Aziz Nesin Cumhuriyet Dönemi türk mizahı antolojisi

AKBABA YAYINLARI

İM

•mmmM

O C, := >

w

3JUT

u

A Z İZ N E S İN

CUMHURİYET DÖNEMİNDE TURK

C U M H U R İY E T d ö n e m in d e

T Ü R K M IZAIII «Düzyazı»

Hazırlayan: AZİZ NESİN

Akbaba Yayınlan

Kapak: Erkal Yavi

Akbaba Yayınlan K lo d fa re r Cad. No: 8-10, D aire 3 D iv an y o lu — İs ta n b u l

D izgi-B askı: Y E L K E N M a tb aa sı — İsta n b u l, 1973

İ Ç İ N D E K İ L E R

S ay fa B u k ita b ın n asıl y az ıld ığ ın a d eğgin aç ık la m a .............................

M izah = G ü lm ece G ü lm e k N ed en g üleriz?

N eye, k im e g üleriz? ........................................................................ İn sa n h an g i k o şu lla rd a g ü le r? ..................................................

H a re k e t kom iği ........................................................................

K a r a k te r ko m iğ i S açm an ın m a n tığ ın d a gülm ece ..............................................

G ü lm ecen in u lu sa llığ ı v e sın ıfsallığ ı .....................................

G örevci gülm ece ........................................................................

G ü lm ecen in sın ıfsal işlevi ...........................................................

H a lk g ü lm ecesi ........................................................................

H a lk g ü lm ecesin in v e h a lk ta n y a n a g ü lm e ce n in b etim ­ le n m esi H a lk g ü lm ecesinin ta rih s e l v e to p lu m sa l o luşum k o şu lla rı K o m e d y a n ın b ab a sı A risto p h a n e s .......................................... ik in c i D ü n y a S a v a şın d a n s o n ra T ü rk iy e ’d e m izah (M arko p aşa D önem i) .......................................................................

N a s re ttin H oca dönem i ...................................................................

K işid e g ülm ece y e te n e ğ in in gelişm esi için iç e tk e n (B i­ re y se l k o şu lla r) .......................................................................

C u m h u riy e t d ö n em in d e gülm eceye b ask ı .............................

H ü sey in Ibıiım i G ü rp ın a r ........................................

A h m e t R asim H ü sey in S u a t Y alç ın .......................................................................

C en ap Ş a h a b e ttin A h m e t H ik m e t M üftü o ğ lu ...................................................................

M eh m et R a u f İb n ü rre fik A h m e t N u ri S ekizinci ..................................................

M em d u h Ş e v k e t E sen d a l .......................................................................

F azıl A h m et A ykaç ....................................................................... Ö m er S e y fe ttin A h m et H aşim A ka G ündüz S e rm e t M u h ta r A lu s .......................................................................

R e fik H alid K a ra y .......................................................................

E rc ü m e n t E k re m T a lû .......................................................................

7 15 17 20 21 22

23 25 26 27 33 36 37 37 41 42 43 46 49 55 65 97 111 115 121 127 134 137 154 159 176 185 191 197 222

S ay fa İb ra h im A lâ e ttin G övsa .................................................................... 231 B u rh a n F e le k R e şa t N u ri G ü n te k in ........................................................................ 240 O sm an C em al K a y g ılı ........................................................................ 251 R efi C ev ad U lu n a y ........................................................................ 269 O rh a n S ey fi O rh o n ........................................................................ 272 M a h m u t Y esa ri F . C e lâ le ttin Y u su f Z iy a O rta ç H a k k ı S ü h a G ezgin ....................................................................... 305 ....................................................................... 311 S elâ m i İzzet S edes P e y a m i S afa ....................................................................... 314 N u re ttin A rta m ....................................................................... 320 V âlâ N u re ttin V â-N û ....................................................................... 324 S a b a h a ttin A li..................... ....................................................................... 327 ....................................................................... 336 N aci S a d u lla h D anış R a k ım Ç a la p a la ....................................................................... 340 H ik m e t F e rid u n Es .......................................................................... 346 R ıfa t İlg az ....................................................................... 350 ....................................................................... 358 Z a h ir G ü v em li D oğ an N ad i O rh a n K em a l ....................................................................... 364 ....................................................................... 370 A ziz N esin H a ld u n T a n e r ....................................................................... 381 A d n a n V eli B u rh a n E sen ....................................................................... 399 ....................................................................... 403 B ü le n t O ra n İlh a n E n g in .................................................................................................... 408 Ç e tin A lta n ....................................................................... 413 S u a v i S ü alp ....................................................................... 416 H. H ü sey in K o rk m az g il ....................................................................... 420 O rh a n D u ru ....................................................................... 428 R e fik E rd u ra n ....................................................................... 435 Y alçın K a y a ....................................................................... 438 V ed a t S ay g el ....................................................................... 444 Ş em si B elli ....................................................................... 449 M u zaffer Izg ü ....................................................................... 455 K e n a n A k ın cı ....................................................................... 460 N u re ttin T ü rk e r ....................................................................... 466 S u lh i D ö lek................................................................................................... 471 E rh a n T ığ lı ....................................................................... 476

BU KİTABIN NASIL YAZILDIĞINA DEĞGİN AÇIKLAMA

1948 y ılın d a «A ziznâm e» a d lı b ir ta ş la m a k ita b ı y a y ın la m ış­ tım . B u ta şla m a k ita b ın ın ilk sa y fa sın d a şu d ö rtlü k v a rd ı: ONLARA Zannetm e k i dâim bîşekcesine Siz her anırdıkça h an çeker m illet A lkış beklerken siz eşşekcesine Verir hakkınızı ynn çeker m illet Z am an ın b asın savcısı H icab i D inç, b u ta şla m a d ö rtlü ğ ü y le h ü k ü m e ti aşağ ılad ığ ım ı id d ia e d e re k aley h im e d â v a açm çıştı. B u v e b e n z e ri su ç la rd a n sa n ık o la n la rın y a rg ıla n m a la rı tu tu k lu gö­ r ü lü rd ü . T u tu k la n m a m için em ir a la n polis de b e n i arıy o rd u .

B ü y ü k geçim sık ın tısı çe k tiğ im o g ü n le rd e , cezaevine g irm ed en önce, tu tu k lu k alac ağ ım sü rec e ik i çocuğum un geçim ini sağla, y a c a k p a ra y ı b u lm a y a ça lışıy o rd u m ; o n d a n so n ra d a polise g id ip teslim olacak tım . İs ta n b u l siyasî polisi b ü y ü k b ir ça b ay la b en i a ltı ay ara d ı. (A ziznâm e’d en ö tü rü aç ılan d âv a d an , d ö rt ay ce­ za ev in d e tu tu k lu k a ld ık ta n so n ra, İs ta n b u l ik in c i A ğ ır C eza M ah k em esi k a r a rıy la b e ra e t etm iştim .)

P o lis b en i b u la m ad ı. Ç ü n k ü o k a ç a k gezdiğim g ü n le rim i, İs ta n b u l’u n g en el k ita p lık la rın d a , m izah k o n u su n d a ç a lış a ra k g eç iriy o rd u m ki, k ita p lık la r p o lisin u ğ rad ığ ı, u ğ ra m a y ı a k ıl ed e­ ceği y e r le r değildi.

1944 y ılın d a gazeteciliğ e gü lm ece (m izah) y a z ıla rıy la b a ş la ­ dım . Ç alıştığ ım ilk gazete, o za m a n S e d a t S im av î’n in çık ard ığ ı

K arag ö z gazetesiydi. B u g azeted e h a lk için m izah yazıy o rd u m .

S o n ra , Z e k e riy a S e rte l’in ç ık a rd ığ ı T a n g az etesin d e f ık ra y a z a n o ld u m . T a n ’d a k i fık ra la rım d a d a g ü lm ecen in (m izah ın ) ağ ırlığ ı b e lli o lu y o rd u . M izah y a z a rı o lm a k için özel b ir çaba gö sterm e, m iştim ; k en d iliğ in d e n m izah p a z a rı o la ra k ta n ın m ıştım .

D ah a so n ra, S a b a h a ttin A li’y le b ir lik te M a rk o p aşa ad lı h a f­ ta lık m iz ah g az etesin i v e b u diziden, b a şk a a d la rla y a y ın la n a n g a z e te le ri çık ard ım . G azeteciliğe b aşlad ığ ım 1944 y ılın d an , A zizn â m e a d lı ta şla m a k ita b ım y ü z ü n d e n polisçe a ra n d ığ ım 1948 y ı­ lın a dek, m iz ah yazdığım , m izah y a z a rı o la ra k ta n ın d ığ ım h ald e, m iz a h ın n e o ld u ğ u n u , n a s ıl o ld u ğ u n u , n a s ıl olm ası g ere k tiğ in i, ta rih in i, k u ra m la rın ı, o lu şu m u n u b ilm iy o rd u m , b u k o n u la r ü stü n ­ d e h iç d ü şü n m em iştim . S iy asî p o lisin b e n i ara d ığ ı, k a ç a k o la ra k k ita p lık la rd a g eçird iğ im o a ltı a y içinde, ilk o la ra k , y a p tığ ım işin n ite liğ i v e g ü lm ecen in ta rih i ü z e rin d e çalışm a fırs a tın ı e ld e e t­ tim . G en e l k ita p lık la rd a b o l bol o k u d u ğ u m y azm a le ta if k ü lliy a t’la rm d a n , esk i m iz ah g azete v e d e rg ile rin d e n ço k y a r a rla n ­ dım .

T ü rk ş ü riy le T ü rk m iz a h ın ın çok zengin, y ü k se k düzeyde, d ü n y a d a ö n em li b ir y e r i o lu şu n u n b ir n e d e n i de, m iz a h la ş iiri­ m izin ço k u z u n geleneği olm ası, k ö k le rin in çok d e rin le rd e oluşu, çok esk i g eç m işten b e ri k a y n a ğ ın ın h a lk ta n fışk ırm a sıd ır. K ita p ­ lık la rd a k i ça lışm a la rım sırasın d a, n e yazık, b ö y lesin e ze n g in m i­ zah ım ızın ta rih in in a ra ştırılm a m ış , y az ılm am ış o ld u ğ u n u g ö r­ düm . B ir m izah e d e b iy a tı ta rih im iz y o k tu . B u y o k lu ğ u n b aşlıca n ed e n i, g ü n ü m ü z e d e k —h a ttâ g ü n ü m ü z d e bile— m iz a h ın e d e ­ b iy a tta n , s a n a tta n sa y ılm a m asıd ır. U lu sa l ö v ü ncüm üz olan, o l­ m ası g e re k e n m iz ah ın b u g ü n b ile n e o ra n d a e d e b iy a tta n sa y ıl­ m a d ığ ın ı şu n d a n d a a n la y a b iliriz ki, «D ünyayı G ü ld ü re n T ü rk » d ed iğ im iz v e b ir u ç ta n b ir u c a d ü n y a d a ü n ü en y a y g ın T ü rk o la n N a sre ttin H oca’m n b u g ü n e d e k v e b u g ü n de ed e b iy a t k i­ ta p la rım ız d a , e d e b iy a t ta rih le rim iz d e , o k u lla rd a k i o k u m a k ita p .

1a rın d a y a h iç y e ri y o k tu r, y a d a h iç d en ilec ek k a d a r b ir y e ri v a rd ır.

B u ü zü cü gözlem k a rşıs ın d a b ir « T ürk M izah E d eb iy atı T a ­ rihi» v e « B aşlangıcından G ü n ü m ü ze d ek K a rik a tü r» a d ıy la ik i k ita p y a y ın la m a y ı ta sa rla d ım . T u tu k la n m a m , a ra y a g ire n b aşk a o la y lar, so lu k lu çalışm a iste y e n bö y le b ir iş için g e re k li k o şu lu b u la m ay ışım , d a h a d a b a ş k a n e d e n le r y ü z ü n d e n b u ta sa rım ı

g erç ek le ştirem ed im se de, o ta r ih te n b u y a n a , y irm ib e ş y ıld a n b e ri, b u k o n u d a ça lışm ak ta , g ere çle r, b e lg e le r to p la m a k tay ım .

Y ılla rd a n b e ri m iz ah ın ciddî, a m a çok ciddî b ir sa n a t o ld u ­ ğ u n u h em y azd ığ ım m izah y a z ıla rıy la , h em m izah ü stü n e y az ı, la rım la a n la tm a y a çalıştım . B u g ü n sö y le n ilm esi b ile g erek siz gö­ rü le c e k b u aç ık gerçek , 1948 y ılın d a isb a tı g ere k en b ir so ru n d u .

E lb e t h e r işin k e n d in e g ö re b ir ciddiliği v a rd ır. B ir iş, o iş için g ere k en cid d ilik le ele alın m a y ın ca n a sıl iy i so n u ç la n d ırıla ­ m azsa, o işi g e re ğ in d e n a ş ırı c id d iy e a lm a k da y a ra ttığ ı k o rk u n e d e n iy le işin hiç y a p ıla m a m a sı so n u c u n u d o ğ u ru y o r. « T ü rk M i­ zah E d eb iy atı T arihi» v e «B aşlan g ıcın d an g ü n ü m ü z e T ü rk K a rik a . tü rü » ç a lışm a la rım ı d a ö y lesin e a ş ın cid d iy e alm ış olacağ ım ki, y irm ib e ş y ıld a n b e ri ü z e rin d e ça lıştığ ım b u ik i k ita b ı, h ep y a n . lışlarım , e k s ik le rim çok o la ca k k o rk u s u n a k a p ıla ra k b u g ü n e d ek y a y ın la m a y a b itü r lü y ü rek le n em e d im .

1955 y ılın d a Y u su f Z iy a O rtaç, b ir m izah h ik â y e le ri an to lo ­ jisi h a z ırla m a m ı ö n erm işti. B u ö n e ri ü z e rin e ' h a z ırlad ığ ım üç c iltlik «M izah H ik â y e le ri A ntolojisi» A k b a b a y a y ın la rın d a n 1955 y ılın d a çık tı. B u a n to lo jid e b e n im ad ım y o k tu r; an to lo jiy i k i­ m in h a z ırla d ığ ı b elli değ ild ir. Ç ü n k ü 1956 y ılın d a İta ly a ’d ak i U lu sla ra ra sı M izah Y a z a rla rı Y a rışm a sın d a b irin c ilik k az an ıp A ltın P a lm iy e alın ca y a dek, n e A k b a b a ’da, n e d e y az d ığ ım b aşk a d erg i v e g a z e te le rd e y a y ın la n a n y a z ıla rım a ad ım konulm azd ı.

S özügeçen m izah h ik â y e le ri an to lo jisi biçok b a k ım d a n y e te r ­ siz v e e k s ik tir. Ö nce, h a n g i d e ğ e r ölçü sü n e g ö re y a z a rla rın a n . to lo jiy e seçildiği b elirtilm e m iş, an to lo jiy e a lın a n y a z ıla r y o ru m ­ lan m am ış, y a z a rla rın m iz a h ç ılık la rı d eğ e rlen d irilm em iştir.

A k b a b a d erg isin in şim d ik i genç sahibi E rg in O rtaç, b u kez y in e b ir m izah an to lo jisi y ap m am ı önerd i. B ir m izah an to lo jisi y a p m a k ta n sa , C u m h u ry e t dönem i m iz a h ç ıla rın ı v e o n la rın y a ­ z ıla rın d a n ö rn e k le ri iç eren b ir k ita p y ap m ay ı d a h a u y g u n b u l­ dum . Ç ü n k ü bö y le b ir k ita p , y ılla rd ır ta sa rla d ığ ım T ü rk M izah E d eb iy atı T a rih i’n in b ir k ü ç ü k b ö lü m ü n e b aşlan g ıç o la b ilird i. İşte « C u m h u riy et D ö nem inde T ü rk M izahı» ad lı b u k ita p , bö y le olu ştu . E llia ltı m izah y a z a rım v e ö rn e k y a z ıla rım için e a la n b u k ita p b ir a n to lo ji d eğ ild ir. A n to lo ji olsaydı, koyacağım ız b ir d e ğ e rle n d irm e ölçü sü n e g ö re d a h a titiz lik le se çerek y a z a rla rın sa y ısın ı ço k az altırd ık . B u k ita b a , önce m izahçı o la ra k ü n lü le ri,

y a z ıla rın d a m iz a h a a ğ ırlık v e re n le ri, so n ra m izahçı o la ra k ta iu n . m a y ıp d a k im i y a z ıla rıy la m iz h ta y e ri o la n la rı (A h m et H ik m et M ü ftü o ğ lu g ib i), e n so n ra d a b u g ü n m izah y a z m a k ta o la n la rla , d a h a m izah y a z a rlığ ı k işilik le ri oluşm am ış d a olsa m izah y a z a r­ lığ ı için u m u t v e re n le ri aldık.

T ü rk M izah E d e b iy a tın ın d ö n em leri, genel T ü rk ed e b iy a tı d ö n e m le riy le d e n k düşm ez. M izah ed eb iy atım ızı da, D ivan, T a n ­ zim at, E d e b iy a t-ı C edide, F ecr.i  ti v e C u m h u riy e t son rası diye d ö n em lere a y ırm a k çok y a p a y sa l o lu rd u . Ç ü n k ü b ir s a n a tın dö­ n em leri, o sa n a tın değişim g ö sterd iğ i dönem eç y e rle ri a ra s ın ­ d a k i za m a n b ö lü m ü d ü r. B iz a ra ştırm a la rım ız a d a y a n a ra k T ü rk M izah ed e b iy a tın ı şu d ö n em lerd e incelem eyi d o ğ ru b u ld u k : 1 — E ski T ü rk M izahı D önem i, 2 — N a sre ttin H oca D önem i, 3 — İk i k o ld a y ü rü y e n D iv an v e H a lk E d e b iy a tın d a M izah D önem i, 4 — D iy o je n v e sü re ğ i o la n M izah G az ete le ri D önem i, 5 — İk in c i M e şru tiy et M izah F u ry a s ı D önem i, 6 — C u m h u riy e t D önem i, 7 — M a rk o p aşa ve sü reğ i o la n M izah G az ete le ri D önem i, 8 — S on dönem (D ah a b e lirg in o la ra k a y rım ı o lm ay an , k e. sin o la ra k ö zgünlüğü, k işiliğ i oluşm am ış, e sk ile rin iz le rin d e n y ü ­ rü y e n , b u b a k ım d a n d a h a dön ü m leşm em iş g ü n ü m ü ze d ek u z a n a n za m a n b ö lü m ü n d e k i m iz ah ).

B u sekiz dö n em d en C u m h u riy e t D önem i T ü rk M izahı da şu üç b ö lü m d e üç k ita p o la ra k s u n u la c a k tır: C u m h u riy e t D önem i M izah ın d a D üzyazı, C u m h u riy e t D önem i M izahında T aşlam a, C u m h u riy e t D önem i M iz ah ın d a b a sm (M izah d e rg i v e g az ete­ le ri).

S u n d u ğ u m u z b u k ita p , C u m h u riy e t D önem i M izah ın d a d ü z­ y az ı b ö lü m ü old u ğ u için, b u k ita b a g ülm ece h ik â y e le rin i, g ü l. m eceli gazete ftk ra la rım v e özd ey işleri aldık.

D oğum ta rih le r i C u m h u riy e t öncesin d e o la n ları, e se r v e rm e a ğ ırlık la rı C u m h u riy e t d ö n em in d e o ld u ğ u y a d a y a z a rh k la rı b u d ön em d e d e sü rd ü ğ ü için k ita b a aldık.

M izah ta rih im iz d e n b ir b ö lü m ü y a z a rk e n k a rşıla şıla n en b ü ­ y ü k zo rlu k , k ita b ın y a z a rın ın d a b ir m izahçı o lu şu y d u .

K o n u n u n b ü tü n ü y le içindeydim . O y sa b ö y le b ir k ita b ı y azm ak , y a z a rk e n y an sız k alm ak , iy i b ir gözlem ci olab ilm ek , d o ğ ru d e­ ğ e rle n d irm e v e y o ru m y a p a b ilm e k için, k ita b ı h a z ırla y a n ın , k o ­ n u n u n d ışın d a olm ası, k o n u y a d ışta n b a k m a sı d o ğ ru o lu rd u . B u g erçeği b ild iğ im için, e lim d e n g eld iğ in c e —n e d en li g eleb ilirse— h em y an sız k alm ay a, h em d ışta n b a k ıp k o n u y u gözlem lem eye çalıştım . G erçek te, m iz ah y a z a rlığ ın ın k e n d isi d e k o n u ed in d iğ i o la y la ra v e k işilere, d ışın d a n b a k m a y ı g e re k tirir. B ir m izah y a. z a rın ın , m izah e d e b iy a tı ta rih i h a z ırla m a sın ın değ in d iğ im sa k ın ­ c a la rı y an ın d a, b ü y ü k y a r a rla rı o ld u ğ u n u da söylem eliyim .

B u k ita b ın bilem ed iğ im iz e k sik v e y a n lış la rı b iy a n a, b ild i­ ğim iz a m a g iderem ed iğ im iz e k s ik le rin in b aşın d a, k ita b a a lın a n y a z a rla rd a n y e te ri sa y ıd a ö rn e k y az ı k o n u la m am ış olm ası gelir.

H e r g ü lm ece (m izah ) y a z a rın d a n , o y a z a rın a şam a ları, değişim g ö sterd iğ i d ö n e m le r v a rsa , b u n la rı e n iy i o rta y a k o y a n y a z ıla rın ­ d a n a y rı a y rı ö rn e k le r su n m am ız g ere k ird i. A ncak, k ita b ın h ac­ m in in sın ırla n m ış olm ası y ü zü n d e n , y e te rin c e ö rn e k le r v e re m e ­ diğim iz gibi, g ülm ece de yazm ış b irik i y a z a n k ita b a alam ad ık .

K im i y a z a ra az, k im i y a z a ra d a h a çok y e r v erd ik . Ö lçüm üz şu old u : Ö n ce y a z a rın m iz ah ed e b iy a tım ız d a k i y erin e , ön em in e göre, so n ra d a y a ş a m la rı y a d a e serleriy le , m izah v e m izahçı a ç ık ­ la m am ıza k a n ıt v e rm e le rin e b a k a ra k , az y a d a çok y e r ay ırd ık . Ç o k ların ca m izah y az m a m ış sa y ıla n A h m e t H aşim ’e genişçe y e r v e rilm e sin in ned en i, y aşam ın ın , m iz ah ç ın ın o lu şu m u n u v e b ire y ­ sel y e tişm e k o şu lla rın ı aç ık la m a m ıza y a r a rlı gö rü lm esid ir.

K ita b ın h acm i sın ırla n d ığ ı gibi, k ita b ın b a sım a h a z ırla n m a sı için zam an ım ız d a çok k ısay d ı. B ü tü n b u n la r ek sik le ri m a zu r g ö rm e n e d e n le ri sa y ılm a sa da, k ita b ın g elecek b a sım ın d a b u n . la r ı g id ereceğ im izi söy lem ek g e re ğ in i duyd u k .

K ita b a a lın a n y a z a rla rı te k e le ştirm e n in gözüyle d e ğ e rle n ­ d irm e k , s a n a tla rın ı y o ru m la m a k y e rin e , a y r ı a y rı k işile rin d e­ ğ erle n d irm esi, y o ru m la m a sı y o lu n u y eğ led ik . B u e le ştirm e n le rin h e rb iri d e ğ e rle n d ird ik le ri, y o ru m la d ık la rı y a z a ra , a y rı a y rı göz­ le rle (k e n d i g ö zleriy le ), b a şk a b a ş k a a ç ıla rd a n b a k m a k ta d ırla r.

B u y ü z d en g ö rü şle ri k im iley in b irb irin e k a rş ıttır. B öylece m iz a h ­ çılığ ı d e ğ e rle n d irilip y o ru m la n a n y az ar, d eğişik güçlerd e, b a ş­ k a b aşk a re n k le rd e ışık la r saçan, a y r ı a y rı a ç ıla rd a n tu tu lm u ş p r o je k tö r ışık la rın ın a ltın d a a y d ın la tılm a k ta , d a h a iy i b e lirg in ­ le şm e k ted ir.

M izah çılarım ızın ö z y a şa m larm ı a n la ta n y a z ıla rın b ü tü n ü n ü

k ita b ım ız a alam a d ık ; y aln ızc a y a ş a m la rın d a n n e d e n m izah çı o l­ d u k la rın ı v e m iz a h la rın ı açık lam am ıza y a ra y a c a k u y g u n p a rç a la rı se ç e re k ald ık .

K ita b a aldığım ız k im i y a z ıla rın dilin i, d a h a k o la y a n laşıla­ bilm esi için, a n la m ı v e ü slû b u hiç bozm adan, a şırılığ a d a k a ç ­ m a d a n özleştirdik.

G ü lm ece tü r le r i iç in d e en güçlü sü olan, ile rik i sa y fa la rd a açık lay acağ ım ız ve G örevci G ülm ece d iy e ad lan d ırd ığ ım ız g ü l­ m ece (m iz ah ), b ir d iy a le k tik gelişim le, h em k en d isi egem en sı­ n ıfla rın b ask ısıy la doğar, h em d e k en d isin i d o ğ u ra n egem en sı. n ıfla rm b ask ısın ı çağ ırır. B a sk ın ın y a ra ttığ ı b u n alım o rta m ın d a doğan, k en d isin i d o ğ u ra n b ask ıy ı a r ttır a n b u görevci gülm ece, y a k en d isi, y a b ask ıy ı y a p a n la r y o k o lu n c ay a d e k sü re r. T a rih g ö ste rm iştir ki, eg em en sın ıfla rla g ü lm ecen in çatışm asın d a, e g e ­ m e n s ın ıfla r gülm ece y a z a rla rın ı, g ü lm eceyi y a r a ta n la r ı y o k etsele r b ile y in e de so n u n d a y en g i g ü lm e ce n in d ir; ç ü n k ü gülm ecenin ç ü rü ttü ğ ü eg em en g ü çler so n u n d a y e n ik d ü şü p y o k o lm a y a y a r ­ g ılıd ırla r.

G en iş a ç ık la m a la rla a n la tm a y a çalışacağım ız üzere, N a sre t. tin H oca dönem i, Ç ın g ıra k lı T a ta r dönem i, en so n ra da M ark o p a ş a d ö n em in in gülm eceleri, b u id d ia m ız ın k a n ıtıd ırla r. H a lk için y a ra rc ı o la n görev ci gülm ece, h e r doğup geliştiği y erd e , k en d isin i d o ğ u rtu p g e liştire n o rta m ı y a r a ta n ik tid a r g ü çlerin in e n a ğ ır b a s k ıla rıy la ezilm ek, y o k ed ilm e k isten m iştir. C u m h u ri­ y e t d ö n em in d e gü lm ecey e y a p ıla n baskı, d a h a önceki d ö n em lerd e g ö rü lm em iş o ra n d a artm ış, h ep sin d e n s e rt o lm u ştu r. Ç ü n k ü ik ­ tid a r g ü çleri sa lt a ğ ır o la n y a s a l b a sk ıy la y etin m e m işle r, y asa­ la rı u y g u la m a k la g ö rev li y ü rü tm e gü cü h ü k ü m e t, y a s a d ışı y o l­ la rd a n b a s k ıla rla d a g ülm eceyi y o k e tm e k - için güilmece y a z a rla ­ r ın ı ezm eye çalışm ışla rd ır.

O za m a n k i tu ta n a k d e rg ile rin d e n k ita b ım ız a a k ta rd ığ ım ız b e lg e le rd e o kuyacağ ın ız üzere, a ltış a r ay, a ltış a r ay u z a tıla ra k a ltıb u ç u k y ıl s ü rd ü rü le n sık ıy ö n etim i, İk in ci D ü n y a S av aşı b it­ tik te n b ir y ıl so n ra bile, y e n id e n u z a ta b ilm e k için u y d u rm a ge­ re k ç e o la ra k , B ü y ü k M illet M eclisi’n d e k i b ir g ö rü şm ed e M ark o p aşa ile ri sü rü lm ü ştü . O o tu ru m d a C H P ’n in —so n ra d a n b a k a n y a p ıla n — m ille tv e k ili C em il S a it B a rlas, sık ıy ö n etim i u z a ttıra b ilm e k için, M a rk o p a şa’m n k ö k ü d ışa rd a o ld u ğ u n u (y a n i y ab a n cı

ü lk e le rc e b eslen d iğ in i, y a b a n c ı ü lk e a m a ç la rın a g öre T ü rk iy e a le y h in e ç a lıştığ ın ı) söylem iş v e T ü rk p o litik a sözlü ğ ü n e ilk o la ra k C em il S a it B a rla s’ın ağ z ıy la «K ökü D ışarda» deyim i g ir ­ m işti. Y in e C H P m ille tv e k ili D r. F a h r i E ce v it’se, o M eclis gö. rü şm esin d e, M a rk o p aşa y a y ın ın ı su stu rm a y a , sık ıy ö n etim in b ile y e tm e d iğ in i söylem işti.

G ü lm eceye (m izah a) k a rşı ik tid a r b ask ısın ı g ö ste re n b u n ­ d a n d a h a şaşılası b ir belge de, y irm iy e d i y ıllık te k p a r ti ik tid a rı d ü ze n in i y ık a ra k , çok p a rtili siy a sa l düzen e geçişim izin ilk s i­ y a s a l d eğ işik liğ i o la ra k 1950 y ılın d a ik tid a ra geçen D em o k ra t P a r ti’n in ilk h ü k ü m e tin in iılk b a ş b a k a n ı o la n A d n a n M en d eres’in B ü y ü k M illet M eclisi’n d e k i d a h a ilk k o n u şm a sın d a gülm ece g a ­ z e te le rin e sa ld ırısıd ır. D ü şü n ü n ü z: Y irm iy e d i y ıllık te k p a rti ik tid a rın d a n so n ra ü lk e d e ilk o la ra k b ir b aşk a p a r ti ik tid a ra geliy o r; M eclis açılıp m ille tv e k ille ri y e m in e d iy o rla r, a rk a d a n k u ru la n h ü k ü m e tin b a şb a k a n ı y a p tığ ı d ah a ilk k o nuşm ad a, ÜL k e n in b a şk a h iç b ir so ru n u k alm am ış, b ü tü n so ru n la r çözü m len ­ m iş, y a d a b ü tü n so ru n la rın çözüm lenm esi gü lm ece g az etele rin in su stu ru lm a sın a b ağ lıy m ış gibi, g ülm ece g az etele rin e çatıy o r. T u ­ ta n a k d e rg ile rin d e n aldığım ız b u b e lg e le ri de k ita b ın a ra ştırm a b ö lü m ü n d e o k uyacaksınız.

B ü y ü k M illet M eclisi’n d e g ülm ece g az etele rin e ç a tılm ası biz­ d e y en i d eğ ild ir, b u s a ld ırıla rın o ld u k ç a esk i b ir gelen eğ i v a rd ır.

T ü rk g ü lm ecesin in Ç ın g ıra k lı T a ta r d ö n em in d e de (S u lta n A b. dü laziz ik tid a rın d a ) O sm anlı M eclis-i M ebusam ’n d a gülm eceye, a ğ ır b a sın k a n u n u v e b asın a sa n sü r g e tirilm e k için sa ld ırılm ıştır.

A b d ü laziz v e A b d ü lh a m it d ö n em in d e ağ ır b a sın k a n u n u v e sa n ­ s ü r g e tirm e k için, n a sıl g ülm ece g a z e te le ri b a h a n e edilm işse.

C u m h u riy e t d ö n em in d e de, h e m sık ıy ö n etim i u za tm a k , h e m b ası­ n a b ask ıy ı a r ttırm a k için y in e g ülm ece g az etele ri b a h a n e edil, m iştir. A b d ü laziz ve A b d ü lh a m it ik tid a rla rın d a gü lm ecey e y a p ı­ la n b a s k ıla rı da, b elg ele riy le b irlik te , Ç ın g ıra k lı T a ta r gülm ece d ö n em in i a n la ta n k ita b ım ız d a açıklayacağız.

G e re k 1946 y ılın d a C em il S a it B a rla s’ın, g e re k 1950 y ılın d a A d n a n M en m eres’in M eclis k o n u şm a la rın d a M a rk o p a şa v e b aş­ k a g ü lm ece g a z e te le rin e sa ld ıra ra k d ü ştü k le ri acıklı d u ru m , öyle s a n ılır ki, k e n d ile rin d e n çok ön celeri M eclis-i M eb u san ’d a bu k o n u d a k i k o n u şm a la rı bilm em iş o lm a la rın d a n ile ri g elm iştir. A y. m y a n lış y ö n te m le rin çok ö n ce le ri de u y g u la n m ış o ld u ğ u n u b il­

se lerd i, h iç o lm azsa y e n i b ir b ask ı y ö n te m i a ra r, k a b a b ask ı y o lla rıy la değiıl, ço k incelm iş b a tı b u rju v a z isin in d a h a k u rn az ca y ö n te m le riy le g ülm ece y a z a rla rım su stu rm a y o lu n a g id e rlerd i.

B u k ita p ta , v e rile n çok k ısa za m a n içinde, k ita b ın s ın ırla n ­ d ırılm ış h ac m i o ra n ın d a , y ılla rd a n b e ri s ü re n T ü rk G ülm ece E d e­ b iy a tı T a r ih i ü z e rin d e k i a ra ş tırm a la rım d a n a n c a k p e k k ü ç ü k b ir b ö lü m ü n ü su n a b iliy o ru m . B u k o n u d a ile rd e y a y ın la n a c a k ö te k i c iltle rle b irlik te , ç a lışm a la rım ın tü m ü n ü sunabileceğ im i u m u y o ru m .

H iç y a p m a m a k ta n sa , ile rd e d üzeltileceğini, ta m am lan a ca ğ ın ı u m a ra k , y a n lış ve e k s ik le ri d e göze alıp , ta sa rla d ığ ım T ü rk ML z a h E d e b iy a tı T a rih in in b ir p a rç a sı o la n C u m h u riy e t D ön em in d e T ü rk M izah ı’n ın düzyazı b ö lü m ü n ü o k u rla rım a sa y g ıy la s u n u ­ y orum .

F eneryolu, 31 A ğustos 1973

Bu açıklama yazımın kimi yerinde mizah, kimi yerinde gülmece kullanmamın nedeni, mizah sözcüğünün Türkçesl olan gülmece söz­ cüğüne okurlarımı alıştırmak isteylşimdir.

MİZAH = GÜLMECE

M izah sözcüğü A ra p ç a d ır. B ü tü n esk i sö z lü k le rd e sözcüğün d o ğ ru sö y len işin in «m izah» değil, «m üzah» o ld u ğ u y az ılı v e «m i­ zah» sö y len işin in g a la t o ld u ğ u b e lirtilm e k te d ir. (G a la t: y an lış sö y le n ile n söz d e m e k tir.)

E sk ile r, «G alat.ı m e şh u r, lû g a t-i sa h ih te n ev lâd ır» , y a n i «Bir sözü n y a n lış söy len işi y ay g ın sa d o ğ ru su n a y eğ tu tu lu r.» d erle rd i.

B u k u r a la göre, A ra p ç a d a d o ğ ru sö ylenişi o la n «m üzah» y erin e , y a n lış söylenişi o la n «m izah» dilim ize y erle şm iştir.

B ü tü n d illerd e, sö z lü k le r m izahı, b irb irin d e n azçok a y rım lı o la ra k a n la ts a la r da, şu a n la y ış ta h ep si b irle ş irle r: M izah ta g ü l­ m e v a rd ır; g ü lm e o lm a y an şey m iz ah olam az. M izahın k ö k e n in ­ d e g ü lm e d en b aşk a b işe y a ra m a k d o ğ ru olm az. A n ca k b u g ül­ m e n in o ran ı, k a s ık la rı ç a tla y m c a y a dek, k a tılırc a sın a g ü lm e k te n , b ıy ık a ltın d a n gülm eye, g ü lüm sem eye, b elli b elirsiz gülü m sem ey e (L a Jo c o n d g ü lü m sey işi), g ö z le rin in içi gülm eye, d ışta n h iç b elli ed ilm e d en iç te n g ü lm e y e d e k değişir; am a hepsi de m iz ah ın k a p sa m ı iç in e g iren, m iz ah ın k o n u su o lan g ü lm ed ir. B öyle o ld u ­ ğ u için de, d a h a T ü rk ç e S ö zlü k ’e g irm em iş o lm a k la b irlik te , A ra p ç a m izah sözcüğünü k im i y a z a rla r «gülm ece» o la ra k özleştirm iş le td ir. G ülm ece, m iz a h ın T ü rk ç e y e çe v irisi o la ra k bizce d e u y g u n d u r.

B u g ü n e d e k p ek ço k d ü şü n ü r, bilge, g ü lm e ce n in n e o ld u ğ u ü stü n e a ç ık la m a la rd a b u lu n m u ş la rd ır. B u n la r in celen irse, ço k ­ lu k la b irb irin e u y m a y a n d ü şü n c e le r old u ğ u g ö rü lü r. S o m u t eş­ y a n ın k a v ra m la rı ü s tü n d e b ile k e s in a n la şm a y a v ara m ad ığ ım ız a göre, g ü lm ece gibi, to p lu m la ra , sın ıfla ra , u lu s la ra gö re a y rılık la r gö ste re n so y u t b ir k a v ra m ü z e rin d e a n laşm ay a v arm a m ız e lb e t d a h a çe tin d ir. G ü lm e ce n in biçok d eğ işik ta n ım la rın ın y ap ılm a sı d a b u n d a n d ır. Ç ü n k ü h e rk e s k e n d i a n la d ığ ı gülm ecey i ta n ım -

lam a k ta d ır. B u ta n ım la rın h e rb iri, b ir t ü r gülm eceyi tan ım la m a sı b a k ım ın d a n d o ğ ru d u r, d en ileb ilir.

G ü lm e ce n in d eğişik tü r le rd e oluşu, a y r ı to p lu m la rın a y rı k o ­ ş u lla rd a b u lu n m a sın d a n , ay n ı to p lu m d a da a y rı sın ıfla rın b u lu n m a sın d a n d ır. Y aşam k o şu lla rı b irb irin e ben zeşik to p lu m la rın h a lk la rı, b ir b irle rin in gülm ecesini d a h a kolay a n la rla r. H an g i u lu su n , h a n g i sın ıfın gülm ecesi o lu rsa olsun, işlevi g ü ld ü rm e d ir; g ü lm e ce n in iç in d e g ü ld ü rm e öğesi (k o m ik ) b u lu n m a lıd ır .

K ie rk e g a rd , k o m ik ’i şöyle ta n ım lıy o r: «K om ik, y aşam ın h e r aşam a sın d a v a rd ır, ç ü n k ü n e rd e y a . şa m v a rs a o rd a k a r ş ıtlık v a r d ır v e n e rd e k a rş ıtlık v a rs a o rd a k o m ik v ard ır.» İle rd e göreceğim iz gibi, gü lm ecen in k a rş ıtlık ta n d o ğ d u ğ u n u söy ley en b a şk a d ü ş ü n ü rle r de v a rd ır.

T h o m as H obbes, g ü lm ey i b a ş k a la rın ın ay ağ ı sü rç tü ğ ü zam an b izim k en d im izi g ü v en d e g ö rm em izd en d oğan böbürlen m em iz, «âni ü s tü n lü k duygusu» d iy e açıklıyor.

H e r ta n ım la m a n ın , ta n ım la d ığ ı şey i sın ırla m a sın d a n ö tü rü , sü re k li d eğ işm e k te o la n za m a n içinde e k sik k alab ilec eğ in i de d ü şü n e re k , y in e de gülm eceyi en genel b e lirtisiy le ta n ım la m a y a çalışalım ki, ko n u m u zu inceley eb ilelim : «G ülm ece, seslen d iğ i inşam , h an g i o ra n d a o lu rsa olsun, sa ğ lık lı o la ra k g ü ld ü re b ile n h erşe y d ir.» Ç ü n k ü g ü ld ü rm e k , gü lm ecen in işlevidir. G ülm eced e b u lu n a b ile c e k h e r tü r lü n ite lik le rin , g ö re v le rin hepsi, g ü ld ü rm e k işlev in d e n s o n ra gelir. B ir o ra n d a o lsu n g ü ld ü rm e y e n bişey, g ü l­ m ece d eğ ild ir.

G ü lm eced ek i g ü lm e n in sa ğ lık lı olm ası çok ö n em lid ir; ç ü n k ü sa ğ lık lı o lm a y an g ü lm e le ri d o ğ u ra n e tk e n le rin h içb iri, g ü lm ece sa y ıla m ay a ca ğ ın d an k o n u m u z u n d ışın d a k alır.

G ıd ık la n a ra k b ir in sa n g ü ld ü rü le b ilir; am a b u sa ğ lık lı b ir g ü lm e o lm ad ığ ı için, g ıd ık la m a k gülm ece sayılam az. İs te rik le r ağ lam a v e g ü lm e n ö b eti g eç irirler. B a şta şiz o fre n d e n ile n e rk e n b u n a m a la r o lm a k ü z e re b e lirli r u h h a s ta lık la rın d a anlam sız, düzensiz, b ite v i o la n p a to lo jik g ü lm e le rin e tk e n le ri ru h s a l b o zu k lu k la r old u ğ u için, böyle g ü lm e le ri d o ğ u ra n e tk e n ­ le r d e g ü lm ece d eğ ild irler.

K a n lı s a v a şla rm en y o ğ u n ç a rp ışm a la rın d a sin irle ri b o zu lu p

k a h k a h a a ta n a s k e rle r g ö rü lm ü ştü r. B u tü r lü g ü lm e le rin k ay n a ğ ı sin ir b o zu k lu ğ u o ld u ğ u n d a n , sa v a şm b u g e rilim i d e g ülm ece o la­ maz.

G ü ld ü re n h a p la r, m u tlu lu k h a p la rı, g ü ld ü rü c ü gaz b o m b a­ la r ı da, k im y a sa l m a d d e le rin e tk isiy le in s a n la rı g ü ld ü rd ü k le ­ rin d e n sa ğ lık lı g ü lm e le r d eğ ild ir. A p ta l g ü lü şler, y a la n c ık ta n g ü lm eler, y a ra n m a g ü lm e le ri de, d a h a b u n la ra b e n z e r sağ lık lı o lm a y an g ü lm e e tk e n le ri d e g ü lm e ce sa y ıla m az lar.

S ağ lık lı, gülm ecey i y a r a ta n h e rşe y g ü lm ecen in k a p sa m ın a g ird iğ in e göre; y az ılı v e sözlü b ü tü n g ülm ece eserleri, gülm ece h ik â y e v e ro m a n la rı, y erg i, ta şla m a, alay , eğlenm e, şaka, g ü ld ü rü (k o m ed i), g ü ld ü rü c ü p an d o m im v e d a n sla r, te rsin le m e , k a r i­ k a tü r v e tü rle ri, gölge o y u n la rı (K arag ö z v b .), k u k la o y u n la rı, g ü lü n ç le ştirm e (p aro d ie v e a rg o d a tiy e alm ak , k a b a g ü lü n ç (g ro ­ te sq u e ), g ü ld ü rü c ü a n e k d o t v e fık ra la r, n ü k te ( s p rit), te rs y a n ­ sılam a (A llég o rie ), esk i v e y en i arg o d a k i, d a lg a geçm e, te fe k o y ­ m ak, m a y ta p geçm ek, g ırg ır v e b u n la r g ibi o la n h e rşe y g ü lm e­ ce n in içine g irer. G ö rü lü y o r k i gü lm ece g eniş k ap sam lı, y aşam ın h e r y a n m a y a y ıla n b ir sa n at, b ir iştir.

GÜLMEK P ro f. Ş ek ip T u n ç «G ülm ek n e d ir v e k im e g ülüyoruz?» adlı k ita b ın ın (* ) ö nsözünde şöyle d e m e k te d ir: «Doğu e s e rle rin d e g ü lm e k ü z e rin e n e le r b u la b ile ce ğ im i îzm ir ’li İsm ail H ak k ı E fe n d i’d en (* * ) so rd u ğ u m za m a n «G ülm ek, u m u r-ı g arib e -i id ra k tir, (G ü lm ek a k ıl erm ez işle rd e n d ir) d iy e ta r if e d e rle r. B u n d a n b a şk a b ilg i h a tırla m ıy o ru m » dem işlerdi.»

P ro f. Ş ek ip T unç, ald ığ ı b u cev ap ü z e rin e g ü lm ey i in c ele­ m e k için, d o ğ u d a b ir k a y n a k b u la m ay a ca ğ ın ı a n la d ığ ın d a n b a tı e s e rle rin e b a ş v u rm a k z o ru n d a k ald ığ ın ı y az ar. G erçe k ten de, tâ O sm a n lıla r ö n cesin d en b eri, çok zengin, çok re n k li b ir T ü rk g ülm ecesi v a rk e n , T ü rk d ü ş ü n ü r v e b ilg in le ri b u n c a b o l o la n gül(*) «Gülmek nedir ve kime gülüyoruz? — İstanbul Darülfünunu Ruhiyat Muallimi Mustafa Şekip — Sühulet Kütüphanesi — 1337 (1922) (*'*) İzmirli İsmail Hakkı (1868-1946), Edebiyat, Hukuk ve llâhiyat Fakültelerinde hocalık yapmış bir bilgin.

m e ce n in n e d e n doğduğunu, n a sıl o lu ştu ğ u n u , T ü rk gülm ecesin in ö ze lliğ in i a ra ştırm a m ışla rd ır.

