. Głównie uprawiano pszenicę i jęczmień, a w mniejszym zakresie także koniczynę, kukurydzę i buraki cukrowe. Od początku funkcjonowania prowadzono inwestycje budowlane, gdyż pierwsze budynki gospodarcze i mieszkalne znajdowały się w drewnianych barakach. Rozkwit gospodarstwa przypadł na lata 70. kiedy zbudowano oborę, cielętnik, stację paliw, magazyn zbożowy i biurowiec oraz budynki mieszkalne. W miejscowości utworzono sklep należący do GS w Lubyczy Królewskiej filia w Ulhówku. Sprzedawcami byli: najpierw Ryszard Burek, a następnie kolejno: Bogusława Pasławska, Irena Gibuła, Genowefa Tomczyszyn i Zofia Kubecka (Adamczuk). Klub „Ruchu” prowadziła najpierw Pióro, następnie Kolanko, a w latach 1975-1991 Irena Ostrówka416. W miejscowości funkcjonowała świetlica, punkt biblioteczny oraz przedszkole, gdzie przedszkolankami były: Maria Cygan, Teresa Walkowiak i Barbara Radwańska417. Przy PGR funkcjonowała również w okresie sezonowym kuchnia i tam pracowały: Grażyna Ksiądz i Helena Ćwiek418. Na terenie gospodarstwa nie notowano szkoły, obowiązek szkolny zaś był realizowany dla dzieci z klas 1-4 w Krzewicy, a dla klas 5-8 w Wasylowie Wielkim. Obecnie młodzież uczęszcza do szkoły podstawowej w Tarnoszynie i do Gimnazjum Publicznego w Ulhówku. W 1976 roku miejscowość zyskała nową drogę 416 Informacja ustna Agnieszki Gajdy z Korczmi-

na-Osady. 417 J. Lewandowski, Kronika SHR w Ulhówku; Informacja ustna Ireny Ostrówka z Korczmina-Osady. 418 Informacja ustna Agnieszki Gajdy z Korczmina-Osady.

twa w postaci kilkunastu ułamków naczyń, fragment czworościennej siekiery krzemiennej, łuszcznia i dwóch fragmentów wiórowców krzemiennych pochodzą ze środkowego neolitu i można je łączyć z kulturą pucharów lejkowatych (4200-2900 p. Chr.). Zapewne także do tej kultury można zaliczyć część materiałów określonych ogólnie jako neolityczne lub pradziejowe, a wśród nich ułamki naczyń glinianych. Ryc. 84. Klub „Ruchu” w Korczminie-Osadzie, fot. ze zbiorów I. Ostrówki asfaltową do Korczmina i Krzewicy, a 2012 roku na terenie osady ułożono nowy asfalt, nowy wodociąg oraz przebudowano kanał sanitarny wraz z przyłączami419. Likwidacja SHR w Ulhówku oraz zmiany ustrojowe w Polsce sprawiły, że w 1993 roku grunty po PGR w Korczminie przejął, w ramach rekompensaty za utracony majątek przy dawnym monastyrze w Turkowicach, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny. W roku następnym grunty o powierzchni 561,93 ha zakupili Maria i Wiesław Sapiłowie, którzy gospodarują tu do chwili obecnej. Pozostałą część gruntów byłego PGR nabyli okoliczni rolnicy, m.in. z Korczmina i Ulhówka. Korczmin-Osada to niewielka miejscowość, gdzie w 2014 roku na jej terenie mieszkało 157 osób.

KRZEWICA

Wieś położona w środkowej części gminy Ulhówek, w obrębie Grzędy Sokalskiej. Teren miejscowości był już zasiedlony w pradziejach, a świadczą o tym zabytki, zarejestrowane w wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski na 24 punktach osadniczych (stanowiskach archeologicznych)420. Najstarsze ślady osadnic-

419 Akta Urządu Gminy w Ulhówku. 420 S. Kadrow, E. Banasiewicz 1987, Dokumentacja z

badań AZP na obszarze 94-94, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; J. Waszkiewicz 1987, Dokumentacja z badań AZP na obszarze 94-93, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu.

Ryc. 85. Siekierka krzemienna kultury pucharów lejkowatych z Krzewicy, wg D. Łysiak 1995. Ze schyłkową fazą neolitu prawdopodobnie można wiązać dwa kopce ziemne, które sądząc po rozmiarach i miejscu ich usytuowania (kulminacja wzgórza) są zniszczonymi kurhanami pozostawionymi przez ludność kultury ceramiki sznurowej (29002200 r. p. Chr.). Pierwotnie z tą kulturą wiązano badany wykopaliskowo grób szkieletowy, wyposażony we fragment miedzianej igły lub szpili421, natomiast obecnie jest on zaliczany do kultury mierzanowickiej. Dość bogato reprezentowane jest na terenie wsi osadnictwo z wczesnej epoki brązu (22001200 r. p. Chr.), bez bliższej przynależności kulturowej, którego ceramika wystąpiła na 18 stanowiskach. Zabytki te prawdopodobnie należą do dwu istniejących wówczas kultur: mierzanowickiej (2200-1600 r. p. Chr.) i strzyżowskiej (1750-1600 r. p. Chr.), gdyż ich ślady zarejestrowano na terenach sąsiednich. Kilka dalszych stanowisk datowanych jest na środkową i późną epokę brązu, a reprezentuje je ceramika i odłupek krzemienny związane z kulturą trzciniecką (1600-1200 r. p. Chr.) oraz ułamki naczyń pozostawione przez ludność kultury łużyckiej (1200-650 r. p. Chr.). Młodszy chronologicznie materiał 421 J. Gurba, Grób kultury ceramiki sznurowej z Krze-

wicy, w pow. tomaszowskim, „Przegląd Archeologiczny”, t. XII/1959, s. 16-18.

Krzewica ceramiczny datowany jest na okres rzymski (I-V w.), a należy je przypisać ludności kultury przeworskiej (I w. p. Chr.–V w.), a być może także wielbarskiej (III-połowa V w.). Najwięcej zabytków, niemal wyłącznie ułamków naczyń glinianych, ale także paciorek szklany i żużel żelazny, związanych jest z okresem wczesnośredniowiecznym, a zanotowano je aż na 19 sta‑ nowiskach. Zabytki w więk‑ szości były datowane ogólnie na ten okres, w tym jedno ze stanowisk określono na Ryc. 86. Krzewica, lokalizacja domniemanego grodziska wczesnośreVIII-X wiek, a kilka innych dniowiecznego, wg E. Banasiewicz 1990. na XII-XIII wiek. Osadnictwo wczesnośredniowieczne należy łączyć z lud- Mikołaju Łaszczu Nieledewskim425. W 1662 nością słowiańską. Na polach Krzewicy zlo- roku jako dziedzic Krzewicy notowany był kalizowano także domniemane grodzisko, Lulas426, a około 1700 roku wieś należała dawniej zwane Lubiją. Nie występuje ono do Adama Antoniego Bełżeckiego herbu Jaw latopisach i nie prowadzono tutaj wyko- strzębiec, kasztelana przemyskiego427. Był paliskowych badań archeologicznych. Jedy- on trzykrotnie żonaty, pierwszy raz z Heleną nie na podstawie badań powierzchniowych z Wielhorskich herbu Kierdeja, z którą miał można określić chronologię obiektu na XII- dwie córki: Katarzynę, żonę Józefa Lubomir-XIII wiek422. skiego i Antoninę, w zakonie dominikanek Krzewica pojawiła się w źródłach histo- w Bełzie, z drugiej żony Doroty z Bełżeckich rycznych w 2 połowie XV wieku. Po 1462 i trzeciej Anny z Trzebuchowskich nie pozoroku wieś posiadał Mikołaj Zbrożek z Żernik stawił potomstwa428. (zm. 1492) herbu Jasieńczyk, wojski bełski, W 1726 roku właścicielem wsi był notożonaty z Katarzyną z Przemysłowa, który wany Józef Marcin Gąsecki (zm. 1748) herw roku 1491 przekazał ją synowi Pawłowi bu Bożawola, żonaty z Eufrozyną z Iwanic(zm. 1514)423. Ten ostatni był żonaty z Zofią, kich herbu Iwanicki. Mieli oni córkę Teresę córką Andrzeja z Kozłowa. Według rejestru za Franciszkiem Mycielskim i syna Jana429. poborowego w 1578 roku wieś należała do Około połowy XVIII wieku część wsi poKrzysztofa Miękickiego herbu Trzy Trąby siadał Aleksander Świeżawski (zm. 1758) i liczyła 3 łany użytków oraz 4 zagrodników herbu Paprzyca, żonaty z Elżbietą z Blibez ziemi424. W 1602 roku od Miękickiego nowskich herbu Ostoja, zaś drugą część – za 3000 florenów zastawu otrzymał ją Mi- Franciszek Świeżawski, syn Jana i Ludmiły kołaj Komorowski herbu Korczak, syn Kac- z Wydżgów herbu Jastrzębiec 430. W 1766 pra, żonaty z Dorotą z Tuszowskich. Po nim roku część wsi należała do Świeżawskiego, dziedziczył zastaw na Krzewicy syn Jan, podczaszy bełski, żonaty pierwszy raz z Dorotą, a drugi raz z Barbarą z Ożarowa, wdową po 425 A. Boniecki, Herbarz polski, t. XI, s. 17. 422 E. Banasiewicz, Grodziska i zamczyska Zamojszczy-

zny, Zamość 1990, s. 89-91. 423 A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 333. 424 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., s. 210.

426 AGAD, Rejestr poborowy woj. bełskiego z 1662 r. 427 CPAHUL, Lustracja... z ok. 1700 r. 428 A. Boniecki, herbarz polski, t. II, s. 22. 429 W. Bondyra, Reprezentacja sejmowa..., s. 122. 430 W. Bondyra, Reprezentacja sejmowa..., s. 200;

A. Świeżawski, Świeżawscy herbu Paprzyca. Przyczynek do dziejów rodziny, Lipno 2010, s. 91-92.

Krzewica

Ryc. 87. Herb Bełżeckich – Jastrzębiec, wg S. Górzyńskiego, J. Kochanowskiego, Herby...

wówczas jeszcze zapewne panny433, w latach 1872-1897 folwark krzewicki posiadał Mieczysław Lewandowski434, w 1904 roku Maria Lewandowska435, a w 1914 roku Maria z Dąbrowskich Ossolińska436. Jedną z ważniejszych budowli we wsi była cerkiew wzmiankowana po raz pierwszy w roku 1696 437. Była tu wówczas parafia unicka, którą w 1761 roku wizytował biskup chełmski Maksymilian Ryłło438. Drewniana cerkiew parafialna p.w. Wniebowzięcia NMP w Krzewicy należała do dekanatu uhnowskiego439. W 1766 roku notowano tutaj cerkiew drewnianą w bardzo złym stanie (nikczemną). Tutejszym parochem był wówczas ks. Teodor Mażukowski440. Pod koniec XVIII wieku zlikwidowano unicką parafię w Krzewicy, a cerkiew jako filialną przyłączono do parafii w Korczminie i w takim układzie funkcjonowała aż do 1947 roku. Po II wojnie światowej świątynia początkowo nie była użytkowana, później pełniła funkcję magazynu zbożowego PGR, ale szybko popadła w ruinę i w 1965 roku została rozebrana. Zamieszkująca wieś ludność polska od 1790 roku należała parafii rzymskokatolickiej w Żniatynie441. 433 Handbuch des Lemberger Statthaltrei Gabiets für

Ryc. 88. Aleksander Świeżawski, właściciel Krzewicy, wg A. Świeżawskiego 2010. a część do księżny Sułkowskiej431. Na mapie F. von Miega z lat 1779-1782 widnieje w Krzewicy cerkiew, karczma, staw i młyn wodny. W 1 połowy XIX wieku Krzewica przeszła w ręce Seweryna Poletyło herbu Trzywdar, żonatego z Wandą z Rogozińskich. Ci ostatni mieli dwie córki: Malwinę, żonę Zygmunta Bielskiego (1843-1930) herbu Jelita i Olgę (1841-1909) zamężną za Karolem Komorowskim (1838-1901) herbu Korczak, szambelanem rządu austriackiego432. W 1860 roku dobrami władały obie córki Seweryna,

100

431 APL, ChKGK, nr 113, s. 52. 432 W. Tarnas, Kraśniczyn. Dzieje..., s. 667.

des Jahr 1860, s. 441. 434 Przewodnik Statystyczno Topograficzny i skorowidz obejmujący wszystkie miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicji W. X. Krakowskim i X. Bukowińskim, według najświeższych wskazówek urzędowych, Kraków 1872, s. 40; Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytorialnych kraju, Lwów 1897, s. 97. 435 Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytorialnych kraju, Lwów 1904, s. 87. 436 Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicyi, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytorialnych kraju, Lwów 1914, s. 82. 437 A. Gil, Chełmskie diecezje obrządku wschodniego..., s. 46. 438 P. Sygowski, Unicka diecezja chełmska w protokołach wizytacyjnych biskupa Maksymiliana Ryłły z lat 1759-1762, [w:] Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. V/2000, s. 243. 439 W. Kołbuk, Kościoły wschodnie..., s. 310. 440 APL, ChKGK, nr 113, s. 53. 441 W. Lew, The city…, s. 517.

Krzewica Pierwotnie najstarszy cmentarz grzebalny zlokalizowano wokół cerkwi. Decyzją austriackich władz zaborczych w 1 połowie XIX wieku założono kolejną nekropolię, poza zabudową wsi, którą użytkowano do końca II wojny światowej. Jej obszar był niewielki i obecnie posiada kształt prostokąta o powierzchni 0,24 ha442. Na początku XX wieku Krzewica należała do średniej wielkości miejscowości. W 1921 roku wieś liczyła 97 domów i 534 mieszkańców, w tym 460 Ukraińców i 26 Żydów, natomiast na obszarze dworskim był 1 dom i 2 mieszkańców, w tym 1 Ukrainiec443. Tutejszy folwark w 1918 roku posiadała Maria Ossolińska444. W 1928 roku liczył on 231 ha gruntów i należał, zapewne jako dzierżawa, do Mariana Lewandowskiego. Wówczas we wsi było 536 mieszkańców, zajmujących się głównie rolnictwem, w tym uprawą cebuli oraz znaną w okolicy hodowlą owiec445. Było jednak kilku rzemieślników: cieśla – J. Baran, kowal – S. Kowal i szewc – H. Bereza, natomiast wyszynk trunków prowadził A. Dinter446. W 1936 roku Maria Ossolińska wydzierżawiła majątek Ukraińskiemu (Emigracyjnemu) Komitetowi Centralnemu w Polsce, który w Krzewicy prowadził m.in. uprawę roślin leczniczych i zielarskich447. Według W. Kubijowicza w 1939 roku w Krzewicy mieszkało 560 Ukraińców, 90 Polaków i 30 Żydów448. W okresie międzywojennym funkcjonował tu ukraiński Dom Narodowy, czytelnia Towarzystwa „Proświta”, spożywcza kooperatywa, przedszkole prowadzone przez siostry służebnice NPM, amatorski zespół teatralny i chór cerkiewny449. Przed wojną i w okresie okupacji niemieckiej do 1944 roku sołtysem wsi był Łukasz Kuć, a po nim do 1947 roku Andrzej Wityk 450. 442 D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 267. 443 Skorowidz..., t. XIII, s. 35. 444 Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z

przysiółkami w Królestwie Galicji, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytorialnych kraju, Lwów 1918, s. 82. 445 W. Lew, The city…, s. 517. 446 Księga Adresowa 1928, s. 696; T. Epsztein, S. Górzyński, Spis ziemian..., s. 40. 447 W. Lew, The city…, s. 519. 448 V. Kubijowić, Etnic Groups…, s. 64. 449 Informacja ustna Teodora Paluszka z Elbląga. 450 APZ, Gmina Ulhówek, Prezydium …, s. 1.

Ryc. 89. Drewniana cerkiew krzewicka, fot. z archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. W latach 1940-1944 w Krzewicy w miejsce czytelni „Proświty” funkcjonowało Ukraińskie Towarzystwo Oświatowe451. Stosunkowo późną metrykę posiada krzewicka szkoła, otwarta zapewne dopiero około 1911 roku, bowiem w spisie placówek oświatowych do 1910 roku jeszcze nie występowała. W latach 1912-1913 uczyła w tej szkole Maria Schellerówna452, a w 1914 roku Włodzimierz Iwaniec453. W okresie międzywojennym istniała szkoła 1-klasowa z 1 nauczycielem454, która funkcjonowała także w okresie okupacji niemieckiej. W 1924 roku tutejszą nauczycielką była Zofia Czerwko455. II wojna światowa dla mieszkańców Krzewicy rozpoczęła się niemieckim bombardowaniem tej miejscowości. Zginęły wtedy trzy osoby, a kilkanaście zostało rannych. Zniszczeniu uległo kilka budynków mieszkalnych i gospodarczych456. Na przełomie 1943/1944 roku ludność polska w obawie przed nacjonalistami ukraińskimi uciekła za linię Sanu i Huczwy. Również i mieszkańcy pochodzenia ukraińskiego niejednokrotnie opuszczali 451 W. Lew, The city…, s. 517. 452 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii...na 1912

rok, s. 783; ... na 1913 rok, s. 834. 453 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii...na 1914 rok, s. 845. 454 J. Machlarz, Rozwój oświaty i kultury..., s. 15. 455 Spis nauczycieli Publicznych Szkół Powszechnych i Państwowych Seminariów Nauczycielskich oraz spis szkół w okręgu szkolnym lwowskim, oprac. S. Lehnert, Lwów 1924, s. 53. 456 W. Lew, The city…, s. 517; Informacja ustna Teodora Paluszka z Elbląga.

101

Krzewica

Ryc. 90. Amatorski zespół artystyczny z Krzewicy w 1938 r., fot. ze zbiorów T. Paluszka. swoją miejscowość ze względu na toczące się w bliskim sąsiedztwie walki ukraińskopolskie. W 1946 roku ludność narodowości ukraińskiej została wysiedlona na tereny zabużańskie m.in. w okolice Lwowa, a w okresie 1-5 lipca 1947 roku w ramach Operacji „Wisła” na tzw. Ziemie Zachodnie, gdzie wyjechało 298 mieszkańców Krzewicy457. W odwecie za wysiedlenie w sierpniu 1947 roku oddział UPA spalił zabudowania we wsi, w tym budynek szkoły. Według spisu strat wojennych spłonęło 59 domów, z tego 12 w okresie okupacji niemieckiej458. Pozostawione przez Ukraińców grunty oraz miejscowy folwark ziemiański przejął Skarb Państwa, a zarządzały nimi Państwowe Nieruchomości Ziemskie. Początkowo ziemia leżała odłogiem, dopiero w 1948 roku do likwidacji nieużytków przystąpiło Państwowe Przedsiębiorstwo Traktorów i Maszyn Rolniczych, powołane specjalnie do tego celu. W następnym roku utworzono 457 E. Misiło, Akcja…, s. 1026. 458 APZ, Akta Gminy Ulhówek 1937-1954; W odwe-

102

cie za wysiedlenie w sierpniu 1947 roku podczas tzw. „Akcji Żniwnej”, oddział UPA spalił Krzewicę, w tym budynek szkoły.

w Krzewicy Państwowe Gospodarstwo Rolne, które weszło w skład Klucza Państwowych Gospodarstw Rolnych w Korczowie. Ze względu na fatalne warunki bytowe administracja gospodarstwa początkowo znajdowała się w Korczminie. W 1951 roku utworzono Klucz Państwowych Gospodarstw Rolnych w Krzewicy, którego siedziba znajdowała się w jednym z wyremontowanych budynków pofolwarcznych. Pierwszym dyrektorem tej instytucji został Jan Niewada, potem funkcję tę objął Stanisław Skaczkowski, a po nim Stanisław Derda. W 1954 z Zespołu Państwowych Gospodarstw Rolnych wydzielono podobny Zespół w Ulhówku, a przy Krzewicy pozostały gospodarstwa w Korczminie, Szczepiatynie, Wasylowie i Rzeplinie. W latach 1958-1961 tutejsze gospodarstwo wchodziło w skład Inspektoratu Państwowych Gospodarstw Rolnych Tomaszów Lubelski z siedzibą w Machnowie, a w 1961 roku utworzono Kombinat PGR Ulhówek i włączono do niego gospodarstwo z Krzewicy. Trzy lata później w miejsce Kombinatu PGR utworzono Stację Hodowli Roślin w Ulhówku. Gospodarstwem w Krzewicy przez cały okres istnienia kierowali:

Krzewica Władysław Beńko, Edward Chwostek, Andrzej Bublik, Jan Sikora, Henryk Surma, Andrzej Chrzanowski, Eugeniusz Grenda. Przez krótki okres gospodarstwem zarządzał również Stanisław Ostrówka, a po nim Antoni Kawalec, Lesław Pikuła, Stanisław Krzych i Tadeusz Fidecki. Ostatnim kierownikiem był Zbigniew Suszek459. Tutejsze gospodarstwo specjalizowało się w produkcji roślinnej, a uprawiano głównie pszenicę, w mniejszym stopniu koniczynę i buraki cukrowe. Hodowano także cielęta oraz ok. 300 krów mlecznych, a w latach 80. także trzodę chlewną. W latach 50. przez pewien okres funkcjonowała przy gospodarstwie ferma drobiu460. Odnowiono również byłe folwarczne stawy rybne, które miały dostarczać ryb do konsumpcji pracownikom całej SHR. W skład gospodarstwa w Krzewicy oprócz pól uprawnych wchodziły także budynki. Początkowo były to wybudowane w latach 50. drewniane baraki. Z czasem jednak pobudowano nową oborę dla bydła mlecznego, cielętnik, chlewnię, stację paliw, magazyn zbożowe. Budynki mieszkalne stanowiły bliźniaki i sześcioraki oraz wybudowane w latach 70. bloki mieszkalne. W 1992 roku gospodarstwo w Krzewicy o powierzchni 912,92 ha zostało wydzierżawione, a potem sprzedane. Kupili je Elżbieta i Jacek Jachymkowie, ale po kilkunastu latach podzielili majątek i przekazali po połowie Ewelinie Jachymek i Annie Grabiec. Niewielką część nieruchomości rolnych zakupili okoliczni przedsiębiorcy rolni, m.in. z Ulhówka oraz rolnicy indywidualni. Przy miejscowym PGR pod koniec lat 50. otwarto w Krzewicy Punkt Felczerski, gdzie pracował jako felczer najpierw Adam Boraczek, a potem Jerzy Jakubowski. Ten ostatni był tutaj notowany w 1964 roku. Jeszcze w tym samym roku zbudowano Ośrodek Zdrowia w Ulhówku, a tutejszy Punkt Felczerski zlikwidowano. W 1956 roku otwarto w osadzie 4-klasową szkołę z 1 nauczycielem. Placówka mieściła się w drewnianym baraku, gdzie wygospo459 J. Lewandowski, Kronika SHR w Ulhówku; informa-

cja ustna Anieli Chabros i Teresy Ostrówki z Krzewicy. 460 Informacja ustna Anieli Chabros z Krzewicy.

Ryc. 91. Żniwa na terenie PGR Krzewica na początku lat 50. XX wieku, fot. ze zbiorów G. Jędruszczaka. darowano jedno pomieszczenie. Początkowo przez dwa lata uczył tutaj Józef Machlarz, potem nieznany nauczyciel, a następnie Kazimiera Garguła. W 1968 roku szkołę zlikwidowano, a uczniów przeniesiono do szkoły w Wasylowie Wielkim461. Do ważniejszych wydarzeń gospodarczych w okresie powojennym należała elektryfikacja osady wykonana w latach 60. oraz budowa utwardzonej drogi do Wasylowa Wielkiego i Ulhówka na początku lat 70. XX wieku. W 1965 roku otwarto w Krzewicy przedszkole, gdzie wychowawczyniami były kolejno: Halina Banaszkiewicz, Maria Budzyńska, Krystyna Kuciuba, Zofia Bartecka, Danuta Łaba, Henryka Krupa, Mariola Nachuluk, Danuta Borowiec, Danuta Dworniczak i Władysława Klimczak, a kucharkami: Celina Pikora i Aniela Chabros. W latach 80. przedszkole zaprzestało swojej działalności462. 461 Informacja ustna Józefa Machlarza z Korczmina. 462 Informacja ustna Teresy Senetry z Krzewicy.