K im i b ilg e le r insanı, k ısa ta n ım la rla a n la tm ışla rd ır. «İnsan, k o n u şa n h a y v a n d ır» d en ild iğ i gibi, «İnsan, g ü len h ay v a n d ır» d a denilm iş, k o n u şm a g ibi g ü lm e n in de y a r a tık la r için d e s a lt in sa n a özgü o ld u ğ u a n la tılm ıştır.

G ü lm e k —ağ lam a k gibi— in sa n in e n doğal psikofizy o lo jik b e lirtile rin d e n b irid ir. İn sa n ın a ğ la y a ra k doğm asını —y a n i a ğ la ­ m a sesi çık a rm a sın ı— esk i b ilg e le r, ölüm süz m u tlu lu k d ü n y asın , d a n ö lü m lü a c ıla r d ü n y a sın a gelişin d en d u y d u ğ u ac ıd a n o ld u ğ u n u sö y le m işlerd ir. Ş u d ö r tlü k de b u n u a n la tır: Y âdında m ıdır doğduğun günler Sen ağlar idin gülerdi âlem B ir öyle öm ür geçir ki olsun M evtin sana hande âlem e m âtem (D o ğ d u ğ u n za m a n ı h a tırlıy o r m usu n ? O za m a n sen a ğ la rk e n h e rk e s se v in çten g ü lü y o rd u . Ö yle b ir y aşam s ü r ki, b u kez sen ö lü rk en , h e rk e s se n in ö lü m ü n e ağlasın!)

O ysa b u g ü n çocuğun d o ğ a rk e n ağ lam ad ığ ın ı, b ird e n b ire y e p ­ y en i b ir b a şk a fizy o lo jik o rta m a geçişinin te p k isiy le ağ lam a b e ­ lirtis i g ö sterd iğ in i, b u n u n d a c iğ e rle rin e h a v a dolm ası sonucu o ld u ğ u n u b iliyoruz.

G ülm e, g ülm ece k ap sa m ın a g ire n o lg u la rd a n alg ıla n m asıy la in sa n d a b e lire n b ir p sik o fizy o lo jik o la y d ır. D ah a g eniş o la ra k şö y le d iy eb iliriz: İn sa n ın , k e n d i to p lu m sal o rta m ın d a k i b ir n e ­ d en in e tk isiy le h e rh a n g i b ir h az d u y u m u alm ası sonucu, b u n u n d ışa v u ru m u , g ü lm e d e n ile n psiko fizy o lo jik b ir b e lirtid ir.

G ü lm e ey lem i, in sa n la ra y a k ın d ü ze y d ek i köpek, m a y m u n v e k im i ö tü cü k u ş la rd a çok silik iz le rle g ö rü lü rse de, b u g ü lm e p sik o lo jik değil, y ü z k a s la rın d a k i g e rilm e v e k ıp ırd a m a b içim in ­ de sa lt fizy o lo jik b e lirti o la ra k k a lır; b u n a g ülm e denilem ez.

S a lt in s a n la ra özgü o la n gülm e, d o ğ u şta n so n ra k i 1-3 ay a ra sın d a b e lirir, g ittik ç e gelişir. P sik o lo jik b a k ım d a n gülm e, çok k a rm a şık s a da, fizy o lo jik b a k ım d a n çok y a lın ç tır; b ey n in d e n e ­ tim i a ltın d a v e h ey e c a n fizy o lo jisin in m e k an iz m a sın a b ağ lı b ir b e lirtid ir. G ü len in sa n ın iç in d e b ir boşalım , b ir genişlem e o lu r, b u n u n so n u cu yüz k a s la rı b ü zü lü r. G ü lm e d ah a a rtın c a , k a rın la

göğsü a y ıra n p e rd e n in (d ia p h ra g m e ) k asılm a sıy la b ü tü n göğüs d e v in ir. B u d u ru m d a « G ü lm ek ten k a s ık la rım çatladı» d en ilir.

G ü lm e d a h a da a rtın c a k im i b e z e le r a ş ırı sa lg ıla r. B u d u ru m d a «G ü lm ek ten a ltım a işedim » d en ilir.

P ro f. D r. R asim A d a sa l’a g ö re (B arış G azetesi, 19 v e 26 T em m u z 1973) «G ülm ede in sa n b ilin ç d ışın d a o lan v e m o ra l b e n ­ liğ in in zo ru y la b a sk ıd a o la n b işey i sa lıv e rir.» B u an lay ışa g öre gülm e, ru h s a l b ir boşalım d ır. P ro f. A d asal, g ü le re k boşalım ı şöyle a ç ık la m a k ta d ır: « M u tlu lu k d u y g u su v e y a h a z d o y u m u h a lin d e o la n v e g ü le n b ir in sa n ın o rg an iz m asın d a fizik, h ey e can sal, r u h s a l b ir aç ılm a v e b ir h a y a t ca n lılığ ı v a rd ır. M u tlu in sa n işta h lıd ır; m id e .b a ğ ırsa k l a n v e d o laşım işle m le ri itib a riy le d en g e lid ir; v e b ü tü n ru h sa l fo n k siy o n la rı a ra s ın d a o rta k b ir am aç işlem i v a rd ır. G ü ld ü re n , co ştu ra n , v e k o n u ştu ra n d u y g u la r v e d ü şü n c e le r b u sü re için d e in sa n r u h u n u b ir u u c n d a n b ir u c u n a s a ra r; v e y ü zü n d e b ir çok ü n lü re ssa m la rın p o rtre le rin d e g ö rü le n özel b ir n e ş’e v e m u tlu ­ lu k ifad e si o k u n u r. R ö nesans d ö n em i re ssa m la rın ın (M adonna) la n n d a , h a ttâ ç a rm ıh a g erilm iş az iz lerin y ü z le rin d e b u fizionom i çok b e lirlid ir. B u b ire y se l o ld u ğ u k a d a r k o lle k tif d e o la b ilir. K u r ­ tu lu ş sav aşım ızın m u tlu so n u cu ile T ü rk u lu su n u n h e r b ire y in in y ü zü n d e y a n sıy a n sevinci, ön em li b ir k u p a şa m p iy o n lu ğ u n u k a z a ­ n a n k u lü p ta ra fta r la r ın ın h a r e k e tli m ü sp e t h e y e c a n la n g ib i...

A k sin e y in e to p lu m sal ız d ıra p la rın y ü z ifa d e le ri de o d e re c e can . lıd ır. (...)

O h a ld e sev in m ek , h o şn u t o lm a k sevinç g ö z y a şla n d ö k m ek a y n i z a m a n d a d u y u sa l (A ffek tif) çe şn ili r u h u n b o şalm ası d e m e k ­ tir. (...)

G ü lm ek , iste n ile n k o şu lla r a ltın d a v e sosyal b ir b e lirti o la ra k boşalım y a p tıra n b ir h a l ala b ilir. A ile d e v e y a a ile d ışın d a k a r ­ şılık lı şa k a la şm a la r v e g ü lü şm e le r g eniş ölçüde k o lle k tif g ü lm e ­ le r d a v e t e d e rle r. E ski İp k a la rd a n k a y n a k a la n A m e rik a y e rli, le rin d e bazı p sik o lo g ların y a p tık la rı in c ele m e lere göre, b u in s a n ­ la r k e n d i a r a la r ın d a ta b ii b ir şe k ild e n e şe le n e re k g ü ld ü k le ri h a l­ d e o n la rı z iy a re t ed e n le r a ra s ın d a u z u n b ir sü re g ü v en sizlik gös­

terirler; çok ciddi görünürler v e hiç gülm ezler. Sonra yabancı ziyaretçinin kendi hayatlarına aykırı gelen hareketlerini konu, şarak k atılasıya gülerler. D em ek kİ gülm ek b ireysel olduğu ka­ dar toplum sal bir boşalım (D eşarj) sağlar.»

G ü lm e n in n ed e n le ri o d en li a y rı v e ç o k tu r ki, b ü tü n buruları b ite k n e d e n d e to p la m a k , h ep sin i b ir k a y n a ğ a in d irg e m e k o la­ n ak sızd ır. B u n u n için ta m ta n ım la y a m a sa k da, y in e de g ü lm ey i şö y le a n la ta b iliriz : B ir to p lu m sa l b e lirti o lan gülm e, in sa n ın h az­ la r a lg ıla m a sın d a n v e d u y u m ja m a sın d a n d oğan b ir psikofizyolo. jik ey lem d ir.

D a rw in ’e göre g ü lm e n in en ilk e l biçim i k a tılırc a sm a , çılg ın ­ ca sın a g ü lü şle rd ir. D ü şm a n ın ı y en ip a y a k la rı a ltın a alan v ah şi b ö y le g ü ler. Ö yleyse g ü lm e n in gelişm esi çılgınca k a h k a h a la rd a n b a ş la y a ra k ince g ü lü m sem e lere d o ğ ru o la ca k tır. O ysa y in e D arw in ’e g ö re çocuk, in sa n tü r ü n ü n b ü tü n ev rim le rin i y a ş a m a k ta ­ d ır. Ç o cu k ta gülm e, k a h k a h a la rd a n g ü lü m sem e lere d o ğ ru değil, te rsin e, g ü lü m sem e d en k a h k a h a la ra d o ğ ru gelişir.

NEDEN GÜLERİZ? K ie rk e g a rd gibi k im i d ü ş ü n ü rle re göre, ik i d ü şü n ce a ra sın , d a k i k a rş ıtlık g ü lm em izin n e d e n id ir. M ay m u n g ö rü n ce g ü lm e ­ m iz, bize in sa n ı a n s ıttığ ı h a ld e in sa n olm ayıp, o n u n k a rş ıtı o lan h a y v a n o lm a sın d a n d ır. H ele o m a y m u n u in sa n gibi g iy in m iş g ö rü rse k k a rş ıtlık d a h a d a o rta y a çık ac ağ ın d a n gülm em iz a rta r.

H obbes’a göre, «G ülm e, b ird e n b ire d u y u lm u ş b ir g u ru rd u r.» Ö rn eğ in sağ lam b ir in sa n ın çolak b irin i y a d a b ir k a m b u ru g ö rü n ­ ce gü lm esi k en d i b ü tü n lü ğ ü n e k a rş ı b ird e n b ire b ir g u r u r d u y ­ m a sın d a n d o ğ m a k tad ır.

S p e n c e r’e g ö re «G ülm ek, sin irse l g ü cü n do ğ al y a ta ğ ın d a n b ird e n b ire s a p a ra k y e n i b ir y o la g irm esidir.» B u ta n ım la m a sıy la b ir lik te k a r ş ıtla r k u ra m ın ı d a b en im sey en S p en ce r g ö rü şü n ü şöy. le açık lıy o r: « K arşıtlık ik i tü r lü olu p b iri h a fif b ir b ilin ç te n şid ­ d e tli b ir b ilin ce d o ğ ru y ü k se lir; ö b ü rü y se şid d e tli b ir b ilin ç te n h a fif b ir b ilin ce d o ğ ru düşer.»

Y ü k sek d ü zeyde b ir m ü z ik k o n se rin d e d in le y ic ile rd e n b ir i­ n in y ü k se k sesle esnem esi y a d a ak sırm ası, güzel b ir şiir d in le ­ n ir k e n o rd a k i ç o c u k la rd a n b irin in «A nne, k a rn ım acıktı!» diye b ağ ırm ası, g ü lü şm ele re yo laçar. Ç ü n k ü m ü z ik y a d a şiir d in lem e o lg u la rıy la d o lu b u lu n a n bilinç, b ird e n b ire anlam sız o lan b aşk a b ir o lay la (esnem ek, ak sırm ak , çocuğun b ağ ırm ası gibi) k a rş ıla ­ şın ca a r tık eski y a ta ğ ın d a ak a m a d ığ ı gibi, y en i olg u y la u y an m ış o la n şid d e tli b ilin ci m eşg u l ed e ce k b ir n ite lik te olm ad ığ ın d an b ird e n b ire a r tık k a la n sin irse l güç h em en k a s la ra b o şa n a ra k g ü l­ m ey i o rta y a ç ık arır.

B ergson, sezgi (in tu itio n ) y ö n te m iy le , d a h a çok g ü ld ü rü le r­ d ek i (k o m ed ilerd ek i) v e g ü lm eceli sa h n e o y u n la rın d a k i g ü lm e o lg u la rın ı in celey erek , b u n la rd a n , g ü lm e n e d e n le ri ü z e rin d e bita k ım k u r a m la r çık a rm ıştır. B ergson, g ü lm ey i a n la m a k için, g ü l­ m e n in to p lu m sa l g ö rev le rin i, işle v le rin i a ra m a y o lu n u seçm iş­ tir. Ş ö y le ki: B ir u lu su n g ü ld ü ğ ü şe y le r o u lu su n sosyopsikolojik b ita k ım o la y la rıd ır ki, b u n la r b ir y aşam g ibi d oğar v e sezilem ey ecek d e re c e le rd e d eğ işm e lere u r ğ a y a ra k g elişir v e olg u n laşır.

B u y ü z d en h a n g i a la n d a o lu rsa olsun, g ü lm e o la y la rın d a n h iç ­ b irisin e b o şv erilem ez v e h ep si de y a ş a y a n b ir ca n lılık b irliğ i gös­ te rir. İn sa n la rın k a ra k te r le rin i n a sıl k e n d ile riy le g eç irile n u z u n b ir a rk a d a ş lık ta n s o n ra an la y a b iliy o rsa k , g ü lm e ey lem iy le de t a b a şla n g ıç la rın d a n b e r i b irlik te y a ş a m a k g e re k tir. Ç ü n k ü g ü l­ m ek , to p lu m sl y a şa m d a gelişen v e o n u n la b irlik te o lu şa n b ir p sik o lo jik y aşam d ır. B u b a k ım d a n g ü lm e n in to p lu m için d e b ir c a n lı g ö rev i v a rd ır. Ö yleyse g ü lm ey i an lam a k , an c ak b u g ö rev i in ­ c elem ek v e b e tim le m e k le o la b ilir. H iç k u şk u su z ak lın v e d u y ­ g u la rın n asıl b ir m a n tığ ı v arsa , b ü tü n to p lu m b ire y le rin i g ü ld ü ­ r e n şe y le rin de k e n d ile rin e özgü b ir m a n tığ ı v e u sa u y g u n lu ğ u v a rd ır. B u n la rı o rta y a ç ık a rm a k la h em in san ın , h em de g ü lm e ­ le rin n ite liğ i b iraz d ah a y a k ın d a n , b ira z d a h a d e rin d e n a n la şıla ­ c a k tır. (H e n ri B ergson, G ü lm e — L e R ire — 1900).

NEYE, KÎME GÜLERİZ? B e rg so n ’a göre, in sa n d a n b a ş k a g ü lü n ç h iç b ir vardık, h iç b ir y a r a tık y o k tu r; do ğ a güzel y a d a çirk in o la b ilir; am a gülü n ç o la­ m az. B ir h a y v a n a gülm em iz, o h a y v a n d a in sa n d u ru m u , in sa n d av ra n ışı, in sa n a b e n z e rlik g örm em izdendir.

B u y ü z d en ç o c u k la rı s irk le rd e g ü ld ü rm e k e re ğ iy le h ay v a n ­ la rı g ü lü n ç le ş tirm e k için in sa n k ılığ ın a so k ar, o n la ra in sa n g iy ­ sisi g iy d irir, in sa n la rın y a p tık la rı şe y le ri y a p tırırla r. K ışın ço­ c u k la rın y a p tık la rı k a rd a n adam , in sa n ın b e n z e ri o ld u ğ u için b ir g ü ld ü rü k a h ra m a n ı o lu r. K a rn a v a l m a sk eleri, m a ğ az ala rın c a m e k â n la rın d a d u rd u k ç a bize g ü lü n ç gelm ezken, o m a sk e le ri in s a n la r y ü z le rin e g eçirin ce g ü lü n ç o lu rla r.

D em ek, g ö rd ü ğ ü m ü z b ir a y ıy a g ü ld ü ğ ü m ü z ü sa n ırk e n , g e r­ çe k te a y ıd a in sa n ı görüp, o nu k en d im ize benzettiğ im izd en , k e n . d ik e n d im iz e g ü lm ek tey iz.

B ir h a y v a n ay ağ ı k a y ıp düşse b iz e g ü lü n ç gelm ezken, b ir in sa n ay a ğ ı k ay ıp d ü şü n c e güleriz.

S o n u ç o la ra k , y a ln ız in sa n g ü le r ve in sa n y a ln ız in sa n a g ü ler; in sa n d a n b a şk a bişey e gülm üşse, o n d a in sa n a b e n z e rlik g ö rd ü ğ ü için g ü lm ü ştü r. G ü len de, g ü lü n e n de, g ü ld ü re n de h ep in sa n d ır.

in s a n h a n g i k o ş u l l a r d a g ü l e r ?

R u h s a l h a s ta lık la rı o la n la rın g ü lm e le ri bile, h a s ta k işilik le , r in in d ü n y a sıy la y a şa m b o y u n ca s ü re n ilişk ile rin in b ir b a sk ıd a n k u rtu lm a , b ir boşalım için b ir an latım ı, b ir d ışa v u ru m u d u r. N e v a r ki, b e y n in d en e tim i o lm a d ığ ın d a n y a d a b u d en e tim y e te rli o lm a d ığ ın d a n b u d ışa v u r u m la r dengesiz v e a şırıd ır. B u k o n u d a P ro f. D r. R asim A d asa l şöyle y a z m ıştır: (B arış, 19 T em m uz 1973) «Hiç gü lm eyen insan kadar, gereğinden fazla v e u lu orta olarak aşırı gü len insan da norm al sayılam az. M elankolik bir hastanın derin iç üzüntüsünü ifade eden n öbetli hıçkırıkları ka­ dar, hiçbir am aca v e m anaya bağlı olm ayan genç bir şizofren baştanın da gülm eleri m arazidir. N öbet halinde aşırı v e ölçüsüz gü lm eler beyinde bir özel gülm e m erkezini düşündürm üştür. Y u­ karıda belirttiğim iz gibi, erken bunam anın ilk dönem lerinde bir çok hastalarda dengesiz v e karşılıksız gülm eler görülür. (...) A ncak h er h eyecan gü lm e yaratm adığına göre, heyeca­ n ın tipi v e şek liy le gülm e yüz ifadesi arasında bir özellik olsa gerektir. B eyinin ruhsal kontrolü insana göre kam çılayıcı v ey a dizginleyicidir. B öylece beyin in b elirli bölgelerinde şu v ey a bu

bozuklukları olan k işilerd e gü lm e - ağlam a d engesinin yeterli d erecede kontrol ed ilem em esi de ölçüsüz v e etkisiz gülm eler v e ağlam alar olur.»

B a şın d a n b e ri in celem e kon u m u z, b ey in d e n e tim i y etersiz h a s ta la rın p a to lo jik g ü lm e le ri değil, sa ğ lık lı g ü lm e le rd ir. A m a r u h h a s ta la rın d a k i d en e tim siz g ü lm e le r bile, b ir d ışa v u ru m , b ir b oşalım d ır.

B erg so n ’a göre, in sa n ın g ü leb ilm esi için, o a n d a duy g u su z v e coşkusuz o lm ası g e re k ir. İn sa n ın d u y g u la n m a y a d a co şk u lan m a sırasın d a, onu g ü ld ü rm e k için g ü lm e ce n in h iç b ir etk isi olam az.

B ü y ü k b ir acım a y a d a sevgi d u y g u su iç in d ey k e n g ü le b ilm e k o la­ nak sızd ır. G ü leb ilm e k için, hiç olm azsa b ir a n o lsu n d u y g u lu lu k ­ ta n v e c o ş k u lu lu k ta n u z a k k a lm a k g e re k ir. D u y g u v e coşku, g ü lm e n in d ü şm a n ıd ır.

G ü leb ilm ek , g ü ld ü re b ilm e k iç in k e sin lik le ze k â n ın u y a n ık b u lu n m a sı g e re k ir. Z ekâ, yaılnız b a şın a gülem ez; g ü le b ilm e k için, u y a n ık b u lu n a n ze k ân ın , b a ş k a z e k â la rla değinm esi g ere k ir.

Y aln ız b aşm a g ü lm e k o lan ak sız o ld u ğ u n d a n , b ö y le lerin e «De. li m isin, y a ln ız b a şın a g ü lü y o rsu n !» d en ilir. Ö rn e ğ in b ir g ü lm ece h ik â y e sin i o k u rla rk e n k e n d ik e n d ile rin e g ü le n ler, y a ln ız b a ş la rı­ n a g ü lü y o r say ılm a zla r; ç ü n k ü u y a n ık o la n z e k â la rı h ik â y ed e k i k a h ra m a n la rla —y a n i gü lm ece y a z a rıy la — d eğ in iy o r, d em ek tir.

G ü ld ü rü le ri v e gü lm eceli sa h n e o y u n la rın ı in celey erek , g ü l­ m e n in g ö re v le rin i a r a ş tır a r a k g ü lm e k u ra m la rı k o y an B erg so n bu k o n u y u şöyle ö ze tle m e k ted ir: «Ö zetleyin k o m ik dediğim iz şe y ­ le r, in sa n la rın b ir a ra y a to p la n a ra k b ü tü n d ik k a tle rin i iç lerin ­ d en b irin e çe v irm e le rin d e n , h em d e d u y g u v e co şk u ların ı su stu ­ r a r a k y a ln ız z e k â la rın ı işle tm e le rin d e n doğuyor.»

B u g ö rü ş, gülm ecey i a ç ık la y a n ö b ü r g ö rü şle r gibi, g ü lm e n e ­ d e n le rin d e n b irin i d a h a a ç ık la m a k ta d ır.

HAREKET KOMÎGI D ik k a tle g özlem lersek, b ü tü n g ü ld ü ğ ü m ü z k im sele rin , g ü l­ d ü r ü v e g ü lm ece k a h ra m a n la rın ın to p lu m a u y a rla n a m a y a n , to p ­ lu m d ışı y a d a b ir y a n la rıy la b ir o ra n d a to p lu m a u y a rla n a m a y a n k iş ile r o ld u ğ u n u g ö rü rü z. D ü n y a g ü lm ecesin in b ü y ü k k a h ra m a n ­ la rın d a n D o n K işo t b a ş ta o lm a k ü z e re M olier o y u n la rın ın b ü tü n

k a h r a m a n la n , y e r li g ü lm e ce le rim izd e Ö m er S e y fe ttin ’in E fru z B e y ’i, Z ü b ü k , to p lu m a u y a rsız k işile rd ir. (Z ü b ü k , to p lu m a çok iy i u y a rla n m ış b ir tip g ib i g ö rü n ü rse de, g e rç e k te g en el o la ra k to p ­ lu m a değil, to p lu m u n an c ak b ir eg em en z ü m re sin in gidişin e k e n ­ d in i u y a rla y a b ilm iş, am a to p lu m ca y a d ırg a n a n b ir k işid ir.)

A y ağ ı k a y ıp d ü şe n in sa n a g en e llik le g ü lü n ü y o r. O ysa b u in sa n k e n d i isteğ iy le y e r e çöm elm iş o lsay d ı güılünm eyecekti. Çö­ m e lm e k y a v a ş y av a ş o lu r, oysa b ird e n b ire d ü şü lü r. İnsan , b ir. d e n b ire d ü ştü ğ ü için m i g ü lüyoruz? A m a k alp d u rm a sın d a n b ir in sa n b ird e n b ire y e re düşse o n a gülünm ez. Ö yleyse dü şen e g ü lü n m esi, b ird e n b ire dü şm ü ş o lm a sın d a n değildir.

B ir in sa n ın y ü r ü rk e n düşm esi y a d a b ir y e re ç a rp a ra k y u v a r ­ lan m ası, o in sa n ın şa p şallığ ın ı, b ib a k ım a k en d in i to p lu m a u y a rla y am a m a sım g ö ste rir. T o p lu m a u y a rla n a n insan, h e r a n u y an ık , h ep te tik te olm alı, ad ım ın ı a ttığ ı y e r i görm elidir. B öyle o lm ay ıp d a düşen, y ü r ü rk e n a d ım la rın ı m a k in e gibi a tıy o r d em ek tir. M a. k in e b ite v iy e liğ in d e , m a k in e d ü ze n in d e ad ım la rın ı a ttığ ı için de, ö n ü n e çık ac ak h e r d eğişik d u ru m a, e n g e b elere göre a y a k la rın ı a y a rla y a m a m a k ta , b u n u n sonucu o la ra k d a d ü şm e k te d ir. Biz o n u n m a k in e y i ta k lit etm esin d en , m a k in e g ibi h a re k e t etm e s in ­ d en d oğan b u a p ta llığ ın a gülm ekteyim . B u rd a in sa n ı g ü ld ü re n h a re k e t k o m iğ id ir.

D ü şen e güJünm esini, B erg so n ’u n h a re k e t kom iği k u ra m ıy la a ç ık la sa k da, d ü şe n b irin e g ü lü n m e sin d e H obbes’u n g ü lm e n in n ed e n in i a ç ık la y a n « b ird en b ire d u y u lm u ş g u ru r» k u ra m ın ı d a d o ğ ru la m a m a k o lan ak sızd ır. D üşen b irin in m e k a n ik k o m iğ in e g ü lü n ü rk e n , b ilin ç a ltın d a «A ptal d ü ştü , b e n d ü şm e d en y ü r ü y e ­ biliy o ru m !» d iy e in sa n ın k e n d in i beğenm işliği, ü stü n olm a a v u n ­ tu s u e lb e tte v a rd ır.

H a re k e t k o m iğ in in e n y alın cı o la n düşm eyi, çocuk sey irci, lerirti g ü ld ü rm e k iste y e n s ir k p a ly a ç o la rı çok k u lla n ırla r. P a l­ yaço çok kez, a y a k la rı b irb irin e d o la n a ra k d ü şe r ki, o n u n b u a p ta llık g ö sterisi k arşısın d a, se y irc ile ri d üşm em iş o lm a n ın a v u n ­ tu s u n u d u y su n la r. D üşm ek, h e r za m a n g ü ld ü rü c ü b ir o la y d ır; am a D on K işot gibi y ıld ız la ra b a k a rk e n d ü şm ek b ü s b ü tü n g ü ld ü ­ rü cü d ü r. Z iy a P a ş a ’nın, Y ıldız arayıp gökte n ice turfa m üneccim G aflet ile görm ez kuyuyu rehgüzerinde

(N ice acem i gökbilim ci, g ö k te y ıld ız a ra rk e n , d a lg ın lık la yo. lu ü z e rin d e k i k u y u y u görm ez) d iy e a n la ttığ ı işte b u d u ru m d u r.

KARAKTER

KOMİĞİ

B ir in sa n m to p lu m ca y a n lış sa y ıla n b ir d ü şü n c ey e sa p la n a ­ r a k to p lu m a u y a rla n a m a m a sıy la , y o ld a g id e rk e n düşm esi a ra sın ­ da, e s a sta b ü y ü k b ir a y rım y o k tu r. T o p lu m a u y a rla n a m a y a n , to p lu m u n g id işin e a y a k u y d u ra m a y a n da, b a şın ı g e rç e k le r d ü n y a ­ sın ın se rtliğ in e ç a rp ıp g ü lü n ç lü ğ e d ü şe n k işid ir. Y olda y ü r ü rk e n d ü şe n m a d d i b ir engele, to p lu m u n gidişine u y a rla n a m a y a n sap ­ la n tılı k işi d e m a n ev î b ir en g e le ç a rp ıp d ü şü y o r d em ek tir. B iri m e k a n ik kom iği, ö b ü rü k a r a k te r k om iği o la n b u ik isi a ra sın d a k i ay rım , m e k a n ik kom iğin y a lın ç o lu şu n a k a rşılık , k a r a k te r k o m i­ ğ in in r u h im d e rin lik le rin d e o rg an ik leşm iş b ir te b e lle ş d ü şü n ü d e n (sa b it fik ird e n ) doğm ası d o la y ısıy la çok k a rm a şık o lu şu d u r. H a ­ re k e t k o m iğ i d ü zd ü r, y a lın ç tır; o ysa k a r a k te r kom iği, te b elleş d ü şü n ü n in sa n p sik o lo jisin d e k i o rg a n ik g elişim in d en ö tü r ü h e r a n y e n i yen i, re n k r e n k g ü lü n ç lü k le r g ö ste rd iğ in d e n çok ze n ­ g in d ir.

S ü re k li o k u d u ğ u v e g erç ek d iy e in a n d ığ ı şövalye m a c e ra ro ­ m a n la rı k a h ra m a n la rın ın b ü y ü sü n e v e çekiciliğine k en d isin i k a p ­ tırıp , g ü n ü n b irin d e k en d isin i d e b ir şö v a ly e sa n a n D on K işot, m a n ev î en g e lle re ç a rp ıp y u v a rla n a n , to p lu m a u y a rla n a m a y a n , şö v a ly e a h lâ k ı te b e lle ş d ü şü n ü sü n d e n k e n d in i k u rta ra m a y a n b ir k işid ir.

K ırla rd a g e z e rk e n b ir tep ed e, iri k o lla rı d ev in en b ü y ü k bişey g ö rü r. Ç ev resine, o rta m ın a u y a r la n a n kişi, g ö rd ü ğ ü şe y in n e o l­ d u ğ u n u g ö zlem lerine, a lg ıla rın a d a y a n a ra k a n la m a y a çalışır; am a D on K işo t o k u d u ğ u şö v aly e ro m a n la rın ın etk isiy le, n asıl o lsa y o ­ lu ü z e rin e b ir d ev in çık ac ağ ı sa p la n tısın a k en d isin i k a p tırd ığ ın ­ dan , ona, k a rşıs ın a ilk ç ık ac ak h e r iri, h e r b ü y ü k şey d ev g ö rü ­ n e c e k tir. O, k e sin lik le b ir d ev g ö rm ek zo ru n d a d ır. H ay a lin d e k i dev, h e rh a n g i b ir g ö rü n tü d e cisim leşm elidir.

T o p lu m a u y a rla n m ış kişi, eşy ay a gö re d ü şü n c e le r ed in irk e n , to p lu m a u y a rla n a m a y a n D on K işo t d ü şü n c ele rin e gö re eşy a y a ­ ra tm a k ta d ır; g ö rd ü ğ ü n e g ö re d üşüneceğine, d ü şü n d ü ğ ü n e g ö re g ö rm ek ted ir.

Ş a rlo (C h arle s C h a p lin ) ilk film lerin d e, özellik le sessiz, so n ­ r a la r ı d a sözsüz film le rin d e d a h a çok m e k a n ik kom iğe ön em v e r . m iş, m a k in e y i ta k lit eden, m a k in eleşe n (to p lu m a y ab a n cılaşa n ) m a k in e in sa n ro lle ri y a p m ıştır. S o n ra la rı çe v ird iğ i film le rd e y se h a r e k e t k o m iğ iy le b ir lik te k a r a k te r k o m iğ i de yaratm ıştır.

H e rh a n g i b ir k a ra k te r, to p lu m sal ve doğal y aşam ı sü rd ü ğ ü sü rec e g ü lü n ç o lm a k ta n k u rtu lm u ş d em ek tir. B ir k a r a k te r in g ü ­ lü n ç lü ğ e d ü şm esi, to p lu m sa l y a şa m a k a rş ı k atıla şm ası, ona u y a rla n a m a m a sıy la b aşlar. B ir k a r a k te r in g ü lü n ç olm ası için, iy i y a d a k ö tü o lm a sın ın hiç önem i y o k tu r, iy i b ir k a r a k te r de, to p lu m dışı y ö n le ri v a rs a g ü lü n ç tü r.

SAÇMANIN MANTIĞINDA GÜLMECE !

G ü lm e ce n in gizini çözm eye, m ekan izm asın ı, y ap ısın ı a n la m a ­ y a ça lışan b ilg in lerin , d ü ş ü n ü rle rin h e r b ir i g ü lm eceyi b ü tü n ü y le değil, z o ru n lu o la ra k b ir y a d a b irik i y a n ın d a n g ö re b ilm işle rd ir v e k e n d ile rin e y a k ın o la n gü lm ece tü rü n ü , b içim in i aç ık la m ış, la rd ır. B u d a doğaldır. H e r çağda, h e r y erd e , y a şa m ın b ü tü n a la n ­ la rın a d ağ ılm ış v e çok d eğişik b iç im le rd e g ö rü n ü şle ri o ld u ğ u için, g ülm ece a y rı a y rı g ö rü n ü şle rin d e n b irin e gö re aç ık la n m ıştır. B ü ­ tü n b u aç ık la m a la r, g ü lm e ce n in g ö rü n ü şle rin i an lam a m ız için y a r a rlı o lm u ştu r.

G ü lm ecen in b ir a ç ık la n m a sı da, sa çm a n ın m a n tığ ı ü z e rin e k u ru lu o ld u ğ u k u ra m ıd ır. H iç k u şk u su z, g ü lünç olan, b a ş k a la rın a d a g ü lü n ç g ö rü n en , a m a g ü lü n ç o ld u ğ u n u k en d isi b ilm ey en k işi­ n in d e k e n d in e özgü b ir m a n tığ ı v a rd ır. B u m a n tık , k e n d i d ışın , d a k ile re sa çm a gelse de, g ü lü n ç o ld u ğ u n u k e n d isi b ilm e y e n k işi için, saçm a d eğ ild ir; y a d a şöyle diyelim , o sa çm a n ın on a g öre bir m a n tığ ı v a rd ır. (B ir g ü ld ü rü k a h ra m a n ın ın ö zellik le g ü lü n ç ­ lü k y ap m am ası, ro lü n ü , g ü lü n ç o ld u ğ u n d a n h ab e rsiz o la ra k o y n a ­ m a sın ın g e re k tiğ i ü ze rin e, M ü fettiş’in y a z a rı G ogol’ün, b u o y u ­ n u n u n n asıl o y n an a ca ğ ın ı a n la ta n ön em li b ir y azısı v a rd ır. G o. gol, b u y azısında, g ü lü n ç o la n ın g ü lü n ç lü ğ ü n d e n h ab ersiz, k e n ­ d in e özgü b ir m a n tığ ı o ld u ğ u n u aç ık la r.) , G ü lm eceye k o n u o lan k a h ra m a n la rın m a n tığ ı, k e n d ile rin c e hiç d e saçm a o lm ayan, a m a g e rç e k te to p lu m a g ö re saçm a o lan

b ir m a n tık tır ki, b u d a sa ç m a n ın m a n tığ ıd ır. N ite k im T h éo p h ile G a u tie r gülm eceyi «S açm anın m an tığ ı» d iy e ta n ım la m ıştır. H er g ü lü n ç şeyin, hiç o lm azsa b ir y ö n d e n k a rşıtlığ ı v a r d ır v e bizi g ü l­ d ü re n şey, g ö rü n ü r b ir b içim d e o rta y a k o n m u ş b ir saçm ad an b aşk a b işey d eğ ild ir. B ir b a şk a g ö rü şe göreyse, g ü lü n ç o lan saç­ m a n ın önce b en im len m işk en , so n ra d a n d ü z e ltile n b iç im id ir; y a ­ d a b ir y ö n d e n saçm a o lu p d a ö te k i y ö n d en m a n tık lı o la ra k a ç ık ­ la n a b ile n h e rşe y g ü lü n ç tü r.

D on K işo t’u n y e ld e ğ irm e n in i d e v g örm esi saçm ad ır, am a b u sa çm a n ın D on K işo t’a g ö re b ir m a n tığ ı v a rd ır. S o n ra da, b u saç­ m a n ın m a n tığ ıy la, d ev d iy e y e ld e ğ irm e n in e sald ırm ası, saçm ad an d o ğ an b ir g ü lm eced ir. B u ra d a k i saçm a, d o ğ ru la ra (v é rité ’le re ) a ld ırm a m a k , o n la rı k e n d i isteğ in c e y o ru m la y a ra k d eğ iştirm e k d em ek tir. Y el d eğ ilm e n i g ö rü n e n b ir d o ğ ru d u r. D on K işo t’u n is­ te ğ iy se b ir d ev g ö rm ek tir. Y el d eğ irm en i d o ğ ru su n u k e n d i iste, ğ in e g ö re d ev o la ra k y o ru m la m ası, O’n u n m a n tığ ı, y a n i sa ç m a ­ n ın m a n tığ ıd ır.

GÜLMECENÎN

ULUSALLIĞI

VE

SINIFSALLIĞI

U lu sla rın gü lm ece a n la y ış la rı a ra sın d a a y rım la r o ld u ğ u öted e n b e ri b ilin e n b ir g e rç e k tir. Ç ü n k ü gülm ece, h e rşe y d e n önce, iç in d en d o ğ d u ğ u to p lu m u n , ek o n o m ik v e sosy al k o şu lların a, k ü l­ t ü r dü zey in e, ta rih in e , g elen e k lerin e , g ö ren e k lerin e , tö re le rin e b a ğ lıd ır v e b ü tü n b u n d an g ü lü n e c e k biçim d e y a n sıtır. B ü tü n b u n ­ la r d a h e r u lu s ta a y rım g ö ste rd iğ in e göre, b u a y rım o ran ın d a , u lu s la rın g ü lm e ce le ri v e g ü lm e ce le rd e n e tk ile n m e le ri a ra sın d a d a a y rım o lm ası d oğaldır. U lu sla rın g ülm ece a n la y ış la rın ın a y rı oluşu, o u lu s la rın g en e l ulusad k a r a k te r le rin i k a lın çizg ilerle b e ­ lir te n g ü lm ece f ık ra la rın ın doğ m asın a n e d e n o lm u ştu r; b u n la r g ülm ece d e rg ile rin in sık sık k u lla n d ık la rı b aşlıc a k o n u d u r. B u n ­ la rd a n b ir in i ö rn e k o la ra k g örelim : B A R IŞ F ra n sız için : R ü y a d ır. İn g iliz için : G ü v en d ir. İta ly a n iç in : U zlaşm adır.

A lm an iç in : M ü ta re k e d ir.

A m e rik a n iç in : G izli s a v a ştır.

T ü rk için : S özdür.

A S K E R L İK F ra n sız için : Z o ru n lu . İn g iliz için: İy i b ir m evki. İta ly a n için: A n g ary a.

A lm a n iç in : Ö dev.

A m e rik a n için : Spor.

T ü rk için : B ir öm ür.

BONO F ra n sız için: K a n u n î sa h te p a ra . İn g iliz için : G erek li. İ ta ly a n için : İy i b ir buluş.

A lm an için : K â ğ ıt parçası.

A m e rik a n için : H e r şey.

T ü rk için : S ık ın tı.

S İY A S İ T A R T IŞM A F ra n sız için : H ay at. İn g iliz için: N ezaket. İta ly a n için : K om plo.

A m e rik a n için: Y a k a tır, y a fil.

T ü rk iç in : K avga.

D Ü N Y A D A E N G Ü Z E L ŞEY F ra n sız için : E sp rili genç k ad ın . İn g iliz için : G em i. İta ly a n için: A kılsız güzel.

A lm a n iç in : A sk e rî g eç it re sm i v e tö ren .

A m e rik a n için: D o lar için iş.

T ü rk için : B u y ru n , o tu ralım .

B İR K A D IN K A R ŞIS IN D A F ra n sız: Göz k ırp a r. İn g iliz: S elâm v e rir. İta ly a n : D u d a k la rın ı u z a tır.

A lm an : E sas v az iy e te geçer.

A m e rik a n : H esap y ap a r.

T ü rk : (S a n sü re ta b id ir.)

K O N U ŞM A SIR A SIN D A F ra n sız : D üşünm ez a m a k o n u şu r İn g iliz : Çok d in le r, az k o n u şu r. İta ly a n : H iç dinlem ez, h ep k o n u şu r.

A lm a n : Y avaş k o n u şu r, hızlı d ü şü n ü r.

A m e rik a n : H em d ü şü n ü r, h e m k o n u şu r.

T ü rk : H epsi b ird e n k o n u şu r.

K A N U N K A R ŞIS IN D A F ra n sız : B aş k a ld ıra m a m a n ın sık ın tısın ı d u y a r. İn g iliz: K en d iliğ in d e n b aş eğ er. İta ly a n : B aş eğm ek z o ru n d a k a lır.

A lm an: A z b u lu r, ilâ v e le r y a p a r.

A m erikan: F a r k ın d a d eğ ild ir.

T ü rk : B aş ü stü n e .

U lu sla rın gülm ece a n la y ış la rın d a k i ay rım la rı, P ro f. D r. R asim A d asa l şöyle a n la tm a k ta d ır: (B arış, 19 tem m u z 1973). « F a k irlik le rin e v e b irço k y o k su n lu k la rın a ra ğ m e n bazı m e m ­ le k e tte y a ş a y a n la r k o la y v e sık g ü le rle r. O ysa A v ru p a ’n ın k u zey in s a n la rı (tn g iliz le r gibi) re fa h iç in d e v e d e m o k ra tik b ir re jim a ltın d a y a ş a d ık la rı h a ld e d a h a az g ü le rle r; h a fif g ü lü m se rle r.

B ir tr e n y o lc u lu ğ u n d a k o m p a rtım a n ım ız a az k o n u şa n ve g ü ld ü rü , cü k o n u şm a la rım ıza g e re k tiğ i k a d a r k a tılm a y a n , v e ilgisiz gö­ rü n e n b ir y o lc u n u n şu v e y a b u u lu s a m e n su p o ld u ğ u y a rg ısın a v a rıla b ilir. A ncak b u n e m a ra z i b ir h a ld ir y a n i h a s ta lık tır, n e de b ah tsız lık ifadesidir.»

P ro f. A dasal, y aln ız u lu s la rın değil, ırk la rın bile g ülm ecey e

o la n y a tk ın lık la rın d a , gü lm ece a n la y ış la rın d a a y rım la r o ld u ğ u k a n ısın d a d ır: «İnsanlardan toplam larının, sosyal v e d insel örgü tlen m eleri­ n e göre gülm e ayırım lar gösterir. Çok gülen, kahkahalarla gü ­ len, çok az gülen, gülüşlerini hiç b elli etm eyen insan topluluk, la n vardır. G enel olarak zenci ırkı, fakirliğine v e bazı yerlerd e tam m an asiy le bir vatandaş özgürlüğüne kavuşm am ış olm asına rağm en, en çok gü len bir ırkdır. G enel olarak zenciler daim a gü­ ler yüzlü olarak, beyaz dişleri daim a görünür; v e gözleri de bu­ nun can lılığıyla doludur. Zenci kendiliğinden v e yürekten güler.

A vrupa’da v e özellik le çok bulunduktan A .B.D .’nde bu özellik ­ lerini bir dereceye kadar k aybetseler bile, y in e de m üzikal y ete, n ek leriyle en n eşeli görünen v e başkalarım da güldüren v e ıs­ tırap hallerinde bile bir m utluluk halinde olan insanlardır. Bun­ da ilk yapılarının, davranış v e huy h ercailiğini yaratan bir çev ­ rede yaşam anın, hayat felsefelerin in a y n ayrı etk ileri vardır.

Bunlarda m etafizik sorunlar yoktur; kom pleksleri son derece azdır; v e birbirine çok bağlıdırlar. B unun gib i bir çok ilk el ka­ bilelerde de aynı n eşe vardır; v e bunu çok k ez çok h arek etli danslarla uyarm aya çalışırlar.»

D ü n y a n ın biçok y a n la r ın a d ağ ılm ış o la n ç in g e n e le rin d e g ü ­ leç k iş ile r o ld u k la rı göze b a ta c a k d e n li b ellid ir. K im i ır k y a d a u lu sla rd a k i b u çok b e lirg in g ü lm e le r, u lu s a l v e ırk sa l b ir özel­ lik o lm a k ta n çok, o n la rın çok u z u n y ılla r b o y u içinde y a ş a d ık ­ la r ı ek o n o m ik ve to p lu m sal k o şu lla rın y a r a ttığ ı b irik im in k u şa k ­ la rd a n k u ş a k la ra geçm iş k a lıtı, g ö rü n tü sü o lm alıd ır.