103

Krzewica

Ryc. 92. Krzewica, kadra przedszkola wraz z dziećmi na zabawie karnawałowej, lata 60. fot. ze zbiorów A. Chabros. Przy tutejszym gospodarstwie funkcjonowała całoroczna stołówka, gdzie gotowały posiłki: nieznana z imienia Rajtak, Aniela Chabros, Celina Pikora, Helena Dworniczak, Maria Aleksandrowicz, Zdzisława Bender463. Ważnym obiektem we wsi był sklep założony na początku lat 50. Początkowo sprzedawał w nim Ryszard Burek, a po nim m.in. Irena Bublik, Teresa Cybruch, Henryka Krupa, Maria Goździułko i Danuta Serba. Potem w tej placówce, która od 1981 roku należała do GS w Ulhówku, sprzedawała Wiesława Koper. W tym samym budynku sześcioraka, w późniejszym okresie mieściły się dwa sklepy prywatne należące do Danuty i Janusza Dworniczaków oraz Liliany i Jana Przewoźników. Obecnie w osadzie funkcjonuje jeden sklep należący do rodziny Dworniczaków. W miejscowej drewnianej świetlicy funkcjonował Klub Prasy i Książki „Ruch”, gdzie przez dwadzieścia pięć lat pracowała Aniela Chabros, a także punkt biblioteczny i kino obsługiwane przez Sławomira Serkisa.

104

463 Informacja ustna Anieli Chabros z Krzewicy.

Na terenie miejscowości zlokalizowany był również tzw. „Sezonowiec” – barakowy budynek mieszkalny, z którego na czas żniw i „wykopków”, korzystali skierowani tutaj do pomocy żołnierze i studenci z Polski i USRR464. Na początku XXI wieku wybudowano w Krzewicy kościół filialny parafii w Wasylowie Wielkim p.w. Ducha Świętego, w miejsce kaplicy, w której sprawowano kult religijny od 1990 roku 465. Przekształcenia ustrojowe oraz zmiany administracyjne, które dotknęły SHR i poszczególne PGR, sprawiły, że Krzewica stała się na powrót miejscowością, w której notuje się funkcję sołtysa. Jako pierwszy został nim Sławomir Serkis, a po nim kolejno: Bogusława Cichoń, Teresa Senetra, Grażyna Krupa i Maria Małaszuk. Obecnie sołtysem tej niewielkiej miejscowości, która w połowie 2014 roku liczyła 260 osób, jest Sylwia Serba466. 464 Informacja ustna Teresy Senetry z Krzewicy. 465 M. Leszczyński bp, Archidiecezja…, s. 196. 466 Informacja ustna Agnieszki Gajdy z Korczmina Osa-

dy; archiwum Urzędu Gminy w Ulhówku.

MACHNÓWEK

Wieś położona na południowym skraju gminy Ulhówek, nad rzeką Rzeczycą, na pograniczu Równiny Bełskiej i Grzędy Sokalskiej. Teren miejscowości był już zasiedlony w pradziejach, a świadczą o tym zabytki, zarejestrowane w wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski na 17 punktach osadniczych (stanowiskach archeologicznych)467. Najstarsze ślady osadnictwa w postaci kilkunastu ułamków naczyń i jednego drapacza krzemiennego pochodzą ze środkowego neolitu i można je łączyć z kulturą pucharów lejkowatych (4200-2900 p. Chr.). Zapewne także do tej kultury można zaliczyć część zabytków (ułamków naczyń glinianych) określonych ogólnie jako neolityczne lub pradziejowe.

Ze schyłkową fazą neolitu prawdopodobnie można wiązać trzy kopce ziemne, które sądząc po rozmiarach i miejscu ich usytuowania (kulminacja wzgórza) są zniszczonymi kurhanami pozostawionymi przez ludność kultury ceramiki sznurowej (29002200 r. p. Chr.). Na jednym z kurhanów przeprowadzono badania wykopaliskowe i odkryto trzy bogato wyposażone pochówki szkieletowe kultury ceramiki sznurowej oraz cztery pochówki kultury mierzanowickiej. Groby kultury ceramiki sznurowej, obok naczyń glinianych, zawierały jako wyposażenie także: toporek kamienny, drobne wytwory krzemienne: wiórki, odłupki, krzemienne grociki do strzał, natomiast w wyposażeniu pochówków kultury mierzanowickiej zanotowano: miedziane zausznice w kształcie wierzbowego liścia, krzemienne grociki

Ryc. 93. Zabytki kultury ceramiki sznurowej (1, 4-7) i mierzanowickiej (2-3) z Machnówka, wg J. Machnika, J. Bagińskiej i W. Komana 2009. 467 A. Barłowska, E. Banasiewicz 1987, Dokumenta-

cja z badań AZP na obszarze 95-94, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu.

105

Machnówek do strzał oraz drobne wyroby krzemienne: wiórki i odłupki468. Dość licznie reprezentowane jest na terenie wsi osadnictwo z wczesnej epoki brązu (2200-1200 r. p. Chr.), bez bliższej przynależności kulturowej, którego ceramika występuje na 18 stanowiskach, a na jednym dodatkowo odłupek krzemienny. Zabytki te z dużym prawdopodobieństwem można łączyć z kulturą mierzanowicką (2200-1600 r. p. Chr.) lub strzyżowską (1750-1600 r. p. Chr.). Pochówki kultury mierzanowickiej odkryto podczas badań kurhanu, natomiast ślady kultury strzyżowskiej zarejestrowano na terenach sąsiednich. Kilka dalszych stanowisk datowanych jest na środkową i późną epokę brązu, a reprezentuje je ceramika i odłupek krzemienny związane z kulturą trzciniecką (1600-1200 r. p. Chr.) oraz ułamki naczyń glinianych pozostawione przez ludność kultury łużyckiej (1200-650 r. p. Chr.). Młodszy chronologicznie materiał ceramiczny datowany jest na okres rzymski (I-V w.), a należy je przypisać ludności kultury przeworskiej (I w. p. Chr.–V w.) oraz wielbarskiej (III-połowa V w.). Do kultury przeworskiej utożsamianej z Wandalami, obok licznych ułamków naczyń, zaliczono także fragment glinianego ciężarka tkackiego. Do kultury wielbarskiej należała osada badana wykopaliskowo w 1987 roku. Odkryto wówczas ziemiankę i chatę o konstrukcji słupowej, liczne ułamki naczyń glinianych oraz poroże z tura (?)469. Sporo materiałów, wyłącznie ułamków naczyń glinianych, związanych jest z okresem wczesnośredniowiecznym, a zanotowano je aż na 19 stanowiskach. Zabytki w większości były datowane ogólnie na ten okres, ale jedno ze stanowisk określono na VIII-X wiek, a kilka innych na XII-XIII wiek. Osadnictwo wczesnośredniowieczne łączy się już z ludnością słowiańską. Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1554, kiedy pleban bełski posiadał na uposażeniu wieś i folwark Machowo 468 J. Machnik, J. Bagińska, W. Koman, Neolityczne kur-

106

hany..., s. 115-124. 469 E. Banasiewicz, Badania na osadach w Kol. Dutrów stan. 10 oraz w Machnówku stan. 7, „Sprawozdania z badań terenowych w województwie zamojskim w 1987 roku”, s. 27-30.

[Machnówek]470. Według rejestru poborowego w 1578 roku w Starym Machnowie [Machnówku] pleban bełski miał 2 i 1/2 łana użytków i 2 zagrodników bez ziemi471. Wieś ta zapewne była na uposażeniu plebanów bełskich przez długi czas. Plebanem bełskim w 1586 roku był ks. Jerzy Turzyniecki, ok. 1600 roku ks. Piotr Komorowski, w 1603 roku ks. Andrzej Jasiński, kanonik zamojski, w 1639 roku ks. Marcin Dembski, w latach 1641-1643 bp Abraham Śladkowski, ok. połowy XVII wieku ks. Jan Lipski, a w 1671 roku biskup sufragan chełmski Jan Konstanty Wożuczyński (zm. 1687)472. Prawdopodobnie za rządów ks. Jana Lipskiego Szwedzi spalili gospodarstwa 14 poddanych w Machnówku473. W 1731 roku kolatorem tutejszej cerkwi był pleban parafii łacińskiej z Bełza ks. Jan Jakub Krasowski, kanonik chełmski474. Po nim funkcję plebana bełskiego pełnił ks. Wawrzyniec Maszewski do 1766 roku 475, a od tego roku ks. Aleksander Trembiński, infułat zamojski, notowany w latach 17661783. Za jego rządów F. von Mieg sporządził w latach 1779-1782 mapę, na której widnieją w Machnówku: folwark, cerkiew i młyn wodny. Kolejnymi plebanami bełskimi byli: ks. Józef Zdanowicz (1783-1822), ks. Józef Kraiński (1822-1838), ks. Franciszek Hołub (1838-1858), ks. Józef Świrski (1858-1859), ks. Marceli Chmura (1863-1914), a w latach 1925-1941 ks. Jakub Demitrowski. Byli oni tym samym formalnie właścicielami dóbr w Machnówku. Jeszcze pod koniec XIX wieku probostwo w Bełzie posiadało w Machnówku teren o powierzchni 723 morgi, w tym 312 mórg ziemi ornej, 123 morgi łąk, 172 morgi pastwisk i 116 mórg lasu. W folwarku było wtedy 634 morgi ziemi ornej, 144 morgi łąk i ogrodów oraz 63 morgi pastwisk. W 1880 roku Machnówek liczył 447 mieszkańców, istniała tutaj także szkoła i młyn476. W 1913 roku utworzono we wsi Spółkę Mleczarską 470 J. A. Wadowski, Kościoły diecezji chełmskiej, rkp

2472/I w Bibliotece PAN w Krakowie, 1907, s. 325. 471 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., s. 205. 472 J. A. Wadowski, Kościoły diecezji..., s. 325. 473 Tamże, s. 327; A. Boniecki, Herbarz polski, t. XI, s. 13. 474 APL, ChKGK, nr 103, s. 19. 475 APL, ChKGK, nr 120, s. 142. 476 SGKP, wypisy, s. 229.

Machnówek z przełożonym ks. Franciszkiem Palichlebem, zastępcą Michałem Fujarą i kasjerem Franciszkiem Owsickim477. Nieco ponad dwa wieki funkcjonowała we wsi cerkiew unicka p.w. św. Michała, fundowana w 1726 roku przez kolatora ks. Jana Jakuba Krasowskiego, kanonika chełmskiego, proboszcza bełskiego. Od 1727 roku tutejszym parochem był ks. Jan Mokrzycki, notowany jeszcze w 1731 roku478, a w 1766 roku funkcję kapłańską pełnił ks. Daniel Puszczałowski479. Według spisu z 1762 roku istniała w Machnówku drewniana cerkiew parafialna p.w. św. Michała Archanioła w składzie dekanatu bełskiego480. Podczas regulacji sieci parafialnej przez władze austriackie pod koniec XVIII wieku cerkiew spadła do roli filialnej i do 1947 roku należała do parafii w Korczminie. W 1883 roku wybudowano kolejną, drewnianą cerkiew z materiału rozbiórkowego kościoła w Bełzie481. W 1899 roku notowano we wsi 430 unitów. Podczas działań wojennych w 1914 roku świątynia spłonęła, ale w 1919 roku wybudowano nową, niewielką cerkiewkę filialną, przy której działało Bractwo Najświętszego Serca Jezusa. Według danych z 1926 roku we wsi było 469, natomiast w 1938 roku 477 unitów482. Świątynia przetrwała zawieruchę wojenną II wojny światowej i pełniła funkcję kościoła parafialnego latach 1947-1950483, później niszczała nieużytkowana. W 1962 roku cerkiew została rozebrana, na placu pozostała tylko trójkondygnacyjna murowana dzwonnica parawanowa z 1939 roku484. W XIX wieku grekokatolicy założyli w Machnówku cmentarz grzebalny, który po utworzeniu parafii rzymskokatolickiej służył także rzymskokatolikom. Od 1950 roku parafia rzymskokatolicka jest jego

Ryc. 94. Dawna cerkiew drewniana, okres międzywojenny, fot. ze zbiorów D. Koszyka.

Ryc. 95. Machnówek, uczestnicy Pierwszej Komunii Świętej z ks. S. Pawliną, fot. ze zbiorów D. Koszyka.

477 ADZ-L, Akta parafii rzymskokatolickiej w Mach-

nówku 1910-1944, b.p. 478 APL, ChKGK, nr 103, s. 19. 479 APL, ChKGK, nr 113, s. 18. 480 W. Kołbuk, Kościoły wschodnie..., s. 305. 481 SGKP, wypisy, s. 229. 482 D. Blazejowskyj, Historical Sematism..., s. 236; P. Antoniak, J. Chodor, W. Słobodian, Zapomniane pogranicze…., s. 34-35. 483 Kronika Parafii w Machnówku, s. 22. 484 P. Antoniak, J. Chodor, W. Słobodian, Zapomniane pogranicze..., s. 34-35; Informacja ustna Jana Ostrówki z Machnówka.