B ir d u rg u n su y a a tıla n ta ş, n a s ıl su y u n y ü ze y in d e g ittik ç e g en işle y en v e b e lirtisi g ittik ç e az alıp so n u n d a y ite n h a lk a la r çizerse, n asıl b ir ra d y o v eric isin in h a v a y a g ö n d erd iğ i se sle r g it­ tik ç e g en işley en k ü r e le r o la ra k y a y ılırsa , gü lm ece de in sa n la ra böy le y an sır, in sa n la rı böyle e tk ile r. S u y u n y o ğ u n lu ğ u n u n , ta ş ın ağ ırlığ ın ın , h a lk a la rın d e rin liğ in i v e sü rm e sin i etk ile d iğ i gibi, in s a n la rın g ü lm e ce le rd e n e tk ile n m e o ra m d a d eğişik k o şu lla ra b ağ lıd ır. T o p lu lu k la rın y a ş a d ık la rı ü lk e n in ik lim i, co ğ rafy ası b i­ le, g ü lm ecen in doğm asında, ü rem e sin d e , k e n d ile rin i e tk ile m e sin ­ de d e ğ işik lik le r g ö ste rm ek te , a y rım la r y a ra tm a k ta d ır. Ç ok k ez y a ln ız b ir u lu sça, y a ln ız b ir toplu m ca, y a ln ız b ir to p lu lu k ç a bi­ lin e n ö y le o rta k la şa düşünce, n ü k te , a la y v a r d ır ki, b u b ilin m e ­ dikçe, o n u n için d e b u lu n d u ğ u gülm ecey i b a ş k a la rı an lay a m az .

K im i g ü lm ece y a p ıtla rın ın , g ülm ece fık ra la rın ın b ir d ild e n b aşk a d ile ç e v rilem em e sin in b aşlıc a n ed e n i b u d u r.

B erg so n ’a g ö re de, bizi g ü ld ü re n şe y le rin u lu sa llık la ilişk i­ sin i g ö rm ey e n ler, b u k o n u d a so y u t d ü şü n c ele re k a p ıla ra k g ü l­ m e n in n e d e n le rin i y a n lış g ö ste re ce k le rid ir. G ülm eyi, doğal o rta , m ı o la n u lu sa l y a şa m d a görm ed ik çe anlayam ayız.

G ü lm ecey i y a ra tış, so n ra d a a n lay ış a y rım la rı, k ü ltü r o r ta k ­ lık la rı o la n y a d a y a şa m a k o ş u lla n azçok b irb irin e b en z ey e n u lu s ­ la r a ra s ın d a d a h a azdır. B u a y rım y aln ız u lu s la r a ra sın d a değil, ay n ı u lu s u n a y rı b ö lg e le rin d e y a ş a y a n —y a n i y aşam k o şu lla rı değ işen — in sa n la rı a ra sın d a d a v a rd ır; ay n ı u lu su n , ay n ı b ö lg e­ sin in k ü ltü r d ü z e y le rin d e a y rım b u lu n a n in s a n la rı a ra sın d a d a v a rd ır. A y rı a y rı iş d a lla rın d a çalışan la rd a , a y rı u ğ ra ş la rd a to p ­ la n a n la rd a bile, y in e y a şa m k o şu lla rın ın y a ra ttığ ı k a r a k te r v e an la y ış b irliğ i n ed e n iy le , gü lm ece y a ra tm a v e g ülm ece a n la m a d a a y rım la r g ö rü lü r.

B ir u lu s ta en k a lın çizgisiyle ençok g ö rü len ö zellik d em ek o la n u lu sa l k a r a k te r le r de g ülm ece o k la rın ın h ed e fi o lm u şlard ır. Ö rn eğ in , îsk o ç y a lıla rın elisıkılığı, İra n lIla rın v e M a rsily a lıla rın a b a rtm a c ılığ ı, T ü rk le rin b o şv erm işliğ i v e y a v a ş ta n alışla rı, Y ah u d ile rin p a ra c a n lü ığ ı, în g iliz le rin ağ ırk a n lılığ ı, G ü rc ü le rin d a l­ gacılığı, İ ta ly a n la rın av a reliğ i, A lm a n la rın a ş ırı disip lin ciliğ i gibi, g en e l u lu s a l k a r a k te r ü z e rin e —k i b u n la r d a d ü n y a to p lu m u n a u y a rsız lık d e m e k tir— g ülm ece f ık ra la rı u y d u ru lm u ştu r. Iş d a l­ la rın ın , u ğ ra şla rın , m e sle k le rin b ile k a r a k te r o lu ştu rd u ğ u g er. çe k tir. H e r m esleğ in h a lk a y a r a rlı o lm a k için o rta y a çık tığ ı a ç ık ­ ken , k im i m e sle k te n o la n la r zam anla, h a lk ın k e n d ile ri için v a r ­ o ld u ğ u n u sa n m a y a b a ş la rla r; k im i p o litik ac ıla r, k im i a sk e rle r, k im i d in a d a m la rı b ö y le d ir M olièr, T a rtu ffe k o m e d isin d e b u tü r lü d in a d a m la rın ı, Z o ra k i T a b ip ’te (L e M édicine M alg ré) b u tü r lü h ek im le ri, Ç a p ek de Ş v ay k ro m a n ın d a b u tü r lü a s k e r v e a sk e rliğ i a lay a alm ış, o n la rın g ü lü n ç lü k le rin i, m e sle k le rin g e r­ çe k am ac ın d an sa p tırılm a sın ı o rta y a k o y m u şlard ır.

H e r m esleğ in an c ak k e n d i o rta m ın d a ö ğ ren ilen v e an c ak k e n d i o rta m ın d a g eçerli o lan b ir m a n tığ ı v a rd ır. B u m a n tık , o o rta m d a n b aşk a h e r y e rd e y a p m a c ık v e sa h te o ld u ğ u için g ü lü n ç olu r. Ö rn e ğ in k ışla d a k i a sk e rliğ i evde, o k u ld a k i ö ğ re tm e n liğ i so­ k a k ta , m a h k em e k ü rsü sü n d e k i dili gazinoda, cam i v a ’zın ı s ta d ­ y u m d a sü rd ü rm e k , g ü lm e ce n in k o n u su olur.

G ö rü lü y o r ki, y aln ız u lu s la rın değil, ay n ı u lu s ta n a y rı bölge

in sa n la rın ın , m e sle k to p lu lu k la rın ın b ile g ülm ece y a r a tm a la r ın ­ d a v e g ü lm eced en e tk ile n m e le rin d e v e gü lm ece o k la rın a h ed e f o lm a la rın d a a y rım la r v a rd ır. B u a y rım la rın te k n e d e n d e n ile ri geld iğ in i sa n m a k y a n lış olur. Ç ü n k ü y a şa m ın d e rin le rin d e o lan b ir değil, biçok k a rm a şık n e d e n le r v a rd ır. Ö rn e ğ in F ra n s ız la rın gülm ecey e a ş ırı d ü şk ü n lü k le rin e v e biço k gü lm ece y a z a rı y e tiş­ tirm iş o lm a la rın a k a rşılık , n e d e n k o m şu la rı A lm a n la rın g ü lm ece, le ri gü çsü zd ür, n e d e n A lm a n la r b ü y ü k gü lm ece y a z a rla rın d a n y o k su n d u rla r? B u s o ru la rı c e v a p la n d ıra n aşağ ıy a a k ta ra c a ğ ım ız yazı, b u n e d e n le rin n ic e d e rin le rd e v e k a rm a şık o ld u ğ u n u g öste­ riy o r: (*) « B ü tü n A v ru p a ’da, İta ly a , İn g ilte re , H o lla n d a’d a o ld u ğ u g ib i, F ra n s a ’d a v e A lm a n y a ’d a in sa n c ı d ü şü n c e n in (A kılcı olsun, de­ neyci o lsu n ) gelişim i, ü lk e n in İk tisa d î gelişim ine, y a n i tic a r e t v e sa n ay i b u rju v a z isin in g elişim in e sık ısık ıy a b ağ lı oldu . T ie rs E ta t’n ın v a rlığ ı y a d a y o k lu ğ u to p lu m d a in sa n cı y a d a m istik y a ­ z a rla rın d u ru m u n u d a b elirled i.

F ra n s a ’d a in sa n cı v e a k ılc ı y a z a rla r, h a l kİ a r m a v e tü m u lu sa o rg a n ik b a ğ la rla b ağ lıy d ıla r. H a lk la rın a k a tılıy o rla r, h a lk la rın ın d üşü n ce v e d u y g u la rın ı a n la tıy o rla rd ı, (...) b ir M ontaign e, b i r R acine, b ir D é c a rt es, b ir M olière, b ir V o lta ire ü lk e le rin in v e ç a ğ la rın ın en y e tk in a n la tım la rıd ırla r. Y az ıla r m m ark a sın d a , u lu . su n tü m k ü ltü r lü b ö lü m ü v a rd ır, b u y ü zd e n s a ld ır ıla n te h lik e li, y e rg ile ri d o k u n d u ğ u h e rşe y iç in ö ld ü rü c ü d ü r.

E sk i b ir atasö zü F ra n s a ’d a «g ü lü n çlü k ö ld ü rü r» d e rk e n b u d u ru m u p e k güzel a n la tır.

A lm a n y a ’d a d u ru m ta b a n ta b a n a k a rş ıttır. T op lu m sal v e İk tisad î g elişm en in g ö sterd iğ i b ü y ü k gecikm e, ik iy ü z y ılı a şk ın b ir s ü re b o y u n ca g ü çlü b ir tic a r e t v e sa n ay i b u rju v a z isin in h e ­ m e n hiç olm ayışı in sa n cı v e a k ılc ı g ü çlü d ü şü n ce a k ım la rın ın fi­ liz le n m esin i engelleyince, A lm a n y a h e rşe y d e n önce m is tik liğ e v e d u y g u sa l v e sezgisel ta ş la m a la ra aç ık oldu. B u y ü z d en ü lk e d e k e n d ile rin i ç e v rele y en h a lk la , to p lu m la g erç ek ilişk ile ri o lan in ­ san cı v e a k ılc ı y a z a r v e d ü ş ü n ü rle r o rta y a çıkm adı. ( ) B u a ç ık la m a y la ilg ili b ir b a şk a b elirlem e : A n lattığ ım ız şey (*) Felsefe Dergisi (3 Nisan 1973) sayısında Lucien Goldmann’dan Afşar Timuçin'in çevirdiği «Klâsik Felsefe ve Batı Burjuvazisi» başlıklı yazıdan.

Ier A lm anya’da yergici v e güldürücü yazarların neden çok az olduğunu açıklar. G ülm ek, diyordu Bergson, tüm üyle aydınca bir tutum dur. G ücül olarak yenilm iş, yık ılm ış olana gülünebilir an­ cak (*); gelecek açık olduğu zaman, bütün halk insanın arkasında olduğu zam an gülünür. Buyüzden gülm ek, aşağıyu k an u lusal bir özellik oldu Fransa’da.

B u ned en le A lm an ak ılcıları v e İnsancıları h iç gülm ediler.

K avgaları çok trajikti, durum ları çok yalnız v e çok sıkışıktı.

Toplum a v e bütün halka karşı bir kavgada tek b aşlan n a yüküm ­ lenm iş olarak, gittikçe k en di zayıflıklarını, rakiplerinin güçlü­ lüğünü gördüler; gülm ek onlarda bir tedirginlikti; bir A lm an in­ sancısı gülerse, yergisi trajik bir se s kazanır.»

L u cien G oldm ann, F ra n s a ’da o ld u ğ u gibi, A lm a n y a ’d a tic a re t v e sa n a y i b u rju v a z isin in olm ayışı y a d a ik iy ü z y ıl gecikm esi y ü ­ zün d en , in san cı v e ak licı (h ü m a n ist ve rasy o n a list) a k ım la rın d a g ecik tiğ in i a n la ta n b u y azısında, n e d e n F ra n s a ’da g ülm ecen in gelişip de, A lm a n y a ’da gelişm em iş o ld u ğ u n u d a açık lam ış o luyor.

F ra n sız y a z ın ın ın g ülm ece ze n g in liğ in in v e A lm a n y a z ın ın ın d a g ülm ece y o k su n lu ğ u n u n te k n ed e n i b u o lm a y ab ilir, am a ö nem li ve b aş n e d e n b u o lm a k g ere k ir.

A y n ı y ö n te m i T ü rk iy e ’y e u y g u la rsa k , y a n i ak ılcı v e in san cı d ü şü n c e a k ım la rın ın g elişm ey işin in b ir ü lk e y i g ü lm eceden y o k ­ su n b ıra k m a sı g e re k tiğ in i T ü rk iy e için d ü şü n ü rsek , y a n lış b ir sonuç eld e ederiz. S a n a y i v e tic a re t b u rju v a z isin in o lu şm ak ta g ecik m esi y ü z ü n d e n in sa n cı v e ak ılcı d ü şü n a k ım la rın ın doğ­ m a m ası n e d e n iy le g ülm ece doğm am ış olsaydı, T ü rk iy e ’n in g ü l. m eced en ço k y o k su n olm ası g ere k ird i. O ysa T ü rk h a lk ın ın çok ze n g in gülm ecesi o lduğu, a y d ın la r dü zey in d e de zen g in b ir g ü l­ m ece e d e b iy a tı o ld u ğ u o rta d a d ır. B u d u ru m , A lm a n y a ve F ra n sa için u y g u la n a n y ö n te m in y an lışlığ ın ı gösterm ez, T ü rk iy e ’d ek i g ü lm ece ze n g in liğ in in b a şk a n e d e n le rd e n d o ğ d u ğ u n u g ö sterir. (*) Bu düşünceye katılmadığımız yada yanlış anlatılmış bir yer var. Yenilmiş, yıkılmış olana gülünmez; tam tersine egemen olana, yengin olana gülünür, onlar alaya alınır. Yenik hiçbir yerde, hiçbir zaman alay konusu değildir. Öyle sanıyorum ki, Lucien Goldmann’ın yazısmdaki «Yenilmiş, yıkılmış olana gülünebilir ancak» tümcesinin, «yenilmesi, yıkılması gerekene gülünebilir ancak» olarak düzelmesi gerekir. Nitekim, tümcenin ikinci yarısı «bütün halk İnsanın arkasında olduğu zaman gülünür» doğru yargısı da bunu gösteriyor. A.N.

Mir u lu su n g ülm ece z e n g in liğ in i y a d a y o k su n lu ğ u n u , L u cien G oldm an n sın ıfsal n e d e n le rle aç ık la m a k ta d ır. T ü rk iy e 'd e de g ü lm e, r e n in zen g in liği, y in e sın ıfsa l n e d e n le rle a ç ık la n a b ilir. A ncak, F ra n sa ’da, ik iy ü z y ıl g e c ik e re k d e A lm a n y a ’d a b u rju v a z in in ege­ m en sın ıf o lm ası y o lu n d a k i sa v a şın d a n d oğan gülm ece, T ü rk iy e ’­ de b aşk a sın ıfla rın , a m a y in e d e e g e m e n le rle h a lk ın sav aşım ı so­ n u n d a d o ğ m u ştu r.

G ö rü lü y o r ki, b ir u lu s u n gü lm ece ze n g in liğ in in y a d a y o k ­ su n lu ğ u n u n n e d e n le ri o ld u k ç a k a rm a şık tır. B ir p a rç a sın ı a k ta r ­ dığım ız b u y az ıd an , g ülm ece y a z a rla rın ın h a lk la rın a v e tü m u lu s ­ la rın a o rg a n ik b a ğ la rla b ağ lı olm ası, h a lk la rın a k a tılm a la rı, o n ­ la rın d ü şü n ce v e d u y g u la rın ı a n la tm a la rı, h a lk ın g ülm ece y a z a ­ rıy la b irlik olm ası g e re k tiğ i g ib i d o ğ ru la rın o rta y a çık tığ ın ı da gö rü y o ru z.

GÖREVCt GÜLMECE B u b ö lü m d e k i k o num uzu, d a h a k ısa y o lla a n la ta b ilm e k için, ö rn e k le r v e re re k a ç ık la m a y a çalışacağız. B eş fık ra su n u y o ru z: B İR İN C İ F IK R A : D u ra k ta b e k le y e n b ir k a d ın g elen o tobüse b in m e k iste rse de, a rk a d a n d ü ğ m eli e te k liğ in in e te ğ i o d en li d a r d ır ki, k a d ın a y a ­ ğ ın ı k a ld ırıp b itü r lü o to b ü sü n b asam a ğ ın a a d ım ın ı atam az. E teğ i b o lla n sın d a k o la y ca oto b ü se b in sin d iy e elin i a rk a sın a g ö tü rü p ete k liğ in in d ü ğ m e le rin i çözm eye ça lışırk e n , a rk a sın d a d u ra n b ir y aşlıc a erk e k , k a d ım k u c a k la d ığ ı g ib i oto b ü se b in d irir, so n ra d a k en d isi b in e r. K u c a k la n m a sın a sin irle n e n k ad ın , y a şlıc a er. keğe, — N e h a k la b en i k u ca k la d ın ız , u ta n m ıy o r m usunuz? d iy e çı­ kışınca, a d a m d a ona, — Y a siz n e h a k la b en im p a n ta lo n d ü ğ m e lerim i çözü y o rsu ­ nuz, u ta n m a d ın ız m ı! der.

IK ÎN C Î F IK R A : S o ru — B ir tim sa h ı n a sıl av larsın ız?

C ev ap — B u n u n için, b ir k ib r it k u tu su , b ir d ü rb ü n , b ir tim ­ sah, b ir d e cım bız g e re k ir. D ü rb ü n ü n te rs y a m y la b ak tığ ım d a k ü ç ü c ü k g ö rü n en tim sah ı cım bızla y a k a la r, elim d e k i k ib rit k u . tu ş u n a k o y arım .

Ü ÇÜ N CÜ F IK R A : B ir e rk e k yengeç b ir dişi yengece, «H adi gel, se n in le k ol ko la, k ol kola, k o l kola, k o l kola, k o l kola, k o l k o la g irip b iraz gezinelim !» dem iş.

D Ö RD Ü N C Ü F IK R A : B ir A m e rik a lı u zm an b ir incelem e y a p m a k ü ze re g eld iğ i ger ik a lm ış b ir ü lk e n in b ir k ö y ü n d e geceyi g eçirm ek z o ru n d a k alır.

G ece, h e lâ y a g itm ek ister. O k ö y ü n e v le rin d e h e lâ y o k tu r. K ö y ­ lü le r a p te s tle rin i k ır d a y a p m a k ta d ırla r. A m e rik a lı u zm an ı da, ö n ü n e d ü şü p k ır a g ö tü rü r, b ıra k ırla r. A m erik a lı, a p te stin i e d ip ev e d ö n ü n ce k ö y lü lere, — M em lek etin iz çok güzel, siz le r d e çok iy i in san larsın ız.

A m a n e y azık, sizde organ izasy o n yok! der.

B u n u n ü ze rin e y aşlıc a b ir köylü, — Ç ok doğru, der, bizde b ir de o d ed iğ in şey d en olsaydı, o za m a n se n gelip b en im b a b a d a n k a lm a to p rağ ım a y esteh ley ec e­ ğine, b en g e lir sen in b a b a n ın to p ra ğ ın a y esteh lerd im .

B E Ş İN C İ F K R A : Z o rb acı v e b ask ıcı b ir a sk e r y ö n etim in in b u lu n d u ğ u b ir ü l­ k e n in b ir k e n tin d e , çok k a la b a lık b ir o to b ü stek i y o lc u la rd a n b iri y a n ın d a k i ad a m a çok sa y g ılı d a v ra n a ra k , — Ç ok affed ersin iz, g e n e ra l m isiniz? d iy e so rar.

A dam , — H ay ır, dey in ce ö b ü rü y u m u şa k b ir sesle, — A lb ay , y a d a y a rb a y m ısınız? der.

A d am , yine, — < H ay ır, deyince, ö b ü rü rü tb e le r i in d ire re k sora sora, a d a ­ m ın çav u ş m u o ld u ğ u n u sorunca, adam , — B en a sk e r değilim ! d iye b ağ ırır.

— Ö yleyse m u h a k k a k y a k ın a k ra b a la rın ız a ra sm d a g e n e ra l y a d a y ü k se k r ü tb e li b ir su b a y v a r d ır...

A dam , — N e subayım , n e g en e ral, n e d e su b a y a k ra b a m v a r ... d e ­ yince, o za m a n a d e k çok y u m u şa k k o n u şa n yolcu, b ird e n sesini d ik le ştire re k , — Ö y ley se otobüse b in d iğ im d e n b e ri n e d iy e ay a ğ ım a b a sıp d u ru y o rsu n ; çek a y a ğ ın ı ulan! d iy e b ağ ırır.

B u b eş f ık ra n ın b eşin in d e o rta k la ş a y a n la rı, k im isin in az, k im isin in çok o lm a k ü z e re d in le y e n le ri g ü ld ü rm ü ş o lm aları, in ­ sa n d a b ir bo şalım sa ğ la m a la rıd ır. B u g en el o rta k la şa n ite lik le ri dışın d a, a ra la rın d a çok ö nem li a y rılık la r v a rd ır.

B irin c i f ık ra d in le y e n i g ü ld ü rü r, g ü ld ü re re k in sa n d a boşa­ lım sağ lar, am a d in le y en d e u z u n sü re n b ir iz b ırak m az, çü n k ü fık ra n ın d e rin liğ i y o k tu r. B u f ık ra d a k a d ın m od asın ı çok h a fif e le ştiri v a rs a da, f ık ra n ın gü lm ece ağ ırlığ ı m o d a ele ştirisi o l­ m ay ıp , k a d ın ın k e n d i e te k liğ in in d ü ğ m e le rin i çözm ek isterk en , y a n lışlık la a rk a sın d a k i e rk e ğ in p a n ta lo n d ü ğ m e lerin i çözm eye u ğ raşm a sıd ır. G ülm e b u y a n lış lık ta d ır v e b u b ir h a re k e t k o m i­ ğ id ir. D erin liği, ele ştirisi olm ay an , d in le y e n le rd e u z u n sü re iz b ıra k m a y a n b u fık ra , geçim z o rlu k la rı, y ö n e tim sık ın tıla rı, g ü n ­ lü k b u n a lım la rı, ö z g ü rlü k s o ru n la rı o lm a y an y a d a çok az olan, r a h a t in sa n la rı g ü ld ü re n b ir F ra n sız b u rju v a fık ra sıd ır. S a it r a ­ h a t in sa n la r g ü lsü n le r d iy e u y d u ru lm u ştu r. İk in ci fık ra d a d in le y en i g ü ld ü rü r, boşalım sağ lar. B unda, b irin c isin d e o lduğu d e n li b ile e le ştiri y o k tu r. B u sa çm a n ın m a n ­ tığ ı ü ze rin e k u ru lm u ş b ir gülm ece fık ra sıd ır. Ü çü n cü fık ra da, b u n u n g ib id ir. B u ik i f ık ra n ın am acı g ü lm e k için gülm ek , g ü l­ d ü rm e k için g ü ld ü rm e k tir. G ü ld ü rm e k te n öte hiç b ir işlev le ri y o k tu r. H içb ir z o rlu k la rı olm ay an , y a d a y ü k se k d ü zey d ek i z o r­ lu k la rın ı u n u ta ra k b ir sü re için o lsu n ra h a tla m a k iste y e n in s a n ­ la rın to k k a r ın la rın a b ir g üzel to p lu lu k ta d u y m a k y a d a a n latm ak iste y e c e k le ri fık ra d ır. İk in ci, ü çü n c ü fık ra , A m e rik a n b u r ju v a ­ zisin in y a ra ttığ ı fık ra la rd ır.

D ö rd ü n c ü fık ra y a gelince, b u d a d in le y en i g ü ld ü rü r, b o şa­ lım sa ğ lar. A m a b u fık ra acı e le ştiriy le y ü k lü d ü r; o n d a h em öze­ le ştiri, h em d e k e n d isin e a k ıl v e re n y a b a n c ıy ı y e rm e v a rd ır. Biy a n d a n o rg an izasy o n k u rm a y a n k e n d i ü lk e sin in y ö n e tm e n le rin i ele ştirirk e n , b iy a n d a n d a k e n d ile rin i sö m ü ren y ab a n cıy ı y e rm e k ­ te d ir. B u n la rın so nucu o la ra k b u fık ra y ı d u y a n la r y aln ız g ü lm ek le k alm az la r, fık ra n ın içerd iğ i k o n u ü z e rin d e d ü şü n m e k z o ru n d a k a lırla r. G ü ld ü rm e k le b irlik te b u f ık ra n ın te d irg in edici, acı v e ­ rici, d u y g u la n d ırıc ı b ir y a n ı d a v a rd ır. D em ek, b u fık ra , g ü ld ü r­ m e sin in ö tesin d e b ir g ö rev y ü k ü m len m iş, b ir g ö rev i y e rin e g e tir­ m iştir.

B eşinci f ık ra da ö b ü rle ri gibi g ü ld ü rü c ü d ü r, b o şalım sağ lar.

A m a o n d ak i e le ştiri b ü sb ü tü n a ğ ırla şa ra k y e rg iy e u la şm ıştır.

Z o rb acı b ir a sk e r y ö n etim in in b ask ısın ı dile g e tirm e k te , çok acı biçim de, g erç ek g ö re v le rin in a m ac ın d an sa p tırılm ış a sk er y ö n e ­ tim in i y e rm e k te d ir. H e r işe k a rışm a k ta o lan a s k e r y ö n etim i h a l­ k ı k o rk u tm u ş, y ıld ırm ış, c a n ın d a n b ez d irm iştir. O to b ü ste b ir y u r t­ ta ş ın a y a ğ ın a b asan k im se ç a v u şta n g e n e ra le d e k b ir askerse, y a ­

d a a k ra b a la rı a ra sın d a b ir a s k e r v a rsa , y u r tta ş ona, ay ağ ın ızı ç e k e r m isiniz, d e m e k te n b ile k o rk m a k ta d ır. E le ştiri v e y e rg i do­ lu o lan b u f ık ra n ın d ü şü n d ü rü c ü b ir g örevi de v a rd ır, am a gö rev i b u k a d a r la d a k a lm a m a k ta d ır; d ü şü n d ü rm e k te n b aşk a, ü ste lik b ir de, y ık ıc ılık g ö rev in i y e r in e g e tirm e k te d ir. K ö tü bu ld u ğ u , h a lk a k a rşı b u ld u ğ u b ir y ö n etim i a la y ed e ede ç ü rü tü p y ık m a k a m ac ın d ad ır. A la y la rıy la ç ü rü te ç ü rü te y ık m a k isted iğ i de, z o r­ b acı b ir y ö n etim d ir. B u f ık ra da, a s k e rî c u n ta y ö n e tim in d e k i Y u ­ n a n is ta n ’d a n b ir h a lk fık ra sıd ır.

B irin c i F ra n sız, ik in c i v e ü çü n c ü A m e rik a n fık ra la rı s a lt g ü lm e v e b o şalım a y a ra y ıp b u n u n ö tesin d e b ir g örev y ü k le n m e . m işlerd ir. O y sa d ö rd ü n c ü ve beşinci fık ra la r, g ü ld ü rm e n in d e ö te sin d e h a lk ın y a r a r ın a b ir g örev y ü k le n m işle rd ir. B u ö rn e k ­ le rd e o ld u ğ u gibi b ir y a r a rı olan, eleştiricilik , y eric ilik ve o lu m lu y ö n d e y ık ıc ılık g ö rev i y ü k le n m iş o la n g ü lm e ce le re (h ik ây e , ro ­ m an , g ü ld ü rü , k a r ik a tü r gibi h e r t ü r v e biçim de gülm ecelere) y a ra rc ı v e g örevci gü lm ece diyoruz,

GÜLMECEN1N SINIFSAL İŞLEVİ G ü ld ü re re k b o şalım sağlam ak, k e n d i n ite liğ in d e n geld iğ i için h e r g ü lm ecen in işlev id ir; am a h e r gü lm ecen in g ö rev i y o k tu r.

A n ca k y a ra rc ı g ülm ece g örev sağ lar. Y a ra rc ı gülm ece, g en e llik le b ir sın ıfın h iz m e tin d e d ir ve o sın ıfa y a r a rlı olur. «G ülm ecenin U lusallığı» b ö lü m ü n d e k i L u cien G o ld m a n n ’m y az ısın d a a ç ık la d ı­ ğı ü z e re A lm a n y a ’da o lm a y ıp F ra n s a ’d a v a ro la n gülm ece, F ra n sız b u rju v a sın ıfı y a r a rın a g ö rev li b ir gülm ecedir.

B ü tü n s a n a tla r, ö ze llik le e d e b iy a t d a lla rı içinde görevciliği e n b elirg in , e n o rta d a olanı, açıkça g ö rü n en i gülm ece, ö zellik le görevci g ü lm ecedir. S a lt g ü ld ü re n boşalım g ü lm e ce le ri b ile gö­ re v y ap m am ış o lm akla, egem en sın ıfın y a r a rın a o la ra k , g ö rev y a p m a m a k g ö rev in i y a p m ış o lu rla r.

G ü lm ek , to p lu m y a şa m ın ın k im i o rta k la ş a is te k le rin e karşı.

Iık v e rm e k te d ir. B u ra d a « o rtak laşa to p lu m yaşam ı» y e rin e «or­ ta k la ş a sın ıf yaşam ı» d en ilm esi d a h a y e rin d e d ir; ç ü n k ü y a şa m d a o rta k la şa lık sın ıfla rd a d a h a g ü çlü d ü r. H e r y en i d o ğ m a k ta olan, d oğ an sınıf, egem en sın ıfı b ü tü n g ü çleriy le y ık m a y a çalışırk en , bu ta rih s e l y ık ıc ılık ta gülm ece de y en i sın ıfın y a r a rın a görev alır. B u d u ru m d a eg em en sınıf d a gülm ecesiz k alm az — ç ü n k ü

in sa n gülm ecesiz k alam a z— ; o n la r d a y a ra rsız , görevsiz, s a lt g ü l­ d ü rm ek , bo şalım sa ğ la m a k işle v in i y a p a n g ü lm e ce le rle o y a la ­ n ırla r. E g em en sın ıf g ü lm e ce sin in görevsiz o luşu çok d o ğ ald ır; ç ü n k ü görev ci gü lm ecen in am acı bişey e k a rşı olm ak, o n u n la alay etm ek , o n u ç ü rü tü p y ık m a k tır. O ysa eg em en sın ıfın a la y ed e . ceği, ç ü rü tü p y ık a ca ğ ı k e n d isin in ü stü n d e b ir sın ıf y o k tu r.

Y a ra rc ı gülm ecenin sın ıfsa l g ö rev in in olm ası, gü lm ecen in b i­ rey se l g ö rev i o lm adığı a n la m ın a gelm ez. G ülm ecenin, to p lu m dışı, a h lâ k dışı b ire y se l e k sik lik le ri, b ir g e n e llik içinde y a ra ttığ ı tip le rle o rta y a k o y u p o n la rla a la y e d e re k d e y a r a rc ı b ir g ö rev i v a rd ır. Y a ra rc ı gü lm eced e isteriste m ez b ir ah lâk ç ılık , b ir ö ğ re t­ m e n lik g ö rü lü r; b u d a g ü lm ecen in k e n d i n ite liğ in d e n gelir, g ü l­ m ecen in ö zünde v a ro la n b işe y d ir bu. H e r tü r lü ek sik lik ler, b o . z u k lu k la r, to p lu m u n e n u sla n d ırıc ı silâ h ı o la n g ü lm ecen in o k ­ la rın d a n k e n d ile rin i k u rta ra m a z la r.

HALK GÜLMECESÎ Y a ra rc ı gülm ece, h a lk y a r a rın a görevci ise, b u n a H a lk G ü im ecesi diyoruz.

B ü tü n u lu s la rın h a lk gülm ecesiyle, k a lıc ı d eğ e rd ek i b ü y ü k gülm ece e s e rle ri h e p görevcidir. B u n la ra ö rn e k o la ra k , N a sre ttin H oca fık ra la rın ı, D o n k işo t’u, A risto p h a n e s’in k o m e d y ala rın ı, A isopos m a sa lla rın ı v e b ü tü n kalıcı m izah e se rle rin i v e le g e n d a ir h a lk k a h ra m a n la rın ın f ık ra la rım g ö stereb ilriz. (B ektaşi, İn cili Ç av u ş vb.)

G ülm ecenin, b u g en el a y ırd ım g ö rd ü k te n sonra, N a sre ttin H oca m iz ah ın ın da için d e y era ld ığ ı, h a lk gülm ecesinin, y a n ılg ı­ la r a d ü şm e m e k için sın ırlı b ir ta n ım la m a d a n k a ç ın a ra k , b azı n ite lik le rin i g ö ste rip b u gülm ecey i b etim le m e y e çalışalım .

HALK GÜLMECESİNİN VE HALKTAN YANA g ü l m e c e n in

b e t im l e n m e s i

Ü ST Ü N G ELM E: Y aşam çatışm asın d a y e n ik dü şen in sa n ın gülm esi, b ir ü stü n , lü k eld e e tm e silâh ıd ır. T o p lu m d a egem en sın ıfla r b u ü s tü n lü ğ ü özd ek sel v e so m u t o la ra k e lle rin e g eçirm iş o ld u k la rın a göre, ezi­ len, sö m ü rü len , y a n i y e n ik d ü şe n sım f, egem en sın ıfa k a rşı b a ş­

k a tü r lü v e g erç ek ü s tü n lü k eld e edem eyince, g ü lm eceyi o n la ra k a rş ı b ir ü s tü n g elm e siâ h ı o la ra k k u lla n m a k ta d ır. B u t ü r g ü l­ m ece, g ü çsü zlerin, g ü çlü y e k a rş ı k u lla n d ık la rı sosyal v e p o litik ü s tü n g elm e silâh ıd ır.

A L A Y ETM E: G ü lm ece, y aşam ça tışm asın ın b ir ü rü n ü d ü r. A n ca k b u ça­ tışm a d a g ü çlü o lan güçsüzü döğer, ezer, y en e r, am a o n u n la alay edem ez. Ç ü n k ü güçlü, y e n ik d ü şü rd ü ğ ü kişiyle, b ir d e alay e t­ m e y e k a lk a rsa , b u a la y tu tm az , y ay ılm a z v e gülm ece d eğ e ri k a ­ zan am az. Y e n ik d ü şü rd ü ğ ü k işiy le a la y ed e n g ü çlü y e an c ak k ı­ zılır. A la y etm e, y e n ilm iş le rin vazgeçilm ez, d ay a n ılm az k u s u ru y a d a m eziy etid ir.

D onkişot, y e ry ü z ü n ü n en b ü y ü k y e n ik le rin d e n b irid ir. Y e­ n ik o lm ay an , o n u n ç a ğ ın d a k i g erç ek v e d eğ er kazan m ış o lan şö ­ v a ly e le rd ir. D onkişot, ça ğ ın ın b ü tü n y e n ik le rin in sim gesi o la ra k öyle b ir k işiliğ e b ü r ü n ü r ki, b u k işiliği içinde b ü tü n y en g in şö­ v a ly e le rle a la y e d e re k o n lâ rd a n in tik a m ın ı alır, v e o n la ra böylece ü s tü n g elm e ça b asın a g irişir. D onkişot, h iç k im se y le açıkça a la y e tm iy o rd u r, am a b u alay o n u n düşsel y aşam ı içinde k e n d ili, ğ in d e n v a r d ır v e gizlid ir, k e n d i kişiliğ in i a la y k o n u su o la ra k o rta y a k o y m u ştu r.

B ü tü n h a lk gülm ecesinde, y a n i y e n ik le rin g ü lm ecesin d e eg e­ m e n o la n la ra k a rş ı y e n ik le rin a la y ım g örm ekteyiz.

Y ER E VE ZA M A N A B A Ğ L IL IK : B u t ü r gülm ece, b ü tü n ö te k i sa n a tla rd a n çok, d oğduğu za m a­ na, y e re v e o za m a n v e y e rin k o şu lla rın a sık ısık ıy a b ağ lıd ır. H alk gülm ecesi, doğduğu ça ğ ın v e to p lu m u n k o şu lla rıy la k o şu llan m ış­ tır. T o p lu m u n g ü n lü k o la y la rın ın iç in d en do ğ arak , y u ğ u ru la ra k , o lu şa ra k gelişir. O ysa, eg em en s ın ıfla rın sa lt g ü ld ü rü için g ü ld ü ­ r ü n ite liğ in d e k i m izah ın d a, çağını ve to p lu m u n u a n la ta n b ir y a n y a h iç y o k tu r y a d a b u o ra n d a değildir.

N a sre ttin H oca’n ın kim i f ık ra la rın d a old u ğ u gibi, k im i h a lk gülm ecesin d e y e r v e z a m a n a b ağ lı değ ilm iş g ib i görü n en , u y ­ d u rm a o la y la rla a n la tılm ış f ık ra la r v a rd ır; am a b u n la r d a y e r v e z a m a n a sık ısık ıy a b ağ lı f ık ra la rd ır. Ç ü n k ü b u fık ra la rd a , o y e r v e za m an k i in sa n la ra , o çağ v e to p lu m a değgin b işey a n la ­ tılm a k , b işey d ü şü n d ü rü lm e k , b işey y a p tırılm a k iste n m e k te d ir.

B u t ü r m izah, is te r A risto p h a n e s’in o y u n la rı g ib i y az ılı o l­ su n , iste r N a sre ttin H oca’n e n f ık ra la rı g ibi sözlü olsun, doğd u ğ u z a m a n ın to p lu m d u ru m u n u a n la ta n , o ça ğ a ta n ık lık e d e n en iyi b elg ele rd ir. S y ra k u sa i h ü k ü m d a rı D ionysios, E fla tu n ’a, A tin a ’n ın y a s a la rın ı h a n g i k ita p ta n ö ğ ren eb ileceğ in i so rd u ğ u zam an, filo ­ zof on a A risto p h a n e s’in k o m e d y a la rın ı o k u m a sın ı sa lık v erm iş.

Biz, b u söze u y a ra k , N a sre ttin H o can ın çağım «X III. Y üzy ıl S e l­ ç u k çağı» an la m a k için, N a sre ttin H oca f ık ra la rım ö ğ ren m e k v e in celem ek g e re k tiğ in i söyliyebiliriz.

K A L IC IL IK : H a lk gülm ecesi, do ğ d u ğ u z a m a n v e y e rin k o şu lla rın a sık ısık ıy a b ağ lı o lm a k la b irlik te , s a lt o çağın ö ze llik lerin i v e özel d u ru m la rın ı y a n s ıtm a k la yetin m ez. B ö y le olsaydı, b u t ü r g ü lm ece y ü z y ılla r b o y u n ca sü rm ez v e y aşam azdı. D oğm ası v e oluşum u, b e lli b ir za m a n v e y e re b ağ lı o lm a k la b irlik te , o çağ v e to p lu m ­ d a k i in sa n ç a tış m a la rın d a n ölüm süz n ite lik te so n u çlar, y a rg ıla r o rta y a k o y d u ğ u için k alıcı b ir d eğ e r ta şım a k ta d ırla r. Ö rn eğ in , N a sre ttin H oca’y la T im u rle n k a ra sın d a geçen şu çok ü n lü fık ­ r a y a b ak a lım : « T im u rle n k ’in, işg ali a ltın d a k i A k şe h ir’e sald ığ ı fil, ta rla ­ la ra , b ah ç elere çok z a r a r v e rm e y e b aşlay ın ca, h alk ın , H oca’y a v a rıp «A m an, b u n a b ir ç â re bul!» dem esi üzerin e, H oca d a o n la ra «H adi, a rd ım a d ü şü n de, h e p b irlik te g id ip T im u rle n k ’e a n la ta ­ lım , fili b u rd a n a ld ırm ası için ric a edelim » der. H oca öne d ü şer, y o la k o y u lu rla r. H oca’y ı öne sü re n le r, T im u rle n k ’te n k o rk u la rın ­ d an , y o ld a g id e rk e n k im i tü r lü b ah a n elerle, k im i gizlice b ir e r ik işer sıv ışırla r. H oca, T im u rle n k ’in h u z u ru n a v a rır. T im u rle n k n e isted iğ in i so ru n ca «Şu sizin fil...» diye söze b aşlay ıp , a r k a ­ d a ş la rın a b a k m a k için b aşın ı g e ri çev irip de k im sey i g örem ey in ­ ce, b ik ez d e fil d iy e söze b aşlam ış o ld u ğ u n d a n «yalnız b aşın a çok can ı sık ılıyor. Y an ın a b ir de dişi fil v erm e n iz için, h em şerile r b en i ricacı o la ra k g ö n d e rd ile r efendim » der.

B u fık ra , X III. y ü zy ıl S elç u k çağını v e o to p lu m u a n la t­ m a k la k alm ıy o r, b ire y le rin v e to p lu lu ğ u n « k o rk ak lık , ik iy ü z lü ­ lü k , k a lle ş lik gibi in sa n ta b ia tın d a b u lu n an » h e r zam an g eçerli k u s u rla rın ı d a o rta y a k o y u y o r v e b u y ü zd en za m an aşım ın a u ğ ra ­ m a d a n k a lıc ılık d e ğ e rin i k o ru y o r. « N asrettin H oca’y la T im u r-

le n k ’in ça ğ d aş o lm a y ışların ın , b u f ık ra n ın N a sre ttin H oca’n ın o lm a sın a v e o çağı y a n sıtm a sın a en g e l değildir.»

G ü n lü k o la y la rd a n e s in le n e re k u lu sa l k a ra k te rd e d o ğ an b u fık ra la rd a in sa n ta b ia tın ın sü re g e le n k u s u rla rı y e rild iğ i için, b u f ık r a la r k alıcı o lu y o r v e e v re n se l d e ğ e re yüceliyor.

B A Ş K A L D IR M A Y ER İN E : G ü çlü b ir in san , çok zay ıf v e güçsüz b ir in san ı düğerse, z a ­ y ıf o lan k o ru n m a y a çalışır, k o ru n a m a z sa k aç ar. K aç m a k la d a k u rtu la m a z sa , k o ru n m a k , k u r tu lm a k için b a şk a y o lla r a r a r: T aş a ta r, tü k ü r ü r, d a h a olm azsa sövm eye, ile n m e y e b aşlar. E n so n u n . da, h a s m ın ın a rk a sın d a n o n u n la a la y e d e rek , h em h asm ın ı ç ü ­ rü tm e y e çalışır, h e m de b o şa la ra k r a h a tla r.

Y u k a rıd a çizdiğim iz k ısa g ö rü n tü sü y le , h a lk gülm ecesin in b ir y a n ın ı b etim le m e y e çalıştık. H alk , k en d isin i e z en lere k arşı, k u r tu lu ş u iç in ay a k la n m a k , b a ş k a ld ırm a k isteğ in d e d ir.

Ama ay a k la n d ık ç a , b a ş k a ld ırd ık ç a d a h a çok eziliyorsa, k u rtu lu ş u n u , a la y e d e re k egem en sın ıfı ç ü rü tm e k te a ra r.

H a lk ı ezen, k e n d i u lu s u n u n eg em en sın ıfı o ld u ğ u gibi, iş ­ galci, sö m ü rg eci y a b a n c a la r y a d a b u y a b a n c ıla rla işb irliğ i y a p a n eg em en sın ıf o lab ilir, ö rn e ğ in , N a sre ttin H oca’m n y aşad ığ ı çağ v e o rta m d a d u ru m b ö y led ir. X III. y ü z y ıld a S e lç u k lu la r, M oğol istilâ sı a ltın d a k a lm ış la r v e S elç u k h ü k ü m d a rla rı, b ey leri, y ö n e t, m e n leri, ö z ç ık a rla rı için, k e n d i h a lk la r ı a le y h in d e M o ğ o llarla işb irliğ i e tm işle rd ir. B u d u ru m d a b a ş k a ld ırm a n ın y e rin i g ü l­ m ece alm ıştır. İk in c i D ü n y a S av aşın d a, işgal a ltın d a k i V arşo ­ v a ’d a v e P a r is ’te d e d u ru m b ö y led ir.

B O Ş A L A R A K RA H A T LA M A : H alk , k en d in i e z en lere k a rş ı b a ş k a ld ırm a k için y e te rin c e g ü . cü, y ü re k liliğ i, d ay a n ışm ası, o la n a ğ ı olm ad ığ ı için, o n la ra k a rşı m iz ah ı b ir b a ş k a ld ırm a silâh ı o la ra k k u lla n m a k la yetinm ez, ay n ı za m a n d a b ask ı a ltın d a v e ez ilirk e n d e y aşay a b ilm e k , y a şa m a g ü . c ü n ü eld e ed e b ilm ek için, m iz ah y o lu y la b oşalıp ra h a tla r. B u, h a lk g ü lm ecesin in o lum lu, iy im se r v e u m u tlu y ö n ü d ü r.

B E Ş E R İL İK : Y e n ik le rin gülm ecesi, k o rk u n u n eserid ir. B irç o k b aşarısız d e n e m e le rd e n so n ra, a r tık b a şk a ld ırm a y a , a y a k la n m a y a y ü re k -

denem ey en ler, k e n d ile rin i e z e n le rd e n k o r k tu k la rı için, o n la rla a la y a b aşlam ışla rd ır.

H alk ın , is te r k e n d i u lu su n u n egem en sınıfın a, iste r istilâ cı y a b a n c ıla ra k a rşı b a şk a ld ırd ığ ı, sa v a şa g ird iğ i e v re le rd e a r tık gü lm ecen in g eniş o la ra k y e r i y o k tu r. N e za m a n h a lk sav aş gü­ c ü n ü y itirip y e n ik d ü şer, k en d isin i e z e n le rd e n k o rk m a y a b a ş la r­ sa, o za m a n y o ğ u n o la ra k g ülm ece silâ h ın ı e lin e a lır v e b u k o ­ şu ld a g ü lm ece y a y ılm a o rta m ı b u lu r.

B u t ü r gülm ece, k o rk u n u n e se ri o ld u ğ u iç in b eşerîd ir. Ç ün­ k ü k o rk u , en b eşerî d u y g u d u r. Y azılı olm ay an , y a d a b ir sa n a tç ı­ n ın eseri o lm a y an v e h a lk ın o r ta k ü r ü n ü o la n sözlü m iz ah ta, m iz ah ın k o rk u n u n ü r ü n ü o ld u ğ u d a h a d a b e lirg in d ir. Ç ü n k ü hadk, le g e n d a ir k a h ra m a n la r y a r a tır v e k e n d i u y d u rd u ğ u a la y la rı, y a ­ r a ttığ ı le g e n d a ir k a h ra m a n la ra b a ğ lıy a ra k , o n la rın ağ z ın d a n an ­ la tır v e b ö y lece su ç lu lu k ta n k u rtu lm a y a çalışır. B u n u n en iy i ö r­ n eğ i N a s re ttin H oca’d ır.

H alk , y aşad ığ ı d önem in eg em en v e y ö n e tm e n le rin i y erm e k , o n la rla alay e tm e k isteyince, y a d u ru m a u y a n b ir N a sre ttin H oca fık ra sı, y a H oca’n ın b e lli k işiliğ in e u y ­ g u n o la ra k u y d u rd u ğ u y a d a y in e b u k işiliğ e u y g u n o lan b a şk a k a y n a k ta n a k ta rd ığ ı fık ra y ı H oca’y a b a ğ lıy a ra k , N a sre ttin H oca fık ra sı d iy e a n la tm ıştır. N a sre ttin H oca fık ra la rın ın , g ittik ç e ze n g in leşm esin in v e can lılığ ım , d o ğ u rg an lığ ın ı k o ru m a sın ın n e­ d e n le rin d e n b iri d e b u d u r.

HALK GÜLMECESİNIN TARİHSEL VE TOPLUMSAL OLUŞUM KOŞULLARI H a lk g ü lm ecesin in v e h a lk ta n y a n a gü lm ecen in b irç o k ö r­ n e k le rin i in celediğim izde, b u t ü r g ülm ecenin, to p lu m u n b e lli dö­ n e m le rin d e v e b e lirli k o şu lla r içinde o lu ştu ğ u n u g ö rüyoruz. G e r­ ç e k te n de, h e r za m a n v e h e r y e rd e v e h e r k o şu l a ltın d a e tk in v e y ay g ın h a lk m izahı oluşm am ış ve b ü y ü k m iz ah ç ıla r y etişm e m iş­ tir. A y rı çağ v e to p lu m la rd a , h a lk ta n y a n a m iz ah ç ıla rın y e tiştiğ i v e h a lk g ü lm ecesin in o lu ştu ğ u k o ş u lla n in celediğim iz zam an, b u k o şu lla rd a b ü y ü k b e n z e rlik le r o ld u ğ u n u g örm ekteyiz.

Bu gözlem den, an c ak b elli o rta m d a ve b elli k o şu lla r a ltın d a k i h a lk m iz ah ın ın v e h a lk ta n y a n a m iz ah ın o lu ştu ğ u y a rg ısın ı ç ık a ra b i­ liriz. B u k o şu lla rın n e le r o ld u ğ u n u , a y rı ça ğ la rd a v e a y rı to p lu m la rd a n v ereceğim iz üç ö rn e k ü stü n d e , görelim .

A lacağ ım ız ö rn e k le rd e n ilki, N a sre ttin H oca’d a n çok eski çağ d an , k o m e d y an ın b ab a sı A risto p h an e s’tir. İk in ci ö rnek , N as. r e ttin H oca çağ ın d an çok so n ra, İk in ci D ü n y a S av aşı’n d a n b u y a n a T ü rk iy e ’de gelişm iş o lan h a lk ta n y a n a m izah ın geliştiği M arkop aşa dö n em idir. S on ö rn e k de, za m a n b a k ım ın d a n b u ik isin in a ra sın d a b u lu n a n N a sre ttin H oca’n ın y e tiştiğ i o rta m v e çağdır.

KOMEDYANIN BABASI ARISTOPHANES A risto p h an e s, A tin a to p lu m u n u n çok b ü y ü k b u n a lım la r g e­ çird iğ i b ir za m an d a y a şa m ıştır. E se rle rin i ik i b ü y ü k Y u n an k e n ti a ra s ın d a k a n lı k a rd e ş k a v g a la rın ın sü rü p g ittiğ i P elopon ez sa ­ v a ş la rı sıra s ın d a y az m ıştır.

A tin a ile İsp a rta , ta rih le rin d e y aln ız bikez o lm a k ü ze re d o . ğ u d a n g elen d ü şm a n a k a rşı b irle ş tik te n sonra, A tin a içerd e v e d ış a rd a eg em en liğ in i k u rm u ş, P e rik le s ’in y ö n etim i a ltın d a b ü ­ y ü k b ir k e n t-d e v le t h a lin e gelm iş, E ge a d a la rı v e A n ad o lu k ıy ı k e n tle riy le b irle şe re k D elos b irliğ i doğm uştu. A tin a ’n ın b u n d a n so n ra k i ereğ i, b ü tü n Y u n a n d ü n y asın ı k e n d i y ö n etim i a ltın d a b irle ştirm e k , Y u n a n is ta n ’d a te k b ir d e v le t k u rm a k tı. B öylece A tin a e m p e ry a list b ir y ö n te m e gidiyordu. B u e m p e ry a list p o liti. ka, A tin a ’n ın z a m a n la y ıp ra n m a sın ın n ed e n i oldu.

A risto p h an e s, işte b u k a rış ık lık v e k a rg a şa lık dön em in d e yaşad ı. P e rik le s ölm üştü. D ev le tin b aşın a geçenlerse, y aln ız k en d i ç ık a rla rın ı d ü şü n e n k im sele rd i. D em ag o g lar ve şım a rık so y lu la r topdum a eg em en o lm u şlard ı. B u n la rın k ö tü p o litik ası A tin a ’y ı g ü n d e n g ü n e y o k su llu ğ a sü rü k le m e k te y d i. İs p a rta ’y a k a rşı sav aş k ö rü k le n e re k , A tin a h a lk ı savaş için ağ ır m a sra fla ra so k u lu y o r­ du. G ü d ü le n b u p o litik a y la A tin a k e n d i ç ık a rla rın ı d a y itirm e k ­ te y d i. D elos hâzin esi A k ro p o lis’te A th e n a ta p ın a ğ ın a g e tirild ik , te n so n ra, A tin a b ü s b ü tü n k e y fî o la ra k y ö n e tilm e y e b aşlan d ı.

A risto p h an e s, e m p ery alizm e v e sa v a şa düşm an d ı. Y u rtta ş ­ la rın ı, çık arcı y ö n e tm e n le rin a ld a tm a c a sın d a n k u r ta r m a k için v e b a rış u ğ ru n a c a n la b a şla çalıştı, iş te b u am açla k o m e d y a la ­ r ın d a A tin a ’n ın b ü tü n b o zu k d ü ze n in i v e b ozuk k u y u m la rın ı ele a la ra k eleştird i, y e rd i. B u n u n la d a k a lm ıy a ra k , y u r tta ş la rın ı u y a rm a k için, o n la rın d a k ö tü y a n la rım , ek sik le rin i, k o d em y ala . rın d a a la y a a la ra k gösterdi. A risto p h a n e s’in esen lerin d ek i y a p ı­ cılık g ü cü d e b u ra d a d ır. O n u n k o m e d y a la rın d a , k ö tü y ü v e k ö ­

tü lü ğ ü y e re re k y o l gösterici, u y a rıc ı m e sa jla r v a rd ır. K o m ed y a, la rm d a , b ü tü n g ü çlü lü ğ ü v e g ü çsü zlü ğ ü y le A tin a h a lk ı g ö rü n ü r.

Aristophanes bütün çabalarının boşa gittiğini, yurdunun sa­ vaşlarla yıprandığını, çöktüğünü, bağımsızlığını bile yitirdiğini gördü.

K ısaca a n la ttığ ım ız şu d u ru m u , d a h a d a ö zetlersek, A risto p h a n e s’in ça ğ ın d a O ’n u n to p lu m u şö y led ir: P e rik le s ’in y ö n etim in d e A tin a yücelm iş, k alk ın m ış, so n ra d a n k ö tü y ö n etim e d ü şe re k h a lk yoksu llaşm ış, ezilm iş ve to p lu m ç ü rü m ü ş tü r. H a lk ta , esk i iy i g ü n le rin anısı, u m u tla b e k len e n gelecek g ü n le rin özlem i o lab ilir. H alk , ç e k tiğ i sık ın tı içinde, esk id en y aşan m ış m u tlu g ü n le rin i a n a ra k iy i b ir geleceği özde, m e k ted ir. A m a b o zu k b ir d ü ze n için d e y a ş a m a k ta v e b u bozu k d ü zen i iy iy e d eğ iştrim e k için de b a şk a ld ırm a m a k ta , ü s te lik b ozu k lu ğ a, k ö tü lü ğ e de k a tılm a k ta d ır. îş te A risto p h an e s, b ö y le b ir o rta m iç in d e y e tişip ö lüm süz k o m e d y a la rım v e rm iştir.

İKİNCİ DÜNYA SAVAŞINDAN SONRA TÜRKİYE’DE MİZAH (MARKOPAŞA DÖNEMİ) H a lk g ü lm ecesin in zen g in v e esk i geleneği odduğu için T ü r­ k iy e ’de gülm ece, d ö nem dönem şa h la n ışla rla b ü y ü k a ş a m a la ra v a r ­ m ıştır. ik in c i D ü n y a S av aşı’n d a n so n ra d a bö y le olm uş, T ü rk m izah ı b ü y ü k b ir gelişm ey le y e n i v e özgün ü rü n le r in i v e rm iştir.

O ysa d ah a önceki, a şa ğ ıy u k a rı elli y ıla y a k ın b ir dönem de, T ü rk m iz ah ın d a b ü y ü k b ir d u rg u n lu k g örm ekteyiz, ik in c i M e şru tiy e t «1908», b aşlan g ıç y ılla rın d a geniş b ir h ü r riy e t h av a sı g e tird iğ i için, d a h a ö ncenin b a sk ısın d a n b u n a la n la r, b ir fışk ırış h a lin d e b u h ü r riy e tte n y a ra rla n m a y a ça lışm ışlar v e b u h a v a içinde y a l­ n ız İs ta n b u l’da, ik i y ıld a o tu z d an çok m izah gazetesi çıkm ış, am a b u say ı ço k lu ğ u n a k a rş ın T ü rk g ülm ecesinde h iç b ir ile rle ­ m e g ö rü lm e m iştir. T ersin e, y ab a n cı b u r ju v a m izahının, ö zellik le F ra n sız b u rju v a m iz ah ın ın k ö tü etk isiy le, b u dönem de, T ü rk m i. za h ın ın y o zlaştığ ın ı g ö rüyoruz, ik in c i D ü n y a S av aşı so n la rın ad e k b u d u rg u n lu k ve y o zlu k sü rm ü ştü r, ik in c i D ü n y a S av aşı so n la rı­ n a d o ğ ru y sa, T ü rk m iz ah ın d a b ü y ü k b ir a tılım v e sıç ra m a g ö rü ­ yoruz.

T ü rk g ü im ecesin d ek i b u d u rg u n lu k dönem i, B irin c i D ü n ­ y a S av aşı’y la, U lu sa l K u rtu lu ş S av aşı s ıra la rın a ra sla r. T ü rk

h a lk ı b u sa v a şla ra k a tılm ış o ld u ğ u için, h e r a n a y a k la n m a v e b a ş k a ld ırm a h alin d ey d i. Y ani, b a şk a ld ıra m a z d u ru m a gedip, b aş. k a ld ırm a n ın y e rin e m izah silâh ın ı k u lla n a c a k y e n ik b ir d u ru m d a değildi, sü re k li sa v aştay d ı. B irin c i D ü n y a S av aşı’n ın y e n ild iğ i­ n in h em en a rd ın d a n K u rtu lu ş S av aşı’n a k atılm ıştı. O ysa İk in ci D ü n y a S av aşı için d e F ra n s a v e P olonya, N az ile re k a rşı y e n ik ve b a ş k a ld ırm a o la n ağ ın d a n y o k su n d u ru m a d ü ştü ğ ü için, b u r a la r ­ d a h alk , m izah ı d ü şm a n a k a rşı, am an sız b ir silâh o la ra k k u lla n , m ış, y a n i g ü lm ece b a ş k a ld ırm a n ın y e rin e geçm iştir. K u şatılm ış V arşo v a’d ak i hadk m iz ah ın ın b ü y ü k b aşarısı, işg al a ltın d a k i P a ris h a lk ın ın y a ra ttığ ı b ü y ü k m iz ah b u n d a n d ır.

T ü rk iy e ’deyse, B irin c i D ü n y a S av aşı’n d a v e o n d an h em en so n ra k i U lu sa l K u rtu lu ş S av aşı’n d a h a lk a k tif o la ra k sav aşın için d ed ir. B u d u ru m d a, h a lk m izahı v e h a lk ta n y a n a m izah o la n ak sızd ır. B u d ö n em lerd e olsa odsa h a lk a k arşı, k u rtu lu ş ö n ­ d e rle riy le a la y e d e n b ir m iz ah o la b ilir. H a lk ın b aşk ald ırd ığ ı, sa v a şın için d e b u lu n d u ğ u , sa v aşa k atıld ığ ı d u ru m la rd a y sa a r tık m iz ah ın y e r i y o k tu r.

• U lu sa l K u rtu lu ş S av aşı’n d a n s o n ra y e n i b ir T ü rk iy e C um . h u riy e ti d o ğ m u ştu r. M u stafa K e m a l’in ö n d erliğ in d e h a lk , b u y e ­ n i kurucuiluğa k a tılm a k ta d ır. B u y e n i k u ru lu ş, u lu sa l bağ ım sız­ lık , so sy al re fo rm la r, ek o n o m ik k a lk ın m a v e s a lta n a tta n cu m h u . riy e te geçiş o la n b ü y ü k p o litik değişm edir. İ lk y ılla r h alk , b u b ü y ü k d e ğ işik lik le rin v e k u ru c u lu ğ u n coşkusu için d ed ir. Y an i h a lk bu k ez, y ap ıcılığ ın sav aşı v e co şk u su n a k a p ılm ıştır. E lb e t b u k u ru c u lu ğ a v e d eğ işm elere k a tılm a y a n la r, k a rşı o la n la r d a v a rd ır.

A m a b u g e ric ile rin alay ı, h a lk m izah ı v e h a lk ta n y a n a m izah olam az. B ü tü n b u k u ru c u lu k d ö n em in d e T ü rk m iz ah ın d a n e b ir özg ü n lü k , n e b ir a tılım v a rd ır.

A ta tü r k ’ü n ö lü m ü n d e n so n ra v e İk in ci D ü n y a S av aşı iç in ­ deyse, T ü rk iy e sav aşa girm em iş o ld u ğ u h ald e, b ü y ü k b ir ek o ­ nom ik v e sosyal çö k ü n tü y e u ğ ra m ıştır. B esin eksikliği, işsizlik, geçim zo rlu ğ u artm ış, k a ra b o rs a alıp y ü rü m ü ş, b u n la ra p a ra le l o la ra k d a a h la k sa l çö k ü n tü başlam ış, y en i T ü rk iy e ’n in k u r u lu ­ şu n d a k i ü lk ü c ü lü k v e o ü lk ü c ü lü ğ ü n coşkusu, y e rin i k u rn az lığ a, k o la y kazan ca, kapk aççılığ a, ç ık arcılığ a b ıra k m ıştır. B u a ra d a y e rli b u rju v a z i, gelişm esin e çok u y g u n g elen b u b o zu k o rta m d a güçlenm eye, p a la z la n m a y a b a şla m ıştır. İk in ci D ü n y a S av aş ı’n d a n h em en so n ray sa, y e n i y e n i şişm eye b a şla y a n y e rli b u rju v a z i,

y ab a n cı k a p ita lis tle rle T ü rk h a lk ı a le y h in e işb irliğ in e girişm iş v e b u y ü zd e n ekon o m ik s ık ın tıla r v e sosyal b u n a lım la r d a h a da a rtm ıştır. B ü tü n b u n la rm so n u c u n d a çok ta b ii o la ra k , egem en sın ıfla rın h a lk v e özellikle ile rici a y d ın la r ü ze rin d e k o rk u n ç b a s­ k ısı b aşlam ıştır. İs ta n b u l v e A n k a ra gibi b ü y ü k k e n tle r, y ılla rc a sık ıy ö n etim v e a sk e ri y ö n etim a ltın d a tu tu la ra k , ile ric i g ü çler an c a k b öylece su stu ru la b ilm iştir. T ü rk iy e ’de y e n i v e özgün, h a lk ­ ta n y a n a b ir g ü lm ecen in fışk ırm a sı işte bö y le b ir d önem d e o l­ m u ştu r. P o litik b a sk ın ın çok ağ ırla ştığ ı b ö y le b ir d ö n em d e g ü l­ m ece y ap ılam ıy acağ ı d ü şü n ü lü rse de, b u n u n ta m te rs i olm uş, b as­ k ıy la d o ğ ru o ra n tılı o la ra k , m iz a h d a şid d e tin i a rttırm ış tır.

K ısaca çizdiğim iz b u g ö rü n tü y ü ö ze tle rsek d u ru m şu d u r: C u m h u riy e tle b irlik te b ir k u ru c u lu k ve ü lk ü c ü lü k dönem i b u n u n a rk a s ın d a n d a b ir ç ö k ü n tü v e b u n a lım dönem i gelm iştir. Ç ö k ü n tü d ö n em in d e h a lk tü r lü y o lla rla k an d ırılm ış, u y u tu lm u ş olduğu, a y d ın la r b ask ı a ltın d a tu tu ld u ğ u için, b a ş k a ld ırm a o la ­ n a ğ ın d a n y o k su n d u rla r. B a şk a ld ırm a o lam ayınca, b u n u n y e rin e gü lm ece silâh ı k u lla n ılm ış, egem en sın ıfla r g ülm ec a ra c ıy la y ıp ­ ra tılm a y a ça lışılm ıştır. B ü tü n b u n la rın so n ucunda, g e rç e k te n önem li, y e n i b ir T ü rk m izah ı d o ğ m u ştu r.

M ark o p aşa G ülm ece d önem i şöy le a n la tılm ıştır: (* ) B ir M ustafa K em al çık ıyor... Türk h alkı dünya tarihinde ilk olarak söm ürücü em peryalistleri ynrdnndan kovup b ağım sızlığı­ na kavuşuyor. K uruculuk v e yapıcılık başlıyor. Benim çocuklu­ ğum bu dönem de geçm iştir. Y oksulluk, am a gelecek ten um ut­ luyduk. Benim askeri lised ek i hocalarım , K urtuluş Savaşım ızın kahram anlarıydı. G iysilerinde hâlâ savaşın barut kokuları duyu, lurdu. Çoğu, savaşın yara izlerini taşıyordu. Fizik öğretm enim iz yüzbaşı D avut Şükrü B ey ’in vücudu şarapnel parçalarıyla d oluy­ du v e bu parçalar vücudunda gezer, sık sık yaralar açardı. İşte bu hocalar, benim kuşağım a ülkücülük aşıladılar, bize ulusal ben­ liğ in coşkusunu verdiler. Onüç, ondört yaşlarım ızda bizi ençok coşkulandıran şey neydi, bilir m isiniz? G azetelerde okuduğumuz, D üyun-ı U m um iye’den (yabancı borçlarından) yavaş yavaş kur. tutuşum uz haberleriydi. B irşey daha vardı bizi sevindiren; yur­ dum uzu söm üren yabancı şirketlerin m illileştirilm esi. G azeteler­ de bu haberleri okudukça sevincim izden zıplardık. K ısaca bizim (*) 14 Eylül 1973 tarihli Milliyet Gazetesi Sanat Dergisi’nde bir soruya Aziz Nesln’in cevabı.

altın çağım ızdı. Şu anda bu satırlan odamda yalnız başım a yazıp o altın çağı düşlerken coşkudan gözlerim yaşarıyor. P eki, sonra n e oldu? İkinci D ünya Savaşı sonunda, savaşa girm em iş T ürkiye’, n in yoksulluğu, zorbacı yönetim , karaborsa zenginleri, halk kan ağlıyor. V e dünyaya, em peryalizm e karşı savaşta ilk ntku örne­ ğin i veren Türkiye, Truman doktriniyle A m erika’ya bağlanıyor. İstanbul’un işgalinde Tunan, Fransız, İngiliz bayrakları asılan B eyoğlu ’nda bu kez «W elcome U.S. Navy», «Fresh Beer», «Nice Girls» levhaları asılm ıştır. İşte Markopaşa m izahı, böyle bir g e­ çim zorluğu, baskıcı yönetim , siyasal bunalım dönem inin ürü­ nüdür.

H alk , o ld u k ç a m u tlu g ü n le r y aşad ığ ı M u stafa K em a l g ü n ­ le rin d e n iyi a n ıla rıy la , g elecek m u tlu g ü n le rin özlem ini b irb irin e bağlam ış, iyi an ılar, geleceğin özlem iyle b irle şm iştir.

B u y o ld a d a h a b irço k ö rn e k le r v erileb ilir. N e za m a n h e r ­ h an g i b ir to p lu m d a, m u tlu lu k ve yü celm e dön em in in h em en a r. k a s ın d a n b ir çö k ü n tü , b ir b u n a lım v e b ask ı dönem i geliy o rsa, bö y le b ir o rta m d a ille de b ü y ü k m izah e se rle ri ve h a lk gü lm ecesi d o ğ u y o r d em ek istem iyoruz. A ncak, h a lk ta n y a n a b ü y ü k m izah e s e rle rin in d oğduğu v e h a lk m iz ah ın ın şa h lan d ığ ı to p lu m v e ça ğ la rd a , g en e llik le b u k o şu lla rı görm ek tey iz: M u tlu b ir y ü ­ celiş d ö n em in in a rd ın d a n gelen b ask ı ve b u n alım dönem i.

H e r y ü celiş v e m u tlu lu k d ö n em in in a rd ın d a n b u n a lım v e b ask ı dön em i gelince ille de b ü y ü k h a lk m izahı v e h a lk ta n y a n a m iz ah ın d o ğ m am asın ın ned en i, gösterdiğim iz sa lt b u k o şu lu n gülm e cen in d o ğ m asına y e te rli o lm a m a sın d an d ır. B irey sel gülm ece y e te n e k le rin in de e lb e t b ü y ü k ro lü v a rd ır. A ncak, h e rh a n g i b ir sa n a tın v aro lm ası dem ek, b u sa n a tın değerleneceği, y ay ılac ağ ı b ir o rta m ın d a v a ro lm a sı d e m e k tir. M izah, ençok b u n a lım lı to p lu m la rd a y a n k ı v e te p k i b u la b iliy o r.

G ö sterd iğim iz ta rih s e l ve to p lu m sal koşul, g ülm ece o rta m ı için b aşlıca n e d e n d ir kanısın d ay ız.

NASRETTİN HOCA DÖNEMİ N a sre ttin H oca, S e lç u k lu la rın y ü ce liş v e u y g a rlık d ö n em in ­ d e doğm uş, ço cu k lu ğ u n u v e ilk gen çlik y ılla rın ı h a lk ın b u m u tlu d ö n em in d e geçirm iş, am a so n ra d a n M oğolların d o ğ u d an b ir zu ­ lü m v e fe lâ k e t seli h a lin d e a k m asıy la çö k e rttiğ i v e ç ü rü ttü ğ ü

S elçu k to p iu m u n d a y a şa m ıştır. M oğol istilâ sın ın sonucu, ek o n o ­ m ik b u n alım , sosyal çö k ü n tü v e p o litik b a sk ıy la h e r b ak ım d an ç ü rü m ü ş o rtam d a, M oğollara y e n ik d üşm üş b ir h alk ın , y e rin e g etirilem ey e n b a ş k a ld ırm a iste k le rin i, gülm ece, a la y y o lu y la y e ­ rin e g e tire n v e b öylece h a lk ın en zo r k o şu lla r a ltın d a b ile y a ­ şay ab ilm esi için b o şalıp r a h a tla m a s ın ı sa ğ lay a n k işi y ad a böyle b ir se m b o ld ü r N a sre ttin H oca. B u m izah, S elç u k lu la rın y ık ılış, d e v riliş d ö n em inin ç ü rü m ü ş v e k ö tü lü k le r to rtu la şm ış o rta m ın ­ d a n fışk ırm ıştır. « B urada b ir n o k ta y ı b elirtm em iz gerek iy o r, o d a şu d u r: b ir to p lu m böy lesin e ç ü rü m ü ş olunca, n asıl o lu y o r da o rd a m izah d o ğabiliyor? M izah, h a lk ın y aşam a d iren c in i v e gü­ cü n ü , y e n ik d ü ştü ğ ü h a ld e bile y aşa m a k u ğ ru n a , k en d isin i ezen ­ le re k a rş ı d o laylı o la ra k sav aşın ı g ö ste rm iy o r m u?»

G örevci gülm ecenin şa h lan d ığ ı, d o ru ğ u n a v a rd ığ ı b u üç a y rı çağ ın (E ski Y u n an , S elçuk, C u m h u riy e t T ü rk iy esi) üç a y rı ü lk e . t sin in o rta m la rı a ra sın d a b ü y ü k b e n z e rlik le r v a rd ır. B u b ü y ü k gülm ece d ö n em lerin i incelediğim iz zam an, o dönem o rta m la rın ­ d a o rta k la şa şu b en z erliğ i g ö rü rü z : H a lk d a h a önce b ir a ltın çağ y aşam ıştır, y a d a y aşan m ış b ir a ltın çağı öncek i k u şa k la rd a n d in le m iştir. B u a ltın çağı yaşam ış, y a d a din lem iş olan h alk , b ü y ü k b ask ı y ö n etim i a ltın d a sık ın tıy a düşm üş, b u n a lım a g irm iştir. G eç­ m işin b ir ta tlı düşü, güzel b ir an ısı olan o a ltın çağ, gedeceğin d e b ir u m u d u , b ir özlem i o lur. B u d u ru m d a h a lk ın y ap acağ ı iki şe y v a rd ır: O esk i a ltın çağı y en id en g e rç e k le ştirm e k için, b u n a en g e l o lan baskıcı, zorbacı ik tid a ra b a şk a ld ırm a k , y a d a b u n a o la n ak b u lam azsa, silâ h a sa rılıp d ev irem ed iğ i ik tid a r gücü n ü iç in ­ d e n ç ü rü tü p y ık m a k için o n u n la a la y e tm e k y a n i silâh ın y e rin e m izah ı k u lla n m a k .

H alk , önce b ir m u tlu lu k dönem i yaşıyor.

S o n ra y o k su llu k , b u n a lım ve b ask ı dönem i başlıyor.

B u y o k su llu k v e b u n a lım dönem inde, eski m u tlu lu k d ö n em i­ n i özlem le a n a ra k , geçm işin m u tlu a n ıla rıy la geleceğin u m u d u a ra sın d a b ir düşsel k ö p rü k u ru y o r. H alk ın esk i m u tlu lu k g ü n ­ le rin i an m ası, geleceğe u m u d u v e özlem i oluyor.

B u b u n a lım ve b ask ı dönem in d e halk, k en d isin i ezen lere b a şk a ld ırıy o r, am a h e r b a şk a ld ırışı d ah a çok ezilm esind en b a ş­ k a işe y a ra m a y ın c a y e n ik d üşüyor. B u y en ik lik le , b a ş k a ld ırm a ­ n ın y e rin i m izah alıyor. B u, h a lk m izahı v e h a lk ta n y a n a m iz ah ­ tır.

B u tü r g ülm ece « b a ta k lık ta y e tişe n z e h irli çiçektir» d iy e b ir

b etim le m e y a p a rs a k y e rin d e o lu r. A m a b u zehir, b irç o k ilâ ç la rın iç in d e b u lu n a n , iy i ed ici b ir z e h ird ir; h a lk ın ac ıla rın ı d in d irm e y e v e eg em en sın ıfı y ıp ra tm a y a y a ra r. Ç ilenin, u m a rsızlığ ın , hiç b ir k u rtu lu ş y o lu b u la m a m a n ın d o n d u rd u ğ u y ü z le rin acı g ü lü şü v a rd ır; k ö leler, insafsız e fe n ­ d ile rin in zu lm ü n e d a y a n a b ilm e k için, k e n d i u y d u rd u k la rı a la y d o lu h ik â y e le re acı acı g ü le rle r. A n ca k böylece y aşam a g ü . c ü n ü e ld e e d e b ilirle r. Ç ü n k ü in san o ğ lu h a n g i ağ ır k o şu ld a o lu r­ sa olsun, y a şa m a k isteğ in d e d ir. Y ab an cı işgali a ltın d a k i F ra n sa ve P o lo n y a, y a ş a m a k için te k ç ık a r y o lu a la y e tm e k te b u la n P a ris v e V arşo v a h alk ı, b u t ü r acılı v e d ü şü n ce y ü k lü m iz a ­ h ın e n ü s tü n ö rn e k le rin i v e rm işle rd ir. Y eni gülm ece, h em ez en ­ le re k a rş ı b ir silâ h o lu y o r; h em d e b a ş k a ld ırm a y o lu b u la m a , y a n y e n ik in s a n la rın te k a v u n u su oluyor.

B y ro n « H erh an g i ö lü m lü b işey e gülü y o rsam , ağ lıy am ad ığım d an d ır» diyor. B ö y le b ir g ü lm e d e acı v e d ü şü n y ü k lü d ü r. İşte N a s re ttin H oca gülm ecesl, b u t ü r b ir m iz ah tır. F ık ra la rı­ n ın birço ğ u , acı açı g ü ld ü re re k d ü şü n d ü re n acı m iz ah ın «H um o u r N oir» en iy i ö rn eğ id ir.

N âzım H ik m e t, d e s ta n ın d a T ü rk h a lk ın ı ş u m ıs ra la rıy la b e­ tim liy o r: «O, N asrettin Hoca gib i ağlayan B ayburtlu Zihni gibi gülendir.»

B u rd a, « N asrettin H oca gibi ağlayan» betim lem esi, B y ro n ’u n n için g ü ld ü ğ ü n ü a ç ık la m a sıy la tıp k ıd ır. N âzım H ik m et, N a s­ r e ttin H oca’y ı g ü le n değil, ağ la y a n in sa n sem bolü o la ra k gös­ te rm iştir. O g ü lü n ç lü f ık ra la rın ö zü n d e gözyaşı v a rd ır. N âzım H ik m e ti’n d ey işiy le T ü rk h a lk ı b u fık ra la ra , a ğ lam a n ın y erin e , g ü lm ü ştü r. Ç ü n k ü N a sre ttin H oca, y a ln ız e z en lerle a la y e tm e k ­ le y etin m e m iş ezilen h a lk ın d a k a lta b a n lığ ı, o ç ü rü m ü ş to p lu m ­ d ak i k o rk ak lığ ı, ik iy ü z lü lü ğ ü , y ü rek sizliğ i, sah tec iliğ iy le d e a la y e tm iştir. A slın d a, N a sre ttin H oca d erk e n , T ü rk h a lk ın ın k e n d i­ sin i an lam a k ta y ız. B öylece T ü rk h alk ı, k e n d ik e n d isiy le alay ed e­ b ilm e o lg u n lu ğ u g ö ste rm iştir.

G o eth e « K en d ik en d isiy le a la y edem eyen, o lg u n in sa n o la­ m az» der.

T ü rk h alk ı, y ü z y ılla r b o y u n ca y a ra ttığ ı N a s re ttin H oca’n ın to p lu m sal kişiliğinde, b iy a n d a n e z en lerle alay ed e rk en , b iy a n d a n da k en d ik en d isiy le a la y ed e rek , çö k ü n tü n e d e n in d e k e n d isin in

de so ru m lu o ld u ğ u n u , p a y ı b u lu n d u ğ u n u g ö ste rm iştir. B öylece N a s re ttin H oca m izahı, b ir ö ze le ştiri o lm u ştu r. B u, N a sre ttin H oca m iz ah ın ın e n o lu m lu y a n ıd ır v e o ç ü rü m ü ş to p lu m d a, to p . lu m u n v a rlığ ım sü rd ü re c e k g ü c ü n b u lu n d u ğ u n u g ö ste rm e k te ­ d ir. îç in d e ö zeleştirisi ta şım a y a n m izah , k a ra m s a r o lm a k ta n k u r ­ tu lam az. O ysa N a sre ttin H oca gülm ecesi, k a r a m iz ah (h u m o r n o ire) ö rn e k le riy le b irlik te , g e n e llik le iy im serd ir.

KİŞİDE GÜLMECE YETENEĞİNİN GELİŞMESİ İÇİN İÇ ETKEN (Bireysel koşullar) G ü lm ecen in gelişm esin e u y g u n o rta m la r gibi, gü lm ecey e y e ­ te n e k li k işile rin y e tişm e le rin e v e o n la rın b u y e te n e k le rin i g eliş­ tirm e y e u y g u n b irey se l k o şu lla r d a g e re k lid ir. U y g u n o rta m ko­ ş u lla n ö zellik le görevci g ü lm e ce n in y a ra tılm a sın d a d ış etk en , k i­ şid e g ü lm ece y e te n e ğ in i g e liştire n b ire y se l k o şu lla r d a iç e t ­ k en d ir.

K ısa ca ş u n u söyleyelim ; g e n e llik le gülm ece, y o k su l­ lu k v e y o k su n lu k y a ş a m ın d a n g elen b ir k ız g ın lık b e lirtisi, b ir h ın ç alm a y a d a b ir ek sik liğ i g id e rm e biçim idir. T an ın m ış giilm ece cilerin y a ş a m la n n ı in celersek , b u n la rın e rin ç v e doğal y aşam sü rm e d ik le rin i, d a r g e ç itle rd e n geçip çok z o r y e rle rd e n g e ld ik le ­ rin i g ö rü rü z. (C h a rle s C hap lin , M a rk T w ain , B e rn a rd S h aw , M olière, O. H en ry , Ç ehov vb.) H e r z o rlu k çe k en ille de m izahçı olam az elb et, am a z o r y a ş a m k o ş u lla n g ü lm e ce cilik y eten e ğ in i g eliştirir.

B u n d a n önceki «G ülm ecenin T a rih se l v e T o p lu m sal O lu şu m K o şu lları» b ö lü m ü n d e an lattığ ım ız gü lm ecey e u y g u n o rtam la, g ülm ece y eten e ğ i o la n kişi d e n k düşerse, ik isi b ir za m a n a g e lir­ se, o za m a n g ülm ece y a z a rı önem v e d eğ e r k az an ır. D ü n y ad a g ülm ece y a z a rın ın az olm ası, gü lm ece y a z a rın ın az y etişm e sin in n ed e n i b u d u r. G ülm ece için h e r za m a n iç v e d ış e tk e n le r, y an i g ü lm ecey e u y g u n o rtam la, gü lm ece y eten e ğ i o la n k işi ay n ı za. m a n a gelm ez.

G ü lm ece b ir y ık ıc ılık tır. G ülm ece y azarı, k ız g ın lık larım , öf­ kesini, b ilin çli o la ra k g e rç e k te n y ık ılm ası g e re k e n h ed e fe y ö n e l­ te b ilir v e g ü lm ece silâ h ın ı h a lk y a r a r ın a k u lla n a b ilirse —b ü tü n b ü y ü k g ü lm ececiler b ö y le y a p m ışla rd ır— b ir o lu m lu y ık ıcı o lu r.

B u n u n te rsi, inançsız b ir a la y c ılık tır, k en d i ayağ ın ı b asacak y e r b ıra k m a m a sıy a h erşe y i y ık ıc ılık tır. B u olum suz y ık ıc ılığ ın en b e l­ li ö rn eğ i P itig rilli’dir.

G ü lm ecen in to p lu m sal görevi, n asıl b ir b aşk a ld ırm a n ın y e ri, n i a la ra k h e d e fin i ç ü rü te re k y ık ıp yoketm ekse, b irey se l o la ra k gü lm ecen in h ed efi de, b ir kızgınlığı, b ir hıncı, b ir öfkeyi, b u d u y ­ g u la rın n ed e n i ve so ru m lu su olan y a d a o lduğu sa n ıla n b ir h ed efe y ö n e lte re k k e n d in i sa v u n m ak , b oşalm ak, ra h a tla m a k tır.

K ab a ta n ım ıy la alay c ıd a h e rh a n g i b ir ek sik lik v a rd ır; on d a olan b u e k ­ sik liğ i o lm a y a n la ra k ızar, o n la rla alay eder. D ay ak y iy o rsa e k ­ sikliğ i g ü çsü zlü ğ ü d ü r, d a y a k a ta n g ü çlü y le a la y eder. Ç irkinse, ç irk in liğ in d e n d u y d u ğ u y en ik lik le , y a k ışık lıy la alay eder. T en . b elliğ in d e n b aşarısız o lan öğrenci, b a şa rılı ça lışk an a rk a d a şıy la «inek» d iy e alay eder. Y oksulsa, y o k su llu ğ u n u n n ed e n i o la ra k g ö rd ü ğ ü zen g in le alay eder. Ezikse, k e n d in i ezen egem en le alay eder.

G ü lm eceyi fış k ırta n b ire y se l k ay n a k , d eğ işik b iç im le rd e b e ­ lire n aşağ ılık d u y g u su d u r. B öyle alın ın c a gülm ece, k işin in k e n d i­ n i sa v u n m a, k en d i eksiğini gid erm e silâhı, k a lk a n ı o lm a k ta d ır.

C im riliğ i, g erç ek y a şa m ın d a n çık arılm ış y ü zlerce g ülm ece fık ­ ra s ın a k o n u olm uş o la n gazeteci H alil L ü tfü D ördüncü, ta n ıy a n ­ la rın b ild iğ i gibi, çok n ü k te ci, şak acı b ir insandı. O n u n esp ri y a p ­ m ası, cim riliğ in in y a ra ttığ ı sevim sizliğini gizleyen b ir sevim li gö­ rü n m e m a k iy ajıy d ı, b ir ö rtü y d ü ; b ir b a k ım a k en d in i sav u n m ay d ı.

G ü lm ecen in k ay n a ğ ı ne d en li k işin in eksik liğ i olsa da, b ü y ü k gülm ececilerd e, so n ra d a n b u a la y etm e y eten e ğ i b a şk a b ir y o la g ire r, g erçek h ed e fin i b u lu r. Ö rneğin, Ş a rlo ’n u n g ü ld ü rü c ü lü ğ ü ­ n ü n k ay n a ğ ın d a , y o k su l y a şa m ın ın öcünü a lm a k e tk isi olsa da, so n ra d a n o n u n g ü ld ü rü c ü lü ğ ü gerçek hed efin i b u la ra k in sa n lığ a y a r a rlı o lm u ştu r. O n u n g ü ld ü rü cü lü ğ ü , k a y n a ğ ın d a n fışk ırd ığ ı gibi k alm ış olsaydı, zen g in o ld u k ta n so n ra a r tık g ü ld ü rü c ü lü k te n vazgeçm iş o lm ası g e re k ird i.

S h a k e sp e a re ’in «T roilus ile C ressida» a d lı o y u n u n d a k i T h e r. sites k a ra k te ri, b ir g ülm ecenin, b ir g ü ld ü rü c ü n ü n iç etk en in i, n e d e n alay cı o ld u ğ u n u çok iy i a ç ık la m a k ta d ır. (* ) (*) Buraya aktarılan bilgiler. Prof. Mina Urgan’ın «Shakespeare Un kitabının «Troilus ile Cressida« bölümünden alınmıştır. İstanbul Üni­ versitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları No: 1512, İstanbul 1970.

S h ak esp ea re , T h e rsite s’in k işiliğ in in a n a h ta rın ı, C h a p m a n ’ın tly a d a çe v irisin d e n a lm ıştır. H o m ero s’u n a n la ttığ ın a göre, T h ersites, y a m n y u m ru b ed e n i v e edepsiz d iliy le Y u n a n o rd u su n u n en çirk in v e en k ü fü rb a z ad a m ıd ır. B irisin e d il u z a tm a y a başlad ığ ı zam an, o n u h içkim se k o la y k o la y su stu ra m a z . H e rk e se v e ö zel­ lik le A chilles ile C ly sses’e sa ld ırm a k ta n h o şla n ır. D estan ın ik in ci bölüm ünde, Y u n a n lıla rın başı A g am em n o n ’a tü r lü h a k a r e tle r e t­ tiğ in i g ö rü rü z. B u n u en g e lle m e k iste y e n U lysses, T h e rsite s’i so. p a y la dö v er. T h ersites, k o rk u d a n b ir köşeye s in e r v e h e rk e s k a h ­ k a h a la rla g ü le rk e n , o n u n g ö zlerin d en y a ş la r b oşanır.

H o m ero s’u n d e sta n ın d a k i b u k ısa p a rç a y a d a y a n a ra k , S h ak es­ p eare, b u acaip o y u n u n (T ro ilu s ile C ressid a’n ın ) b e lk i de en acaip sa y ıla b ilec ek k işisin i y a ra tm ıştır. ( ...) T h e rsite s’in işi gücü, b i­ lin ç li o la ra k , T ro y a sa v aşın ın k a h ra m a n la rın ı ve özellik le Y u n an , lıla rı a la y a alm ak , o n la rı re z il e tm e k tir. N ite k im sa h n ed e ilk gö­ rü n d ü ğ ü zam an, k ü fre tm e s a n a tın ın b ü tü n in c e lik le rin i b ilen T h ersites, «Savaş T a n rısın ın budalası» dediği A ja x ’i çiled en çı­ k a r ır v e so n u n d a b ir tem iz p a ta k la n ır. A m a d ay a ğ ı y e rk e n b ile çen esin i tu ta m a z, ze k âsıy la ö v ü n ü r. A ja x v u rs a v u rs a a n u n k e ­ m ik le rin e v u rd u ğ u n u , oysa k e n d isin in A ja x ’m b e y n in i ta rta k la , d ığ ın ı ile ri sü re r. O sıra d a im d a d ın a y e tişe n A chilles v e P a tro c lu s’a d a sa ta şır. K a fa la rın ın y aln ızc a k a s la rın ı şişirm ey e y a ra d ı­ ğın ı; U lysses ile N esto r’u n , o n la rı, çifte k o şa ra k , b u sa v a şta b i­ r e r ö k ü z gibi k u lla n d ık la rın ı söyler.

T h e rsite s’in en b e lirli özelliği ze k âsıy la ö v ü n m esid ir. G er. çe k te n z e k id ir de. O la y la rın h e r za m a n d ışın d a k alıp ; in sa n ca h iç b ir d u y g u y a, h iç b ir in an ca, h iç b ir tu tk u y a k a p ılm a d a n ; b ı­ çak gibi k esk in, e n g e re k y ıla n ı gibi z e h irli b ir z e k â y la çev resin i gözler. A m a h e r şe y d en v e h e rk e s te n n e fre t e ttiğ i için, ç e v re sin ­ d e k i in sa n la rın iy i v e a k ıllı y ö n le rin i değil, a n sak k ö tü v e a h ­ m a k y ö n le rin i g ö reb ilir. Ö rn eğ in U lysses’e b ak ın ca, o n u n sağ d u . y u su n u değil, y aln ız k u rn a z lığ ın ı g ö rü r. T ro ilu s’a bak ın ca, o n u n ca n d an sev g isini değil, y aln ız b u se v g in in sonucu o lan şaşk ın lığ ı g ö rü r. T h ersites, ze k âsın a g ü v en e rek , a p ta l say d ığ ı T ro y a sa v aşı k a h ra m a n la rın ı to p ta n k ü çü m sü y o rm u ş gibi d a v ra n ır. G elg elelim ik in ci p e rd e n in ü çü n c ü sa h n esin i d ü şü n d ü ğ ü m ü z zam an, işin b u k a d a r b a sit o lm ad ığ ın ı an larız. B u eciş bücüş, b u çelim siz, b u sa k a t ad am , k e n d i a k lın d a n em in o lm a k la b e ra b e r, y ak ışık lı, iri y a rı, g ü çlü k u v v e tli Y u n a n sa v aşç ıla rı k a rşıs ın d a m ü th iş b ir a ş a ­

ğ ılık d u y g u su için d e k ıv m m a k ta d ır. T h ersites, «o b e n i dö v ü y o r, b en o n u n la a la y ed iy o ru m . N e güzel teselli! K eşk e ta m te rs i olsa: B en o n u dövsem de, o b en im le a la y etse» d em ekle, ak lın g ü cü n ­ d e n faz la k a s la rın g ü cü n e özendiğini aç ık lam ış o lu r. T h ersites, a k lıy la y e rd e n y e re ç a rp tığ ı b u y iğ itle re a slın d a g ıp ta etm ek te, la n e tle r o k u y a ra k , k ü f ü rle r ed e rek , o n la rd a n h ın c ın ı a lm a k ta d ır.