Ryc. 96. Szkoła w Machnówku, okres międzywojenny, fot. ze zbiorów D. Koszyka.

107

Machnówek administratorem. Posiada on kształt czworoboku o powierzchni 0,75 ha485. Na cmentarzu, gdzie wyeksponowano wiele bruśnieńskich nagrobków, znajdują się także mogiły pomordowanych przez UNS-UPA w 1944 i 1945 roku mieszkańców Machnówka. Obok cerkwi funkcjonowała we wsi także świątynia łacińska. Już pod koniec XIX wieku z funduszy ks. Kazimierza Samenatza wybudowano drewnianą kaplicę, przybudowując ją do głównego domu plebańskiego, usytuowanego przy miejscowym folwarku. Odtąd kapłani z Bełza zaczęli odprawiać w niej msze święte. W latach 1903-1904 zbudowano w Machnówku murowany kościół filialny parafii w Bełzie p.w. św. Jana Chrzciciela, a potem murowaną plebanię krytą gontem oraz drewniane budynki inwentarskie: stajnię, szopę i drewutnię. Budowa kościoła była pewną formą zadośćuczynienia za sprzedaż części ziem folwarku Żydom, co wzbudziło wśród mieszkańców duży sprzeciw. W 1904 roku utworzono we wsi ekspozyturę (filię), uposażoną przez plebana bełskiego 50 morgami ziemi i funduszem w gotówce. Pierwszym kapłanem w tej ekspozyturze został ks. Tytus Zajączkowski, a w latach 1909-1911 jego miejsce zajął ks. Ignacy Lazarewicz. W 1911 roku arcybiskup lwowski erygował tutaj parafię rzymskokatolicką p.w. św. Jana Chrzciciela, a ok. 1927 roku zmieniono wezwanie kościoła na Matki Bożej Królowej Polski. W skład parafii obok Machnówka weszły także: Korczmin, Krzewica, Budynin, Staje, Wasylów Wielki i Worochta. Wówczas parafia liczyła około 1000 wiernych. W 1951 roku w związku z Akcją H-T odłączono z niej miejscowości Staje i Worochta, które zostały na terenie USRR. Funkcję proboszcza w Machnówku pełnili kolejno: ks. Franciszek Palichleb (1911-1922), ks. Ludwik Lęga (1922-1925), ks. Stanisław Kawecki (19251935), ks. Kazimierz Zygmunt (1935-1937), ks. Stanisław Kościński (1937-1939) i ks. Władysław Wołek (1939-1944)486. Przez kolejne cztery lata nie było tutaj kapłana, a parafią administrowali księża z Bełza. W 1948 roku proboszczem w Machnówku został ks. 485 D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 267. 486 ADZ-L, Akta parafii rzymskokatolickiej w Mach-

108

nówku 1910-1944.

Jan Pawłowski, a potem parafią kierowali kolejno: ks. Jan Królikiewicz (1954-1961), ks. Stanisław Pawlina (1961-1985)487, ks. Józef Bednarz (1985-1994), ks. Krzysztof Kłos (1994-1999), ks. Marek Gudz (1999-2011) i od 2011 roku ks. Piotr Gałczyński. Podczas I wojny światowej w Machnówku 28 sierpnia 1914 roku toczyła walki austriacka 96. dywizja z Grupy gen. Kieschbacha, która przyszła z pomocą żołnierzom Grupy Rotha walczącym pod Przewodowem i Wasylowem. Były to jednostki XIV korpusu 4. armii austriackiej walczące z 35. dywizją XVII korpusu 5. armii rosyjskiej488. Właśnie podczas tych walk spłonęła drewniana kaplica oraz znaczna część zabudowań wsi. Działania wojenne w rejonie Machnówka prowadzono także podczas walk o ustalenie granic Polski po uzyskaniu niepodległości. Dnia 8 stycznia 1919 roku doszło do starć żołnierzy polskich z żołnierzami Zachodnio-Ukraińskiej Republiki Ludowej, zakończone wyparciem tych drugich na wschód, za linię frontu 489. Machnówek był wtedy średniej wielkości wsią, a tutejszy folwark należał nadal do plebana bełskiego490. Według danych z 1921 roku wieś liczyła 110 domów i 607 mieszkańców, w tym 490 Ukraińców i 18 Żydów491. Obok gospodarstw chłopskich funkcjonował folwark, który w 1928 roku obejmował 410 ha ziemi i należał do Żyda Herscha Reissa492. W 1929 roku z inicjatywy ks. Stanisława Kaweckiego założono we wsi Kasę „Stefczyka”, a sam pomysłodawca został jej kierownikiem. Siedzibę kasy ulokowano w budynku prywatnym Jana Owsickiego493. 487 M. Leszczyński bp, Archidiecezja lwowska obrząd-

ku łacińskiego w granicach Polski 1944-1992, Lublin 2011, s. 214. 488 E. Izdebski, Bitwa pod Komarowem 26 sierpnia-2 września 1914 roku, Warszawa 1931, s. 166. 489 G. Łukomski, Cz. Partacz, B. Polak, Wojna polsko-ukraińska 1918-1919, Koszalin-Warszawa 1994, s. 179, 205-206; P. Antoniak, J. Chodor, W. Słobodian, Zapomniane pogranicze..., s. 34. 490 Najnowszy skorowidz wszystkich miejscowości z przysiółkami w Królestwie Galicji, Wielkim Księstwie Krakowskim i Księstwie Bukowińskim z uwzględnieniem wszystkich dotąd zaszłych zmian terytorialnych kraju, Lwów 1918, s. 97. 491 Skorowidz..., t. XIII, s. 45. 492 T. Epsztein, S. Górzyński, Spis ziemian..., s. 46. 493 ADZ-L, Akta parafii rzymskokatolickiej w Machnówku 1910-1944; Informacja ustna Kazimierza Owsickiego z Tomaszowa Lubelskiego.

Machnówek W 1930 roku funkcjonował tutaj Zakład Mleczarski prowadzony przez Spółkę Mleczarską 494 . We wsi istniał również Dom Narodowy, gdzie mieściła się ukraińska kooperatywa, punkt mleczarski oraz sklep, w którym sprzedawał Mikołaj Spersa495. Działała tam również czytelnia Towarzystwa „Proświta”496 oraz stowarzyszenie pedagogiczno-oświatowe „Ridna Szkoła”497. W 1928 roku część Machnówka strawił groźny pożar. Spłonęło wówczas wiele zabudowań mieszkalnych i gospodarczych, a także plebania, stodoła, obora, spichlerz oraz budynek mleczarski należące do parafii rzymskokatolickiej498. Długie tradycje posiada tutejsza szkoła, utworzona w latach 1871-1873. W wykazie szkół z 1870 roku jeszcze nie występowała. W 1873 roku była tutaj szkoła parafialna, a w 1875 roku szkoła filialna z nauczycielem Józefem Pasiecznym, który uczył tutaj w latach 1873-1876499. W latach 1878-1880 pracował w Machnówku Tadeusz Małyk500, w latach 1882-1883 Waleria Chęcińska501, w 1884 roku Mieczysław Popowicz 502 , w 1888 roku Kazimierz Kasiński503, w latach 1889-1910 Józefa Milian504, a w latach 19101914 Łukasz Hałań505. Do 1895 roku była to szkoła filialna, a od tego roku 1-klasowa. Placówka ta funkcjonowała także w okresie

494 Księga Adresowa...na 1930 rok, s. 739. 495 Informacja ustna Stanisława Górnickiego z Mach-

nówka. 496 Informacja ustna Kazimierza Owsickiego z Tomaszowa Lubelskiego. 497 A. Leskiw-Kit, Zakerzonski doli..., s. 63. 498 Kronika Parafii w Machnówku, s. 8. 499 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1873 rok, s. 415; ... na 1875 rok, s. 418; ... na 1876, s. 460. 500 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1878 rok, s. 430; .. na 1880 rok, s. 428. 501 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1882 rok, s. 438; ...na 1883 rok, s. 438. 502 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii...na 1884 rok, s. 418. 503 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1888 rok, s. 418. 504 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1889 rok, s. 480; ... na 1910, s. 727 505 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1910, s. 727; ...na 1914 rok, s. 870.

Ryc. 97. Nauczyciel Bazyli Daszczykowski, okres międzywojenny, fot. ze zbiorów D. Koszyka. międzywojennym. Prawdopodobnie od 1916 roku i aż do okupacji niemieckiej uczył w niej Bazyli Daszczykowski506. Podczas II wojny światowej utworzono we wsi szkołę ukraińską, zaś lekcje katechezy w języku polskim były prowadzone na miejscowej plebani rzymskokatolickiej przez siostrę ks. Władysława Wołka do 1944 roku507. Podczas wojny obronnej 1939 roku kwaterowała w Machnówku w nocy z 22 na 23 września grupa kawalerii ppłka Kazimierza Bolesława Halickiego, która następnej nocy podjęła marsz pod Rawę Ruską tocząc przegrane walki z Niemcami w rejonie Rzyczek i Michałówki508. W latach 1939-1941 Machnówek znajdował się w bliskim sąsiedztwie linii demarkacyjnej, granicy Niemiec z ZSRR. Był to jednak stosunkowo spokojny okres, zwłaszcza w porównaniu do tragicznych dla mieszkańców Machnówka lat 1944-1945. Najpierw 15 marca 1944 roku nacjonaliści ukraińscy zabili 10 mieszkańców narodowości polskiej, 6 czerwca 1944 roku śmierć poniosło dalszych 16 Polaków, natomiast 7 czerwca została zamordowana 1 osoba. Do ponownej tragedii doszło dnia 11 marca 1945 roku, kiedy oddział UPA przebrany w mundury żołnierzy radzieckich zamordował we wsi kolejne 22 osoby. Łącznie w latach 1944-1947 z rąk nacjonalistów ukraińskich śmierć poniosło 50 Polaków, a także około 20 osób narodowości ukraińskiej i pochodzących z mieszanych narodowościowo małżeństw, a odnoszących się krytycznie do działalności UNS-UPA509.

506 Informacja ustna D. Koszyka, B. Daszczykowskie-

go; Spis nauczycieli Publicznych Szkół Powszechnych i Państwowych Seminariów Nauczycielskich oraz spis szkół w okręgu szkolnym lwowskim, oprac. S. Lehnert, Lwów 1924, s. 66. 5 0 7 Kronika Parafii w Machnówku, s. 10; J. Doroszewski, Szkolnictwo na Zamojszczyźnie w latach okupacji hitlerowskiej, „Rocznik Zamojski”, t. 1/1984, s. 158. 508 L. Głowacki, Działania wojenne…, s. 180-191. 509 Kronika Parafii w Machnówku, s. 11-14; S. Sie-

109

Machnówek

Ryc. 98. Nauczycielka Czesława Żarska z uczniami z Machnówka, ok. 1960 r., fot. ze zbiorów D. Koszyka. Odzyskane. Na nowo miejscowość została zasiedlona dopiero po 1947 roku, kiedy zaczęli powracać do swoich domostw jej dawni polscy mieszkańcy. Wśród obecnych mieszkańców Machnówka są również dawni mieszkańcy Worochty, która administracyjne pozostała na terenie USRR po 1951 roku. Na obszarze miejscowości notowane jest również osadnictwo z innych części powojennej Lubelszczyzny. Po II wojnie światowej w 1949 roku reaktywowano 4-klasową szkołę. Pierwszym powojennym nauczycielem został Bogdan Pieczykolan, potem uczyła nieznana z imieRyc. 99. Czesława Żarska, nauczycielka nia Ceryla, a następnie Józef Słotwiński510. w Machnówku w latach 1955-1968, fot. z ar- W latach 1955-1968 w Machnówku uczyła chiwum UG w Ulhówku. Czesława Żarska. Od początku zajęcia odbywały się w przedwojennym budynku szkoW roku 1946 i ponownie w 1947 doszło do ły ukraińskiej. W 1969 roku zbudowano wysiedleń ukraińskich mieszkańców wsi w Korczminie nową szkołę, tuż przy samej na tereny USRR i tzw. Ziemie Odzyskane. granicy z Machnówkiem. Wówczas to zlikwiW dniach 11-15 lipca 1947 roku, podczas Ope- dowano szkołę w tej ostatniej miejscowości, racji „Wisła” przesiedlono 65 ukraińskich a młodzież szkolna zaczęła uczęszczać do mieszkańców miejscowości na tzw. Ziemie Korczmina. Po likwidacji szkoły w Korczminie w 2001 roku obowiązek szkolny realizokierka, H. Komański, K. Bulzacki, Ludobójstwo doko- wany jest w Szkole Podstawowej w Tarnoszynane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach nie i Gimnazjum Publicznym w Ulhówku511. w województwie lwowskim 1939-1947, Wrocław W okresie powojennym doszło we wsi do 2006, s. 1010. Ofiary to w większości członkokilku ważnych inwestycji gospodarczych. Na wie oddziału „Istriebitielnych Batalionów” dowo-

110

dzonego przez Grzegorza Galanta, składający się z miejscowych Ukraińców, więcej [w:] A. Leskiw-Kit, Zakerzonski doli…, s. 65.