B u n u n la b e ra b e r, T h e rsite s’i k e m ire n b u k ısk a n çlık ve b u aşa. ğ ılık d u y g u su , T ro y a sa v aşın ı v e b u sa v aşa k a tıla n la rı g erç ek te n h o r g ö rm esin e hiç d e en g el olm az.

T h e rs ite s’e göre, T ro y a sa v aşın d a b u n ca y ıld ır k a n d ö k ü lm e ­ s in in te k sebebi, «bir boynuzlu, b ir de orospudur». S av aşta h a r ­ ca n a n y iğ itçe ç a b a la n h o r g ö rd ü ğ ü gibi, b ü tü n a h lâ k d eğ e rlerin i d e in k â r ed en T h e rsite s’e b a k a c a k o lu rsak , in sa n o ğ lu n d a h iç b ir za m a n ek sik o lm a y an an c ak ik i özellik v a rd ır: b u d a la lık v e ce h a ­ le t. G en e T h e rsite s’e göre, in sa n o ğ lu n u n b aşlıca ik i eylem i —m o. d ası h iç g eçm eyen ik i eylem — şe h v e t ve sa v a ştır. T h e rsite s için h e rk e s ak ılsız y a d a a h lâ k sız d ır: A ja x öküz k a fa lı b ir ad a m d ır; A ch illes, b u d a la la n n ta p tığ ı b ir p u ttu r ; P a tro c lu s, A ch illes’in «oğlan o ro sp u su » d u r; A gam em non, k a fa sın d a b ey in d en faz la k u ­ la k k ir i o lan b ir s a la k tır: M enelaus, h em öküz hem de b ir eşek tir; N esto r, fa re le rin k e m ird iğ i b a y a t b ir p e y n ir p a rç a sın d a n fa rk sız ­ d ır! U lysses, y a n k ö p ek y a n tilk i b ir y a r a tık tır ; T ro ilu s aşk b u ­ d a la s ı k e ra ta b ir o ğ la n d ır. G erçi T h e rsite s’in ağ z ın d a n hiç d ü ş. m e y en o acı a la y la rın , o ağza alm m a y a c a k k ü fü rle rin , o n u k em i­ r e n k in in k a b a n p ta şm a sın d a n b şk a b ir şey o lm ad ığ ın ı sö y lem ek ko lay . A m a n e y azık ki, T h e rsite s’i yü zd e y ü z h ak sız b u lm a n ın d a y o lu yok. Ç ü n k ü A ja x g e rç e k te n ak ılsızd ır, A chilles g erç ek te n k en d in i b eğ e n m iştir, A gam em non g e rç e k te n b ecerik siz b ir k o ­ m u ta n d ır. M enelaus g e rç e k te n a ld a tılm ış b ir kocad ır. M enelau s ile N esto r g e rç e k te n silik a d a m la rd ır, aşk T ro ilu s’u g e rç e k te n şa ş­ k ın a çe v irm iştir, U lysses g e rç e k te n k u rn a z d ır. V e b irb irile riy le k a y n a şa n şe h v e t v e savaş, Y u n a n lıla rı d a T ro y a lıla rı d a g erç ek , te n k e m irm e k te d ir. H a ttâ R a le ig h ’y e göre, b ü tü n g e rç e k le ri sez­ diği için, b u iğ re n ç T h e rsite s’in o y u n u n asıl k a h ra m a n ı olm ası g e re k ir.

B u k ita p ta , H ü sey in R a h m i G ü rp ın a r’ın y aşam ın ı a n la ta n b ö ­ lü m ü ö zellik le geniş tu ttu k v e b u b ö lü m d e H ü sey in R a h m i’n in g ülm ece y a z a rı o lm asın ı sa ğ lay a n , o n u n g ülm ece y e te n e ğ in i g e­ liş tire n iç e tk e n le ri (b ire y se l k o şu lla rı) g ö ste rm ey e y ara y aca k ,

y aşam ın d an p a rç a la r seçtik.

H ü se y in R a h m i’n in b u k ita p ta k i y aşam b ö lü m ü n ü o k u y u n ca , S h a k e s p e a re ’in «T roilus ile C ressi. da» o y u n u n d ak i T h e rsite s’in alay c ılığ ın ın n ed en iy le, H üseyin R a h m i’n in g ü lm ece y a z a rı o lm a sın ın n e d e n i a ra sın d a b en zerlik , o rta k la şa y ö n le r göreceğiz. H ü sey in R ahm i, o ld u k ç a a y rın tıla rıy la y aşam ı en iyi b ilin en y a z a rla rım ız d a n b irid ir. Ç ok k ü ç ü k y aşın d a an n esi ö ld ü ğ ünden, an n e sevgisi g ö rm em iştir. S o n ra d a n ev len en b ab a sın d a n a y rı yaşam ış, b a b a se v ec en liğ in d en de y o k su n k a lm ış­ tır. İlk o k u l çağında, o k u l k a ç k ın ı o la ra k a rsa la rd a , y an g ın y e r ­ le rin d e, cam i a v lu la rın d a b aşıboş dolaşm ış, o y n am ıştır. Y ak ın k a ­ d ın a k ra b a la rıy la , sü re k li o la ra k k a d ın la r a ra sın d a ço cu k lu ğ u geç, miş, k a d ın la rın çok e tk isin d e k alm ış ve b u e tk i y aşam ın ca s ü r ­ m ü ştü r. B u te y z e le rin elind e, öksüz H ü sey in R a h m i’n in a la b il­ diğ in e şım a rtılm ış olm ası da d ü şü n ü le b ilir. T ıp k ı b ir iy i ev k a d ın ı gibi d ik iş-n a k ış b ilm ek te , örgü, d a n te la ö rm ek ted ir. Y aşlılığ ın a d ek b ü tü n yaşam ı, u ta n g a ç b ir kız d a v ra n ışın d a d ır. H iç e leştiriy e d ay an am az, o y u m u şa k insan, e le ş tirile r k a rşıs ın d a alab ild iğ in e h ırç ın la şır. (C adı ça rp ıy o r v e F e th .i m e y t k ita p la rı) . H iç e v le n ­ m em iştir. Y aşam ı a y rın tıla rıy la b ilin ir, h iç b ir sevi b a şın d a n geç­ m em iş, h iç b ir k a d ın ilişk isi o lm am ıştır. E v le n m e k te n h ep k a ç ın ­ m ıştır. A h m et M ith a t E fendi, o n u n h a y ra n old u ğ u b ir b ü y ü k u s ­ ta y a z a rd ır. A h m et M ith a t E fe n d i’n in güzel o la n k ız ıy la ev len, m ek , o za m a n k i h e r d e lik a n lı için h e r b a k ım d a n b ü y ü k m u tlu ­ lu k k e n , A h m et M ith a t’ın d am ad ı olm ası ö n erisin i H ü sey in R a h ­ m i b ir y o lu n u b u la ra k a tla tm ış tır. E v len m em iş o lan H ü sey in R ah m i, ev in d e y aln ız da y a şa m a m ıştır. T a a a ç o c u k lu k ta n b e ri m a ­ h a lle a rk a d a şı o lan a lb a y — so n ra d a n em ek li— H u lu si’yle, u zu n y ılla n , a lb a y ın ö lü m ü n e dek, k e n d i ev in d e b irlik te y aşam ıştır.

B ö y le b ir y a şa y ışa hiç doğal denilem ez. H ü sey in R a h m i’nin y a şa m ın d a b ita k ım e k s ik lik le r o ld u ğ u b ellid ir. O n u n gülm ece y a. z a rı y e te n e ğ in in gelişm esinde, y a ş a m ın ın e k s ik lik le rin in etk isi o la b ilir. N e v a r ki, H ü sey in R ah m i G ü rp ın a r, k ay n a ğ ı b irey sel e k s ik lik le ri d e olsa, b u e k s ik lik d u y g u la rın d a n b ü y ü k gülm ece ro m a n la rı çık a rm a sın ı b aşarm ış, a la y la rın a h a lk a y a r a rlı h ed efi seçm iştir.

O sm an C em al K ay g ılı’n ın y a şa m ı da, gü lm ece y a z a rlığ ı y e ­ te n e ğ in i g eliştire ce k ç e v red e v e k o şu lla r için d e geçm iştir.

K im i ü lk e le rd e çin g en e olm ak, o k işiy i aşağ ılatıc ı b işe y d e ­ ğ ild ir. Ö rn eğ in M a c a rista n ’da çin g e n e le rd e n b ü y ü k dil bilg in i, b ü y ü k m ü z isy e n ler, re jis ö rle r ç ık m ıştır v e o n la r Ç ingene o ld u k ­

la rım sö y le m e k ten çekinm ezler. O ysa b izd e Ç ingene o lm a k b ir ek sik lik , b ir aşağ ılık sa y ıld ığ ın d an , özellikle m a d d î d u ru m la rı b ira z d ü zelm iş Ç ingeneler, Ç ingene o ld u k la rın ı sö y lem ek ten çeki­ n irle r. H erk es b ilir ki, bizde Ç in g en e lerd en p e k ü n lü çalg ıcılar, k em an c ıla r, k lâ rn e tç ile r, d a rb u k a c ıla r, k an u n c u la r, b estec ile r, şa rk ıc ıla r v a rd ır. A m a to p lu m u m u zd a Ç ingene olm ak aşağı g ö rü l­ d ü ğ ü n d en , n e o n la r k en d ile rin in Ç ingene o ld u k la rın ı söy ler, n e o n la ra çin g en e o ld u k la rı söylenebilir.

Y u su f Z iy a O rtaç —b a n a söyled iğ in e göre— çok sevdiği O s­ m a n C em al K a y g ılı’n m Ç ingene o ld u ğ u n a in a n ırd ı. O’n u n Ç in­ g en e g e len e k lerin i, tö re le rin i çok iyi, çok y a k ın d a n bilm esin i, Ç in g en eleri çok sevm esini, b u n la rı in c ele y erek ö ğ ren d iğ in e değil, k e n d isin in d o ğ ru d a n Ç ingene olm asın a b ağ lard ı. «Öyle b ir h am p ır ç e k e rd i ki, ta k lit olm ası im kânsız, b u n u an c a k b ir Ç ingen e y a ­ p ab ilir» derdi.

O sm an C em al K a y g ılı’n ın Ç ingeneliğine değgin h iç b ir yazı, b elg e o lm a d ığ ın a göre, bö y le b ir sa v d a b u lu n u la m a z. A m a b u do ğ ru y sa, to p lu m u m u zu n y a n lış d eğ e rle n d irm e ö lç ü lerin d e n ö tü . rü , y in e d e y az ılıp açıklanam azdı.

B ilin d iğ i gibi y u rd u m u z d a s a lt Ç in g en e lerin y a p tığ ı işle r v a r ­ dır. Izg ara, m a şac ılık gibi, d ağ d a n to p la d ık la rı k o ca y em işle ri se­ p e tle re d o ld u ru p sa tm a k da, sa lt Ç in g en elere özgü işlerd en d ir.

A sk erî k â tip o lan O sm an C em al, h a sta lığ ı n ed en iy le, çok az a y lık la em ek li o lm u ştu r. E m e k li olan b ir k â tib in geçineb ilm ek için y ap ab ileceğ i p ek ço k iş a k la g eleb ilir. A m a h iç k im se n in a k lı­ na, b ir k â tip em eklisinin, d ağ d an kocayem iş to p lay ıp , p a z a rd a se p e t se p et satacağ ı gelm ez. O sm an C em al K a y g ılı’n ın em ek li o ld u k ta n so n ra b ir sü re d ağ d a n kocayem iş to p la y ıp p a z a rd a se. p e tle rd e s a ta ra k g eçinm eye çalıştığ ın ı, y aşam ın ı a n la ta n y a z ıla r­ d an öğren iy o ruz.

O sm an C em al K a y g ılı’nın, k ita b a aldığım ız y aşam öykü sü , b i­ ze, onun, g ü lm ece y e te n e ğ in in n asıl olu şu p geliştiğ in i g ö ste rm ek ­ te d ir. (*) (*) İnsanın, kendi eksikliklerini, aşağılık duygularını bilip kendini çözümleyebilmesi pek kolay değildir. Kendimde, gülmece yazarlığı ye­ teneğinin hangi kaynaktan geldiğini, nerden, nasıl geliştiğini bildiğimi söyleyecek değilim. Ancak bu konuda bir sanımı yazmak istiyorum.

1930 yılında başlayan askerî ortaokul yaşantımın, alaycı olmamda et­ kisi olduğu sanısındayım. Ondört yaşımdayken girdiğim 43 yıl önce­

CUMHURİYET DÖNEMİNDE GÜLMECEYE BASKI E g em en g ü çlerin g ü lm e ce y e k a rş ı b ask ısı d a h a çok siy asal g ü lm ecey e k a rşı o lu r. Ç ünkü, siy a sal gülm ecenin, egem en sınıfı ç ü rü te n g ö revi çok g ü çlü d ü r.

C u m h u riy e t dönem inde, M a rk o p a şa gü lm ece gazetesi ç ık a ­ n a dek, siy asal gü lm ecen in old u ğ u söylenem ez. B u n e d e n le M ar. k o p aşa’y a d ek C u m h u riy e t ik tid a rla rı, g ülm ece y a z a rla rın a , g a ­ zete v e d e rg ile rin e b e lirg in b a s k ıd a b u lu n m a m ıştır. D u ru m böyley k en , c u m h u riy e t ik tid a rla rın ın gü lm ecey e bask ısı o lm am ıştır, denilem ez. Ç ünkü, ik tid a r la r siy a sal gülm ece o rta m ı b ıra k m a ­ m ış, siy asal gülm ece o la n ağ ın ı tü m ü y le o rta d a n k ald ırm ıştı. K u r. tu lu ş S av aşı so n u n d a b ağ ım sızlık ve k a lk ın m a coşkusu d ö n e m in ­ den so n ra —ta v sa d ık ta n so n ra d em ek d a h a y e rin d e d ir— siy asal gü lm ece o lan ağı b ıra k ılm a m ıştı. K u rtu lu ş ta n so n rak i d u y g u sal v e co şk u lu dönem deyse, d a h a önce de açıkladığım ız üzere, göre v c i g ü lm ece k en d iliğ in d e n y ap ılam azd ı, gereğ i y oktu. İk in ci D ü n y a S av aşı’na d ek d u ru m bu y d u . İk in ci D ü n y a S a ­ v a ş ın ın y a ra ttığ ı z o rlu k la rla , b a s k ıla rla b irlik te ilk in h a lk ın y a. r a ttığ ı g ü lm ece doğdu; b öylece eg em en sın ıfla ra k a rş ı g ü lm e­ c en in sav aş g ö rev i başlad ı. B u g ülm ece sa v aşın ın öncüsü M ark o p aşa’ydı.

D ah a ö n celeri H ü sey in R a h m i’n in sosyal gülm ecesine k a rşı s a ld ırıla r olm uş, m ü ste h ç e n lik d â v a la rı d a açılm ıştı.

H ü sey in R a h m i’n in b e ra e tiy le so n u ç lan a n b u d â v a la r, H ü sey in R ah m i güL m ecesini y o k etm ey i am açlam ıy o rd u .

C u m h u riy e t d ö n em in d e M ark o p aşa v e o n u n sü reğ i o lan g a­ z e te le rd e çalışan y a z a r v e k a rik a tü rc ü le re k a rş ı ik tid a r b ask ısı çok se rt, d a h a öncek i d ö n em lerd ek i b a s k ıla rd a n çok d a h a ağusinin askeri ortaokulunda tam bir cangıl yasası yürürlükteydi. Yirmiyirmiiki yaşında bıyıklı delikanlılarla aynı sınıfta öğrenci olarak bulu­ nuyorduk. Hemen hepsi sonradan okuldan kovulan bu kavgacı, bıçaklı, muştalı külhanbeylerle birlikte yaşamının, kendini koruyabilmenin bü­ tün güçlüklerini çektim. O zamana dek hiç alaycılğım yokken, herbakımdan kendimi ve kişiliğimi koruyabilmek için aşırı alaycılığa başla­ dım. Ancak alaylarımla, beni ezmeye kalkışacakları yıldırdım. Alay, kendimi savunma silâhımdı. Başka bilmediğim etkenler de vardır belki, ama gülmece yeteneğimin gelişmesinin o günlerde başladığını sanı­ yorum.

o lm u ştu . Ç ü nkü, y a s a la rı u y g u la m a la rı g e re k li k u ru lu ş, k u ru m v e k işiler, y a s a la rı ç iğ n ey e re k M ark o p aşa gülm ecesini y o k etm ey e çalışıy o rlard ı.

M a rk o p a şa’n m ilk sayısı 25 K asım 1946’d a çıkm ıştı. D ah a üç say ı so n ra, 16 A ra lık 1946’da, M a rk o p a şa’n ın sa h ib i S a b a h a t­ tin A li v e b aşlıca y a z a n A ziz N esin tu tu k la n m ıştı. B u n d a n so n ra tu tu k la n m a la r sü rm ü ş, M a rk o p a şa’n m h e r d eğişen sah ib i v e so­ r u m lu y ö n e tm e n in d e n sonra, y en i b ir sa h ip ve so ru m lu y ö n e t­ m en a ra y ıp b u lm a k g ere ğ i d u y u lm u ştu . B öylece, S a b a h a ttin A li’­ d e n so n ra, M ücap N edim O fluoğlu (S o n ra d a n ü n lü b ir o yuncu o ld u ), M u stafa U yk u su z (ü n lü k a r ik a tü rc ü ), O rh a n E rk ip (P o ­ lis v e m illî e m n iy et a ja n ı o la ra k çalıştığı an la şılm ıştır), R ıfa t İlgaz, M a h m u t K ay m an , O rh a n M üstecaplı, b u dizid en çık a rıla n g ülm ece g a z e te le rin in sa h ip v e so ru m lu y ö n etm en i o la ra k gös­ te rilm işle rd ir. B u n la rd a n S a b a h a ttin A li, Aziz N esin, M u stafa U y kusuz, R ıfa t İlgaz, b u dizid ek i g a z e te le rd e çık an y a z ıla rd a n ö tü rü h a p is cezasına ç a rp tırılm ışla rd ır.

M a rk o p a şa’n ın siy a sa l g ü lm ecesin in e tk isi öylesine b ü y ü k o lm u ştu k i, d a h a ik in c i sayısı y a y ın la n ır y ay ın lan m az , B ü y ü k M illet M eclisi’n d e ik tid a r p a rtisin in önem li b ir k o n u su h a lin e g e tirilm iş tir. A ltış a r ay u z a tıla ra k a ltı b u ç u k y ıl sü rm ü ş o lan sık ıy ö n etim i, İk in ci D ü n y a S av aşı’m n sona e rişin d en b ir y ıl so n ra, y in e b ir a ltı ay d a h a u z a tm a k iste y e n ik tid a r, d a h a ik in ci say ısı y en i çık m ış M a rk o p a şa g azetesini g ere k çe o la ra k öne sü rü y o rd u .

M a rk o p a şa’n m ik in ci sayısı 2 A ra lık 1946’d a çıkm ıştı; iki g ü n so n ra, 4 A ra lık 1946’d a B ü y ü k M illet M eclisi’n d e M a rk o p aşa sözk o n u su edilm işti. T u ta n a k d e rg isin d en aldığım ız k o n u şm a la rın M a rk o p a şa’y la ilg ili b ö lü m ü n ü su n u y o ru z: ON1KINC1 BİRLEŞİM 4.XII.1946 Çarşamba Toplantı: 1 Tutanak dergisi Cilt: 3 Dönem : VIII Sayfa: 17.18 Konu: A ltı ild e ilân edilm iş olan Sıkıyönetim in a ltı ay daha uzatılm ası hakkında başbakanlık tezkeresi.

F u a t K ö p rü lü : ............. Ş u n u a rz ed ey im ki, y aln ız sık ıy ö n e tim ­ le tu tu n u r b ir v az iy e tte g ö rü n e n b ir id a re , zaif b ir id a re d ir. K u v ­ v e tli b ir h ü k ü m e t isted iğ i z a m a n b u n u ilâ n ed er. M eclisin v e efk â rıu m u m iy e n in bö y le b ir ih tiy a c ı z a m a n ın d a ta k d ir ed ece, ğ in e a s la şü p h e y o k tu r. F a k a t m ü te m a d iy e n b u v a z iy e tin d ev a , m ı, e lb e tte h a lk ın h ü r riy e tle rin in b ir k ısm ın ın d a h i o lsa ih lâ l edilm esi, d o ğ ru b ir v a z iy e t o lm a d ığ ı k a n a a tm d a y ız .

B iliy o rsu n u z h a r p b itti d iy e ş e n lik le r y a p tık , b u ra d a k i şehr ia y in le ri h a tırla rsın ız , b u m ü n a se b e tle rle v e rile n z iy a fe tle rd e h a z ır b u lu n a n la rın ız d a o lm u ştu r. F a k a t biz d em iy o ru z ki, h a rp b itm e k le te h lik e zail o lm u ştu r. H a riç te n g elen te lk in le rle , b ilh a s­ sa m a n ev i o lan, m a d d i o lm a k ta n ziyade, m a a n e v i y a p ıla n te lk in ­ le rle saçılan z e h irle rin z a r a r ı d a h a b ü y ü k tü r. H ü k ü m e tin b u h u . s u s ta d a h a a lâ k a lı o lm a sın ı isteriz. F a k a t, b ü tü n fik irle rim iz i sö y ­ le m ek le b e ra b e r b u g ü n k i v a z iy e tte d ah i, sık ıy ö n e tim d ev a m e t­ tirilm e sin in h ü k ü m e t iç in b ir n e v i z a a f (A sla a s la se sleri) gibi te lâ k k i ed ileceği v e m e m le k e tin m a n ev i k u d re tin i, o ld u ğ u n d a n d a h a d a k ü ç ü k gösterecek m a h iy e tte o ld u ğ u k a n a a tin d e y im (B i­ la k is se sleri) (S a ğ d an a lk ışla r) M a ru z atım b u k a d a rd ır.

C em il S a it B a rla s (G a zian te p ) — E fendim , sa y ın a rk a d a şım F u a t K ö p rü lü h a rp b ittiğ i iç in ş e n lik le r y a p ıld ığ ın d a n b ah isle, sözü n ü b itird i. S u lh h a linin a v d e tiy le e v v e lâ h u k u k i b a k ım d a n sık ıy ö n etim e lü z u m o lm a d ığ ın a iş a re t b u y u rd u la r. B en im h a tır , la d ığ ım a g ö re ik i şe n lik y ap ıld ı. B u n la r h a r p b ittiğ in d e v e su lh o ld u ğ u n d a n değildi. İk i şe n lik y ap ıld ı; b irin c isi A lm a n y a teslim o ld u ğ u için, İkincisi J a p o n y a te slim o ld u ğ u için. B u g ü n h u ­ k u k i b a k ım d a n h a rp h a li v a rd ır. M aam afih b en işi h u k u k m e d ­ re se sin e d ö k m e k n iy e tin d e değilim .

Y aln ız M oskova’da, A n k a ra ’d a k a rşılık lı n e ş re d ile n n o ­ ta la r ı h e rg ü n a ja n sla rd a , g a z e te le rd e görd ü k . B u n o ta la rın ih ­ tiv a e ttiğ i h edef, ü s istem e k ta le p le ri d o ğ ru d a n d o ğ ru y a sık ıy ö . n e tim in d ev a m e ttiğ i İs ta n b u l v e Ç a n a k k a le b o ğazına te m a s e t­ m e k te d ir. B u b ak ım d an sa n m am kİ m e m le k e tin m ü d afaası, em ­ n iy e ti b a k ım ın d a n tecavüz! değil, m ü d a fa a b a k ım ın d a n m e v zu u , b ah is o la n sık ıy ö n etim in ilâ n ed ilip edilm em esi böyle u z u n boy. lu m ü n a k a şa y ı m u c ip olsun. ... Ç ü n k ü a rk a d a şla rım ın b ü tü n d e d ik le ri g ibi v a ta n d a ş h ü r ­ riy e tin in ta h d id i v e s a ire h iç b ir za m a n sık ıy ö n etim k u m a n d a n ­ lığ ı ta ra fın d a n su istim a l ed ilm em iştir.

Ur. F a h ri E cev it (K a sta m o n u ) H a ttâ istim a l ed ilm em iştir.

C em il S a it B a rla s (G azian tep ) — G az ete le r çeşit çeşit m ü ­ d a h a le le rd e b u lu n d u la r. İs ta n b u l’d a d eğ il şu ve b u p a rtiy e m en ­ s u p g a z e te le r h a tta k ö k ü d ışa rd a o la n M a rk o p a şa b ile çık ıy o r.

V e b u g azete çık tığ ı za m a n sık ıy ö n etim k u m a n d a n ı h a k lı o la ra k ü â n ed ilm iş o lan sık ıy ö n etim i h ü sn ü id a re e d e re k b u n u n için ta tb ik ed ilecek m u a m eley i C u m h u riy e t S av cılığ ın a b ırak ıy o r. B u d a a y rıc a şa y a n ı ş ü k ra n d ır. Şu h a ld e d ış te h lik e için ilâ n e d il­ m iş o la n v e a n c a k bazı y e rle rd e s e y rü se fe r h ü rriy e tin i, bazı ş a r t­ la r a ltın d a v e s ır f m e m le k e tin m ü d a fa a sı b a k ım ın d a n ta tb ik e tm e k te d ir. S ay m K ö p rü lü a rk a d a şım ın , a rz e ttiğ im g ib i k ö k ü d ış a rd a o la n id e o lo jile r için, n a sıl bizim le b e ra b e r ise le r, s ık ı­ y ö n etim in ilâ n ın d a d a p a rtis in in b izim le b e ra b e r o ld u ğ u n u b u k ü rsü d e n sö ylesin ler. B u n u y ap m ad ı. B u b ak ım d an a rk a d a şla r, s ırf d ış te h lik e için v e h u d u tla rım ız ı y a la z la y a n te h lik e v e ih ­ tilâ l h a re k e tle ri iç in v e m e v zu u b a h so lan is y a n la r için v e m evzu u b a h is n o ta n ın m e v zu u o lan m ın tık a la r için ilâ n edilm iş o la n sık ıy ö n etim şim diye k a d a r o ld u ğ u ta rz d a v e iç işle rd e c u m h u ri­ y e t n o rm a l k a n u n la rın a b a k a ra k te m d id in i rica ediy o ru m . (S o l­ d an k â fi k â fi se sle ri).

D r. M a zılar G e rm e n (A ydın) — ... F u a t K ö p rü lü bizim d e­ diğim izi istiy o r. D iy o r ki: T e lk in le r e lb e tte v a rd ır, k o rk u tu c u ş e y le r o lm a k ta d ır. İs ta n b u l ta rik iy le m e m le k e te b irta k ım şe y je r g irm e k te d ir. A m m a b u n la ra m u k a b il a lın m a k ta o la n te d b irle r k â fi d eğ ild ir. D em ek k i sık ıy ö n etim iy i b irşey yap m ıy o r, k a ld ı­ rılm a lıd ır. N ih ay e t sözleri o ra y a v a rıy o r. H ad isele r v a rd ır, fen a m ik ro p la r g irm e k te d ir, d a h a sık ı te d b ir le r lâ zım d ır. Ş u n u d em ek istiy o ru m ki, h ü k ü m e t h a k lı o la ra k b u te d b iri alm ıştır, am m a sık ıy ö n etim ta m a m e n ta tb ik e d ilm e m ek ted ir. O n u n için te h lik e ­ li p ro p a g a n d a la r v e fik irle rin te lk in le ri d ev a m etm e k te d ir.

5 A ra lık 1946 C u m h u riy e t SIK IY Ö N E T İM İÇ İN M E C LİST E T A R T IŞM A L A R D e m o k ra tla rın ith a m ı: « H üküm et sık ıy ö n etim i İs ta n b u l’d a h a lk m itin g y a p m asın v e isted iğ i za m a n g az etele ri k a p a tsın d iy e is ­ tiyor.»

SIK IY Ö N E T İM A L T I AY D A H A U Z A T IL D I — D EM O K R A T. L A R M U H A L İF K A L D IL A R İs ta n b u l’d a y a y ıla n z a ra rlı fik irle re d a ir m eclisin g ö ste rd iğ i h a s ­ sa siy et...

G e n e ra l V eh b i — B a sm a gelince, b u n u n h a k k ın d a z a te n çok g ev ­ şe k d a v ra n ılm a k ta d ır. G evşek d iy o ru m , ç ü n k ü İs ta n b u l’d a çık an b ir çok g a z e te le r k a le m le rin d e n ç ık a n ın d o ğ ru v ey a iğ ri o ld u ğ u ­ n u te tk ik d a h i etm e d e n y azıp d u rm a k ta d ırla r. (S o ld a n «Doğru» se sle ri C H P ) H an g isi ü ze rin d e k u v v e tli b ir b a sk ı y a p ılm ıştır?

S iy asa l ed e b iy a tım ızd a «kökü d ışarda» dey im i ilk o la ra k k u lla n ılıy o rd u . B u k o n u şm a sın d a n çok k ısa b ir sü re s o n ra T i. c a re t B a k a n ı y a p ıla c a k o lan C em il S a it B a rla s’ın «kökü d ışarda» d ey im i s o n ra d a n çok y a y ıla c a k tı.

C em il S ait B a rla s’m B ü y ü k M illet M eclisi’n d e M a rk o p a şa’y a «K ökü d ışard a» ded iğ i h em en b ü tü n g a z etele rd e h a b e r o la ra k çıkm ıştı. B u d u ru m d a M a rk o p a şa’n ın ilk ç ık a c a k sa y ısın d a C e­ m il S a it B a rla s’a g e re k e n ce v ab ın v e rilm e si k a r a rı alındı. S a b a ­ h a ttin A li v e A ziz N esin, M a rk o p a şa’n m ü çü n cü sa y ısın d a (16 A ra ­ lık 1946), b irin c i sa y fa d a C em il S a it B a rla s’a c e v a p la rın ı y ay ım ­ la d ıla r. S a b a h a ttin A li’n in v e A ziz N esin ’in c e v a p la rım b u ra y a a k ta rıy o ru z : S a b a h a ttin A li’n in cevabı: A Y IP G eçen g ü n M illet M eclisinde b ir m ille tv e k ili «K ökü d ışrd a o la n M arkopaşa» d iy e b ir söz etti.

B u m illetv ek ili, n e y a z ık k i, b u s a tır la r ı y az an ın elin i sık a n v e ev in e g elen b ir ad a m d ır.

H a lb u k i b en b u m ille tv e k ilin in k ö k ü d ışa rd a o ld u ğ u n a sa h i­ d e n in a n a c a k olsam , e lin i sık m a k değil, s u ra tın a tü k ü rü rd ü m .

B u m ille tv e k ili h e rh a ld e b u s a tır la r ı y a z a n ın k ita p la rm ı o k u m u ştu r. B u n la rın içinde b u m e m le k e t v e b u m ille t en d işesin ­ d e n b a şk a b ir d u y g u y u a k s e ttire n , y a n i k ö k ü d ışa rd a o lan b ir te k s a tır g ö ste re b ilir m i?

B u m ille tv e k ili h e rh a ld e M a rk o p a şa’yı d a o k u m u ştu r. Y u r­ d u m u z u n d e rtle rin i, m illetim iz in k a y g ıla rım k â h acı k â h şa k ac ı b ir d ille ele a lm a k ta n b a ş k a b irşey y ap tığ ım ızı id d ia e d e b ilir v e b u n u is p a t için b ir te k s a tır g ö ste re b ilir m i?

V ata n ım ızın is tik lâ li ü ze rin e en k ü ç ü k b ir gölge düşm esin, is tik lâ l an lay ışım ız A ta tü rk ’ü n çizdiği y o ld a n a y rılm a sın d ed i­ ğim iz iç in m i k ö k ü m ü z d ışa rd a ?

B in b ir h ile li y o ld a n b ağ rım ıza so k u lu p bizi te k r a r y a rı m ü ste m le k e liğ e sü rü k le m e k istey e n sö m ü rü cü y ab a n cı se rm a y ey e k a rş ı u y a n ık b u lu n m a y ı isted iğ im iz için m i kök ü m ü z d ışa rd a ?

Y oksa şu v e y a b u y ab a n cı d ev letin , k e n d i p a rla m e n to v e g a ­ z e te le rin d e b ile şid d e tle te n k id ed ilen y an lış siy a se tin i bazı b a ş­ y a z a rla rım ız g ib i d a lk a v u k ç a övm ediğim iz için m i kök ü m ü z d ı. şa rd a ?

B u m ille tv e k ili p e k iy i b ilir k i, b u s a tır la r ın y a z a n s ırf k a le m in i v e k a n a a tla rın ı sa tm a d ığ ı için b irço k k a h ırla ra u ğ r a ­ m ış, o m ille tv e k ili g ib ile rin gö zü n d e n im e t sa y ıla n şe y le ri te p ­ m iştir.

K ö k ü b u to p ra k ta o la n la rın e n k u ts a l v e k aç ın ılm az g ö rev i o la n a s k e rlik h iz m e tin i b ile y ap m am ış b u lu n a n v e şim d i bazı a rk a d a ş la rın ın k e n d isin d e n d a h a ça b u k v e p a rla k m e v k ile re y ü k ­ se ld iğ in i g ö rü p iç i g id e n b u m ille tv e k ilin in k e n d in i g ö ste rm ek iç in d a h a te m iz b ir y o l seçm esi d o ğ ru olm az m ıy d ı?

S iy asi ih tira s la r b ir in sa n ı, b a ş k a la rın ın m u k a d d e sa tın a d il u z a ta c a k k a d a r m ı ile ri g ö tü rm e li?

A y ıp d eğ il m i?

M a rk o p a şa’n m a y n ı sayısın d a, a y n ı sa y fa d a A ziz N esin ’in, C em il S a it B a rla s’a ş u cev ab ı y a y ın la n m ıştı: T O PU N U Z U N K Ö K Ü N E K İB R İT SUYU — M illetv ek ili C em il S a it B a rla s’a p u lsu z m e k tu p — S ay ın d em ey e d ilim v a rm ıy o r san a. Y ab an cı id eo lo ji d iy e b ir g a rib e ic a t eylediniz. B ü tü n d ü n y a size p a b u ç la rıy la g üld ü . B u g ü n sa y en iz d e m a sk a ra y a d ö n en d em o k rasiy i, a c a b a b ey p e d e rin iz m i ic a t e tm işti?

Y ab an cı se rm ay ey e, k a p ıla n a r d ın a k a d a r aç a ra k , k u l k ö le o ldu n u z. B u n a k a rş ılık fik re v e ilm e g ü m rü k d u v a r la rı ç e k ti­ niz. B u m a rife tle rin iz y etişm iy o rm u ş gibi, şim d i de b ir kö k t u t ­ tu rm u şsu n u z : K ö k ü d ışa rd a , k ö k ü içerde, k ö k ü h a v a d a v e sîz le r gibi k ö k ü su d a ... Ç ok m u zip a d a m sın vesselâm , n e rd e n b u lu rs u n b u ac a ip lik le ri? Ş u k a le m i tu ta n elim , y e ry ü z ü n d e h iç b irşey y ap a m a m ış b ile

olsa, seçim d e sa n a oy v e rm e d iğ i iç in e n k u ts a l g ö rev in i y ap m ış sa y ılır.

N ed en bizim k ö k ü m ü z d ışa rd a ? B iz h ü r riy e tin y ü z ü n e çu l m u ö rttü k ? (* ) Biz, cebim izde f ir a r p a s a p o rtla rı v e sa h te n ü fu s k â ğ ıtla rı m ı ta şıy o ru z? C ü z d an larım ız d a y a b a n c ı b a n k a la rın h e ­ sa p d e fte rle ri m i v a r?

E lle rim m u tlu d u r C em il S a it B a rlas, sa n a oy v e rm e d ile r.

N ed en k ö k ü m ü z d ışa rd a ? T a p u la rı k a rım ız ın ü z e rin e y a p ıl, m ış a p a rtm a n la rım ız m ı v a r ? Biz b u m illete, u şa k la rım ız la , d a l­ k av u k lu k la rım ız la , m e tre sle rim iz le m i bağ lıy ız? Biz b u v a ta n a , a p a r tm a n la r ım ız ın o tu rd u ğ u to p ra k p a rç a sıy la m ı bağlıy ız?

E lle rim m u tlu C em il S a it B a rlas, s a n a oy v e rm e d ile r.

Biz ö rn eğ in i çok görd ü ğ ü m ü z, h e rg ü n k u la ğ ım ız a b ir h a b e ri u ç u ru la n , d ay a k , yağm a, ta la n , ölüm , z in d a n v e sü rg ü n b a h a sın a d a olsa, m ille tin ç ık a rm a o la n g e rç e k le ri söyleyeceğiz. B u n u n için m i k ö k ü m ü z d ışa rd a ?

E lle rim h u z u r içinde, sa n a o y v e rm e d ile r C em il S a it B a rlas!

Y asa m a d o k u n m a zlığ ın ın a rk a s ın a gizlenip, size ta ş atm a d ığ ı­ m ız h a ld e ü zerim ize sıç ra tm a k isted iğ in iz iftira la rın ız b o şu n a d ır.

M illet, v erd iğ in iz a fy o n la ra k a rş ı b ağ ışık lık k az an d ı, y u tm u y o r a rtık !

B izim n e y a sa m a doku n u lm azlığ ım ız, h a tta sâ y en iz d e n e de y asal d o k u n u lm azlığ ım ız v a r. B ü tü n g a y re tle rin iz e rağ m e n , m il­ le t, k ö k ü ç ü rü k o la n la rı da, k ö k ü k u r tlu o la n la rı da, köksü z o la n , la r ı d a b iliy o r.

E lle rim r a h a ttır C em il S a it B a rlas, sa n a oy v e rm e d ile r!

V ata n , m ille t, n a m u s gibi k u ts a l k elim e lerin , a n la m la rıy la değil, y aln ız sö zleriy le m illeti, en d u y a rlı y e rin d e n av la m a k is­ teğ iy le, k e se le rin e v e ç ık a rla rın a k ö le y a p m a k iste y e n v e bize k ö k ü d ış a rd a d iy e n le rin k ö k le ri k u ru su n , to p u n u z u n k ö k ü n e k ib r it su y u !

E lle rim m u tlu ...

E lle rim ... Y a se n C em il S a it B a rla s?

B u ik i y a z ın ın y a y ın la n d ığ ı M a rk o p aşa’n ın d ö rd ü n cü sa y ı­ sın ın çık tığ ı 16 A ra lık 1946 g ü n ü sab ah ı, sa a t b e şte S a b a h a ttin (*) Bu sözle Nihat Erim anlatılmak isteniyor. CHP hükümetinin sözcüsü Nihat Erim o günlerde hürriyeti şalla örtmek gerektiğini söy­ lemişti.

Ali vı* A/.lz N esin tu tu k la n m ışla r, y irm i g ü n İs ta n b u l E m n iy et M ü d ü rlü ğ ü n d e a y rı a y r ı h ü c re le rd e b ıra k ıld ık ta n so n ra sa lıv e ­ rilm işlerd i.

M a rk o p a şa’d ak i b ü tü n y a z ıla r, S a b a h a ttin A li v e Aziz N e. sin ’in a ld ık la rı k a r a r la im zasız çık ard ı. B u ik i yazı da im zasızdı.

Aziz N esin «T opunuzun k ö k ü n e k ib r it suyu» b aşlık lı y azısın ın h e d e fin in C em il S a it B a rla s old u ğ u açıkça b elliy k en , b u y azıd a « h ü k ü m e tin m a n ev î şa h siy etin e h a k a re t» suçu old u ğ u ile ri s ü r ü ­ le re k M a rk o p aşa a ley h in e b asın savcısı H icabi D inç d âv a açm ış­ tı. M a rk o p a şa’n m h em sahibi, h em d e so ru m lu y ö n etm en i o la­ r a k — k e n d i isteği v e listelem esiyle— S a b a h a ttin A li gözü k ü y o r, du. O d ö n em d ek i b a sın k a n u n u n a göre, suç g ö rü len y a z ıla rd a n ö tü rü , h em g az eten in sa h ib i, h e m so ru m lu y ö n etm en i, h em de y az ın ın y a z a n ce za la n d ırılırd ı. S a b a h a ttin A li v e A ziz N esin, ik isi b ird e n tu tu k la n m a s ın la r diye, b iri tu tu k la n ırsa , M ark o p aşaşa ’n m y a y ın ı y in e s ü rsü n diye, S a b a h a ttin A li, A ziz N esin ’in «T o p un u zu n K ö k ü n e K ib rit S uyu» b a şlık lı y azısın ı ü ze rin e aldı, k en d i y az d ığ ın ı söyledi. B u y a z ıd a n ö tü rü , üç ay h ap isle ceza­ la n d ırıld ı. D a h a so n ra A ziz N esin de b aşk a y a z ıd a n tu tu k la n d ı.

S a b a h a ttin A li, Ü sk ü d a r P a şa k a p ısı C ezaevinde, sın ır d ışın a ad a m k a ç ırm a k ta n sa n ık B u lg a rista n göçm eni B e rb e r H aşan a d ın d a b iriy le ta n ıştı. B u b e rb e r H aşan, S a b a h a ttin A li’y i d ışarda A li E rte k in a d ın d a b ir sa b ık a lıy la ta n ıştırd ı. İşte S a b a h a ttin A li’yi, y u r t d ışın a k a ç ırm a k v a ’diyle sın ırd a ö ld ü re n b u A li E r. te k in ’dir. «K ökü dışard a» ta rtışm a sın ın d o ğ u rd u ğ u o la y lar, b ü ­ y ü k b ir y a z a rın ö lü m ü n e g id en y o lu açm ıştı.

1950’d e ik tid a r değişm işti. 27 y ıllık te k p a r ti ik tid a rın ı e lin ­ de tu ta n C H P d ev rilm iş, D P ik tid a ra gelm işti. Ç ok p a rtili düzen d eğ işik liğ in in ilk B ü y ü k M illet M eclisi to p lan m ış, m ille tv e k ille ri y em in etm iş, h ü k ü m e t k u ru lm u ş, b a şb a k a n o lan A d n an M ende­ re s h ü k ü m e t p ro g ra m ın ı o k u y o rd u . B a şb ak a n o la ra k y a p tığ ı d a­ h a ilk k o n u şm a d a A d n a n M e n d eres m izah g a z e te le rin e s a ld ırı­ yo rd u . B u sa ld ırın ın hedefi, g azete söy len m em ek le b irlik te , Aziz N esin ’in o s ıra çık ard ığ ı m izah gazetesiydi; ç ü n k ü siy asal g ü l­ m ece y a p a n te k gü lm ece g azetesi oydu. B a şb a k a n M e n d eres’in o k o n u şm a sın d a n g ülm ece g az etele riy le ilg ili b ö lü m ü n ü s u n u ­ yoru z:

D önem : 9

C ilt: 1

ÜÇÜNCÜ BİRLEŞİM 29.V. 1950 Pazartesi İstanbul m illetvek ili A dnan M enderes’in kurduğu

hüküm etin

programı.

S ayfa: 30 A dnan M enderes — ............

M uhterem arkadaşlar; B ir az yukarda m illete m alolm uş inkılâplarım ızın korunm a, sından bahsetm iştik. Bu konuda bilhassa üzerinde duracağım ız m esele m em leketi içinden yık ıcı aşırı sol cereyanları kökünden tem izlem ek için icabeden kanunî tedbirleri alm aktır.

(Soldan alkışlar) İrticai v e ırkçılık gibi ayrıcı cereyanları vasıta olarak kullanan v e çok defa kendisini bu m askeler altında gizleyen aşı­ rı solcu hareketlere karşı gereken bütün tedbirleri alm akta asla tereddüt etm iyeceğiz. Biz bugünün şartla n içinde a şın sol cerey a n la n fikir v e vicdan h ürriyeti m evzuunda m ütalâa etm ek gafletinde bulunm ıyacağız. (Soldan bravo sesleri) Bugün aşırı sol cereyanlara m ensup olanların, m ücerret bir fikir v e kanaat sahibi olm aktan ziyade, y ık ıcı cereyanların aletleri olduklarına şüphem iz yoktur. Fikir v e vicdan h ürriyeti perdesi altında bütün hürriyetleri kan v e ateşle yoketm ekten başka bir m aksat g ü t­ m eyen bu a ja n la n adalet pençesine çarptırmak için icap eden k ısta sla n vuzuh v e k atiyetle tesbit etm ek zaruretine inanıyoruz.

(A lkışlar) A ncak bu suretledir ki, m izah v ey a siyasi tenkid kis. vesi altında ayakta tutulm ak isten ilen v e hakikatte düpedüz a şı­ rı sol cereyanların eseri olan neşriyatm tahribatından m em le­ keti korumak kabil olabilecektir. İrticai tahrike asla m üsaade etm em ekle beraber din v e v ic­ dan hürriyetlerinin icaplarına riayet edeceğiz. H akiki layik liğin m anasını biz b öyle anlam aktayız.

C u m h u riy e t dönem in d e ik tid a rın g ülm eceye k a rş ı b ask ısın ı g ö steren d a h a p ek ço k b e lg e le r v a rd ır. Ş im d i su n d u ğ u m u z « C u m h u riy et D önem inde T ü rk M izahı» n m d üzyazı b ö lü m ü n d e n so n ra y a y ın la m a y ı ta sarla d ığ ım ız, C um . h u riy e t D ö n em inde T ü rk M izahı’n ın ikinci cildi o lan ta şla m a b ö lü m ü n d e de, gülm ece ü ze rin e a ra ştırm am ızın , y e r d arlığ ı n e ­ d en iy le b u k ita b a g irem em iş o lan b ö lü m le rin i de vereceğiz.

HÜSEYİN RAHMİ GÜRPINAR ( 1864 - 1944 )

İsta n b u l’da, A y azp aşa’d a doğdu. (17 A ğustos 1864) B abası, H ü n k â r y a v e rliğ in d e b u lu n m u ş, E rz u ru m M evki k o m u ta n ıy k e n ölm üş M eh m et S ait P a ş a ’dır. H ü sey in R a h m i d ö rtb u ç u k y aşın , d ay k en , a n n e sin in ölüm ü, b a b a sın m ik in ci k ez ev len m e si ü ze ri­ ne, b ü y ü k a n n e sin in A k sa ra y ’d a k i evinde, te y ze sin in v e k o m şu k a d ın la rın a ra sın d a b ü y ü m ü ştü r. Ç elim siz b ir çocuktu. İ lk g it­ tiğ i m a h a lle o k u lu n d a , h o casın ın s u ra tın a su sık tığ ı için d a y a k k o rk u s u y la o k u ld a n kaçm ış; z o rla n ın ca da, o k u la g id iy o ru m d iy e ev d en ç ık a ra k ça n ta sın ı b ir d u v a r y ık ın tısın ın k o v u ğ u n a sa k la ­ d ık ta n so n ra, S ü tçü b o sta n ı, C inci m e y d an ı, L an g a, S a m a ty a d e­ m ey ip s e rs e ri dolaşm ış, so n u n d a y a k a la n ın c a , H ır k a J Ş e r if te k i b ü y ü k te y ze sin in e v in e kaçm ış. E n işte si o n u «M ahrec-i A klâm » a d lı o k u la y a z d ırm ıştır. B u o k u l d a k ap a n ın c a, ta r ih ö ğ retm en i A b d u rra h m a n Ş e re f çok beğ en d iğ i o n d ö rt y a şın d a k i H ü sey in R ah m i’yi, m ü d ü rü b u lu n d u ğ u M ü lk iy e M e k teb i’n e (S iy a sal B ilg ile r O k u lu ) alm ıştır. B u o k u lu b itirin c e , M e şru tiy e t’in ilâ n ın a d e k (1908) m e m u rlu k y a p tı. M e şru tiy e t’le b ir lik te gazeteciliğ e b a ş­ ladı. O k ısa m e m u rlu k y ılla rı, so n ra d a ik i dönem K ü ta h y a MİL le tv ek illiğ i (1935-1943) d ışında, y a şa m ın ı k a le m iy le kazan d ı.

D ah a o n ik i y a şın d a y k e n G ü lb a h a r H an ım ad lı b ir o y u n y a z ­ dı. B u o y u n y a y ın la n m a d ı. Y a y ın la n a n ilk yazısı, C e rid e -i H av a­ dis g az etesin d e ç ık a n « İstan b u l’d a b ir F re n k » tir. (1887) O za. m a n b u y az ıy ı o k u y an B e şir F u a t: — B u ç o c u k ta e sp ri k o m ik v a r, d ik k a t edin! dem işti.

1901’d e A la fra n g a a d lı ro m a m İk d a m g azetesin d e te frik a e d i­ lirk e n , için d e geçen «haşerat» sö zü n ü n h a fiy e le ri (m u h b irle ri) d ü şü n d ü rd ü ğ ü y a rg ısın a v a rıla ra k , ro m a n ın y a y ın la n m a sın ın s a n sü rc e y asak! anm ası ü z e rin e H ü sey in R a h m i M e şru tiy e t’in ilâ n ın a d ek su sm u ştu r.

M e şru tiy e t’in ilâ n ıy la b irlik te , 24 T em m u z 1908’d e ilk sayısı

ç ık a n «Boşboğaz ile G üllâbi» ad lı h a fta d a ik i k ez çık an b ir m izah d erg isi y a y ın la r. A h m et R asim ve k ita p ç ı İb ra h im H ilm i (Ç ığıra ç a n ) ’la b irlik te ç ık a rd ık la rı Boşboğaz m a h k em e y e v e rilir. Ber a e t ed er. A m a a n c a k 36 say ı sü re b ile n Boşboğaz k a p a tılır. İk d a m G azetesin d e te frik a e d ilirk e n y a rım k a la n A la fra n g a ad lı ro m an ın ı, b u kez Ş ıpsevdi a d ıy la S a b a h g az etesin d e te frik a e ttird i. Ü n len m esin i sa ğ la y a n ilk ro m a n ı « Ş ık stır. A h m et M ith at E fe n d i’y e p o sta y la g ö n d erd iğ i b u ro m an , T ercü m an -ı H a k ik a t’te te fr ik a ed ildi. (1888) O ta rih te n b a ş la y a ra k A h m et M ith at E fen , d i’n in g azetesi T e rc ü m a n -ı H a k ik a t’te, so n ra da İk d a m g azetesin ­ de (1894) çalışm ay a başladı. A rd a rd a ro m a n la rı te fr ik a ed ildi, h ik â y e le ri y ay ın lan d ı. D ah a so n ra la rı e s e rle ri S abah, V ak it, Z a ­ m an , C u m h u riy e t, S o n p o sta g az etele rin d e y ay ın lan d ı.

1912’d e H e y b e lia d a’y a ta şın d ı. B ir sü re so n ra o rd a y a p tırd ığ ı k ö şk e y e rle şe re k , y aşlı yengesi, y en g e sin in kızı, çok sevdiği ço­ cu k lu k a rk a d a şı em ek li alb ay H u lû si B e y ’le y aşam ın ı sü rd ü rd ü .

H iç evlenm edi.

1924 y ılın d a S on T e lg ra f g azetesin d e te fr ik a ed ilen «Ben D e. li m iyim ?» ad lı ro m an ı, a h lâ k bozucu old u ğ u n e d e n iy le k o v u ş tu r­ m a y a u ğ rad ı, H ü sey in R a h m i’y le b irlik te g az eten in so ru m lu y ö ­ n e tm e n i F ev zi L ü tfi K arao sm an o ğ lu m a h k e m e y e v e rild ile rse de, d âv â b e ra e tle sonuçlandı.

Y aşa m ın ın son o tu z b ir y ılın ı H e y b e lia d a’da, te p e d e k i köş­ k ü n d e g eç ird i v e o rd a öldü. (8 M a rt 1944) H ey b e lia d a m e z a r­ lığ ın a göm üldü.

40 ro m an , 2 oyun, 7 hik ây e, 2 ta rtışm a , 6 çe v iri k ita b ı v a rd ır.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

C E N A P S A H A B ET T İN D İY O R K İ: B ir k ita p m e ra k lısı b a n a sorsa: — K ü tü p h a n e m d e H ü sey in R a h m i’n in e s e rle rin i n e re y e ko. yayım ?

D erim ki: — K a n t’ın ve D esc arte s’in, h a tta y a n ın a değil, y e rin e !... Z ira için d e y aşay acağ ım âlem i b a n a o n la rd a n iy i ö ğ retir.

Ve ilâ v e ed erim : — O n la rın y e rin e d e S c h o p e n h a v e r’in y an m a. Ç ü n k ü m ezi­ y e tle rd e n ziy ad e m etaib i (k u s u rla rı) se re r; ü sta d ın say ab ilece­ ğim iz y ü zlerce h ik â y e le ri a ra sın d a b ir ta n e si o lsu n güzel in sa n i­ yet n ü m u n esi olm ak ü ze re gösterilem ez. K a h ra m a n la rın ın e lb i­ sesini v e d erisin i d eler, b ü tü n gizli p ü rü z le rin i o rta y a ç ık arır. a l i c a n ip y ö n t e m d iy o r k î : İ s ta n b u l’u n m a h a lle h a y a tın ı, m a h a lle k a d ın la rın ın j isini H ü sey in R ahm i B ey a y a rın d a b u g ü n e k a d a r h iç b ir çizm em iştir. A h m et R asim B e y ’le H ü sey in R a h m i B ey, tım ızd a b iri m a k ale le riy le, b iri h ik â y e le riy le İs ta n b u l’u n h a y a tın ı te sb it etm işlerd ir.

psikolo. ro m an cı e d e b iy a­ ren k ve

İBRAHİM ALÂETT1N GÖVSA DİYOR Kİ: K o n u la rı k im i za m a n ro m a n tik , am a y azışı ta m a m iy le r e a ­ listtir. H ay atım ızın , h ele İs ta n b u l h a y a tın ın b e lirli d e v irle rin d e ­ ki p ek ço k e v re le rin i b ü tü n çıp lak lığ ıy la , çok k ez gülünç, b azan de h a z in o la ra k y a z ıla rın d a b u lu ru z. İSMET İNÖNÜ DİYOR Kİ: H ü sey in R a h m i’n in cin, p e r i h ik â y e le rin i k o n u o la ra k a la n ve b u n la rın b o şlu ğ u n u sa n a tla b e lirte n e s e rle ri y ılla rc a sev ile sevile o k u n m u ştu r; b u e s e rle r b â tıl in a n ışla rı y ık m a k , h a lk ın zih n in i b u g ü n k ü d ev rim e h a z ırla m a k y ö n ü n d e g e rç e k te n y a ra rlı o lm u ştu r.

— R efik A hm et S even gil’in H üseyin R ahm i Gürpınar kitabından — REFİK AHMET SEVENGIL ANLATIYOR: S a h te b ir a risto k ra sin in ö zen tisiy le ta k lit b ir h a y a t sü rü le n o d ö n em d e H üseyin R a h m i’yi «H alk y az arıd ır» d iy e h o r g ö rm ek istem işlerd i; b u sa n a t h a lk h ü k ü m e tin in k u ru lu ş u n d a n so n ra b ir y a z a r için en b ü y ü k şe re f sa y ılm a lıd ır. H ü sey in R ahm i, o şe re fi b u d â v â n ın o rta y a ç ık m asın d an önce kazandı. ( ) Ç o cu k lu ğ u esk i İsta n b u l h a n ım la rı a ra sın d a geçm iş; a ra d a k i y a rım y ü z y ıld a n epeyce çok za m a n a ra ğ m e n o h a y a tın e tk ile rin i je stle rin d e k u v v e tle k o ru y o r; g ü n görm üş, geleneğe bağlı, k ib a r b ir İsta n b u l h an ım efen d isi g ibi çoğu kez e lle rin i y a d iz le rin in

ü stü n d e , y a g ö ğ sü n ü n ü stü n d e k a v u ş tu ra r a k o tu ru r, g ü le rk e n p a r m a k la n b irb irin e b itişip güzel b ir sip e r h a lin e g elen b ir eliy le aözını ö rte r; k a h k a h a la rı k ü çük, sessiz v e k ib a rd ır; d u d a k la rın d a sö n e n g ü lm esi b ir sü re de g ö zlerin d e sü re r.

K a d ın la r a ra sın d a geçen ço cu k lu k y aşa m ın d a n k a la n b aşk a b ir an ı d a şu: Ç ok iyi te n te n e ö rer, y a s tık işler, beyaz işi y a p a r .

H ey b e lia d a ’d ak i k ö şk ü n ü z iy a re t e d e n le r ü s ta d ın b u tü r lü e s e r­ le rin i d e g ö re re k z e v k d u y a rla r.

B ir a ra lık h afifçe h astalan m ış, h e k im le r o g ü n le rd e çokça y o ru ld u ğ u n u sö y le y erek b ir sü rm e n a j ih tim a li k a rşıs ın d a b ir za. m a n o k u y u p y az m a sın ı y a s a k etm işlerd i. H a b e r alın ca k a lk ıp zi­ y a re tin e g ittim ; a rk a sın d a ev elbisesi, b a şın d a d a y ü n d e n ö rm e b ir ta k k e v a rd ı; g ö zlerim in b u ta k k e y e g ittiğ in i f a r k e tm e k te g e­ cik m ed i.

— Z ih n im i m eşg u l etm ey ecek iş ara d ım , k e m ik tığ ald ırd ım , b u ta k k e y i ö rd ü m , dedi, y aln ız e l h a re k e tiy le oluyor. B ir ta n e si ik i g ü n d e çık ıyor. D ö rt g ü n d ü r b u işle u ğ raşıy o ru m . B a şım d ak in d e n b a şk a b ir ta n e d e y u k a rd a v a r, onu d a size h ed iy e edeyim !

G ü lere k , z ıp la y a ra k , h afif, neşeli, genç b ir e d a ile o d ad an çık tı, m e rd iv e n le ri tırm a n d ı, elin d e k ırm ız ı m a v i ik i r e n k y ü n d en ö rü lm ü ş b ir ta k k e y le d öndü: — E lceğizim le y ap tım ! d iy e re k uzattı.

S o n ra: — R ica ed erim , k en d in iz giyiniz; h a y a tta k a rşıla ştığ ın ız t ü r ­ lü fe lâ k e tle r y etişm ezm iş g ib i b ir de b e n size k ü lâ h g iy d irm iş olm ay ay ım ! dedi. Ş im d iy e d e k hiç ev len m e m iştir. B irg ü n sebebini so rd u ğ u m za m a n önce sıkıldı. Ç o c u k lu ğ u n d a a r a la r ın d a b ü y ü d ü ğ ü esk i îs. ta n b u l h a n ım la rın d a n ö ğ ren ilm iş b ir u ta n g a ç lık ed a sıy la k ız ard ı, s o n ra g alib a so ru y u cevapsız b ıra k m ış o lm a m a k için g ü lü m led i: — Y attığ ım o d ad a b a şk a n efes istem em , sin irle n irim ; b u n u n iç in d ir k i m is a firlik te k a la m a m ... dedi.

S o n ra b iraz d a h a açıldı: — E fen d im , y a z a rla rd a n k im ev le n d iy se y a ra m a z o lm u ştu r.

E rn e st R ö n an d a b ek â rm ış, k en d isin e n ed e n in i so rm u şla r, « in ­ sa n la r ik iy e a y rılır; b ir bö lü ğ ü b ey n iy le, b ir bö lü ğ ü de b ed e n iy le çalışır. B en b irin c ilerd e n im .» ce v ab ın ı v e rm iş... dedi, u z u n u zu n güldü.

P e k g ençken, T e rc ü m a n -ı H a k ik a t g azetesin d e y a z a r o la ra k çalıştığ ı s ıra la rd a b ir a ra lık g a z e te n in sa h ib i v e o za m a n ın b ü y ü k o to rite si A h m e t M ith at, k ız ın ı H ü sey in R a h m i’y e v e rm e k istem iş,

genç y a z a rım alıp B eykoz’d a k i ç iftliğ in e de g ö tü rm ü ş, aile a r a ­ sın a a lm a y a k alk m ıştı. A h m e t M ith a t’ın p e k iy i y e tiştirilm e k te olan, afif, d eğ e rli v e fa z ile tli b ir kızı v a rd ı; a m a H ü sey in R a h m i esasta e v len m e k n iy e tin d e o lm ad ığ ı iç in A h m e t M ith a t’ın te k ­ lifin i n e z a k e tle v e ö zü r d ile y e re k sa v u ştu rd u . ( .......... ) Ü sta d ın y ü z ü n d e k i asil k ırış ık lık la rı d aim a b ir genç kız u ta n , g açlığ ıy la sü slü g ö rd ü m v e k im i e s e rle rin d e k i o g erç ek h a y a t sa h n e le rin i n asıl te sb it ed e b ild iğ in e çok kez h a y re t ettim .

D o stlu k e ttiğ i k im se le r azdır, a m a d o stla rın a k a rş ı v efası çok tu r. E lli y ıl a rk a d a şlık e ttiğ i k en d isi g ibi b e k â r em ek li alb ay H u lû si B ey ’in, H ü sey in R a h m i’y e v e H ü sey in R a h m i’n in on a gös­ te rd iğ i d o stlu k v e b a ğ lılık y irm in c i y ü zy ılın a h b a p lık la rı a r a ­ sın d a eşin e T aşlanılm ayacak b ir v efa v e f e ra g a t şa h e se ri sa y ıl­ m a lıd ır. ( ...........) E m ekli a lb a y H u lû si B e y ’i b en im g ibi h e rk e s sev er, sa y a r v e b eğ en ird i; am a o b e n d e n v e h e rk e s te n önce H ü sey in R a h m i’n in H u lû si B e y ’idir. Y a rım y ü z y ıld a n çok s ü re n b ir a r k a ­ d a şlık la b irb irle rin e b a ğ la n a n b u e n tem iz, en iy i ik i in s a n b ir evd e o tu ru rla r, b ir ev d e y a ş a rla r, b ir ev d e y iy ip iç e rle r v e ro m a n , cı y az ıh a n esin in b a şın a geçip e s e rle rin i y a z a rk e n , a rk a d a şı sa lo ­ n u n b ir k ö şe sin d ek i k a n a p e n in ü s tü n d e o tu ru p k ita p o k u rd u . İk isi d e h iç ev len m e m işlerd ir. G e n ç lik le rin d e b ir lik te gezip to zm u şlar; o lg u n lu k v e y a şlılık ç a ğ la rın ı .b irlik te g eç ird iler. ( ........... ) Y az arın y a z ıla rın ı g azetelere, k ita p ç ıla ra a lb a y H u ­ lûsi B ey g e tirir, p a z a rlık ta h a z ır b u lu n u r, çok kez p a z a rlığ ı o y a p a rd ı; h e r za m a n p a ra y ı alm ay a o gelir, m a k b u z la rı o im z a ­ lard ı.

— R efik A hm et S even gil’in (H üseyin R ahm i Gürpınar) adlı kitabından — M U STA FA NİHAT ÖZÖN DİYOR Kİ: T a sv ir v e h ik â y e e ttiğ i y e rle rd e d e v rin in g en el y azış t a r ­ z ın d an h iç d e a y rılm ış görülm ez. F a k a t asıl özelliği, şa h ısla rım k o n u ştu rd u ğ u b ö lü m lerd ir. İs ta n b u l T ü rk ç esin i b ü tü n ö zlü ğ ü v e özelliğiyle o n d a n k u v v e tli, o n d a n ca n lı o la ra k kim se k u lla n m ış d eğ ild ir. H ü sey in R a h m i’n in b u y a n ı h e r zam an in c ele n m e si ge. re k e n b ir d eğ e rd ir. Y azarı, b irço k m e slek a rk a d a ş la rın ın u n u tu l­ m ak, an ılm a m a k g ib i u ğ ra d ık la rı te h lik e d e n k u r ta r a c a k o la n v e ed e b iy a t ta rih im iz d e k i y e rin i sağlam ış b u lu n a n da b u özellikle rid ir.

A BD Ü LH A K HÂMİT DİYOR Kİ: H ü sey in R a h m i’yle, H em ed an îzad e A li N aci (K a ra c a n ) ve Ş a h a b e ttin S ü ley m a n a ra sın d a çok şid d e tli ta rtış m a la r geçtiğ i ve H ü sey in R a h m i’n in a ğ ır sa ld ırıla ra u ğ rad ığ ı o g ü n le rd e V iy a n a ’d a b u lu n a n A b d ü lh a k H âm it, d u y d u ğ u ü z ü n tü y le H ü sey in R ahm i’y i s a v u n a n «Ihkak-i istih k ak » (H a k k e ttiğ i şey i h a k k ı o la ra k alm a k ) b a şlık lı on d ö rtlü k te n k u r u lu b ir şiir yazm ış, b u n u S ü ­ le y m a n N azif a ra c ılığ ıy la H ü sey in R a h m i’y e gönd erm işti.

Bu şiird e n ü ç d ö rtlü ğ ü ö rn e k o la ra k su n u y o ru z: Ey hikâyet-nüvis-i bı mânend, Hüseyin Rahmi-i hakikatgû!

Sen iken Türklerin Emil Zola'sı Ne demek kaale almamak üdeba?

Gâh gâh âmiyane olsa bile.

Sözlerin bence aynı felsefedir.

Nazm-ı mensurun ey musavvir-i şi'r.

Olmaz erbab elinde mahv ü heba.

Ben eminim ve sen de mutmain ol.

Sökecek öyle bir şafak ki yarın, Senin ey vâiz-i hayâ ü edeb, Olacak nâmın ebleg-i üdeba.

AHMET HAMDI TA N PIN A R YAZIYOR: T ü rk ro m a n ın d a h a k ik i k o n u şm a H ü sey in R a h m i’y le b aşlar.

O n d a h e r cins ad a m v e h e r cins k o n u şm a v a rd ır. H ü sey in R a h ­ m i’n in b ü y ü k k u v v e ti in sa n y a ra tm a s ın ı bilm esid ir. K a h ra m a n la ­ rı, k ita b ın o rta sın d a ta b ii m u h itle rin d e y m iş g ibi y a ş a rla r. B iraz fa z la saçılır, d ö k ü lü rle r! A m a y a ş a rla r! O, h a lk ım ız ı v e h a y a tım ı­ zı ta n ıy a n y a z a rla rd a n d ır. A m a asıl ed e b iy a tım ıza so k ak o n u n la g irm iştir.

H ü sey in R a h m i’n in m izah ı b ira z psik o lo jiy le b irlik te y ü rü se y di in sa n la rı b iraz b ire y v e ta lih o la ra k g ö rsey d i n e k a d a r iyi olu rd u . O za m a n k ita p la rın ı d o ld u ra n v e çoğu g e rç e k te n lezzetli o lan o k o n u şm a la r y aln ızc a g e rç e k te n y a k a la n m ış k ü ç ü k çizgiler ve o n la rın a b a rtm a y a k aç an o rk e stra sy o n u o la ra k k alm azlard ı.

O zam an h erk e s k e n d i ta lih in in hissiyle y a şan m ış b ir y aşam ın te crü b esi için d en ve o n u n k en d i ağ z ın d a k alm ış ta d ıy la k o n u şa ­ cağı için, k ita p la rın ın so n u n a k o y d u ğ u o felse fî m ü lâ h a z a la r, o soy u t d ü şü n c ele r b u e s e rle ri boş y e re ağ ırlaştırm a zd ı.

H ü sey in R a h m i b u eksiği y a ş a m a sev g isiy le g id e rir. B ire y o la ra k p ek az k im sey i seven, te sa d ü f e ttiğ i h e r yüz, h e r k a r a k te r k a rşıs ın d a b u k a d a r soğuk b ir gözlem ci o lan b u y a z a r bizzat y a ­ şam ın k a rşıs ın d a n e k a d a r sıc ak tır. ( ............) M izah m e sle k o lm a m a k ş a rtıy la güzeld ir. O n u h e rşe y in y e rin e k o y d u ğ u m u z za m a n e v re n m ü steh ç en b ir sırıtm a d a n b aşk a b işey değildir, in sa n ın b u g ü n g ib i d ü n de y aln ızc a g ü le­ bilm esi iç in b u d ala olm ası g e re k ir. H ü sey in R a h m i b ir y e rd e k o. m iği d u rd u rm a sın ı b ild iğ i için g ü zeld ir. B u n u b az en sa n k i f a r ­ k ın d a o lm ak sızın y a p a r. ( ............ ) O za m a n se v m ek v e ac ım a k d e ­ diğim iz m u cizeli d ü n y a y a gireriz.

— 1 N isan 1944 günlü U lus gazetesinde «Roman v e rom ancıya dair notlar» adlı yazısından. — HÜSAM ETTİN BOZOK YAZIYOR: T a z a r, b ü tü n h a y a tı boyunca, ş e h rin ve şe h irlin in san atçısı o la ra k k alm ış gibidir. R o m an ları, İs ta n b u l’u n esk i k a le d u v a rla ­ rın ı aşam am ıştır. E n geniş c o ğ ra fy a çerçevesi, doğ u d a Y ak acık v e b a tıd a Y eşilköy’dü r. B u ik i n o k ta a ra sın d a v e B oğaz’m ik i k ıy ısın a y ap ışm ış d a r ş e rit için d e İsta n b u l, T an z im a t v e E d eb iy a t-ı C ed id e ro m a n ın d a o ld u ğ u gibi H ü sey in R a h m i’de de k a p a lı b ir b ü tü n o la ra k k alm ıştır.

A n cak b u ra d a p ek fa r k lı b ir n o k ta görü y o ru z. H ü sey in R a h ­ m i, y aşad ığ ı g ü n le rin bazı y a z a rla rı gibi köy d ey in ce g ü llü k g ü ­ lis ta n lık b ir ce n n e t köşesi a n la m a m a k ta d ır. S ıra sı d ü şü p d e y o lu kö y e d o ğ ru u zanınca, y ü z y ılla rc a se fa le t v e d a rlık içind e k ıv ­ ra n a n T ü rk k ö y ü n ü n — an a m eselele rin i olm asa bile— h a z in v e y ü re k le r p a ra la y ıc ı g ö rü n ü şü n ü gözden k a ç ırm a y a c a k k a d a r a n ­ la y ışlıd ır.

— Y editepe D ergisi, 19 A ğustos 1964 — İLH A N TARUS YAZIYOR: H ü sey in R a h m i’n in ro m a n la rın d a g ö rd ü ğ ü m ü z geniş yaşam alan ı, çeşitli v e k a la b a lık k işilik le r, o la y la r b ir y an a , b ü y ü k y a ­ z a rın b itü r lü d e rle n ip to p a rla n ıp İsta n b u l d ışına çık am ad ığ ın ı görü rü z. İsta n b u l dışı, hem en Ü sk ü d a r’d an itib a re n , b ir k a ra n lık d ü n y ad ır. Y azar, an cak zo rd a k a ld ık ç a ve y a b a n g ere çle re g e­ re k sin m e d u y d u k ça, o da y a rı ko m ik b ir geçit, y a n m a sk arac a b ir m o tif u ğ ru n a , m e m le k etin ö teki y a n la rın a göz a ta r. A ta r ya, o ra la rd a seçebildiği, göreb ild iğ i h ele alıp g etireb ild iğ i h iç b ir

şey y o k tu r. B e n ze tm e ra h m e tlin in r u h u n u n e k a d a r in c ite c e k de o lsa şu n u sö y lem ek g e re k ir k i H ü sey in R ahm i, an c ak K arag ö z’ü n d u y d u ğ u ih tiy a ç v e zo ru n lu ğ a b en z er e tk ile rle b a ş k e n t d ışına u za n m ıştır. Y a d a b u n a b e n z e r b işey ...

B u n la rı e lb e t o b ü y ü k y a z a rı k ü ç ü ltm e k g ibi b ir e re k ile y azm ıy o ru m . T am te rsin e , o n u n g örm ediği h iç b ir m o tife y a k la ş, m ad iğ im , b u n d a n tır ım tırım k a ç tığ ın ı b e lirtm e k istiy o ru m .

— Y editepe, 19 A ğustos 1964 — A V N Î ÎN S E L ’D EN A N IL A R : Y azd ığ ı m uazzam v e hepsi b ir e r şa h e se r o la n ro m a n la rın a b a k a r a k k en d isin i, iriy a rı, atak , k e lim e n in ta m a n la m ıy la «bıç­ kın» b ir in sa n ta h m in ed erd im . A m a u fa k te fe k , n e rd e y se lilip u tie n b ir v ü c u tla k a rşıla ştığ ım za m a n ş a şk ın lık la r iç in d e k ald ım .

O b u n u n fa rk ın a v a r d ı v e hem en: — B e n im le ta n ışa n h e p sizin g ibi h a y â l k ırık lığ ın a u ğ ra r, dedi.

Ü sta d la b ig ü n B ü y ü k M illet M eclisi’n in b ah çesin d e o tu r u y o r ­ du k . H â m it’in ö ld ü ğ ü g ü n le re geliy o rd u . Y anım ıza, e d e b iy a t f a ­ k ü lte sin d e o ld u ğ u n u s o n ra d a n ö ğ ren d iğ im b ir genç so k u ld u .

H ü sey in R a h m i B e y ’in elin e s a rıld ı v e hey ecan la, — B ey efendi, H â m it öldü, b u n d a n so n ra ü sta d sîzsiniz! dedi.

H ü sey in R a h m i B ey g ü lü m sey erek , — D esenize, b u n d a n so n ra b en im ay ağ ım ç u k u rd a ... dedi. *** ( ............ ) îç in e k a p a n a r a k y a şa m a y ı te rc ih ed e rd i. Z iy a fe t. le rd e n h o şlanm azdı. B ig ü n h e r ik im izin de sevdiği b ir ah b a b ı k ıram ad ı. A ile n in çok iy i F ran sızca, İngilizce, A lm a n ca b ile n genç kızı b a n a y a la n d ı. Y em ekte, b a tılıla şm ış o la n b u h a n ım b an a H ü sey in R a h m i B ey ’in k ita p la rın d a n b ik a ç ın ın ad ın ı sord u . B en d e m u z ip lik o lsu n diye, — M ak b er, E şb e r... dedim .

B ira z so n ra genç h an ım , H ü se y in R a h m i B ey ’e, — B ey efendi, es e rle rin iz in h a y ra n ıy ım , h e le M a k b e r’le Eşb e r’e b a y ılırım ... dedi.

H ü sey in R a h m i B e y b ilin e n n ez ak etiy le,

— B en de H â m it’in M ü re b b iy e ile T o rm a n ad lı e s e rle rin e b e r’e b a y ılırım ... dedi.

R A U F M UTLUAY YAZIYOR: ( .............) S a v a ş y ılla rım (B irin c i D ü n y a S av aşı) H ey b elia d a ’d a k ö şk ü n ü n y a ln ız lığ ın d a g eç iren H ü sey in R a h m i (O d a İttih a tç ıla rı n e d e n so n ra e le ştirm e y e c e sa re t e d e c e k tir), İk d a m ’d a k i tiy a tro y a z ıla rı d ışın d a e s e r çık arm az ; 1919’d an son ra, k ita p la ş a c a k ro m a n la rın ın y az ım ın a a d a n ır. ( ............ ) 1936’d a K ü ­ ta h y a m ille tv e k ili seçilen H ü sey in R a h m i 1943’e k a d a r b u g ö rev ­ de k ita p ç ık a rm a k g ere ğ in i p e k duym az. ( ............. ) D ü n y a değiştiğ i h a ld e H ü se y in R a h m i değişm em ek te, ilk e s e rle rin d e k i k o n u v e y ö n te m le re b ağ lı k a lm a k ta d ır.

E sk i y aşam ta b lo la rın ı a n ıla rın d a n a lıp tö re v e g elen e k lerim izi ca n la n d ırd ığ ı için, eserin d e b ü y ü k b ir m alzem e y a ta r. A m a ik i Özelliği h ep a y n ı k a lır: D ü şü n c e le rin i so ru m lu o lm a y a n k işilere sö y le te n k a ç a k eleştirisi, k o n u la rın ı b ir İs ta n b u l kon ağ ı-k ö şk ü için d e y a ş a ta n k işile r k ad ro su . B ir h a lk ro m an c ısın ın k o la y lık ­ la rın ı so n u n a k a d a r k u lla n a n H ü sey in R ahm i, g azete te frik a c ılığ ı v e e s e rle rin in g e liriy le geçin erek , ilk p ro fe sy o n el y a z a rla rım ız , d a n b iri o lu r. G ü n ü m ü zd e de e s e rle ri sâ d e le ştirile re k y a y ın la n ­ m a k ta, A h m et M ith at so n ra sın ın o k u r k u şa ğ ın ı d o y u rm a k ta d ır.

— Çağdaş Türk Edebiyatı — BİR ANI: H ü sey in R ahm i, bikez y u rtd ış ı gezisine çıktı, K a h ire ’y e gitti. K a h ire ’de e h ra m la r ö n ü n d e, d ev e ü stü n d e ç e k tird iğ i b ir re sm in i R e fik A h m e t S ev en g il’e g ö n d erd i. D eve ü stü n d e k i r e s ­ m in in a rk a sın a şu n la rı yazm ıştı: « H ay atım d a çık ab ild iğ im en y ü k se k m e v k i b u d ev e n in s ırtıd ıı: o ra d a d a g a rip b ir b aş dönm esi h issed iy o ru m v e düşm em ek için ik i elim le d ev e n in h a m u d u n a tu tu n u y o ru m .»

AGÂH SIRRI LEVEND YAZIYOR: H ü sey in R a h m i G ü rp ın a r, T ü rk ro m a n c ılığ ın d a b ir aşa m a ­ dır. H a y a tı b o y u n ca k a le m e ald ığ ı çe şitli ro m a n la r v e h ik â y ele r, to p lu m h a y a tim iz in 100 y ıld a n b e ri geçird iğ i e v re le ri ca n la n d ırıp y a ş a ta n b ir e r se rg id ir. ( ) O, ro m a n la rın a seçtiği k o n u la n h a y a tta n a lırk en , old u ğ u g ib i ta s v ir e tm e d ik te n b aşka, k a h ra m a n la rın ın d a v ra n ış.

la rın a k ay ıtsız kalm am ış, o n la rı bazı k e re benim sem iş, bazı k e re k ın am ış, k e n d i d ü şü n c ele rin i ve h ü k ü m le rin i de ek lem iştir. S on h ü k m ü o k u rla ra b ıra k m a m a k , b u işi k e n d i ü z e rin e a lm a k la r e a ­ lizm in ilk e le rin d e n de a y rılm ıştır.

H ü sey in R a h m i’n in ro m a n la rın d a ro m an tizm e k a ç a n y ö n le r de ço k tu r. O edebi m e sle k le rin h ep sin d en y a ra rla n m ıştır.

H ü sey in R a h m i’n in ro m a n la rı b ir b ak ım a esk i g elen e k v e gö­ re n e k le ri b ü tü n can lılığ ıy la y a ş a ta n b ire r «m oeurs» ro m an ıd ır.

E n k u v v e tli y ö n ü d e b u d u r.

R ü b a p d e rg ile rin d e çık an ( ............) Ş a h a b e ttin S üley m an , ik in ci y az ısın d a (H ü sey in R a h m i’n in C adı ad lı ro m a n ın ı e le ş tirir), a v a m (h a lk ) için ed e b iy a t olam ay acağ ın ı söylüyor. H ü sey in R a h ­ m i ise «Cadı Ç arpıyor» ad lı eserin d e şu cevabı v e riy o r: «A vam için e d e b iy a t olm azm ış... N e saçm a! A vam bilgisiz, lik için d e b oğulsun, koca b ir m ille t y o k lu ğ a m a h k û m olsun, biz k a rş ıd a n se y rin e b ak alım , ö yle m i?

Siz ed e b iy a tı k e n d i a ra m z d a geçen k a lp ak çay a, y aln ız seç­ k in le re özgü b ir şifre y e çe v irm ek istiy o rsu n u z. E d e b iy a t y o lu ­ n u z u n d ışın d a k a la n la rı a k ıl sah ib i sa y m am ay a k alkıyorsu n u z.» ( ............) B u rad a , ro m an c ım ız ın ençok k a z a n a n y a z a rla rd a n b iri o ld u ğ u n u b elirtm eliy iz. 1895 y ılla rın d a , İk d a m g az etesin d e n h e rg ü n te frik a b aşın a b ir a ltın ald ığ ı söylenir. B a şk a b ir g eliri olm am ası, h a y a tın ı k alem iy le k azanm ası, e s e rle riy le k e n d in e b ir v a rlık sağ lay abilm esi, b u n u açıkça g österir. ( ............) R om anın en ca n lı v e en g ü lü n ç y e rle ri, ik i kişi a ra s ın d a k i k o n u şm a la rd ır. B u n lar, E rm en i, R um , Ç erkez h iz m e t­ çiler, b eslem eler, y a m a h a lle k ü lh a n b e y le ri, y a k o p u k la r y a d a d ü n y a d a o lu p b ite n le rd e n habersiz, an c ak m a h a lle d e ko m şu e v ­ le rd e g en ç le ri g özetleyen k o c a k a rıla rd ır. H epsi de k e n d i ağzıyla ko n u şu r. Y arım cü m leler, b o zuk söyleyişler, te rs a n lay ışlar, açık, la m a k için v e rile n ce v ap lar, k a h k a h a la r, to p la r. D e n e b ilir ki, r o ­ m ancı b ü y ü k u sta lığ ın ı b u ra d a g ö ste rm iştir. ( ............) B azı k e re k o n u şm a la rın K arag ö z’deki, O rta o y u n u ’nd ak i te k e rle m e le ri an d ırd ığ ı da olur.

O la y la r a ra sın d a ta b ii o lm a y a n la r çok tu r. ( ............) R o m a n la rın a ra s ın a so k u ştu ru la n p a rç a la rın çoğu, k o n u y la ilg ili a h lâ k î v e felsefî d ü şü n c ele rd ir. Y az ar b u ra d a u zu n u zu n fik ir y ü rü tü r. O, b u n u b ile re k ve iste y e re k y a p m a k ta d ır; şöyle açık lıy or: «Ben h e r eserim d e o k u rla rım ı, av a m c a eğ len c eli y a z ıla r sıra­ sın d a y ü k se k b ir felsefey e d o ğ ru çek m ey e çalışırım .»

G ö rü lü y o r k i rom ancım ız, u sta sın d a n d a h a da ile ri g itm e çab asın d ad ır. A h m et M ith at «hâce-i evvel» ilk ö ğ retm en o la ra k sırası d ü ştü k ç e o k u r la r a g e re k li b ilg i v e riy o rd u . Y azarım ız, b asit bilg iy le y e tin m e y e re k o k u rla rın ı a k ıl h a s ta lık la rın d a n d e te rm i­ nizm e k a d a r en y ü k se k felsefî fik irle re a lıştırm a k isteğ in d e d ir. ( ............ ) H ü sey in R ahm i, k e n d isin i e le ştire n le re V erdiği ce­ v a p la rd a h iç b ir za m a n so ğ u k k a n lı d av ra n am a m ış, b u n la rı h ep a ğ ır v e d a h a şid d e tli k a rşıla m ıştır. ( ............) R om an, k ü ç ü k h ik â y e, tiy a tro eseri ve şiir y azan , g az e te le re tü r lü k o n u la rd a yazı y e tiştire n , F ra n sız c a d a n çeşitli ro m a n la r çeviren, h a k k m d a k i e le ş tirile re v e rd iğ i s e rt v e ağ ır ce v a p la rla u z u n ta rtış m a la r a g irişe n H ü sey in R ahm i, T ü rk e d e ­ b iy a tı ta rih in d e , k e n d i ç ığ ırın d a te k k alm ış u s ta b ir ro m an c ı ve hik ây e d o la ra k y e r alır.

— Agâh Sırrı L even d ’in «H üseyin R ahm i Gürpınar» ad lı kitabından — Y A ŞA R NARI N A Y IR YAZIYOR: H ü sey in R ahm i, en çok ro m a n a la n ın d a çalıştı. E se rle rin ­ d e h e r zam an ay n ı gü cü gösterem ed i; ay n ı e s e r içinde e n can lı s a y fa la rd a n so n ra zevksiz b ir g azete m a k a le sin i a n d ıra n b ö lü m ­ le rin y e r ald ığ ı d a ço k tu r. B u ö lçüsüzlük k u su ru ve ü slû p özen, sizliği y ü z ü n d e n y a şa y a c a k g ü çte e s e rle rin in sayısı çok d eğ ild ir.

— «Türk H ikâye A ntolojisi» adlı kitaptan — CEVDET KUDRET YAZIYOR: ( ............ ) H ü sey in R a h m i’n in ro m a n la rı «töre ro m an ı» d ır.

B ü y ü k k o n a k v e y a lıla rd a y a şa y a n in s a n la rd a n en k e n a r m a h a l­ le le rd e y a şa y a n y o k su l h a lk a k a d a r, paşası, efendisi, h an ım ı, k ü çükbeyi, gelini, k a y n a n ası, m ü reb b iy esi, m e tresi, züppesi, z a m ­ p ara sı, delisi, d o k to ru , hacısı, hocası, em eklisi, k ü ç ü k m e m u ru , ahçısı, hizm etçisi, yan aşm ası, ev lâtlığ ı, ü fü rü k ç ü sü , büy ü cü sü , tu lu m b acısı, d ilencisi vb. ile esk i İs ta n b u l’u n h e r k a tın d a n in ­ sa n la rı o n u n e s e rle rin d e k e n d i çev releri, k ılık la rı, g ö re n e k v e gelen e k leri, d ü şü n celeri, in a n çla rı, d ille ri ve h e r tü r lü özellik le­ riy le y a şa m a k ta ; y a rım y ü zy ıl önceki İs ta n b u l’u n a tlı tr a m v a y ­ la rı (Ş ıp sev d i), K â ğ ıth a n e âle m le ri (B ir M u a d ele -i S ev d a), r a ­ m azan g ec elerin d e Ş eh zad eb aşı gezm eleri (S on A rz u ), m a h a lle b a s k ın la rı (T ebessüm -i E le m ), ölü göm m e tö re n le ri, k e n a r m a .

h a lle k a d ın la rın ın k o n u şm a la rı vb. b ü tü n a y rın tıla r ıy la y az ıy a g eçirilm iş b u lu n m a k ta d ır. ( ............) A h m et M ith at E fe n d i’d en ay rıld ığ ı n o k ta , ö ğ re tm e k isted iğ i şe y leri k e n d i ağzınd an d eğ il de, k a h ra m a n la rın ın b irin in ağ z ın d a n v erm e sin d e d ir. ( ............ ) C ü m leleri k u ru lu ş b a k ım ın d a n k u su rsu z o lm a k la b irlik te , ü slû b u özenli değ ild ir. Ü slû p ta n önce d ü şü n c ey e önem v erm iş, sağ lam lığ ı süse y eğ saym ış; b ü tü n e s e rle rin i süssüz v e ta b ii a n la tım la y azm ıştır.

— C evdet K udret, Türk Edebiyatında H ik âye v e Rom an, I. CUt — REFİK HAL1D K A R A T DİYOR Kİ: H ü sey in R a h m i b ü y ü k b ir k u v v e ttir. B ü tü n b ir d e v ri A h m et M ith a t E fen d i gibi y a şa tm ıştır. A m a ne y a z ık k i e s e rle ri h aşv iy y a tla (g erek siz d o ld u rm a la r, u z a tm a la rla ) d o lu d u r. O n la rın a r ın ­ m ası g e re k ir. H ü sey in R a h m i’n in e s e rle rin i b u biçim d e te m iz le ­ y e re k o n u ay n ı za m a n d a g ü n ü m ü z m izah ro m an c ısı h a lin e ge­ tirm e k çok y e rin d e olur.

— M ustafa Baydar’m «Edebiyatçılarım ız n e diyorlar» adlı kitabından — İBRAHİM TATARLI YAZIYOR: H ü sey in R ah m i to p lu m u n sın ıf a y rılaşm a sı ve to p lu m sal k a r ­ ş ıtlık la rın a rtm a sı zem ini ü zerin d e, k e n t em ekçi h a lk ın ın sö m ü ­ rü c ü sın ıfla ra k a rşı k a b a ra n n e fre t, k in v e sın ıf d ü şm a n lığ ın ı b e ­ tim le m iştir. B u n lar, o k u ry a z a r o lm a y a n k e n t h a lk ın ın alela d e ta b a k a la rın d a içg ü d ü y e d a y a n a n b ir m e m n u n iy e tsiz lik v e in ti­ k a m alm a tu tk u s u h a lin i alm ıştır. Çok kez b aşk ald ırıc ılık , m a ­ h a lle y o k su l k a d ın la rın d a old u ğ u gibi dinsel b ir tü le b ü rü n m ü ş­ tü r. O n lar, v a rlığ ın a in a n d ık la rı ta n rıd a n z e n g in le rin ce za la n d ı­ rılm a sın ı iste m e k te d irle r. F a k a t h a lk a y d ın la rı ara sın d a, b u b ir sın ıf b ilin çlen m esi b içim in i a lm a k ta d ır. Y az ar N ü zh et U lv i’n in k işiliğ in d e, so sy alist d ü şü n ü n T ü rk to p lu m u n u n a sıl s a rm a y a b aş­ la d ığ ın ı gö rm ekteyiz.

T ü rk d ü zy azısın d a h e rh a ld e ilk o la ra k H ü sey in R a h m i’n in y a n sıttığ ı b u eğilim , 1908 b u r ju v a in k ılâ b ıy la M ü ta re k e y ılla rı a ra s ın d a k i ta rih s e l g e rç e k le re u y g u n d u r.

C ) İşitilm e d ik B ir V ak a’ ro m a n ın d a y az ar, b a tıl f ik ir ­ lerin v e d in sel b ağ n a zlığ ın tem elsizliğ in i, ç ü rü k lü ğ ü n ü ve a n la m ­ sızlığını b etim le m iştir.