510 Informacja ustna Dariusza Koszyka z Machnówka. 511 Informacja ustna Jana Ostrówki z Machnówka.

Machnówek początku lat 50. otwarto pierwszy powojenny sklep, który był umiejscowiony w domu prywatnym Michała Ostrówki. Po kilkunastu latach sklep przestał funkcjonować, a mieszkańcy korzystali ze sklepu w Korczminie. Jednak na początku lat 70. otwarto ponownie we wsi sklep należący do GS w Lu‑ byczy Królewskiej, który miał siedzibę w dawnym budynku szkoły, a sprzedawała tam najpierw Bogusława Pasławska, a potem Janina Kuć. Sklep ten funkcjonował do pocz. lat 90., kiedy to ze względu na złe warunki sanitarno-budowlane został zamknięty512. Z działalnością usługową związany był także Punkt Skupu Mleka złożony w latach 50. i początkowo ulokowany w domu prywatnym Michała Ostrówki, a potem Władysława Lisa. Punkt ten funkcjonował tylko kilkanaście lat i od końca lat 60. mieszkańcy odstawiali mleko do Korczmina513. Ważną organizacją we wsi było powstałe na początku lat 60. Kółko Rolnicze, którego pierwszym prezesem został Władysław Komorek. Jego następcą na tym stanowisku w latach 1983-1987 był Jan Owsicki, a od 1987 roku Jan Ostrówka. Od 1983 roku KR działało w strukturach SKR w Ulhówku514. Kolejna organizacja – jednostka Ochotniczej Straży Pożarnej powstała we wsi w 1949 roku. Dwa lata później strażacy otrzymali ręczną pompę, a w 1963 roku motopompę. Po jej zniszczeniu w 1971 roku przy gaszeniu pożaru, jednostka otrzymała kolejną motopompę. Na początku lat 70. przeniesiono remizę do budynku po byłej szkole. Pierwszym prezesem OSP w Machnówku był Aleksander Mazur, następnie funkcję tę pełnił Kazimierz Pawlik, a od 2011 roku Andrzej Król515. W 1956 roku wieś została zelektryfikowana, zaś pod koniec lat 80. wybudowano nową drogę asfaltową, która połączyła Machnówek i Korczmin. W 2004 roku oddano do użytku nową szosę do Budynina, a na początku lat 80. czynem społecznym wybudowano betonowy most na Rzeczycy516. 512 Informacja ustna Janiny Kuć z Machnówka. 513 Informacja ustna Jana Ostrówki z Machnówka. 514 Protokoły KR w Machnówku 1975-1990, archiwum

SKR w Ulhówku. 515 Straże pożarne powiatu tomaszowskiego, Tomaszów Lubelski 2011, s. 243. 516 Informacja ustna Jana Ostrówki z Machnówka.

Ryc. 100. Jan Ostrówka, sołtys z Machnówka, fot. ze zbiorów J. Ostrówki. W 2006 roku wyremontowano świetlicę wiejską, budynek przedwojennej szkoły. Znaczne zmiany zaszły także w najbliższym otoczeniu, gdyż odbudowano staw gromadzki, przebudowano drogę dojazdową do świetlicy i zbudowano parking. Obecnie świetlica jest siedzibą dla strażaków OSP i członkiń Koła Gospodyń Wiejskich, które działa nieprzerwanie od 1965 roku. Pierwszą jego przewodniczącą była Janina Kuć, następnie Renata Brzozowska, a obecnie funkcję tę pełni Danuta Lis. Koło Gospodyń z Machnówka jest współorganizatorem wspólnie z OSP corocznych festynów sportowo-rekreacyjnych i zawodów wędkarskich517. Ważną rolę w życiu mieszkańców wsi odgrywali i nadal odgrywają sołtysi. Pierwszym powojennym sołtysem Machnówka został Stanisław Górnicki, a następnie Kazimierz Ostrówka, który pełnił swoją funkcję przez około 25 lat. Po nim sołtysami byli kolejno: Michał Karabinowski, Lucjan Kwiatkowski, Jan Owsicki i Jan Ostrówka. Ten ostatni był sołtysem wsi przez 20 lat. Obecnie funkcję tę pełni Andrzej Król518. Machnówek to niewielka wieś o powierz‑ chni 426,22 ha, która w połowie 2014 roku liczyła 149 mieszkańców.

517 Informacja ustna Janiny Kuć i Marii Kwiatkowskiej

z Machnówka. 518 Informacja ustna Marii Kwiatkowskiej z Machnówka.

111

WASYLÓW

Osada położona na południowo-wschodnim skraju gminy Ulhówek, w obrębie Grzędy Sokalskiej. Teren miejscowości był już zasiedlony w pradziejach, a świadczą o tym zabytki zarejestrowane w wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski na 18 punktach osadniczych (stanowiskach archeologicznych)1059. Najstarsze ślady osadnictwa w postaci kilku fragmentów naczyń glinianych oraz fragmentu krzemiennego wióra retuszowanego pochodzą ze środkowego neolitu i są związane kulturą pucharów lejkowatych (4200-2900 p.Chr.). Być może do tej kultury można zaliczyć część materiałów określonych ogólnie jako pradziejowe, a wśród nich ułamki naczyń glinianych oraz wyroby krzemienne: wiórek, 3 odłupki oraz przepalony odłupek. Nieco liczniej reprezentowane jest osadnictwo z wczesnej epoki brązu (2200-1200 r. p.Chr.), bez bliższej przynależności kulturowej, którego ceramika występuje na 68 stanowiskach, na jednym dodatkowo drapacz krzemienny, a na innym wiórek i odłupek krzemienny. Zabytki te prawdopodobnie należą do dwu istniejących wówczas kultur: mierzanowickiej (2200-1600 r. p.Chr.) i strzyżowskiej (1750-1600 r. p.Chr.), gdyż ich ślady zarejestrowano na terenach sąsiednich. Kilka dalszych stanowisk datowanych jest na środkową i późną epokę brązu, a reprezentuje je ceramika związana z kulturą trzciniecką (1600-1200 r. p.Chr.) i łużycką (1200-650 r. p.Chr.). Na jednym ze stanowisk, obok ceramiki kultury trzcinieckiej, znaleziono także odłupek krzemienny. Kolejne, także skromne ślady osadnictwa reprezentują okres rzymski (I-V w.), a należy je przypisać ludności kultury przeworskiej (I w. p.Chr.–V w.) lub wielbarskiej (III-poł. V w.). Podobnie nieliczne fragmenty naczyń związane są z okresem wczesnośredniowiecznym

196

miejscowości dla Ulhówek, osada. 1059 S. Kadrow, E. Banasiewicz 1987, Dokumentacja z badań AZP na obszarze 94-94, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu; A. Barłowska, E. Banasiewicz 1987, Dokumentacja z badań AZP na obszarze 95-94, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu.

Ryc. 228. Stanisław Stepaniuk, kierownik Gospodarstwa w Wasylowie w latach 1977-1986, fot. ze zbiorów S. Stepaniuka. (VI-XIII w.) i można je łączyć z ludnością słowińską. Zaczątkiem współczesnej osady był przedwojenny folwark, którego ziemia została przejęta po II wojnie światowej na rzecz Skarbu Państwa, a zarządzana była przez Państwowe Nieruchomości Ziemskie. Na tym obszarze ok. 1950 roku powstało Państwowe Gospodarstwo Rolne, które widnieje w wykazie PGR-ów powiatu tomaszowskiego z 1950 roku1060. Gospodarstwo w Wasylowie początkowo należało do Zespołu Państwowych Gospodarstw Rolnych w Wasylowie, potem do Zespołu Państwowych Gospodarstw Rolnych w Setnikach, w latach 1958-1961 do Inspektoratu PGR Tomaszów Lubelski z siedzibą w Machnowie, w latach 1961-1963 do Kombinatu PGR w Ulhówku, a od 1963 roku weszło w skład Kombinatu PGR w Przewodowie. Pierwsi kierownicy gospodarstwa nie są znani. W 1957 roku kierownikiem został Jan Tomczyszyn, który pracował na tym stanowisku kilka lat1061. Potem funkcję tę pełnił Władysław Bieńsko (do 1977 r.), Stanisław Stepaniuk (1977-1986) i ostatnim kierownikiem gospodarstwa w Wasylowie od 1986 roku był Jan Wygachiewicz1062. Gospodarstwo oprócz produkcji roślinnej (zboża, buraków cukrowych) prowadziło hodowlę zwierząt, głównie krów mlecznych 1060 APZ, Akta gminy Krynice 1944-1954. 1061 J. Lewandowski, Kronika SHR w Ulhówku. 1062 Informacja ustna Stanisława Stepaniuka z Zamo-

ścia, dawnego kierownika PGR w Wasylowie.

w ilości 120-200 sztuk, a w mniejszym stopniu cieląt i bydła rzeźnego. W latach 80. zatrudnienie sięgało ok. 60 osób, z tego 4-5 osób w administracji, a pozostała część przy produkcji rolnej. Obok budynków inwentarskich (obór, magazynu paszowego, garaży) i budynków mieszkalnych zbudowano tutaj przedszkole, funkcjonujące od lat 60. do pocz. lat 70. XX wieku. Później budynek przedszkola zaadaptowano na Klub „Ruchu”, gdzie w latach 1977-1986 pracowała Grażyna Stepaniuk, a potem pani Matejak. Na pocz. lat 90. Klub „Ruchu” zamknięto. W osadzie przez kilkanaście lat funkcjonował kiosk spożywczy prowadzony przez Matejakową1063. Podobnie jak w innych gospodarstwach w osadzie prowadzono stołówkę pracowniczą. W osadzie nie notowano nigdy szkoły. Dzieci uczęszczały do placówki szkolnej w Wasylowie Wielkim, a po jej likwidacji do Tarnoszyna i Ulhówka. Około 2000 roku majątek dawnego PGR w Wasylowie o powierzchni 728,38 ha kupili Marianna i Wiesław Sapiłowie, którzy gospodarują tutaj do tej pory. Po likwidacji PGR w 1992 roku osada stała się sołectwem. Funkcję sołtysa w Wasylowie pełnili kolejno: Dariusz Krygier, Zbigniew Gontarski, Marian Zub i Henryka Tabaczuk. Obecnie Wasylów to niewielka miejscowość, gdzie w poł. 2014 roku mieszkało 99 osób.

WASYLÓW WIELKI

Wieś położona na południowo-wschodnim skraju gminy Ulhówek, w obrębie Grzędy Sokalskiej. Teren miejscowości był zasiedlony już w pradziejach, a świadczą o tym zabytki zarejestrowane w wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia Polski na 33 punktach osadniczych (stanowiskach archeologicznych)1064. Najstarsze ślady osadnictwa w postaci kilkunastu ułamków naczyń glinianych, 2 fragmentów wiórowców 1063 Informacja ustna Stanisława Stepaniuka z Zamo-

ścia.

1064 S. Kadrow, E. Banasiewicz 1987, Dokumentacja

z badań AZP na obszarze 94-94, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu.

krzemiennych, 1 fragmentu wiórka i 5 odłupków krzemiennych należy przypisać ludności kultury pucharów lejkowatych (4200-2900 p. Chr.). Zapewne także do tej kultury można zaliczyć część materiałów określonych ogólnie jako neolityczne, a wśród nich ułamki naczyń glinianych i odłupek krzemienny. Dość licznie reprezentowane jest na terenie wsi osadnictwo z wczesnej epoki brązu (2200-1200 r. p. Chr.), bez bliższej przynależności kulturowej, którego ceramika występuje na 18 stanowiskach, na jednym dodatkowo łuszczeń krzemienny, a na innym wiertnik krzemienny. Zabytki te prawdopodobnie należą do dwu istniejących wówczas kultur: mierzanowickiej (2200-1600 r. p. Chr.) i strzyżowskiej (1750-1600 r. p. Chr.), gdyż ich ślady zarejestrowano na terenach sąsiednich. Kilka dalszych stanowisk datowanych jest na środkową i późną epokę brązu, a reprezentuje je ceramika związana z kulturą trzciniecką (1600-1200 r. p. Chr.) i łużycką (1200-650 r. p. Chr.). Także skromny materiał ceramiczny w postaci kilku ułamków naczyń glinianych datowany jest na okres rzymski (I-V w.), a należy je przypisać ludności kultury przeworskiej (I w. p. Chr.–V w.) lub wielbarskiej (III-połowa V w.). Nieco więcej materiałów, wyłącznie ułamków naczyń glinianych, związanych jest z okresem wczesnośredniowiecznym datowanym na VIII-XIII wiek. Osadnictwo z tego okresu jest związane z ludnością słowiańską Pierwsza wzmianka o Wasylowie [Wielkim] pochodzi z 1400 roku, kiedy w źródłach pisanych wspominany jest Donat z Wasylowa, a w latach 1403-1449 Jan z Wasylowa Wasylowski. W 1403 roku część wsi posiadał także Benedykt z Przewodowa, który był wtedy współfundatorem kościoła w Rzeplinie1065. W roku 1469 w dokumentach odnotowano Grzegorza Donata Wasylowskiego, zaś w latach 1469-1490 jego syna Piotra z Wasylowa, żonatego z Barbarą, córką Bartłomieja z Korczowa. W 1469 roku występował Paweł Kucharski, mąż Małgorzaty, wdowy po Grzegorzu Wasylowskim oraz jego syn Jakub Kucharski, dzierżawca Wasylowa1066. Według 1065 L. Bieńkowski, Działalność organizacyjna...,

s. 246. 1066 A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 83, 355.

197

Wasylów Wielki rejestru poborowego z 1472 roku część wsi należała do Kucharskiego, który miał tu 1 i 1/2 łana użytków1067. Niewyjaśnioną sprawą do końca jest fakt posiadania przed 1440 rokiem Wasylowa przez Andrzeja z Opulska. Jego synem był Adam, a wnukiem Andrzej. Syn tego ostatniego Adam Piwo z Konotopy herbu Prawdzic1068, żonaty z Katarzyną Kuropatwianką był notowany w latach 14891497 właścicielem Wasylowa. Ich synem był Adam z Konotopy i Wasiłowiec, żonaty z Urszulą z Tarnowskich1069. Nie jest jednak pewne, że chodzi o ten Wasylów. Pewne jest, że przed 1532 rokiem dobra wasylowskie trafiły w ręce Andrzeja Radzanowskiego herbu Prawdzic, właściciela także Wierzbicy, Mostów (Małych), Korniów, Machnowa, Nowosiółek, Tarnoszyna, Ulhowa i Zimna1070. W rejestrze poborowym z 1531 roku notowany był Sgyerski właściciel 2 i 1/2 łana użytków. W 1578 roku Asmanski posiadał tu 7 łanów użytków, 5 zagrodników z ziemią, 6 szewców, 7 komorników i cerkiew 1071 . W 1618 roku połowę wsi otrzymał od ojca Jerzy Jahodyński herbu Korwin1072. W 1662 roku Wasylów Wielki posiadał Gorayski herbu Korczak1073, a w 1681-82 roku Jan Aleksander Myszkowski (zm. 1687) herbu Jastrzębiec, kasztelan bełski1074. W 1696 roku Wasylów należał do Heleny Głuchowskiej, miecznikowej bracławskiej, od której w nieznanych okolicznościach przeszedł do Aleksandra Michała Łaszcza (zm. 1720) herbu Prawdzic1075, żonatego najpierw z Katarzyną z Firlejów herbu Lewart, a potem z Elżbietą z Modrzewskich. Po nim dobra przejął syn Józef (1704-1748), biskup sufragan chełmski, notowany ich dziedzicem w 1739 roku1076. Po Józefie Łaszczu całość jego dóbr odziedziczyła siostra Maria, żona Stanisława Potockiego herbu Pilawa. Część wsi w 1754 1067 A. Janeczek, A. Świeżawski, Rejestr poboru łano-

198

wego..., s. 54. 1068 P. Dąbkowski, Podział administracyjny..., s. 65. 1069 K. Kowalczyk, red., Narodziny Zamościa w pracach Kazimierza Sochaniewicza, Zamość 2007, s. 30-44. 1070 A. Janeczek, Osadnictwo pogranicza..., s. 330. 1071 A. Jabłonowski, Polska XVI wieku..., s. 206, 243. 1072 A. Boniecki, Herbarz polski, t. VIII, s. 149. 1073 AGAD, Rejestr poborowy woj. bełskiego z 1662 r. 1074 CPAHUL, Regestrum Controbutionis...[1681-82 r.]. 1075 W. Bondyra, Reprezentacja sejmowa..., s. 145. 1076 APL, ChKGK, nr 113, s. 432.

roku była we władaniu Teresy Kurdwanowskiej (zm. 1759) herbu Półkozic, żony Stanisława i ich syna Makarego, a w 1758 roku wieś należała do Marii Benedykty Cetnerówny, ksieni sakramentek lwowskich1077. Ta ostatnia zapewne przekazała dobra na rzecz zakonu, bowiem w 1767 roku Wasylów Wielki był w posiadaniu sióstr sakramentek lwowskich 1078, podobnie jak i pod koniec XVIII wieku1079. Na mapie F. von Miega z lat 1779-1782 wid‑ nieje w Wasylowie dwór obronny, trzy sadzawki, dwa stawy, młyn wodny i karczma. Szczególnie interesujący jest dwór z kwadratowymi w przybliżeniu fortyfikacjami, które posiadają cztery bastiony, po jednym w każdym narożniku. Inną wyróżniającą się budowlą we wsi była cerkiew, wzmiankowana po raz pierwszy w 1507 roku i występująca w źródłach przez resztę XVI wieku 1080. Według spisu z 1761 roku drewniana cerkiew parafialna p.w. Narodzenia NMP w Wasylowie należała do dekanatu uhnowskiego1081. Tutejszym parochem od 1696 roku był ks. Łukasz Tyski, w 1739 roku ks. Tomasz Wasilewicz1082, zaś w 1766 roku ks. Zachariasz Świdnicki. W 1766 roku podczas wizytacji biskupiej notowano tutaj bardzo starą cerkiew w złym stanie, dlatego biskup zalecił budowę nowej 1083. Wkrótce zapewne więc postawiono następny obiekt, który od początku XIX wieku występował jako światynia filialna parafii w Budyninie. W 1911 roku drewniana cerkiew była remontowana1084. W tym czasie dawne beneficjum parafii greckokatolickiej stanowiło 15 ha gruntów ornych, 2,1 ha łąk oraz 1 ha ogrodu1085. Miejscowa świątynia spłonęła 28 marca 1944 roku podczas ataku pododdziałów AK na Wasylów Wielki. Pierwotnie istniał we wsi cmentarz grzebalny przy cerkwi. Około połowy XIX wieku 1077 J. A. Wadowski, Kościoły diecezji..., s. 359. 1078 CPAHUL, Taryfa mostowego..., s. 214. 1079 P. Sygowski, Unicka diecezja chełmska w proto-

kołach..., s. 245. 1080 A. Gil, Prawosławna eparchia..., s. 237. 1081 W. Kołbuk, Kościoły wschodnie..., s. 310. 1082 APL, ChKGK, nr 113, s. 432. 1083 APL, ChKGK, nr 113, s. 51-52. 1084 W. Bondyra, Słownik historyczny..., s. 128. 1085 Kronika Parafii w Wasylowie Wielkim, s. 1.

Wasylów Wielki Unici założyli cmentarz grzebalny poza zabudową wsi, który po II wojnie światowej wykorzystywany jest przez rzymskokatolików. Obecnie posiada on kształt wydłużonego czworoboku o powierzchni 0,77 ha. Na cmentarzu obok mogił mieszkańców parafii znajdują się groby żołnierzy poległych podczas I wojny światowej, groby żołnierzy „błękitnej armii” gen. Józefa Hallera oraz pomordowanych w 1943 i 1944 roku przez UPA Polaków i 13 Ukraińców, poległych w czasie walk z Wojskiem Polskim w dniu 6 czerwca 1946 roku1086. Na początku XIX wieku nastąpiły znaczne zmiany spowodowane wojnami napoleońskimi. Ich wynikiem było utworzenie w 1807 roku Księstwa Warszawskiego, do którego włączono w 1809 roku dystrykt zamojski. Od 1815 roku Księstwo to włączono w skład Królestwa Polskiego pod zaborem rosyjskim. Od 1809 roku Wasylów Wielki stał się miejscowością przygraniczną, choć nadal wchodził w skład cesarstwa austriackiego (od 1867 roku austro-węgierskiego). Około połowy XIX wieku Wasylów [Wielki] był w dzierżawie Marcina Krotochwila, który aktywnie działał podczas powstania styczniowego. W Wasylowie na początku listopada 1863 roku utworzono punkt zborny powstańców z oddziału V, który pod dowództwem płka Aladara Palffyego przekroczył kordon austriacki i rozproszył się po Lubelszczyźnie. Ponowne formowanie oddziału szło dość opornie, ale 4 listopada powstał 20-osobowy szwadron i na jego czele gen. Michał Heydenreich-Kruk wkroczył na teren Królestwa Polskiego podążając na Podlasie1087. Pod koniec XIX wieku Wasylów Wielki był stosunkowo dużą miejscowością. Według spisu z 1880 roku we wsi notowano 134 domy i 834 mieszkańców oraz 9 domów i 43 mieszkańców na obszarze dworskim. Łącznie mieszkało tu 712 unitów, 165 katolików i 9 Żydów. Miejscowy folwark sióstr sakramentek liczył 518 mórg ziemi ornej, 97 mórg łąk, 1086 D. Kawałko, Cmentarze województwa..., s. 274-

275; I. Baran, Wasylów …, s. 35. 1087 Z. Bieluń, Zwycięzca spod Żyrzyna. Generał Michał Heydenreich-Kruk (1831-1886), Lublin 2006, s. 143144.

58 mórg pastwisk i 139 mórg lasu, natomiast włościanie posiadali 1099 mórg ziemi ornej, 205 mórg łąk, 31 mórg pastwisk i 2 morgi lasu. We wsi była cerkiew p.w. Narodzenia NMP, filia parafii w Budyninie, szkoła etatowa, młyn i gorzelnia 1088. Od 1910 roku czynna była we wsi czytelnia Towarzystwa „Proświta”1089. Podczas I wojny światowej w Wasylowie Wielkim 28 sierpnia 1914 roku toczyły walkę wojska austriackie – 15. i 16. brygada z grupy gen. Rotha z 2. brygadą 61. dywizji rosyjskiej. W wyniku tych zmagań Rosjanie ponieśli druzgocąca klęskę 1090. Ponownie do walk zbrojnych doszło w okolicach wsi w latach 1919-1920, podczas konfliktu o przynależność państwową Galicji Wschodniej, między wojskami polskimi i ukraińskimi1091 oraz w roku 1920, podczas wojny polsko-bolszewickiej. Działania wojenne na krótko przerywały naukę w miejscowej szkole, której tradycje sięgają, co najmniej 1870 roku. Wtedy notowano we wsi szkołę „z potrzeby serca”, w której uczył Antoni Sklepkiewicz1092. W 1873 roku była tu szkoła trywialna z nauczycielem Janem Milanowskim1093. W 1875 roku w tutejszej szkole 1-klasowej w latach 1875-1879 uczył Michał Kozłowski 1094 , w 1882 roku Aleksander Celewicz1095, a w la‑ tach 1884-1894 Tomasz Bazylewicz 1096 . W 1893 roku notowano tutaj szkołę 2-klasową, kierowaną przez Tomasza Bazylewicza, w której uczył Mikołaj Sajko1097. W latach 1895-1896 kierownikiem tej placówki był Włodzimierz Wasilewski, a uczyła także 1088 SGKP, t. XIII, s. 143. 1089 A. Saładiak, Pamiątki i zabytki..., s. 334. 1090 E. Izdebski, Bitwa pod Komarowem 26 sierpnia-2

września 1914 roku, Warszawa 1931, s. 165 i 178. 1091 G. Łukomski, Cz. Partacz, B. Polak, Wojna polskoukraińska 1918-1919, Koszalin-Warszawa 1994, s. 198. 1092 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1870 rok, s. 456. 1093 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1873 rok, s. 410. 1094 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1875 rok, s. 412;... na 1879 rok, s. 416. 1095 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1882 rok, s. 431. 1096 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1884 rok, s. 410;... na 1894 rok, s. 473. 1097 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1893 rok, s. 473.