H ü sey in R ahm i, T ü rk e d e m iy a tm d a İb ra h im Şinasi, Z iy a P a ­ şa ve N am ık K em a l’in z a m a n ın d a n b e ri ta rtışıla n , sın ıflı to p lu m la rd a k i k a n u n iy e t s o ru n u n u y e n i k o şu lla rd a , y en i an lay ışla çö­ züm lem ek istem iştir. O, b u rju v a k a n u n iy e tin in , b ir sın ıf k a n u n iy e ti o ld u ğ u n u , em ek ç ile rin ezilm esi v e sö m ü rü lm e sin e h iz m et e ttiğ in i g ö ste rm iştir.

— «Hüseyin R ahm i’den Fakir B aykurt’a kadar Türk Romanı* ad lı kitaptan, Sofya, 1968 — FETHİ NACİ YAZIYOR: E n ö n em li özelliği, a ş a ğ ıy u k a rı y a rım y ü z y ıllık b ir sü re b o ­ y u n ca to p lu m h a y a tım ız d a k i d e ğ işik lik le rin İs ta n b u l’d a k i b e lir­ tile rin i ro m a n la rın d a g ö ste rm ek o la n H ü sey in R a h m i ilk ro m a n ­ la rın d a to p lu m sal h a y a tım ız ın g elen ek sel y aşay ışın ın y e r y e r k ı­ rılm a y a b aşlam asıy la, to p lu m la b ağ d a şa m ay a n , y erle şm iş d e ğ e r­ le rin b ask ısı k a rşıs ın d a g ü lü n ç d u ru m la ra d ü şe n k işile ri a n la tır ­ k en (m eselâ Ş ıp sev d i’d e k i M e ftu n B e y ), g id erek , to p lu m sal iliş­ k ile rd e k i d e ğ işik lik le rin d erin leştiğ i, d e ğ e r y a rg ıla rın ın , k u şa k ­ la rın , to p lu m sal sın ıfla rın açıkça o rta y a çık tığ ı b ir d e v rin g en el s o ru n la rın ı k u rc a la m a y a b a şla r; b ire y se l y ozlaşm ayı aşan g en el b ir ç ö k ü n tü y ü a n la ta n ro m a n la r y az ar. ( ............) H ü sey in R ahm i, A v n ü sse lâh ’ı (U tan m a z A d am ro ­ m a n ın ın k a h ra m a n ı) k u lla n a ra k , b ü tü n b ir to p lu m u n y erg isin i y a p a r; o n u n için ö nem li olan, to p lu m u n b o z u k lu k la rım g ö ste r­ m ek , k e n d i d ü şü n c e le rin i a ç ık la m a k tır; b u am aç için rom an ı, b ir ara ç o la ra k k u lla n ır. K e n d i söyley ecek lerin i, k im lik le rin e a ld ır ­ m ad an , k işile rin e sö y letir. ( ............) N e v a r k i b u gözlem lere d a y a n a ra k v a rd ığ ı so n u ç­ la r için d o ğ ru denem ez. H ü sey in R ahm i, to p lu m la rın geçit dö­ n e m le rin d e in sa n la rın h a y a tla rın d a g ö rü len b o z u k lu k la r v e çö­ k ü n tü le rle , to p lu m la rın ta rih se l, ekon o m ik d u ru m la rı a ra s ın d a k i ilişk ile ri görem em iş, buyü zd en , k işile rd e k i o yozlaşm ay ı sad ece açlık la, cin siyetle, h a y v a n i iç g ü d ü lerle a ç ık la m a y a ç a lış a ra k y a ­ n ılg ıy a d ü şm ü ştü r.

— «On Türk Romanı» adlı kitabından —

AHMET HAM Dt TA N PIN AR YAZIYOR: H ü sey in R a h m i’nin m izahı b iraz psikoloji ile b irlik te y ü rü seydi, in sa n la rı b iraz f e rt ve ta lih o la ra k görseydi, n e k a d a r iyi o lu rd u . O zam an k ita p la rın ı d o ld u ra n ve çoğu g e rç e k te n lezzetli o lan o k o n u şm a la r sadece g eç erk en y a k a la n m ış k ü ç ü k çizgiler v e o n la rın b azan a b a rtm a y a k a ç a n o rk e stra sy o n u h a lin d e k a l­ m a zla rd ı. O zam an h erk e s k e n d i ta lih in in h issiy le y aşan m ış b ir h a y a tın te crü b esi için d en ve onun k e n d i ağ zın d a k alm ış ta d ıy la ko n u şacağ ı için, k ita p la rın ın so n u n a ko y d u ğ u o felsefî m ü lâ h a ­ zalar, o so y u t d ü şü n c e le r b u e s e rle ri boşuna ağ ırlaştırm a zd ı.

H ü sey in R ahm i, b u eksiği h a y a t sev g isiy le g id e rir. B ire y o la­ r a k p ek az k im seyi seven, te sa d ü f e ttiğ i h e r yüz, h e r k a r a k te r k a rşıs ın d a b u k a d a r soğuk b ir gözlem ci olan bu yazar, y aşam ın k en d isi k a rşıs ın d a n e k a d a r sıc ak tır. S ıp sev d i’nin, B ir M u a d ele t-i S e v d a ’n ın , M ü reb b iy e’n in güzel y a n la rı, in sa n ın y en d iğ i y a n la r ­ dır. O za m a n y erg ise l b ir e se rd e n bekleyeceğim iz en y ü k e k şeye, y a şa m sıtm a sın a k av u şu ru z.

M izah, m e slek o lm a m a k ş a rtıy la güzeldir. O nu h e rşe y in y e ­ rin e k o y d u ğ u m u z zam an, e v re n b ir sırıtm a d a n b aşk a b işey olm az. İn sa n in b u g ü n gibi, d ü n de y aln ızca gülebilm esi için b u d a la ol­ m ası g e re k ir. H ü sey in R ahm i, k om iği b ir y e rd e d u rd u rm a sın ı b ild iğ i için g üzeldir. B u n u b azan n e rd e y se fa rk ın d a olm ak sızın y ap a r. O za m a n b ir M eftun B ey’in, b ir R aci’n in g ü lm e k te n d ah a b a ş k a bişeye, d ah a y ü k se k bişeye lâ y ık o ld u ğ u n u an larız. O z a ­ m a n se v m ek ve acım ak d ediğim iz m ucizeli d ü n y a y a gireriz. ( ............ ) O n u n (H a lit Z iy a’n ın ) y an ıb aşın d a ve ta m k a rş ıt k u tu p ta e se rle rin i v e re n H ü sey in R a h m i G ü rp ın a r’d a n e bu id é alisatio n v e n e de b u ü slû p hevesi v ard ı. O, sık ısık ıy a y e rli h a y a ta b ağ lıydı. A m a H ü sey in R a h m i’n in a la tu rk a -a la fra n g a h a d le ri a ra sın d a k a la n gözlem i y a h u t m izahı in san a y ab an cıy d ı.

H em en h iç b ir e serin e'’ se v g in in sıcak lığ ın ı koym am ıştı. K işi ve k a r a k te r re p e rtu a rı y u k a rd a sözünü ettiğ im iz h a lk s a n a tla rın a çok b ağ lı o la n bu y a z a rın e s e rle rin d e şu y ad a b u n e d e n le rle es­ k in in iç in d en ç ık a m a y a n la r g ü lü n ç ve biçare, y en iy e do ğ ru g id e n ­ le rse ta b ia tıy la sa k a t v e y a rım d ırla r. B u y ü zd en h ep to p lu m u n s o ru n la rıy la u ğ ra şm a sın a ra ğ m e n h iç b irin e g erç ek b ir d erin lik koy am am ış, çok çok sağ lam y a p ılı ro m a n la rın d a b ir y ığ ın k u k la ­ y ı o y n a tm a k ta n ile riy e g id em em iştir, den eb ilir.

H ü sey in R a h m i ilk ro m a n la rın d a — so n ra d a n d o ğ ru d a n doğ­ r u y a polis v e te frik a ro m a n ın a d ü şe r— b e lk i de m e m le k e tte k i

h ü rriy e tsiz lik d o la y ısıy la y aln ızc a g ü lü n ç k a rş ıtlık la rı k a rş ıla ş ­ tırm a k la y etin iy o rd u . B u y ö n d e n b a k ılırsa o n u n ro m a n la rın d a özellikle göze ç a rp a n şey, işsiz y a d a iş te rb iy e sin i lâ y ık ıy la a la ­ m am ış b ir to p lu m u n a lla k b u lla k lığ ıd ır. A m a itira f ed e lim ki, bu ta rz d a b ir g ö rü şü d a h a çok e le ştirin in b ir y o ru m u d u r. H e r­ h ald e bu ta tlı y a z a rın h alk ım ız a o k u m a zevki aşıla d ığ ı v e o n u n kom iğ in d e v aro ld u ğ u in k â r edilem ez.

— «Edebiyat Ü zerine M akaleler» adlı kitabından — HÜSEYİN RAHMİ GÜRPINAR BİR A N ISIN I ANLATIYOR: Ş ık ro m an ı basın y o lu n a a ttığ ım ilk ad ım sa y ılır. B u y ü zd e n b u n u n k en d im ce coşk u lu b ir h ik â y e si v a rd ır. ( ............ ) Ş ık ’ın yazılm ış y a rısın ı b ü y ü k b ir z a rfa d o ld u ra ra k A h m et M ith a t E fe n d i’y e g ö n d erd im . ( ............ ) E seri g ö n d e rd ik te n so n ra b a n a m ü th iş b ir p işm a n lık geldi. H iç bö y le b ü y ü k b ir a d a ­ m a b ö y le çocukça, b u d alaca, saçm a y a z ıla r g ö n d e rilir m i? E y ­ v a h ... B en n e y a p tım ... ( ............ ) E rte si g ü n a rk a d a ş la rım d a n b iri e lin d e b ir T e rc ü ­ m a n a H a k ik a t gazetesiy le k a rşım a ç ık a ra k : — M ü jd e ... E se rin beğenilm iş. A h m e t M ith a t E fe n d i h a z ­ r e tle r i seni b asım e v in e çağırıyor.

— A lay etm e, b e n za te n u ta n c ım d a n y e r le re geçiyorum .

— V allah i a la y değil, iş te n a h ... A l, o k u ...

G azeteyi aldım . B irin c i sa y fa n ın o rta sın d a «A çık y az ış­ ma» b aşlığ ı a ltın d a şu s a tır la r ı oku d u m : « M atbaam ıza g ö n d e rile n Ş ık ad lı h ik â y e h a k k ıy la d eğ e rli gö rü lm ek le, y a z a rı H ü sey in R a h m i B e y efen d i’n in lü tfe n id a re ­ han em ize te ş rifle ri ric a olu n u r.»

G ö zlerim e in a n am ıy o ru m . ( ............ ) K a ra n tin a d a ire sin d e b ü y ü k b ir h e le c a n la h a z re tin h u z u ru n a çıktım . G ü r k aşlı, k a r a sa k allı, iriy a rı, h e y b e tli b ir za t... B en i g ö rü n ce ilk so ru su şu oldu: — K im sin sen çocuğ,um ?

— Ş ık y a z a n H ü sey in R a h m i...

K o rk tu ğ u m a u ğ rad ım . E fe n d i’n in y ü z ü n d e h em en b ir g ü v e n ­ sizlik g ü lü m sem esi b elird i. D eyişi hiç a k lım d a n çıkm az. B an a p e k alay lı gelen b ir sesle: — O ğlum , se n in ağzın d a h a s ü t k o k u y o r. B u ro m an u sta işi... S en in n e kalem in , n e k onuşm an, n e te crü b en , n e d e g ö r-

ı.ıııı, I>tıim yn/.mııya u y g u n d eğ il... B u g erç ek g ö rü n ü y o r. Sen lııiyln Mgi’y yıiMnuyu özenebilirsin, a m a b u işi y aln ız b a şın a b a ­ ğın ıımıı/Miıı. Sunu b ir y a rd ım ed e n v a r. B a b a n m ıd ır, ağ ab ey in m idir, a rk a d a şın m ıdır, o k im d ir? Söyle!

K oca A h m e t M ith a t E fe n d i’n in suçlam ası k a rşıs ın ­ ( ............ ) da k ü çü ld ü m , b ü zü ld ü m , h iç b ir söz b u la m ad ım . S o n u n d a göz­ le rim d e n d ö k ü le n ik i d am la, ü zü n ç lü b ir ce v ap y e rin e geçti. B u sâf, içten , m â su m ağ lay ışım E fe n d i’y e do k u n d u , hem en : — A ğ lam a... A ğlam a, in an d ım . A m a b ö y le güzel b aşlay a n e s e rle rin b azan sonu b a şın a u y m a y a b ilir. B u n u b itir, so n ra y a ­ y ın la y a lım . .. dedi.

B e n h elecan , ü zü n tü , u m u ts u z lu k içinde h ik â y e m i b itird im .

E fendi, b aşı k a d a r so n u n u d a beğendi.

— R efik A hm et S even gil’in «H üseyin R ahm i Gürpınar» adlı eserinden — M EKTUPLARINDAN: A h m e t R e fik S ev en g il’e H ü sey in R a h m i G ü rp ın a r’ın yazdığı 22 E k im 1932 ta rih li m e k tu b u n d a n : ( ............) B u g ü n k ü çe tin h a y a tın d ik en li, ça k ıllı son y o lu n u k a lem im d en a k ıttığ ım m ü re k k e p te n çok, a ln ım d a n t e r d ö k ere k y ü rü y o ru m . E lim d e k alem , d a ğ la rı y a r a n g ü n d elik çi ırg a tın k az. m ası k a d a r ağ ırlaştı. Y ediğim ek m ek b ey n im d en sızan b u te rin k a rşılığ ıd ır. B a şk a la rın ın e m e k le rin d e n g elecek lo k m a la ra ağız açm ad ım , a ç a n la rı' d a k u tla y am am . ( ............) R e fik b eyfendi, b en tü fe ğ i k u ca ğ ın d a c a n v e re n as­ k e r g ib i k alem elim d e y k en düşeceğim .» 22 E kim 1932 H ü sey in R ah m i G ü rp ın a r’ın R e fik A h m e t S ev en g il’e y azd ığ ı 17 E y lü l 1936 g ü n lü m e k tu p ta n : ( ............) E d e b iy a t y aşam ım d a u la ştığ ım d u ru m v e sonuç ü z e rin d e n e d ü şü n d ü ğ ü m ü so ru y o rsu n u z; b u n u k a rş ıd a n n esn el b ir in celem ey le siz d ah a iy i b elirley e b ilirsin iz. Y aşım ın çok ile r­ lem iş o lm asın a ra ğ m e n k alem im d a h a p eltek leşm ed i. Y aşlılığ ın gözlerim e, k u la k la rım a , s in irle rim e v e rd iğ i z a a fla rd a n b ey n im i sak ın m ış o lm asın a b e n d e şaşıy o ru m . B u g ü n esk isin d e n ço k y azı isteğ iy le k arşılaşıy o ru m . K ita p la rım işp o rta y a düşm edi.

P a ra d u ru m la rın ı a ltü s t e d e n sü re k li d eğ işm e lere b ak ılırsa, te k lif o lu ­ n a n ü c re tle r g en ç le rin a ld ık la rın a o ra n la çok y ü k se k tir. K a z a ­ n ılm ış y a z a rlık d eğ e r v e h a y siy e tin i k o ru m ak , n e rd e y se b ü y ü k b ir fen d ir. B en b u fe n d e o ld u k ç a u sta la ştım .

İhtiyaç yüzünden çalakalem yazanlar b öyle bir değer duru, mu yaratam azlar. B en girdiğim y olu n ucundaki sonuçtan hiç gözüm ü ayırm adan dosdoğru yürüdüm . B ü tün tasarı v e tahm in­ lerim doğru çık tı v e çıkıyor.

ÖRNEKLER:

ECİR SABIR

Çocuğun cenazesi evden çıkarılırken, validesi Behlye Hanım, «ah yavrum Cemalim... Ananı, babanı bırakıp da nerelere gidiyorsun?...» figan-ı sine-şikâfiyle avazı çıkabildiği kadar bağırdı. Ukûs-ı muztaribanesi duvarlara te'sir eden bu can-hıraş feryatlar, kalb-1 maderanesinde çıra gibi iştialini hissettiği zahm-i ateşe, o ceriha-i firkate devâ-saz olamadı. Bîşuurane bir şiddetle etrafına saldırarak, birkaç cam kırdı.

Haykırmaktan sesi kısıldı. Nihayet yere düştü, bayıldı.

Behiye'yi o hal-i elim içinde gören validesi Şekûre Hanım, artık torununun ye’s-i mematını biraz unutur gibi olarak hemen kızının ya­ nına koştu. Gelen bir iki komşunun, ahçı kadının muavenetiyle Behlye’ye limon koklattı. Ağzına çiçek suyu döktü. Göğsünü çözdü, kolla­ rını uğuşturdu. Bedbaht valide biraz gözlerini açtı. Etrafına toplananlara göğsünü gösteriyor, evet işte orada, eliyle işaret ettiği yerde gayr-ı kabil-i intifa bir ateş feveran ettiğini anlatmak istiyor, şallar içinde şimdi kapıdan çıkarılan, omuzların üzerinde kuş gibi uçurulan o kü­ çücük tabutun arkası sıra koşmak, onunla beraber toprağa gömülmek arzusunu kısık sesiyle ifhama uğraşıyordu. O nevhaları arasında diyor­ du kİ: — Vah Cemalim, ah yavrum... Bu sene Büyük Tövbenin on seki­ zine kadar yaşasaydı, beşini bitirip altısına basacaktı... Ne oldu bil­ mem ki? Kimlerin nazarı deydi? İlâhi gözleri çıksın... Yavrucuğum bir haftalığına uğradı... Bir ateş, bir nöbet, hekim... ilâç... hoca... nefes deyinceye kadar a dostlar, uçtu, elimizden gitti. Ah cennet kuşu yav­ rum, Allah bana lyan etti. Benim içime apaşikâre doğdu. Amma ben dedim, mektebe başlandığı günü başına elmasları taktım. Göğsüne şalı bağladım. Ne yaraştı, ne güzelleşti, hanım... O ahu gibi gözler...

Kıvır kıvır kirpikler... Pembe, ebru ebru yanaklar... O gün yavrumu öpüp koklamağa doyamadım (iki tarafına sallanarak) işte o zaman, dedim, bu oğlan bu güzelliğiyle, bu akliyle yaşamaz, dedim. Yavrumu o süsüyle o şaniyle «âmin» günü paytonun içinde görenler hep maşal­ lah dediler... Şu yukarıdaki odada hocanın önüne diz çöktüğü vakit, Rabbi yessiri ezberinden su gibi yanlışsız okuduydu.

Komşulardan biri: — Sus kardeş... O çocuk değildi, artık bir şeydi. Bttyüyeydi akıl­

da Eflâtun'u geçecekti, işte öyle akıllılar yaşamaz k i... Hani bir gün elmasım, aklına geliyor mu, basma değiştirmek için çarşıya gittiydik.

O yavrucağız da beraberdi. Biz bir türlü dükkânı bulamadık, canına bin rahmet... Rahmet ne ya, o zaten cennet kuşu; makamına gitti bile. Cemalim, basmacı Rumu görünce bizden evvel İşte «anne bu» demedi miydi?

Diğer bir kadın: Akıllıydı... A kıllıydı... A, yok hanım çok akıllıydı.

Aklımdan hiç çıkmaz. Ben bir gün evin kapısı önünde küfeclden çalı fasulyesi alıyordum; herife çeyrek bozdurdum. Nasıl oldu bilmem, he­ sabı karıştırdık. Galiba ben heriften yetmiş para istiyordum. O bana doksan para veriyordu. «Ayol hile etme, benim senden alacağım yetmiş para, bana niçin doksan para veriyorsun» diye haykırdım. Fasulyeci de «A hanım hiç aklın yok mu? Yetmiş para ile doksan paranın hangisi ziyade?» dedi. Benim de zihnim karıştı. Doğrusunu birden bire bulup çıkaramadım; O aralık kapının önünden yavrum. Cemalim (altı yedi kadın hep bir ağızdan, ah Cemalim) geçiyordu. Yavrumu çağırdım, • oğlum, şu herif beni aldatacak, yetmiş para ile doksan paranın han­ gisi büyüktür» dedim, O küçücük gözlerini yüzüme dikti, biraz düşün­ dü. «Yetmiş para büyüktür» cevabını verdi. Sonra ben de: «Ben bili­ yorum, zahir, şu çocuk olmasa beni aldatacaksın...» tekdiriyle herifi savdım.

En yüksek ses, valide-i firkat-zedenln olmak, komşu hanımların inceli kalınlı refakat-i giryeleri de inzimam etmek üzere bir saat ka­ dar böyle Cemal’in ta’dad-ı mehasini ile yaş döküldü. Feryat edildi.

Biraz sadalara hiffet, göz yaşlarına sükünet gelmek üzere iken beş altı yaşındaki çocuğunu elinden tutmuş bir komşu hanım daha zuhur etti.

Odaya girer girmez harizundan bir kadın yeni gelene elindeki çocuğu işaret ederek: — Ayol Mehmet'i niçin getirdin. O, Cemal’le kırklı değil mi? Şim­ di Behiye hanım görecek, meraklanacak, yine feryadı ayyuka çıka­ cak. Zavallı kadın biraz susar gibi oluyordu.

Yeni gelen kadın: — Ne yapayım kardeş, kime bırakayım, evde kimse yok k i...

Bizimki «ellle cenazeyi işaret ederek» oraya gitti. Kaynanam evde ama, o artık insandan sayılmıyor k i... Yerinden kalkamıyor. Sahih midir, yoksa inadına mı yapar, bilmem ki. Gene bu gece ne döşek kaldı, ne yorgan... Başıma geleni anlatsam, kırk yıl bitmez. öteden Behiye Hanım Mehmet’i görerek validesinin elinden çe­ kip alır, göğsüne bastırarak yine üst perdeden: — Ah yavrum Cemal’im, bununla kırklıydı.

Çocuğu öper. Bütün ye's-1 maderanesl kuvvete inkilâpla kollarına sereyan etmiş gibi Behiye bağıra bağıra Mehmet'i göğsü üstünde sı­ kıştırınca niye uğradığını bilemeyen bîçare çocuğun bütün kanı çeh­ resine hücum eder. Gözleri fincan gibi büyür. Behiye Hanım.ın «ah Cemalim« flgan-ı nevmîdanesine kucağındaki Mehmet’in şiddet-l taz­ yikten «aman anne ben de ölüyorum« feryad-ı muhikkanesl karışır.

Behiye gene kamet-i matemini azıştırır. Bayılma derecelerine gelir, o aralık ne yaptığını bilemez bir halde Mehmet'i bohça gibi kaldırıp karşıya fırlatarak: — Benimki benden gitti; besleyemedlm öldü, Allahın emri böyle imiş, ne yapayım, ellerinki yaşasın, vallahi haset etmem, güle güle büyüt kardeş.

Mehmet fırlatılınca başını mindere çarpar. Kadının tazylk-i mate­ minden kurtulduğu için çocukcağız artık sevinçten kafasının acısını hissetmiyerek validesine sokulup sorar: — Anne, Behiye Hanım'a ne oldu böyle?

Validesi usulcacık kulağına: — Cemal öldü de.

— Cemal öldü mü? öldüyse nereye götürdüler?

— Sus canım, mezarlığa götürdüler.

— E, orada ne yapacaklar?

— Şimdi ağzını koparırım. Mezarlıkta ölüye ne yaparlar? Gömer­ ler. Mehmet bir ağlama tutturarak: — Anne ben ölürsem beni gömmesinler... İstemem, istemem.

Karşıdan bu muhavereyi işiten Behiye Hanım, avazı çıkabildiği ka­ dar üç dört defa haykırarak: — Ah eşlerim, dostlarım, benimkini gömdüler. İşte o kara toprak­ lara soktular. O pamuk gibi oğlan nerelerde, yerlerin altında... Hay...

Hay... Hay... İhtiyar bir kadın: — Kızım Behiye, kendini o kadar harap etmek iyi değildir. Al­ lahın emrine razı değil misin? Cenab-ı Hak onu senden ziyade seviyormuş, aldı... Ne yapalım, elden ne gelir.

Diğer bir kadın: — A, hanım, dokunmayınız, ağlasın. Ağlamak iyidir, içinin zehiri akar... Naciye’m öldüğü vakit ben tıkandım, bir türlü böyle ağlıyamadım da sonra hüd dağı gibi karnım şişti. O zaman bizimki Hallaç hocaya gösterdi, gözlerinin zehiri karnına akmış, dedi. A, validedir, eanı yanıyor, şimdi onun yüreği çıra gibi parlar şöyle, a, lâkırdı mı bu? Bağır kardeş, bağır, İçinin zehiri boşansın; sonra kütükler gibi şişersin...

Diğer bir kadın: — Hanım ağlama öğüdü verme öyle. Ölüye ağlamak günahtır.

Bunun kitapta yeri var. Sen Kızıltaşta Gümüş Selvi'nin vaazını dinle­ medin mi?

Bu matem-zede valideyi teselli için •Allah ecir sabır versin» demeğe gelen kadınların üç dört gün arkası kesilmez. «Ecir ve sabır» kelimatının medlüllerine bakılırsa gelenlerin vazife-i ta'ziyeti ağlıyanı susturmak olacağına şüphe yokken bilâkis girye ve figana teşvik eden­ ler görülür. Bîçare kadın bir hafta zarfında o kadar gözyaşı döker ki artık guded-i ayniyyesinde sermaye-i dümuu kalmaz. Gözleri kurur; fakat gelen kadınların tarz-ı ta’ziyetlerine karşı ağlamamak mümkün değil k i... O dil-süz suallere, firkat-i müebbedeye uğramış bir vali­ deyi çıldırtacak neviden tesellilere mukabil ağlamamak kabil olama­ yacağını, kabil olsa da ayıp olacağını görür.

Bu birinci haftada konunun komşunun ta’ziyeti biter. Şimdi çocu­ ğun vefatını geç haber alan uzaktaki ahbaba sıra gelir. Bait semtler­ den, hattâ deniz aşırı yerlerden her gün bir iki kafile kadın zuhur eder. Her ne kadar çocuğun vefatı üzerinden sekiz on gün geçmişse de, son gelenler vak’ayı yeni duymuşlar... Onlar için hâdise taze de­ mek... Ne kadar bağırıp çağırırlar, izhar-ı teessürde son derece şid­ det gösterirlerse kendilerini o nisbette isbat-ı meveddet etmiş addiyle, daha sokak kapısından girer girmez: «Gelmediğimiz için bizi affedin... Vallahi yeni duyduk. Ah kardeş... O tombul oğlan... Şura­ larda koşup gezen Cemal gitti ha... Aman sus söylemeğe insanın dili varmıyor. Vah yavrum.»

Bu şiddetli teessürün kalplerde uyandırdığı amik bir rikkatle ha­ nım hanımın, hizmetçi hizmetçinin boynuna sarılır. Gelenlerin derece-i hususiyyet ve samimiyyetlerine göre evvelâ bir matem öpüşmesidir başlar. Müteakiben gözyaşları birbirine karışarak vaveylâya girişilir.

Bu sokak kapısı faslı. Bunun maba'd-ı müessiri yukarıda itmam edilir.

Birkaç gün de bu suretle geçer. Fakat artık Behiye Hanım'da ağlıyacak hal kalmaz. Avurdu avurduna geçer. Bîçarenin sıhhatinden valide­ si, zevci endişeye düşerler. Atibbaya müracaat olunur. Doktorlar Behiye’nin kat’iyyen ağlatılmaması, gezdirilmesi, tahfif-i teessürüne uğ­ raşılması, hasılı çocuğun acısını unutması esbabına tevessülü tav­ siye ederler. Şekûre Hanım el'an ardı kesilmiyen «ecir sabır» cıların önüne çıkarak, Behiye'nin yanında artık «ecir sabır» sözü etmemele­ ri, ölen çocuktan aslâ bahsolunmaması lüzumu doktorlar tarafından şiddetle İhtar edildiğini söyler, bu tenbihin hilâfında harekette buluna­ cakların Behiye'nin yanma çıkmamalarını rica eder. Fakat kadınların hepsine söz anlatmak kabil mi? İkisi rica, istirham dinlerse üçü ku-

İni- vmının/ (imin bildiğini söyler. Böyle bin tenbih, İstirham ve ihtar ıln linlıiyıı ııiıı, ııriık lınsta düşen o zavallının yanına çıkarılan kadınlar, !,iııkıım Ilımını biraz odadan ayrılır ayrılmaz evvelâ biribirlerine: - Yavrucuk tosun gibiydi... Acaba ne oldu? Hangi hastalığa tu­ tuldu?... Ah sormağa da bir türlü dilim varmaz ki. Ah nasıl varsın kardeş... Öyle gürbüz çocuk... E ,... bir varmış bir yokmuş dünyası bu... Hastalık gelince cılıza gürbüze bakar mı?

Behiye kurumuş dudaklariyle bu suale cevap vermeğe uğraşarak: — Evet tosun gibiydi... Şuralarda geziyor, koşuyordu. Bir akşam mektepten geldi. Başcağızını dizime dayadı. Baktım, yavrumun neş’esi yok. O gece yemek yemedi; «anne, üşüyorum» dedi. Örttük, bastır­ dık sonra vücudunu bir ateş sardı, gaseyanlar başladı. Nesi varsa hanım, başcağızındaydı. Yavrucuk hep başını, alnını gösteriyordu. Göz­ leri çakmak çakmak oldu. Aklımız başımızdan gitti. Hekim, hoca, buz­ lar, karlar, İlâçlar... Hastalığın haftasında mıydı, neydi kardeş, bir akşam ağzına ilâç veriyordum, ah analar başından ırak, dostlarıma Allah göstermesin, düşmanlarıma da yazık; yavrumun çehresi değiş­ ti Ben İlâcı içiyor zannediyordum. Meğer o, çene atıyormuş. Uçtu hanım... Gitti yavrum... Ah Cemal'im...

Hikâyenin bu noktasında gûya Cemal o dakikada yeniden te®1im-i ruh etmiş gibi gene vaveylâ başlar; Şekûre Hanım odaya koşar, amma ekseriya kızını bayılmış bulur.

Behiye'nin validesi böyle rica ve istirhamla kadınlara söz anlat­ mak kabil olamayacağını görerek son tedbir olmak üzere gelenleri Behiye’nin yanına sokmadan evvel ölen çocuktan bahsetmiyeceklerine dair birer ikişer defa yemin ettirmek çaresine baş vurur. Fakat maateessüf bu tedbiri de müsmir olmaz.

Böyle yeminler, ahtlerle takyiden Behiye’nin yanına salıverilenler miyanında ahit-şikenane harekete cür’et edenler, yeminini bozanlar eksik olmadığı gibi, sözünü tutacak kadar metanet gösterenler de. ölen çocuğa dair cehren değil, fakat zımnî beyan-ı teellüm etmekten, kaşla, gözle olsun o «ecir sabır» mânasını ifhamdan kendilerini bir türlü alamıyorlar, herhalde Behiye'yi ağlatıyorlardı.

Hâdlse-i vefatı en geç haber alanlar, ecir sabır versin demeğe şitapta teehhür etmiş olduklarını ahbaplık, dostluk şanına bir türlü veremeyerek bu teehhürlerini affettirecek bir isti'cal ile ta'ziyete ko­ şuyorlar. Sokak kapısından girince bunların istikbaline çıkan Şeküre Hanım, felâketten, kerimesi Behiye'nin keyifsizliğinden, binaenaleyh cennetkuşu Cemal'in hâtırası fart-ı teessürü mucip olduğu için artık onun yanında çocuğun vefatına dair kelime-i vahide ağıza alınmaması hakkındaki atibbanın tenbihat-ı müekkide ve kat'iyyesinden bahsede­

rek, gelenleri maalkasem birer zapt-ı lisana bil’icbar kızının yanına sokuyordu. Odaya girilip de Behiye, bu kadınlarla karşı karşıya gelin­ ce misafirler şu ziyaretten maksatları Allah ecir sabır versin demek olduğunu kalen değilse de halen pekâlâ anlatıyorlardı. Behiye ye In'itaf eden ilk nazarlariyle: — Vah zavallı kadın, ne kadar bozulmuşsun? Hani yavrucuğun?

Zavallı Behiye... Şimdi senin aguş-ı nermin ü nevazişine bedel siyah katı topraklara mı gömüldü?

Evet sakin birer çehre ile bu meal-i müthişi pekâlâ ifham ediyor­ lardı. Behiye onların, onlar Behiye'nln yüzüne bakarak ma’nTdar, mağmumane nazarlarla bir kere bu tefhim ve tefehhüm vuku buldu mu, fiıkat-zede valide, artık dayanamıyor, mukaddeme-i girye olan ufak­ tan bir «hü hü» salıveriyor, bu «hü hü»ye misafirler tarafından «ühü ühü»lerle mukabele ediliyor, artık limonlar, çiçek suları, kordiyaller teskin-i ye’s ve helecanda bîte’sir kalıyordu. Hem bu matem bir matem-i zımnî sayılır, sarihi değil; çünki Cemal'in ismi hiç kale alınma­ dı. Gûya misafir hanımlar nakz-ı ahtetmediler. Yeminlerini bozmadı­ lar. «Allah ecir sabır versin» sözü alenen söylenmedi. Fakat ölmüş çocuğun bütün mehasin-i ahval ve ef'ali yegân yegân yine ta'dat olunaydı elemdi-de validesi işte ancak bu kadar ağlıyabilirdi. Şekûre Hanım, bu suretle de matemin önünü almak kabil olma­ dığını görünce gelenlere kapıyı açmamağa karar verir. Ahçı kadın, küçük hizmetçi kız evde bulunan sairelerine, evvelâ pencereden ba­ karak gelenlerin ecir sabırcı olmadıkları anlaşılmayınca kapıyı açma­ malarını sıkı sıkı emir ve tenbih eder. Fakat küçük evlerde böyle bir emrin infaz-ı hükmü ne kadar müşkildir. İçende cıvıl cıvıl kalabalık kaynarken kapıyı çalana o haneyi boş zannettirmek kabil olur mu? Ahçı, hizmetçi makulesi kadınlar bu emrin hükmünü yerine getirebil­ mek için bir iki defa da eser-i kiyaset gösterirlerse, üçüncüsünde emri de, tenbihi de yerli yerince unutarak bakmadan kapıyı açıverirler. Korkulan şeyin vukuundan sonra akılları başlarına gelir... «Ah, ben kapıyı açmıyacaktım; amma unuttum» derler; en büyük medar-ı mazeretleri de işte bu sözlerinden ibaret olur.

Bîçare Şekûre Hanım ne yaptı, nasıl hareket ettiyse kızını bu ecir sabırcıların derd-i tesliyetinden kurtaramadı. Behiye’nin her gün ayıla bayıla hali gittikçe vehamet peyda etti. Nihayet çocuğun vefa­ tından bir buçuk ay kadar sonra o haneden bir ikinci tabut daha çıktı ki, bu da ecir ve sabrını yavrucuğun kurb-ı lâhtinde aramağa giden, daha doğrusu ta'ziyetçilerin ağlata ağlata öldürdükleri valide-i bed-bahttı.

Cenaze evden çıkar çıkmaz, Şekûre Hanım odunluğa iner. Kızının

vefâtmdan dolayı kendine en evvel ecir sabra gelecek en hatır-şlnas dostuna acısına sabrolunmaz bir yara açmak için boylu boslu bir meşe sopası intihap eder.

— Hani senin Behiye'n. Anasını, kocasını bırakıp da nerelere git­ ti? Ah kara toprak neler alıyor... Zavallı Şekûre... Ne talihsiz başın varmış? Dayanılacak şey değil... Allah sana sabırlar versin. Ağla ağla... İçinin zehir! aksın.

Feryad-ı ta'ziyetlyle kapıdan İçeri girenlerin başına, gözüne indi­ rerek bir kaçını ağırca yaralar.

Torununun, müteakiben kızının gaybubeti fart-ı teessüriyle Şekû­ re Hanım'ın tecennün ettiğine hükmolunur. Ertesi günü mahallece lâ­ zım gelen ilmihaber blttanzim bîçare kadın darüşşifaya gönderilir. Şekûre Hanım'ın darbe-i intikamından tadacak kadar erken dav­ ranmağa muvaffak olamıyarak uzaklardan gelen ta’ziyetçiler o hanede «Allah ecir ve sabır versin« diyecek, uzun uzadıya ağlatacak kimse bulamadıklarına çok me'yus olurlar, avdet ederler.

Henüz Behlye'nin vefatını işitemiyerek hâlâ mı hâlâ Cemal'in ecri sabrı İçin gelenler vardı. Bunlardan Behiye'nin vefatını, Şekûre'nin felâketini haber alanlar: — Vah vah, Behiye ölmüş, anası da acıdan timarhaneye gitmiş, acaba evde başka kimse yok mu? Bari aileden birini bulup da, «Mevlâ ecir ve sabır versin« diyeydik, zemininde beyan-ı teessür edenler de çok oldu. El’an ta'ziyetçilerin arkası kesilmediğini zavallı Şekûre Ha­ nım timerhaneden duyarak, hart-ı hiddetle sonradan sahihan çıldırdı.

Buna da kimse şaşmadı. Herkes hatuna hak verdi.

BÜYÜK BİR İBRET DERSİ

Biz, insan, hayvan bütün canlı mahlûklar hayatın ayni kanunlarına tâbilz. Bu basit hakikata ermek için, Lafonten gibi hayvanları İnsan­ ların diliyle konuşturmaya hacet yok. Onları kendi yaradılış, âdet ve İnsiyakları üzerinde tetkik ediniz. Aramızda müşterek çok noktalar gö­ rürsünüz. Bazan hareketlerinde o kadar kuvvetli İfadeler vardır ki be­ şeri dil ile konuşmaktan ziyade bize büyük haklkatlar anlatırlar. Ve hattâ ibret nümunesi olacak hikmet dersleri gösterebilirler.

Bir akşam İstanbul köpeklerinin bana verdikleri derin felsefe der­ sini hiç bir büyük filozofun düşüncelerinde okumadığımı İtiraf ederim.

Bir Ramazan içindeydik. Ikdam'da «Metres» romanı tefrika edili­ yordu. İftarı Sirkeci lokantalarından birinde'ettik. Birkaç arkadaş tas­ hihlerimizi yapmak için matbaaya döndük. Acı, tatlı dertleşmeye baş­ ladık. Ramazanın on beşine doğru padişahın (Hırkaişerif) ziyareti münasebetiyle bütün zabıta, bütün haflyeler, silahşorlar, Jurnalciler faaliyete girişirler. İstanbul'u kasıp kavururlar. Sürgünler, hapisler, tazyikler, takayyütler çoğalır. Sansürlerin şiddeti akıl almaz bir rad­ deye varır. Ne derece munis, yumuşak, dalkavukça, sadıkane sözler yazsanız her kelimenizden zâtı akdesi hümayunları aleyhinde bir hı­ yanet, bir fesat, bir fena niyet kokusu alınır.

O akşam biz matbaa arkadaşları ağızdan kulağa yine hep bu ze­ minler üzerinde dertleşiyorduk. Bu haris kara cahil adamların ellerinde memleketin yuvarlandığı uçurumu düşündükçe başlarımız dönüyordu.

Matbaadan çıktım. Kafamı dolduran bu kara fikirlerle yürüyerek Türbeden tramvaya bindim. Aksaray'da bizim sokağın önünde araba­ dan atladım; vakit yatsıya yaklaşıyordu. Iciler camii sırasına geldim.

Köşe başında vüzeradan bir zatın konağı var. Tamam oradan geçerken konak kapısının iri kanatlarından biri açıldı. Başında koca bir tabla ile ayvaz çıktı. Tabla sofra artıklarıyla tepeleme dolu. Tatlı, ekşi, hamur işi, ekmek, kemik, sebze, pilâv, çorba, karmakarışık bir türlü tığını...

Bu ziyafetin davetlileri on beş yirmi kadar alışkın köpek imaret­ lerin önüne toplanan dilencilere benzer bir sabırsızlıkla kulaklar dlkik, gözler tetikte bekliyorlar. Kapının önünde kuvvetli berrak bir havagazı feneri yanıyor. Bir sahaya kadar etraf gündüz gibi aydınlık...

Köpekler kuyruk sallayarak ufak, ufak, kısık sevinç ulumalarıyla tablalı ayvazın etrafını sardılar. Ben de ne olacağını görmek için kar-

şıki duvarın önüne çekildim. Duruyorum. Allahın verdiği rızk, kuvvetler arasında nasıl paylaşılır, bu dersi görecektim.

Ayvaz tablayı başından indirdi. İçindekileri fenerin altına döktü.

Orada bu yemek kırıntılarından bir tepecik peyda oldu. Horrr... Aç köpek sürüsü hep birden saldırdı. Fakat içlerinde tohuma kaçmış, ket­ le kulak yerinde bir azman var. Mübalâğasız hemen sıpaya yakın İri -bir gövdede, azı dişlerini göstererek korkunç bir hırıltıyla etrafına bir atıldı. Yemeklerin başına üşüşenlerden kimini dişledi, kimini boğarcasına bağırttı, hele ufak tefekleri ağzına alıp silkerek top gibi tâ karşılara fırlattı. Müthiş bir tırpanla köpeklerin hepsini çil yavrusu gibi dağıttı. Dişlenenler, fırlatılanlar boğuk boğuk havlıyarak kaçtılar.

Bir tek kalan kendisi geçti ziyafet tepsisinin başına, en iyi parçaları, etrafa koku salan en beğendiği lokmayı kapıyor, bir iki seri göz kırp­ ması ve baş silkmesiyle yutuveriyordu.

Etrafa dizilip de bu tıkınmayı yutkunarak seyredenleri dalma alar­ gada tutacak hırıltıyı kesmiyor, kötü kötü soluyarak onlara gözleriyle de ateşler saçıyordu.

Bununla beraber etrafa fırlayan birkaç parçayı kaparak uzaklara kaçanlar oldu. İri köpek o canavarca kuvvetin fütuhatını tıkına tıkına çatlayacak gibi doydu, şişti, tepenin en âlâ kısmını, bütün kaymağını sömürdü, yalanarak ağır ağır çekildi.

Bu kodoman doyduktan sonra şimdi ziyafetin başına umumî bir hücum daha oldu. Yine gürültülü hırlaşmalar, dalaşmalarla birbirini öldüresiye dişliyorlardı. Kuvvette pata gelen altısı kaldı. Zorbalara mağlüp düşen zayıflar kuyrukları bacak aralarına kıstırılmış, topalla­ yarak, titriyerek, inliyerek yine çekildiler. Fakat bütün bütün uzak­ laşmadılar. Açıkça bir daire teşkil ettiler. Yiyintiye atılmak için kuv­ vetlerinin müsait olacağı sırayı bekliyorlardı.

Oburlar homur homur tıkınırken seyirciler de onlara imrenmeden gözlerini yuma yuma ağızlarına biriken salyaları yutuyorlardı. İkinci zorbalar da doydu, çekildi. Döküntü yerinde, etten, kemikten bir şey kalmadı. En iyi kısım sömürülmüştü. Üçüncü hücum başladı.

Buna ihtiyarlar, malûller, yavrular hep katıştılar. Lâkin yine nisbçten azılılar etrafa duman attırarak birer yaylım ısırma ile otoritelerini an­ lattılar. Köpeklerde hemcinsine hiç merhamet yok. Dişlediklerini parçalasıya didikliyorlar. İnceli kalınlı ulumalarla bütün âciller alargaya çekidi. Yavrunun birini pek fena daladılar. Fasılalı acıklı bir iniltiyle can çekişme haline geldi, yuvarlandığı yerde debeleniyordu.

AvurLları sarkmış, tüyleri dökülmüş, gözlerinin feri sönmüş, kuy­ ruk sokumu yumruk gibi dışarı fırlamış, bir deri bir kemik kalmış, bir

ihtiyarı hainler o kadar tartakladılar ki zavallı titreye tltreye yaradılı­ şından şikâyet eder gibi başını havaya kaldırdı. Iztırabını cansız cansız ifadeye uğraşarak bir tarafa yıkıldı.

Dördüncü, beşinci nöbet hücum oldu. Fakat sar'ası tutmuş titreyen, gözlerinden açlık ve ölüm akan ihtiyar köpek bir daha fete yaklaşmaya, hırıltıya karışmaya cesaret edemedi. Bir İnmeli mansızlığıyla yavaş yavaş başını kaldırdı, bir kenarda, muztarip, 101, ümitsiz bekliyordu.

gibi ziya­ der­ me-

Mükerrer hücumlarla köpeklerin hepsi sırayla kuvvetinin payını aldı, çekildi. Yağma yerinde ufacık bir kırıntı bile kalmadı. Ne varsa son döküntüsüne kadar yutulup yalanıp temizlenmişti. Yağ içen top­ rak, cilâlı bir parke gibi fenerin ışığı altında parlıyordu.