199

Wasylów Wielki

Ryc. 229. Włodzimierz Jaworski, przedwojenny nauczyciel w Wasylowie Wielkim, wg W. Gruner 2011. Bronisława Dziurzyńska1098. W 1897 roku szkołą kierował Władysław Pachalin 1099 , a w latach 1899-1914 Jakub Łuc, natomiast nauczycielką była jego żona, Karolina1100. Zajęcia szkolne były prowadzone także w okresie międzywojennym oraz podczas okupacji niemieckiej. W szkole polskiej w 1924 roku uczyli: Karolina Łucowa, Waleria Stankiewicz i Władysław Łoiński1101, w latach 1932-1939 pracował Włodzimierz Jaworski1102, a podczas okupacji Bazyli Daszczykowski1103. Wasylów Wielki w okresie międzywojennym był dość dużą miejscowością. Według spisu z 1921 roku wieś liczyła 170 domów i 967 mieszkańców, w tym 751 Ukraińców i 19 Żydów, natomiast na obszarze dworskim notowano 1 dom i 14 mieszkańców — Polaków1104. Tutejszy folwark o powierzchni 286 ha należał do Stowarzyszenia Sióstr Felicjanek1105. W 1936 roku siostry felicjanki roz1098 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na

200

1895 rok, s. 423; ... na 1896, s. 473 1099 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1897 rok, s. 473 1100 Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii... na 1899 rok, s. 569;... na 1914 rok, s. 844. 1101 Spis nauczycieli Publicznych Szkół Powszechnych i Państwowych Seminariów Nauczycielskich oraz spis szkół w okręgu szkolnym lwowskim, oprac. S. Lehnert, Lwów 1924, s. 53. 1102 W. Gruner, Tarnawatka, Tarnawatka 2010, s. 211. 1103 Informacja ustna mieszkańców Wasylowa Wielkiego. 1104 Skorowidz..., t. XIII, s. 36-37. 1105 B. Cisło, Kalendarium tomaszowskich wydarzeń (co, gdzie, kiedy), powiat, Tomaszów Lubelski 1998, mps, s. 13; B. Mielniczek, Tomaszowskie morze krwi, Tomaszów Lubelski [b.r.w.], s. 287.

poczęły podział folwarku i w ciągu dwóch lat rozparcelowały oraz sprzedały miejscowym chłopom, niewielką część ziemi, najpierw w 1936 roku po 500, a w następnym roku po 700 zł za morgę1106. Jednak w ich rękach pozostało 256,50 ha, które należały do zakonnic jeszcze w 1948 roku1107. Ukraińscy mieszkańcy Wasylowa Wielkiego przejawiali dużą aktywność społeczną. W 1921 roku zorganizowali spółdzielnię „Silskyj Hospodar” z mleczarnią, a kilka lat później wybudowali duży Dom Narodowy1108. W 1910 roku powstała we wsi Czytelnia Towarzystwa „Proświta”, przy której działało kółko dramatyczne. W miejscowości funkcjonowały również koła „Ridnej Szkoły”, „Silskoho Hospodara” i Związku Ukrainek. W latach 20. powstała w Wasylowie Wielkim komórka Komunistycznego Związku Młodzieży Zachodniej Ukrainy 1109 , a ponadto swoje struktury posiadało Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne (UNDO), legalna ukraińska partia polityczna1110. Wówczas notowano we wsi kilku rzemieślników: cieślę, kołodzieja i stolarza w jednej osobie J. Jaremę, bednarza Kanowskiego, kowali Hałamuszkę i Szczerbę, murarza S. Muchę i szewca M. Byrkera. We wsi funkcjonował wiatrak M. Kowałyka, sklep z różnymi towarami M. Stelmacha i z wyrobami tytoniowymi B. Holtzmana oraz drugi J. Kauffmana1111. Istniało we wsi także koło Stronnictwa Ludowego, zlikwidowane po pacyfikacji Ruchu Ludowego w 1936 roku1112. Do Stronnictwa Ludowego należeli głównie Polacy, których w 1936 roku w Wasylowie Wielkim mieszkało 2571113. Zbudowali oni we wsi swój Dom Ludowy, gromadzący ludność polską zamieszkałą w większości na terenie tzw. Kolonii Wasylów. W budynku funkcjonował sklep, mieściła się w nim siedziba „Strzelca”, do którego należeli m.in.: Ignacy Legieżyński, 1106 B. Mielniczek, Tomaszowskie…, s. 287. 1107 APZ, Akta gminy Ulhówek 1937-1954. 1108 A. Saładiak, Pamiątki i zabytki..., s. 334. 1109 J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, Ruch

ludowy na Zamojszczyźnie, Warszawa 1980, s. 154155. 1110 W. Lew, The city …, s. 473. 1111 Księga Adresowa 1928, s. 822. 1112 J. Jachymek, A. Koprukowniak, J. Marszałek, Ruch ludowy …, s. 154-155. 1113 Kronika Parafii w Machnówku, s. 20.

Wasylów Wielki

Ryc. 230. Członkowie kółka dramatycznego z Wasylowa Wielkiego w 1940 roku, wg B. Huka. Ludwik Lorek, Michał Lorek, Szczerba, Mikołaj Dziubak, Stefan i Józef Woźniakowie, Stanisław Krzyś, Władysław Szurkowski, Józef Płachta, Ewa Lorek i Anna Woźniak. W Domu Ludowym swoją siedzibę miało Koło Gospodyń Wiejskich, gdzie aktywnie działały m.in.: Joanna Mucha, Katarzyna Dżuman, Paraskiewia Wawryszczuk, Natalia Lorek, Anastazja Woźniak i Anna Jaśków. Wg W. Kubijowicza w 1939 roku Wasylów Wielki zamieszkiwało 780 Ukraińców, 320 Polaków i 20 Żydów1114. W czasie okupacji niemieckiej wieś terytorialnie należała do gminy Tarnoszyn, powiatu hrubieszowskiego i dystryktu lubelskiego Generalnego Gubernatorstwa. Okres ten okazał się dla miejscowej ludności bardzo tragiczny. Kilkunastu mieszkańców Wasylowa Wielkiego brało czynny udział w ruchu oporu, należąc do II plutonu 8 kompanii AK Obwodu Tomaszów Lubelski. Dowódcą tego oddziału, złożonego także z partyzantów z Krzewicy, Łachowiec i Rzeplina, był ppor. 1114 V. Kubijowić, Etnic Groups …, s. 65.

Bolesław Kasjaniuk, natomiast kompanią „Telatyn” dowodził st. sierż. Jan Sierleczko „Szarfa” 1115. W tym samym okresie ukraińscy mieszkańcy zorganizowali we wsi kilkudziesięcioosobowy oddział SKW (Samoobronni Kuszczowi Widdiły), pod dowództwem Jurija Hnidka1116. Narastające uprzedzenia w stosunku do ludności narodowości polskiej sprawiły, że już 3 listopada 1943 roku policjanci ukraińscy ze Szczepiatyna zamordowali 13 mieszkańców Kolonii Wasylów1117. Do kolejnego napadu na kolonię doszło 14 marca 1944 roku i wtedy zastrzelono po trzy osoby z zamieszkałych obok siebie rodzin Guniowskich i Surowców. Po tym zdarzeniu wielu mieszkańców wsi polskiej narodowości zdecydowało się na opuszczenie miejscowości. 1115 J. Sierleczko, Rejon I, [w:] Związek Walki Zbrojnej.

Armia Krajowa w Obwodzie Tomaszów Lubelski, red. I. Caban, Lublin 1999, s. 10. 1116 Informacja ustna Zofii Szurkowskiej z Wasylowa Wielkiego. 1117 G. Motyka, Od rzezi wołyńskiej do Akcji „Wisła”, Kraków 2011, s. 283.

201

Wasylów Wielki

Ryc. 231. Cerkiew w Wasylowie Wielkim w 1914 roku, wg E. Wißhaupt 1915.

Ryc. 232. Nauczyciele: E. Mandziuk, S. Sacewicz i J. Turzyniecki na tle szkoły w Wasylwie Wielkim w 1969 roku, fot. ze zbiorów J. Turzynieckiego.

202

Do największej zbrodni doszło 25 marca 1944 roku, gdy nieznany oddział UNS-UPA i miejscowy oddział SKW zamordowały 102 mieszkańców gminy Tarnoszyn narodowości polskiej. Wtedy też spłonęły: kościół, plebania, polski Dom Ludowy oraz zabudowania zamieszkałe przez Polaków 1118. Ofiary tej zbrodni upamiętnia zlokalizowana przy kościele tablica z nazwiskami osób, które wówczas zginęły. W dniu 28 marca 1944 roku podczas ewakuacji ludności polskiej przez oddział AK z pobliskiego Rzeplina doszło do wymiany ognia z miejscowym ukraińskim oddziałem SKW. Przybyłe ukraińskie posiłki UNS-UPA z Wasylowa Wielkiego zostały jednak odrzucone, a kontratakujące oddziały AK zajęły Wasylów Wielki. Ze strony AK operacją dowodził por. Zenon Jachymek „Wiktor”, a wzięła w niej udział kompania „Telatyn” sierż. Jana Sierleczki „Szarfy” i kompania leśna ppor. Witolda Kopcia „Ligoty”. W takcie walki spłonęła część miejscowości wraz z cerkwią i częściowo szkołą. Zginęło wówczas 9 członków UPA, a 20 zostało rannych. Życie 1118 J. Markiewicz, Partyzancki kraj..., s. 170.

Wasylów Wielki straciło także kilka osób ukraińskiej ludności cywilnej, które pochowano na miejscowym cmentarzu1119. Przebywający we wsi oddział UNS-UPA oraz SKW ewakuował pozostałą ludność ukraińską do Krzewicy1120. W 1946 roku część ukraińskiej ludności Wasylowa Wielkiego przesiedlono do USRR, w okolice Brzeżan i Tarnopola1121, natomiast w okresie 16-20 czerwca i 1-5 lipca 1947 roku, przesiedlono do innych cząści Polski kolejnych 286 ukraińskich mieszkańców tej miejscowości1122. Z pożogi wojennej ocalał częściowo budynek szkolny, jednak niespokojny czas walk polsko-ukraińskich w latach 19441947 oraz deportacje ludności ukraińskiej w latach 1945-1947 uniemożliwiały szybkie uruchomienie tej placówki. Dopiero w 1949 roku otwarto 4-klasową szkołę podstawową, w której nauka odbywała się w wynajętych pomieszczeniach u Mieczysława Wocha. W 1959 roku wyremontowano dawną szkołę i wówczas podniesiono jej stopień organizacyjny do 7-, a w 1966 roku do 8-klasowej. W pierwszym roku po wojnie samodzielnie uczyła tu Wanda Wyłupek1123, a potem Bazyli Daszczykowski (1950-1955) i Zbigniew Dorocha (1955-1960)1124. Wraz z podnoszeniem stopnia organizacyjnego wzrastała także liczba nauczycieli. Kierownikiem tej placówki w latach 1960-1970 był Stefan Sacewicz, potem Zdzisław Wojciechowski (1970-1979), Jerzy Samulak (1979-1982), Maria Fidecka (19821989), a ostatnim dyrektorem w latach 19892000 był Marek Korga1125. We wsi bardzo ważną rolę pełnił zbudowany w 1897 roku murowany kościół filialny rzymskokatolickiej parafii w Żniatynie, który funkcjonował w jej strukturach do 1909 roku 1126, czyli do czasu utworzenia 1119 I. Caban, Na dwa fronty, Lublin 1999, s. 206-208;

Z. Jachymek, Akcja na Wasylów Wielki, [w:] Związek Walki Zbrojnej. Armia Krajowa w Obwodzie Tomaszów Lubelski, red. I. Caban, Lublin 1999, s. 184-188; M. Skiba, Straże…, s. 157. 1120 J. Markiewicz, Partyzancki kraj…, s. 173, 174. 1121 W. Lew, The city…, s. 474. 1122 E. Misiło, Akcja…, s. 1027. 1123 APZ, Akta Inspektoratu Szkolnego Tomaszów Lubelski 1916-1950. 1124 J. Machlarz, Rozwój oświaty i kultury..., s. 15. 1125 Informacja ustna Marii Muchy i Marka Korgi z Wasylowa Wielkiego. 1126 Kronika Parafii w Machnówku, s. 5.

Ryc. 233. Stefan Sacewicz, kierownik Szkoły w Wasylowie Wielkim w latach 1960-1970.

Ryc. 234. Marek Korga, dyrektor Szkoły w Wasylowie Wielkim w latach 1989-2000. nowej parafii w Machnówku. W okresie międzywojennym nabożeństwa w tym kościele były sprawowane tylko raz w miesiącu1127, a w czasie okupacji hitlerowskiej odbywały się sporadycznie. W 1944 roku kościół został częściowo spalony przez oddziały UNS‑ UPA, natomiast w całości spłonęła plebania. Przez kilkanaście kolejnych lat kościół był w ruinie, ale został odbudowany około 1958 roku 1128, pełniąc nadal rolę kościoła filialnego. Do 1958 roku nabożeństwa odbywały się w domach prywatnych. W 1987 roku w Wasylowie Wielkim powstał Samodzielny Ośrodek Duszpasterski, którego rektorem został mianowany ks. 1127 Tamże, s. 20. 1128 Informacja ustna Zofii Lorek z Wasylowa Wielkie-

go.

203

Wasylów Wielki

Ryc. 235. Kapliczka św. Anny przy źródełku wodnym w Wasylowie Wielkim, fot. S. Jarocha. Antoni Fuławka, wikariusz z Machnówka1129. W 1995 roku kolejnym rektorem kościoła został ks. Jan Pysz1130, a dwa lata później, 2 maja 1997 roku, biskup zamojsko-lubaczowski Jan Śrutwa erygował w Wasylowie Wielkim parafię rzymskokatolicką p.w. św. Anny1131. W 2000 roku nowym proboszczem tej parafii został ks. Stanisław Błaszczuk, a po nim funkcję tę pełnili kolejno: ks. Wiesław Zborowski (2004-2008), ks. Paweł Sochacki (2008-2010) i od 2010 roku ks. Jan Muda. Z ośrodkiem kościelnym związany jest kult św. Anny, której kapliczka znajduje się nad źródełkiem z wodą uznawaną za leczni1129 Kronika Parafii w Wasylowie Wielkim, s. 3. 1130 M. Leszczyński bp, Archidiecezja lwowska obrząd-

204

ku łacińskiego w granicach Polski 1944-1992, Lublin 2011, s. 216. 1131 Zam. Inf. Diec. 1995, R. II, nr 2, s. 97.

czą. Kult ten zapewne można wiązać z obecnością w Wasylowie sióstr sakramentek ze Lwowa. Pierwotnie drewnianą kapliczkę prawdopodobnie postawiono przy źródełku już w XVIII wieku, a pod koniec XVIII lub na początku XIX wieku zbudowano tutaj kapliczkę murowaną. Posiada ona w rzucie kształt kwadratu, od frontu z otwartą arkadą, a z pozostałych stron z półkolistymi otworami. Przykrywa ją dach namiotowy zwieńczony żelaznym krzyżem. Wewnątrz umieszczono figurę św. Anny pouczającą córkę Marię. Istniał zwyczaj wrzucania drobnych monet do źródełka, co miało przynosić szczęście1132. Ważną funkcję w życiu wsi odgrywali sołtysi. Pierwszym sołtysem po 1947 roku został Feliks Jaśków, po nim funkcję tę pełnili kolejno: Mikołaj Mróz, Józef Mucha, Józef Koza, Stanisław Jaśków, Józef Tymofijewicz, Wiesław Mucha, Stanisław Pardus, Marek Kolbuch i obecnie Maria Mucha1133. W okresie powojennym doszło we wsi do szeregu ważnych inwestycji. Na początku lat 50. XX wieku, próbowano utworzyć w miejscowości Spółdzielnię Produkcyjną, jednakże z mizernym skutkiem. Do końca lat 70. funkcjonował we wsi drewniany młyn należący do Mieczysława i Władysława Hałasów. Kluczowym wydarzeniem dla mieszkańców Wasylowa Wielkiego była jego elektryfikacja w latach 1956-1957. W 1966 roku przez wieś wybudowano drogę asfaltową, łącząc miejscowość z Krzewicą i Chłopiatynem. W latach 1997-1998 we wsi powstały odcinki dróg betonowych, na których w latach 2010-2011 położono nowy asfalt, w latach 1971-1972, przeprowadzono meliorację, a w 2011 roku zbudowano wodociąg1134. Jeszcze czasów przedwojennych sięgają dzieje sklepu. Wówczas w polskim Domu Ludowym sklep prowadzili kolejno: Edward Legieżyński, Filip Jaśków oraz Feliks i Maria Firkowie. Polski sklep w okresie okupacji nie był czynny. Funkcjonował natomiast sklep 1132 E. Niedźwiedź, Miejsca kultu na terenie diecezji

zamojsko-lubaczowskiej, Zamość-Lublin 2000, mps w archiwum NID w Lublinie, s. 35. 1133 Informacja ustna Marii Muchy i Józefa Lorka z Wasylowa Wielkiego. 1134 Informacja ustna Józefa Lorka z Wasylowa Wielkiego.

Wasylów Wielki

Ryc. 236. Strażacy z Wasylowa Wielkiego po zawodach sportowo-strażackich w Korczminie w 1991 roku, wg „Straże pożarne powiatu tomaszowskiego”. ukraiński, gdzie sprzedawał Mikita Stelmach. W 1947 roku w drewnianym budynku byłego ukraińskiego Domu Narodowego zlokalizowano sklep, który z czasem został włączony w struktury GS w Ulhówku. W placówce tej sprzedawcami byli: Michał Lorek, Tekla Jaśków, Józef Depa, Jan Macefko, Stanisław Ożga i Zenobia Myszkowska. Od 1985 roku sklep miał swoją siedzibę w nowym murowanym budynku remizo-świetlicy, a sprzedawał w nim Stanisław Koluch. Na początku lat 90. placówkę sprywatyzowano i przejął ją Wiesław Rosiak1135, a po nim Jan Przewoźnik, który prowadzi handel do chwili obecnej1136. Już w 1937 roku zorganizowano we wsi jednostkę Ochotniczej Straży Pożarnej, jednak podczas II wojny światowej przestała ona istnieć. Reaktywowano ją w 1954 roku. Początkowo strażacy mieli tylko sikawkę ręczną, w 1963 roku otrzymali motopompę, a trzy lata później samochód strażacki. Dopiero w 1985 roku zbudowano murowaną

remizo-świetlicę, która zastąpiła prowizoryczną drewnianą budowlę. Pierwszym powojennym prezesem OSP został Józef Mucha, który pełnił tę funkcję do 1966 roku. Wówczas zastąpił go na tym stanowisku Władysław Żuk (1966-1990), potem Andrzej Żuk (1990-2005), a od 2005 roku funkcję tę pełni Ryszard Mucha1137. Jednostka OSP Wasylów Wielki włączona jest do Krajowego Systemu Ratowniczo-Gaśniczego. Inną organizacją we wsi było utworzone w 1962 roku Kółko Rolnicze. Jego prezesem został najpierw Mikołaj Mróz, a potem kolejno: Józef Mucha (1965-1969), Władysław Hałasa (1969-1970) Władysław Żuk (19701971), Józef Mucha (1971-1972), Józef Płachta (1972-1973), Karol Gruszecki (19731975) i Władysław Hałasa (1975-1990)1138. Kółko Rolnicze działało w różnych strukturach. Na początku lat 70. utworzono we wsi Międzykółkową Bazę Maszynową przyłączając do niej Kółko z Budynina. Po kilku latach

kiego. 1136 Informacja ustna Marii Muchy z Wasylowa Wielkiego.

szów Lubelski 2011, s. 256-257. 1138 Protokoły KR w Wasylowie Wielkim 1962-1990, archiwum SKR w Ulhówku.

1135 Informacja ustna Józefa Lorka z Wasylowa Wiel-

1137 Straże pożarne powiatu tomaszowskiego, Toma-

205

zlikwidowano MBM, a sprzęt włączono do SKR w Ulhówku1139. Przez kilkadziesiąt lat działał prężnie Terenowy Punkt Odbioru Buraków należący do „Cukrowni Wożuczyn”. Kierownikiem tego Punktu w latach 1990-1991 był Stanisław Pasieczny, a po nim do 2001 roku Wiesław Teterycz1140. W 2001 roku Punkt został zlikwidowany. W Wasylowie Wielkim miał siedzibę również Punkt Służby Drogowej odpowiedzialny w szczególności za odśnieżanie dróg powiatowych i gminnych, który powstał w 1966 roku. Pracownikami tego punktu byli Edward Kwiatkowski, Michał Ożga i Stefan Jańczuk. Punkt został zlikwidowany pod koniec lat 80. XX wieku1141. Drewniany Dom Ludowy był również siedzibą Punktu Skupu Mleka, który zaczął funkcjonować od połowy lat 50. XX wieku. Mleko przyjmował najpierw Michał Jaśków, a potem Franciszek Ożga. W 1965 roku wybudowano nowy, murowany budynek, gdzie mleko przyjmowali kolejno: Franciszek Ożga, Henryk Hawryluk, Krystyna Płachta, Teresa Ożga po mężu Myszkowska oraz Maria Sawka. Punkt zlikwidowano w 1994 roku1142. Na co dzień misję kulturotwórczą spełnia Koło Gospodyń Wiejskich działające od początków lat 30. ubiegłego stulecia. Podczas okupacji niemieckiej Koło przestało funkcjonować, ale zostało założone na nowo w 1961 roku. Wówczas jego przewodniczącą została Maria Mucha, potem Krystyna Płachta, a obecnie funkcję tę pełni Maria Mucha. Gospodynie swoją siedzibę mają w murowanym budynku remizo-świetlicy1143. Koło organizuje różnego rodzaju kursy, imprezy kulturalne we wsi oraz wykonuje wieńce dożynkowe. Obecnie Wasylów Wielki to niewielka wieś, która w połowie 2014 roku liczyła 152 mieszkańców i 612,06 ha powierzchni. 1139 Informacja ustna Marii Muchy z Wasylowa Wiel-

206

kiego. 1140 Informacja ustna Stanisława Pasiecznego z Telatyna. 1141 Informacja ustna Józefa Lorka z Wasylowa Wielkiego. 1142 Informacja ustna Zofii Lorek z Wasylowa Wielkiego. 1143 Informacja ustna Marii Muchy z Wasylowa Wielkiego.

ŻERNIKI

Wieś położona w północnej części gminy Ulhówek, nad Kanałem Rokitno, w obrębie Grzędy Sokalskiej. Teren miejscowości był już zasiedlony w pradziejach, a świadczą o tym zabytki zarejestrowane w wyniku badań powierzchniowych Archeologicznego Zdjęcia na 39 punktach osadniczych (stanowiskach archeologicznych)1144. Najstarsze ślady osadnictwa w postaci kilku fragmentów naczyń glinianych, wiórowca i wióra krzemiennego są datowane ogólnie na neolit (5500-2200 r. p. Chr.). Mało charakterystyczne zabytki nie pozwalają na precyzyjne określenie kulturowe. Dalsze, stosunkowo liczne materiały: fragment kamiennego toporka z obuchem guzikowatym 1145 , fragmenty ceramiki, 2 odłupki krzemienne i 1 wiórowiec stanowią pozostałość po osadnictwie ludności kultury pucharów lejkowatych (4200-2900 p. Chr.). Ze schyłkowego neolitu pochodzi kilka fragmentów ceramiki, które należy wiązać z kulturą amfor kulistych (3500-2700 r. p. Chr.). Dość licznie reprezentowane jest na terenie wsi osadnictwo z wczesnej epoki brązu (2200-1200 r. p. Chr.), bez bliższej przynależności kulturowej, którego ceramikę i 2 siekiery krzemienne znaleziono na 6 stanowiskach. Kilka odkrytych stanowisk datowanych jest na środkową i późną epokę brązu, reprezentowanych przez ceramikę i być może fragment sierpa krzemiennego związane jest z kulturą łużycką (1200-650 r. p. Chr.). Stosunkowo bogaty materiał ceramiczny datowany jest na okres rzymski (I-V w.). Część ceramiki z dwóch osad zaliczono do kultury przeworskiej (I w. p. Chr.–V w.), natomiast materiały z kolejnej osady należały do kultury wielbarskiej (III-IV w.). Najwięcej zabytków związanych jest z okre‑ sem wczesnośredniowiecznym. Jedno ze stanowisk datowano na VIII-X wiek, a osiem dalszych na X-XIII wiek. Kilka innych stanowisk datowano ogólnie na wczesne średniowiecze, ale raczej na okres po VIII wieku. 1144 J. Waszkiewicz 1987, Dokumentacja z badań AZP

na obszarze 94-93, archiwum WUOZ w Lublinie, Delegatura w Zamościu. 1145 Zabytek w zbiorach MR w Tomaszowie Lub.