Mâlûl köpek hüzünlü, korkak, yılgın gözleriyle sağına baktı, so­ luna baktı. Flaydutların hep dağılmış olduklarına iyice emniyet peyda ettikten sonra arka ayaklarından birini sürüyerek sarsak sarsak yiyinti yerine yaklaştı. Biraz evvelki ziyafetin şimdi dümdüz, mücellâ boş sof­ rasının önüne oturdu. Kalemle, fırçayla İfadesi kabil olmıyan derin bir elemle kara toprağa eğildi. Donuk gözleriyle aradı, araştırdı, dişe dokunacak zırnık yok. Toprakta kalan koku nihayet onun aç, salyalı ağzını çekti. O parlak kara zemini emer gibi içi titreye titreye, ağır ağır, geniş geniş yaladı, yaladı, yaladı... Doymadı, bayıldı. Onun da kısmeti buydu.

Ben sanatın, tabiatı bize tercüme ve tefsir eden janrını severim. Çünkü yaradılışlardaki gizli felsefeyi gözlerimizin önüne serer. Bura­ daki tercümanım san’at değildi.

Manzara ile aramda kalemin, fırçanın, nağmenin vasıtalıkları yok­ tu. Tabiatla karşı karşıya idim. Bu dünyada her mahlûk rızkını nasıl kapışır... Bu faciayı gözlerimden ziyade ruhumla gördüm.

Vakanın ait olduğu tarihi unutmıyalım. O zamanın göğüsleri mu­ rassa nişanlarla dolu koca karınlı mağrur bakışlı, cim karnında bir nokta paşaları gözlerimin önünden geçit resmi yaptılar. Cehaletlerini dalkavuk cemiyetlerini tebriken üniformaları üzerine dizilen o nişan­ lar bana kokmuş kanlarından açılmış birer yara tiksintisiyle göründü.

O istibdat devrinin rızkları da köpeklerde olduğu gibi gücü gücü yetene suretinde kapışılırdı. Ziyafetin kaymağını sömüren o iri köpek işte, dedim, filân devletlûdur. Ondan sonra ikinci, üçüncü, dördüncü tertip olarak rütbe sırasıyla gelenler zorbalıklarının paylarını yuttular... Bu

şekil yemeğe o zamanın tâbirince iftar-ı seniyye diyeceğim geldi...

Hemen o saatte mabeyn davetlileri de karınları şişkin, keseleri dolu olarak iftardan dönüyorlardı.

En büyük çomarından en küçüğüne kadar sıralarını sayarak hepsine isimlerini verdim. En son toprak yalayan malûl kimdir? Bunu da siz bileceksiniz.

KEDİ YÜZÜNDEN

Saadet hanım pencere önünde ütü yapıyor, annesi Müride hanım mangal başında çocukların çoraplarını yamalıyordu.

Saadet hanım ütünün burnunu bir İnce gömleğin kırmaları arasın­ da yürüterek: — Anne hiç aklım başımda değil.. (Gülfem) bu akşam eve gelme­ di. Hâlâ da meydanda yok.

Gülfem geçen martın yavrusu, van azmanı, gözlerinin İçi mandali­ na renginde, samur kuyruk, kaba kulak, altın sarısı bir dişi kediydi.

Annesi, kızını teselli için parmaklarını dikişin üzerinde durdu­ rup gözlüğünün üstünden bakarak: — Merak etme Saadet, Gülfem geçende de iki gün iki gece gel­ medi. Şimdi kızgınlık zamanları... görürsün... Nerede ise bir taraftan çıkar gelir...

Bu esnada bahçeden inceli kalınlı acı acı kedi sesleri duyuldu.

Gırtlak nağmelerile dolu kulakları yırtan bir konserto...

Saadet hanım ütüyü bırakarak kısa bir müddet kulak kabrttıktan sonra: — Hah işte... Gülfemin sesi.. Kediciğimi boğuyorlar..

— Kebapçıların o aznavur kedisi kaplan daima bizimkinin arka­ sından gezer... Gülfemi en evvel o berbat etti. Ötekilere yol göster­ di. A., dişi kedi istemem. Mahalle şırfıntısı oldu. Uyuzu, körü, mun­ darı, nekadar erkek kedi varsa hepsi bizimkinin arkasında... Duvar­ dan duvara, ağaçtan ağaca, damdan dama birbirini kovalayarak ne sağ­ lam kiremit bırakıyorlar ne de insanda kafa beyin... Tıpkı Şehzadebaşının piyasa kızgınlarına benziyorlar... Aman yarabbi Istanbulumuzurv insanındaki hayvanındaki bu azgınlık nedir? Sen bizi islâh eyle, cümle­ mize hayırlar ver...

— O kebapçı olacak herif Halepli midir? Şamlımıdır? Nedir?...

Başında bafur dumanı fes, yanağının üstünde kara biber kadar yapma gibi bir ben.. Ortasına kalay gibi bir elmas iğne sokulu güvez boyunbağı, ruganlı potinler... İki dirhem bir çekirdek amma ne kadar nazik ol­ sa nazeninim olamıyor... Yerli gülü olmadığı her halinden besbelli...

— Ne olursa olsun kızım... böyle günde renge çalıma bakılmaz.

Evini öyle besliyor, öyle besliyor ki her akşam iki eli tıklım tıklım ge­ lir... O aznavur kedi hep et kırpıntisile besleniyor... Onun için azılı...

Et pahalı diyorlar... para yok diyorlar... A o bize göre... Bizim gibiler için yok... Geçen akşam damadım söylüyordu. Kebapçı dükkânlarında, lokantalarda oturacak yer bulunmuyormuş... Danalar gibi insanlar bo­

ğazlandı. Topraklarımız kanlara bulandı. Ahmetçik öldü. Mehmetçik öl­ dü. Ben donumu sattım. Sen gömleğini; elde avuçta kalmadı. Kül kö­ mür yedik... Fakat olanlarda var... Vaktile küplerini dolduranlar dol­ durmuşlar...

Tizden peşten bozuk ahenk gayetle velvelell bir kedi (opera) sı daha duyuldu. Saadet hanım annesinin zamaneden şikâyeti hakkında dalma itnabe varan diskurını dinlemiyerek hemen tahtaboşa koştu.

Komşunun bahçesine doğru uzanarak; — A işte., işte... Gülfem orada... Mutfağın damında... Koş anne koş... Tavan süpürgesini al da koş...

Kocakarı kollar sıvalı, havanın serinliğine rağmen biraz dekolte iş kıyafetile, uzun tavan süpürgesini yerlerde sürüyerek koşar. Kızının parmağile gösterdiği yöne bakarak; — Ah körolasıcalar... Duvarla bacanın arasına Gülfeml sıkıştır­ mışlar. Canavar gibi kediler etrafını alm ışlar... Makbule hanımın sin­ cabi kedisi, imamın kuyruksuzu. Muhasebecilerin tekiri, a a a daha tanımadıklarım, yedi mahalleden toplanma renk renk, boy boy nursuz, pirsiz kirli kediler... Hepsi orada hepsi... Aman hanım bu kızgınlık ne fena şey.. Suratları pislik, tırmık içinde., (var avazlyle haykırarak) mahallede bizimkinden başka dişi yok mu? Bukadar hovardanın hangi­ sine yetişecek? İlâhi seni Gülfemler götürsün, namussuz kahpe... İn­ sanın pek fenasına gidiyor... Elcağızımla evde büyüttüm. Dosta düş­ mana bizi rezil ve rüsva etti bıraktı. Kedinin azgınlığından bile insana büyük bir âr geliyor... Kızları... karıları böyle terelelliye çıkanlara Al­ lah imdat eylesin. Tahammül olunur şey değil.. Bak., bak., kebapçının Kaplan en önde oturuyor., bizim kediye bakıp bakıp yutkunuyor...

Evvelâ Kaplan ve arkasından bir iki kedi daha Gülfeme hücum ederler... Saadet hanım gözleri büyümüş, bir sinir haliyle bağırarak: — A, gözümün önünde ben böyle şeye dayanamam. Anne, sırığı indir... Hangisinin kafasına gelirse paralansın...

Kocakarı tavan süpürgesini aşk ile şevk ile bir kaldırıp indirir...

Tangır tungur kiremitler yuvarlanır... kırılır... kediler hurrr bu köşeden öbür köşeye akarlar... Mutfağın penceresinden biraz nezleli, biraz gunneli bir sesle bir beddua yükselir: — İlâhi elin kırılsın, iki yanında up uzun teneşirlere gelsin... Kalakala bir çürük mutfağım kaldı onu da başıma mı yıkacaksınız karılar?

Allahın zorbaları... Bu nedir tangır tungur tepemde?....

Müride hanım — A Emine hanım, kızma kadınım kızma... ben da­ ma vurmadım, kediye vurdum.

Emine hanım — O ne vuruş iz’ansız? Tepemden aşağı yağmur gibi topraklar döküldü. Dama vurmamış hanım, kediye vurmuş... A., bu­

nak lâkırdısı... Kediye inen sopa dama dokunmaz mı? İmansız karılar, kiremitleri daha yeni aktarttım. Etek dolusu para verdim.. Ben dul ka­ rıyım, sizin gibi kocam yok., alâkalım yok... belâlım yok...

Müride hanım — A çenen tutulsun çirkef... O ne kadar lâkırdı? Ki­ min oynayışı, alâkılısı belâlısı varmış bakalım? Ağzından çıkanı kulak­ ların işitsin ... Ben adamı kapı kapı sürüklerim... Namusuma lâkırdı söyletmem Emine hanım — Ay aman güleyim bâri... Yetmiş yaşındaki karı namusuna lâkırdı söyletmiyor... Ayol sen başını açıp da ulu orta Divanyoluna çıksan yüzüne bakan olmaz, kimse sümüğünü atmaz... keçi boynuzu karı...

Kediler boyunlar çarpık gözler hasma dikik, kuyruklar oynak, hep bir ağızdan bozuk bir erganun gibi değişik perdelerden bir korodur tut­ tururlar... Bu gürültü arasında Müride hanım: — Senin oynaşın, sırdaşın yok da bir sıraya dişlerini ne yaldızlat­ tın? Puhu kuşu gibi o kuyruklu sürmeleri kimin için çekiyorsun? Mahmutpaşa'da saç boyası bırakmadın, sarısını, kumralını hepsini tecrü­ be ettin. Geçen gün Hürmüz’e: «Bir gence varacağım bütün malımı ye­ direceğim» demişsin... Artık senin başına ne genci kusar ne ihtiyarı... hırtlamba yellos...

Emine hanım bu saldırılara koyu koyu cevaplar verir. Kavga kedi­ lerin vaveylâlarına karışır... Müride hanım süpürge sırığını bu kızgın nağmecilere indirerek: — Susunuz bakayım azgınlar... düşmanım ne söylüyor anlıyayım ... Öbür komşu Flkriyar hanım pencereye gelerek: — Susunuz hanımlar... ele güne karşı bu ne kepazelik... kocam evde, yerin dibine geçiyorum... Konu komşu pencerelere üşüştü, sizi dinliyorlar...

Saadet hanım — Ah Fikriyar, kardeşim, kedi yüzünden kavga... Ke­ bapçıların kedisi bizim Gülfemin kanına girdi. Burada damın üstünde gözümüzün önünde olmadık rezalet yok...

Kebapçıların pencereleri açılarak hımhımca bir ses: — Kebapçılar kadar başınıza taş düşsün... Kuzum bizim Kaplan erkektir, hangi dişi kuyuruğunu sallarsa ona gider... Kedinizi zaptediniz...

Müride hanım bütün hinciyle süpürge sırığını biribiri arkasına kedilere indirp kiremitleri tarumar ederek kısıla kısıla bağırdı: — Vallahi aleyhinize dâva açacağım... sandığımda sepetimde ne varsa satıp savıp apukatlara vereceğim... hakkınızdan geleceğim...

Akşam üstü Şevki efendi eve gelince kayınanasını örtü döşek hasta buldu... Eşi Saadetten sordu: — Annene birdenbire ne oldu böyle?

— Bugün açık saçık tahtaboşa çamaşır astı da soğuk aldı.

AHMET RASÎM (1864 - 1932 )

K ıb rıs’lı M e n te şe o ğ u lla n ailesi, K ıb rıs ’ta n E rm e n a k ’a gelip y erle şir. B u ailen in oğlu B a h a e ttin E fe n d i E rm e n a k ’ta ev len ir, b ir sü re K ıb rıs’a gidip P o sta -T e lg ra f m e m u rlu ğ u y a p a r. K ıb rıs ’­ ta n g ö rev le İsta n b u l’a g e lirk e n k a rısın ı b ıra k ır. İs ta n b u l’da A lb ay L az M ehm et B e y ’in v a rlık lı ailesin in y a ­ n ın d a N ev b e r a d ın d a n b ir e v lâ tlık v a rd ı. N evber, H acı S ad ık B e y ’le evlenm iş, o n d an b ir çocuğu o ld u k ta n so n ra ay rılm ış, k en d isin i y e tiştirip k o ru y a n ailen in y a n m a dönm üştü.

K a rısın ı b ıra k ıp İs ta n b u l’a gelen B a h ae ttin , İs ta n b u l’d a N ev ­ b e r H a n ım ’la evlendi. G ö rev le T e k ird a ğ ı’n a g id erk en , eşi N ev ­ b e r H a n ım ’ı da g ö tü rd ü . N ev b e r H an ım gebeydi. K ocası E a h a e ttin , onu bo şayıp T e k ird a ğ ı’n d a b aşk a b ir k a d ın la evlendi. N ev ­ b e r H anım , y in e İs ta n b u l’d ak i eski h an ım ın ın y a n ın a döndü. E s­ ki h an ım ı, N e v b e r’i S a rıg ü z e l’de k ü çü k b ir ev e y erle ştird i, N ev ­ b e r H an ım b u rd a b ir oğlan çocuğu d o ğurdu.

(1864) Ç ocuğun ad ın ı A h m et R asim k o y d u la r.

H e r g ittiğ i y e rd e ev len m e y i h u y edinen, a ile b ağ ın a ön em v e rm e y e n b encil b ir k işi o lan R asim ’in babası, b irk aç kez d a ­ h a ev len d i, b aşk a ç o c u k la rı oldu. R asim ’le an n e sin i b ik ez b ile so ru p aram ad ı.

N ev b e r H anım , dik iş d ik ip k azan d ığ ı p a ra y la , R asim ’i b ü ­ y ü k b ir özen g ö ste re re k b ü y ü ttü . B ab a b askısı olm adığı için R asim ele av uca sığm az b ir çocuk oldu. B irk a ç okul d eğ iştird i.

F a la k a day ağı k o rk u su n d a n o k u ld a n kaçtı.

O k u ld an k açıy o r, a rk a d a şla rıy la cam i a v lu la rın d a n o y n uyordu. K en d isin i v e a n ­ nesin i k o ru y a n ailen in b ü y ü ğ ü A lb ay L az M ehm et B e y ’in ö lü m ü ü zerin e, d eğ iştird iğ i d ö rd ü n cü o k u ld a n da alın ıp D a rü şşe fa k a ’y a y az d ırıld ı. 1876’da D a rü şşe fa k a ’y a gird iğ i zam an o n b ir y a ş ın d a y ­ dı. A b d ü lh a m it’in ta h ta çıktığı yıldı. D arü şşefek a, R asim için ilk a y la rd a sık ın tılı, am a s o n ra la rı sıc ak b ir sev ecen lik y u v as ı

olm u ştu . B u rd a h a y la z lık ta n k u r tu la ra k d üzenli b ir y aşam a a lış­ tı. Ö nceleri sınıfının, so n ra d a o k u lu n u n ça lışk an ö ğ re n c ile rin ­ d en b iri oldu. 1883 y ılın d a D a rü şşe fe k a’yı b irin c ilik le b itird i.

P o sta v e T e lg ra f N ez aretin d e (b a k a n lığ ın d a ) k â tip oldu. M e­ m u rlu k y aşam ın a hiç ısınam adı. A h m et M ith at E fe n d i gibi öz­ g ü r b ir y a z a r olu p y aşam ın ı k a z a n m a k istiy o rd u . F ra n sız c a d a n çev ird iğ i Y olcu b aşlık b ir yazısı A h m et M ith a t E fe n d i’n in gaze­ te si T ercü m an -ı H a k ik a t’te çıkınca çok sevindi; bu, y a y ın la n a n ilk yazısıydı.

B ig ü n g azeted e A h m et M ith a t E fe n d i’yle k a rşıla şır. O nun, g azetesin d e y a z ıla rı çık an A h m et R asim o ld u ğ u n u ö ğ ren e n A h ­ m e t M ith at E fen d i şöyle d er: «A ferin! B ak oğlum , b u ra sı yazı ocağıdır; isted iğ in zam an gel. îş te kalem , k âğ ıt, m ü rek k e p . İsted iğ in k a d a r o tu r, isted iğ in k a d a r yaz. Ş im d ilik b ir m a k a le n e b ir m ecidiye vereceğim . H a rç ­ lık ed ersin , al b ak a lım sifta h et!»

R asim ’in aldığı ilk te lif h a k k ıd ır.

A h m et R asim , B in b aşı B ilâl B ey ’in kızı S a d b e rk ’le ev len ir.

A nnesi N ev b e r H anım , R asim ’in k en d isin e h a b e r v e rm e d e n e v ­ len m esin e çok ü zü lm ü ştü r.

1885 d e ilk k ita b ı çıkar. Bu, y en i b u lu ş la ra değgin b ir d i­ zin in ilk k ita b ıd ır: F o n o g raf, (gram ofon) A h m e t R asim o k u lu b itird ik te n az so n ra içk iy e başlam ış, a k şa m la rın ı a rk a d a şla rıy la b irlik te geçirm eye, eğlence y e rle rin e gitm ey e alışm ış, m e y h a n e le re d adanm ış, e v le n d ik te n so n ra d a b u yaşam ın ı s ü rd ü rm ü ştü r. S o n ra la rı ay la rc a evine u ğ ra m a d ığ ı t ü r ­ lü y e rle rd e k ira la d ığ ı e v le rd e yaşadığı o lm u ştu r.

Y etm iş k a d a r şa rk ı sözü (g ü fte ) yazm ış, b u n la rın çoğunu k en d isi b estelem iştir. H e r şa rk ıs ın ın b ir ö y k ü sü v a rd ır. Ç ok ü n ­ lü b ir şa rk ıs ın ın ö y k ü sü şö y led ir: A y larc a o rta la rd a g ö rü n m e­ d ik te n so n ra b ig ü n ev in e döner. Çok u y sa l v e sa b ırlı o lan k a rısı S a d b e rk H an ım hiç çık ışm ad an onu k a rşıla r. R asim y ık a n ıp b ir sü re d in le n d ik te n so n ra g iy in ip h az ırla n ır, k a p ıd a n ç ık a rk e n S a d ­ b e rk H anım , — S ak ın geç k alm a, e rk e n gel! d iy e ric a d a b u lu n u r.

A h m et R asim , eşin in b u sözünü y o ld a b esteley ip ş a rk ı y a ­ p a r: •Sakın geç kalma erken gel Bu akşam gün batarken gel> O nbeş ay s ü re n m e m u rlu k ta n a y rılıp K endini b ü sb ü tü n g a ­

zeteciliğe, y a z a rlığ a v e rir. M e n ak ıb -ı îslâ m a d lı b ir k ita b ı A b d ü lh a m it’te n ik inci M ecidî n işa n ı alır.

için

B ir sü re ö ğ retm en lik de y a p a r.

M e şru tiy etin ilâ n ın d a n so n ra (1908), H ü sey in R a h m i’yle b ir ­ lik te Boşboğaz adlı m izah d erg isin i çık arm ışsa da, d ö rd ü n c ü sa­ y ısın d a n so n ra d erg id e n a y rılm ıştır.

A h m et R asim ’le e v lilik le ri o n yedi y ıl sü re n S a d b e rk H anım , 1902 y ılın d a ö ld ü ğ ü n d e A h m et R asim o tu z a ltı y aşın d ay d ı. B ir d a ­ h a ev len m ed i, y aln ız yaşadı.

Z am an ın d a k i h em en b ü tü n gazete v e d e rg ile rd e y az ı­ la r y azm ıştır. Y azdığı m izah d e rg ile ri; E şref, D avul, K aragöz, H a c iv a t’tır.

G azete m u h a b iri o la ra k S u riy e, S ofya v e R o m an y a’y a g it­ m iştir.

R esm î h iç b ir g örev alm am ış, ik i k ez M a arif N ez areti (E ğ itim B a k an lığ ı) T eftiş v e M uay en e ü y eliğ in e atan m ışsa da istifa e t­ m iştir.

Y alnız k alem iy le geçinm iş, am a y a z ıla rın a aldığı p a ra h iç­ b ir zam an k endisini, ailesin i ra h a tç a g eçin d irm ey e y etm em iştir.

D ö rt oğlu, ik i kızı o lm u ştu r. D ar d u ru m d a o ld u ğ u n u b ilen y a y ın ­ cılar, onu çok az p a ra y la ça lıştırıy o rla r, sö m ü rü y o rlard ı. B u sı­ k ın tısı, M e şru tiy e t’te n so n ra da sü rd ü . B irin ci D ün y a S avaşı sı­ ra sın d a öyle sık ın tıy a d ü ştü ki, V ez irh an ’ın b ir odasın d a b u lu ­ n a n biçok k ita b ın ı sa tm a k z o ru n d a kaldı.

1927 y ılın d a İsta n b u l M illetv ek ili seçilerek, iki dönem (3. v e 4. d ö n em ler) m illetv ek illiğ i etm iş, am a bu y ılla rı h a s ta lık için ­ de geçm iştir. 21 E y lü l 1932’de 67 y aşın d ay k e n , H ey b e lia d a’d ak i ev in d e ö ldü ve H ey b eliad a m e za rlığ ın a göm üldü.

A h m et R asim p o litik a y a hiç k arışm am ış, yaşadığı üç p o litik d ön em d e de (M u tla k iy et, M eşru tiy et, C u m h u riy e t) siyasal y a ­ şa m d an u za k k alm ıştır. îk i dönem sü re n m illetv ek illiğ i sıra s ın ­ da h a s ta lığ ın d a n ö tü rü çok zam an M eclis to p la n tıla rın a b ile k a ­ tıla m a m ıştır. (*) E se rle rin in sayısı k ırk a u la şır.

E n b ilin e n le ri şu n la rd ır: G ecelerim (1894) — Ş e h ir M e k tu p la rı (4 cilt 1910-1911) — E şkal-i Z am an (1918) — C idd ü m izah (1918) — F u h ş-i a tik (2 cilt 1922) — M u h a rrir şa ir edip (1924) — G ü lü p a ğ la d ık la rım (1926) (* ) O dönem in gereği, m illetvek illiği yapıp da p olitikaya ka­ tılm ayan, bu durum larıyla övünenler bile vardı. A.N.

— F a la k a (1927) — M u h a rrir b u y a (1927) — R a m a zan S o h b et­ le ri (1913).

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

A L t C ANİP YÖNTEM DİYOR K î: E lli y ıla y a k ın b ir z a m a n d ır d u ru p d in le n m e k sizin y az ı y a ­ zan A h m et R asim Bey, b u y a z ıla rı yazm am ış olsaydı, b izd en so n ra g e le n le r İs ta n b u l’un d ü n k ü v e b u g ü n k ü ö ze llik lerin i b ile ­ m ezlerd i. G elecek, b u seçkin y a z a rın ö n em in i d a h a çok d eğ e r­ le n d ire c e k tir. İBRAHİM ALÂETT1N GÖVSA DİYOR Kİ: M illetin i, m em lek etin i, h a lk ın ru h u n u , tö re v e g e le n e k le ri­ n i çok iyi b ilir, h ele İs ta n b u l’u v e İsta n b u l h a lk ın ı p ek iy i ta ­ n ırd ı. B irço k y a z ıla rı y aşad ığ ı d önem in ta m b ir to p lu m sa l b e ­ tim lem esin i içerir. T ü rk ç e y i p ek iy i b ile n le rd e n d i.

AGÂH SIRRI LEVEND YAZIYOR: O sm anlı İm p a ra to rlu ğ u n u n m u tla k iy e t re jim i a ltın d a geçen son 43 y ılı, M e şru tiy et dönem in in k ısa sü re n h u zu rsu z y ılla rıy la M ü ta re k e ’n in k a ra g ü n leri, d a h a so n ra da C u m h u riy e t d ö n em i­ n in coşkulu v e ateşli ilk dönem i, A h m e t R asim ’in 67 y ıllık y a ş a ­ m ın ı çerçev eler. ( ...) H e r dönem de p o litik a a k ım la rın a k a p ılm a d an , b ir g a ­ zeteci o la ra k g ö rd ü k lerin i, işittik le rin i g ü n ü g ü n ü n e sa p ta y ıp yazdı.

B u y azılar, T ü rk to p lu m u n u n 100 y ıllık ta rih id ir; u lu sa l k ü ltü rü m ü z ü n eşsiz b ire r hâzin esi sayılır. (....) in c itm e y en b ir h iciv ile ta tlı b ir m izah, R asim ’in y a ­ zıların ın b aşlıca özelliğidir. K o n u şm a la ra c a n lılık v e re n d e işte b u özellik tir. B ir k ü lh a n b ey in i, b ir ih tiy a rı, e sn a fta n b irin i k o ­ n u ş tu ru rk e n , h iç b ir ö zentiye k a p ılm a d a n k işileri k e n d i ağ ızla rı ve je stle riy le söyletir. (....) H alk, R asim ’in ençok ü ze rin d e d u rd u ğ u ve y a şa tm a y a çalıştığ ı y ığ ın d ır. R asim h a lk ı ilg ile n d ire n h iç b ir o lay ı gözden k açırm am ış, h a lk la b irlik te gülm üş, h a lk la b irlik te ağ lam ıştır.

A n ıla rın d a da, k en d isi a n c a k o y ığ ın ın iç in e k a tılm ış b ir k işi o la ra k y e r alır. D o ğ ru d a n d o ğ ru y a k en d isin d e n sözettiği y a z ıla ­ r ın d a bile, R asim y in e k a la b a lığ ın içindedir.

A h m et R asim y azı h a y a tın d a hiç k im sey i ta k lit etm em iş, k en d isin e y en i b ir yol açm ış, y a z ıla rın ı seve seve o k u tm u ştu r.

O n u n y a z ıla rıy la kim seyi g ü ce n d irm ed iğ in i, y u m u şa k v e u sta c a tu tu m u y la sa n sü rü b ile a tla ttığ ın ı sö yleyebiliriz.

B ü tü n b u ö ze llik leriy le R asim , g ö n ü llü o la ra k atıld ığ ı yazı h a y a tın d a 47 y ıl k alem i e lin d e n b ırak m am ış, o k u rla rın ın k a rş ı­ sın a h e r zam an g ü le r y ü zle çıkm ış, ağ ırb a şlı y a z ıla rın a b ile bazı k e re m izah k a rıştırm ıştır. (....) R asim asıl, k alem in e sa h ip o lgun v e gü çlü b ir y azar, u sta v e ü s tü n b ir gazeteci, d ö n em in in d il v e ed e b iy a t ta rtış m a ­ la rın a k a tılm ış u y a n ık b ir f ik ir a d a m ı o la ra k e d e b iy a t v e fik ir ta rih im iz d e y e r alac ak tır.

O n u h e rh a n g i b ir gazetecid en a y ıra n özellik, y a z ıla rın ın g ü ­ n ü geçince ta zeliğ in i k ay b e d en ç e şitte n olm am ası, ölm ez b ir d e ­ ğ e r ta şım asıd ır.

— A gâh Sırrı Levend'in A hm et R asim adlı kitabından — BEHÇET NECAT1G1L YAZIYOR: Ş iir v e h ik â y e le r, o k u l k ita p la rı, ta r ih v e b ilim k o n u la rın d a tü r lü e s e rle r de yazan, ç e v irile r de y a p a n A h m e t R asim ’in asıl değ eri; re n k li, can lı b ir a n la tım la çocukluk, ilk -o rta ö ğ ren im v e b asın h a y a tın ı, İs ta n b u l’u n g ü n d e lik y aşay ışın ı y a n s ıta n fık ra , m a k a le v e a n ıla rın d a g ö rü lü r.

— Edebiyatım ızda İsim ler Sözlüğü’nden —

ÖRNEKLER:

BİR SERGÜZEŞT

Benimki, veyahut sizinki de dahil olduğu halde, bu hayat değildir ki! Adım atlamaca oynar gibi bir spor!., öyle ya! Kaç devir atlattik!..

Devri-I Hamidî’ye esbak der isek, devr-l Azizî’ye ne diyeceğiz? Her ne hal ise! Devr-i esbakta bir gün Pendik tarikiyle Ada’ya geçmek, orada birkaç gün kalmak emeli peyda oldu. Vapur, Haydarpaşa, tren, Pendik!..

O zamanda Pendik'te barbunya gibi leziz balıklarla bir de al şa­ rap var idi. Birkaç tane ondan, bir kadeh de berikinden hülyası ağzı­ mı sulandırıyordu.

Yalnız başımayım. Arkadaşım filân yok. Varır varmaz deniz kena­ rına giden caddeyi tutturdum. Birinci gazinodan İçeriye girdim. Otur­ dum oturmadım, karşıma pos bıyık bir herif dikildi.

— İsminiz?

— Raslm!

— Necisiniz?

— Muharrir — Hangi gazetede?

— Ikdam'da!

— Buraya niçin geldiniz?

— Ada'ya gitmek için..

— Ada'da ne yapacaksınız?

— İşte orasını bilemiyorum, Yalnız şu var ki burada ne yapacak­ sam orada da onu yapacağım... Siz niye soruyorsunuz?

Herif afalladı, Bir dakika düşündükten sonra: — Ben buranın zabıta memuruyum...

— İyi ya!.. Niye soruyorsun?

Yine afalladı.

— Bir cürmüm mürmüm var mı?

— Ha...yır! Öyle emir aldık!

— Benim için mi?

— Ha..yır!..

— O halde vazifeni tecavüz ediyorsun! Çakar mısın?

— Ha...yır!

— Yer misin?

— Şimdi yedim!

— öyle ise bir kahve iç! Otur bakayım!

O zamanın da tabiatını müdrik olduğum için herifin simasından akan hüsn-i memnuniyeti derhal anladım. Onun benim yanımda otur­ ması vazifesini ifa etmesi demek idi. Oturdu.

Bir sigara...

— Garson gel, Efendiye bir kahve!.. Şekerli mi?

— H a...yır sade!

— Sade!.. Yiyecek ne var?

Garson saydı. Hiç birini canım istemedi. Dedim kİ: — Ben buraya balık için geldim.

Zabıta memuru davrandı.

— Ben size şimdi taze barbunya bulurum.

— Teşekkür ederim.

Gitti. Filvaki bir Rumyos oğlanın elinde dört beş barbunya geldi.

Verdim, kızarttılar. Şarabı getirdiler. Göçürdüm. Fakat öğleüstü!.. Va­ pura üç dört saat var... Gazinoda aram ile, dalga saymakla bitmez ki!..

Gezineyim, hazır gelmişken köyü de anlamış olurum dedim. Kalktım.

Zabıta memuru bir tavr-ı istifham ile yüzüme baktıktan sonra: — Nereye Bey? Ben lâkayt: — Şöyle bir gezineyim, hazm-ı taam...

Pendik'in burun gibi olan çıkıntısını göstererek: — Fakat o tarafa gitmeyin!

— Neden?

— Damat Mahmut Paşa firar etti... Sonra sizi!..

Ne Paşa merhumu tanırım, ne de burada oturduğunu bilirim..

Bir kere İsmail Safa: • İlâhi sen selâmet ver donanma-yı hümayuna» diye gazel mi, ka­ side mi her ne ise bir şey okumuş, kendisinin tahmisini ilâve etmiş idi.

Durdum. Zamanın tabiatını bilirim dedim a. Duruşum bir hatt-ı ha­ reket tayini için idi. Dedim ki: — öyle ise Adaya da gitmeyeyim!

— Gitmeyin. Çünki karşı karşıya!..

— Acaba kaçta tren var!..

— Trenden evvel karakola gelin de, ifadenizi alayım!..

— Buyurun!..

Başka ne diyebilirdim?.. Gittik. Ufak bir ifade aldı, imzaladım...

Saate baktı. Yirmi dakika sonra tren olduğunu söyledi. Kös kös dön­ düm. Fakat beni istasyona kadar teşyi’ etti. Bindim, avdet ettim. Ara­

dan bir gün mü geçti, iki gün mü?.. Beni Zaptiye Nazırı çağırttı. Huzu­ runa çıktım. İlk sözü: — Ne vakıttanberi Mahmut Paşayı tanırsınız?

Dedim ki: — Mahmut Pasa namında tanıdığım kimse yoktur...

— inkâr eyleme!..

— Tahkik buyurabilirsiniz?

— O halde Pendik’te ne geziyorsunuz?

— Hovardalık!..

— Biz ama sizi söyletiriz.

— Yalan istiyorsanız söyleyeyiml Nazır da afalladı. Bunun üzerine macerayı etrafıyla anlattım. Din­ ledikten sonra masanın gözünü çekerek bir kâğıt çıkardı.

— Okuyunuz!

Dedi. Belki yetmiş seksen satır var. Aman!... Ben neler yapmışım!

Köşkün kapısına gidip de çalmamış mıyım !... Zabıta memuruna —gire­ yim diye— rüşvet mi teklif etmemişim! En nihayet bir yolunu bulup kaçmamış mıyım?

Velhasıl gecenin saat yedisine kadar uğraşa uğraşa nazırı ancak ikna ettim.

Son sözü bu oldu idi: — Ben kefil oluyorum da sizi tahliye ediyorum.

Yerle temennayı bastırıp azim bir: — Teşekkür ederim Paşa Hazretleri! dedim, kendimi harice ihraç ettim. Zaman bu!

İSTİHZA YI ZAMAN

Her şeyler değişti: Gençliğimizde biz Beyazıt’tan köprü başına atlı tramvaylardan evvel inerdik! Şimdi öyle mi ya?. Dan buradan dan dan... Orada... Üç dan dan daha... Köprünün ortasında!

Eskiden Haliç vapurlarına kayıklar gülerlerdi: — Yetişebilirsen çiğne!

Diye eğlenirlerdi! Şimdi böyle mİ ya?. dalcıya geçmiş olsun!

Önünden kaçabilen san­

(Değişmez fen mi vardır, müstakar eşya mı kalmıştır?)

Filvaki gazeteler yazıyorlardı: Operatör Emin Bey, Şehremihi iken Yıldız Kumarhanesi âzasın­ dan olmuş!.

Başınızı iki avucunuzun içine alın da derin derin düşünün. Yirmi sene evvel Yıldız neydi? Vapurla Beşiktaş önlerinden geçerken: — Saray-ı hümâyun mülükânelerine hain hain bakmakta olduğu görülmüştür. Şeklinde bir jurnal İle Fizan çöllerinde yanıp kavrulmamak için arkamızı döner otururduk. Her Cuma etrafı asker ile sarılır, üniforma sırmalarından, muzika alâtından fırlayan şuaat ile parıl parıl parlar, binlerce ağızdan çıkan çok yaşa sesleriyle inim İnim inlerdi. Gazeteler­ de, risalelerde, kitaplarda Yıldız ismi yazılmaz, hesap, cebir, hendese kitaplarından, şeklen benziyor diye + zait işareti çizilir, orası müt­ hiş, yırtıcı bir kartal yuvası gibi bütün memleket üzerinde hâkimiyet iddia ederdi.

Ramazan üstü: — Bakkal, yüz dirhem de yıldız şehriyesi tart!

Diyen bir gaafilin çal yaka Haşan Paşa karakoluna, oradan da uzaklara götürüldüğünü duymadınız mıydı?

Fakat Yıldız şu son hali ile ilk haline pek çok benziyecektir. Abdülmecid ekser akşamları burada çakar, sızar, sızdı mı i'vân ve bendegân zavallıyı bir seccadeye sarar, Mecidiye yoluyla usul usul Dolmabahçe’deki hâbgâhına naklederlerdi.

Buraya kimler gelmezdi? İmparatorlar, krallar, prensler, sefirler, vezirler, müşirler...

Bunlarla beraber atının dizginleri ipten hafiyeler... Şimdi kimler gidecekler! Kumarbazlar, sefahet erbabı, kargalar, tilkiler, krupyeler, işçiler... Türkiyenin Monte Karlo'sunu ziyaret edecek ecnebi dalave­ reciler........

Ne asrî bir temâşâ, ne müessir bir istihza!.

Sade Yıldız'ın kendi mi, bahçelerinin etekleri bile müthiş idi! An­ latayım da hak verin: Benim Arif Bey isminde saf yürekli bir arkadaşım vardı. İki üç ta­ ne parlattı mı bazan arslan kesilirdi. Fakat korkunca da tam korkar­ dı! Bir akşam Arnavutköyü’ne gittik. Sazda oturduk. Çaktık. Kafaları kurduk. Gazinoda kimse kalmayınca biz de kalktık. Kalktık ama ne ara­ ba var, ne de sandal. Tabana kuvvet yürümeden başka çare yok. Yo­ la düzüldük. İyice hatırımda değil ama Ortaköy karakolu önünden ge­ çiyorduk. A rifim , yarım açık gözleriyle bir nöbetçiye baktı, Bir de ba­ na: — Bu kâratalar da büyük kâratayı bekliyorlar değil mi?

Deyince ben ayıldım. Çünkü Arifi'im, artık kendinde olmadığı için karakoldan da içeriye dalar, bu sözü söyler! Derhal koluna girdim, sü­ rükler gibi çektim. Benim bu teşebbüsümden daha ziyade şımardı. Ses­ li sesli sövmeğe başladı. Başladı ama benim kuvvetle kolundan çeki­ şimden dolayı ilerliyorduk. Meğer daha belâlısına çatacakmışız!.. Biraz sonra Sultan Murat’ın mahbus kaldığı sarayın kapısı önlerine gelmiyelim mi? '* Nereden akıl etti? A rifim , beni kolumdan silkince sarayın kapısı­ na doğru gitmesin mi? Hatırıma Ali Suavi’nin vakası geldi. Bir kere: — Eyvah! Mahvolduk!

Dedim. Hakikat eyvah... Çünkü hiç lâmı, cimi yok. Nöbetçilerin süngülerinin uçundayız.

— Yürü, Arif Bey! Kim dinler? Din iman atıp duruyor, sarayın o koca kapısına arka­ sını vermiş, yüzünü Yıldız’a dönmüş durmadan veriştiriyor, bire aman!.

— Arif, kendine gel!.

Mümkün değil!..

Merhumun sesi de kalındı. İri parmaklı elini sallaya sallaya tecvid kaideleri üzerine: — Seni dinsiz, imansız, zalim, hain!..

Diye kalaylayıp kalaylayıp basıyordu... En sonunda kolundan hız­ la çektim. Fakat o anda müthiş bir ses: — Uulan!..

Be herifler! Yolunuza gitsenize!. Simdi ikinizi de mıhlarım ha!

Sözleriyle aksetti. Bende beş histen yalnız işitmek kalmıştı.

Bu sözler, saray kapısının içinden geliyordu. Arifim, bir silkindi.

Bu defa da o ayıldı. Ayılır ya!. Lâf değil, mıhlar mı mıhlar!

Ben tir tir titriyordum, nöbetçi bir düdük çalsa, kurşunları ye­

din gittiydin! Çevirseler bile en hafif göreceğimiz ceza karakolda öl­ dürücü bir dayak yemek, ertesi günü ilk vapurla bir bilinmeyen yere doğru gitmekti.

Arif, ayılır ayılmaz adımları açtı, can havliyle gidiyorduk. Bana da. ona da arkadan ayak sesleri geliyor gibi oluyordu. Ben daha ziyade korkmuş olmalıyım ki duvarların bir tarafı açılarak içinden bir bölük asker çıkacak sanıyordum!

Arif korkak ve sarhoş... İkide birde: — Geliyorlar mı?

Diye soruyor, ben her ihtimale karşı: — Galiba!.

Diyor, hattâ arkama bakmağa bile cesaret edemiyorum. İyice hatırımdadır! Haşan Paşa karakolu önünden öyle dümdüz, öyle munta­ zam geçtik ki değme asker bir resmî geçitte bu kadar itinalı yürüye­ mez. Geçtik, geçmedik, arkamızdan bir koşuşma peyda oldu. Aman!

Eyvah! Yakalandık mı?

Birbiri ardına: — Tutun, yakalayın, kollarını bağlayın.

Sesleri... Ben zaten bilirim a ... Kendi korkumla birden bire far­ kına varmamıştım. A rifim , olduğu yere çökmesin mi? Meğer zavallı­ nın dizlerinin dermanı kesilmişi. Öyle ya... Hem Arnavutköy’ünden geliyoruz, hem de yarım saattir ölüm korkusu çekiyoruz. Buna can mı, diz mi dayanır?

Meğer, karakoldan, biraz evvel getirilmiş, bir deli kaçmış imiş!.

Deli, akıllı o hengâmede kim kime!. Şu kadar söyliyeyim ki Dolmabahçe meydanına nasıl geldiğimizi bilmiyorum. Bereket versin ki tek atlı bir araba karşımıza çıktı. Atla­ dık.

Arabada A rife sordum: — Sana yine ne oldu? Heyheyler mi geldi?

Sus pus oturuyor, hafif hafif söylüyordu: — Ne var ki?

— Daha ne olsun k i...

— Sultan Murada pek acırdım da...

— Senin nendir?

— Hiç!..

— Sen budala mısın be? Bir hiç için hem beni, hem de kendini mahvettirecektin...

Biraz sonra farkına vardım ki Arifi'imin pantolonu ıslaktı!

Gül­

meyiniz, o zamanlar da bizim gibi hürriyet taraftarı, istibdad düşma­ nı daha neler vardı! Kimler yoktu!

Arifi'minki yine küçüğüydü.

O geceden sonra biçare her ne zaman gazino veya sair umumî bir mahalde siyasetten bahsetmeğe başlayacak olsa kulağına eğilir, usulca: — Bahsi kes! Yoksa pantolon meselesini açarım! der, durdurur­ dum!

ÖLÜNCEYE KADAR RAHAT

Doktor bizim amcaya demişti ki: — İnsanda unutkanlık, dalgınlık beyine giden büyük damarlardan dağılan kıl gibi ince damarlar içinde kanların pıhtılaşarak vücudun ça­ lışmasını besleyemediklerinden ileri gelir. İşte o gün, bugün ben unutkanlığa, dalgınlığa tutuldum... Geçen­ lerde, bir sabah pek tuhaf oldu. Terliğimin tekini aradım, bulama­ dım... Koca oda kazan, ben kepçe. Terliğin teki yok... Çıplak da ba­ samam; seke seke, sofaya çıktım. Kapının önüne baktım... Etrafa göz gezdirdim. Yine döndüm, odayı aradım.. Çıktım, sandık odasını aç­ tım ... Karşıkl odada annem yatar... Kapısını araladım... Yok... Hizmetçi kalkmıştı. Ona da sordum... Zaten üstüne ne gerek? Yok, dedi. Kısaca­ sı, tek terklik yok. Bununla birlikte, yatarken çıkardığımı, karyolanın orta tarafına doğru çevirip yan yana koyduğumu biliyorum. Fakat kalk­ tıktan sonra ne olduğunu bulamıyorum. Sonunda, potinlerimi giymek zorunda kaldım. Bir de ne göreyim? Ûst üste giymiş değil miyim?

— Bir ayağının ağırlığından farkına varmadın mı?

— Kafamın ağırlığından vakit var mı? O geçti... Dün akşam, bir ta­ nesi daha!., ödüm patladı. Evde bir bez kokusudur, geliyor.. Aman!..

Durmadan kokluyorum. Bakınıyorum.. Duman sezinliyorum... Evet, si­ garam yanıyordu. Tablaya baktım, yok. Yere düşmüş olacak, dedim.

Eğildim, gerçekten bir duman gördüm. Fakat sigarayı bulamıyorum.

Ağızlık ağzımda. Onu biliyorum... Sigara nerede? Bulmak kabil de­ ğil! iskemleden şavullayıp, eğilip bakıyorum. Duman çıkıyor. Bilsen birader, ne hale geldim.. Terledim. Elimde su dolu bir bardak. Eğil, kalk..

Gözlerim fırıl fırıl döner! Bir de konsolun önüne gidip de gözüm aynaya ilişir ilişmez ağızlıkta olduğunu görmeyeyim mi?

— Ooo! Sen, işi epeyce ilerletmişsin!

— Daha bir tanesi var ki hepsinden kıyak! Fakat söylemem.

— Sen bilirsin. Söylemezsin ama, tadını bulamazsın.

— Orası da öyle (Başını sallaya sallaya gülerek).. Biraderin adı­ nı unutmayayım mı? Hem nerede?

— Nerede?

— Hakkâk'te. Bana bir kart-vizit yaptır, demişti. Gittim, memuri­ yetini yazdırdım.. Adını bir türlü yazdıramadım, döndüm.

— Sen ilerletmiş, değil, âdeta azdırmışsın.

— Keşke, biraz daha azdırsam!

— Sebep?

— Bir iki şey daha var, onları da unuttum mu. ölünceye kadar ra­ hatım!..

— E şk â l-i Zaman’dan —

HÜSEYİN SUAT YALÇIN (1876 - 1942 )

İsta n b u l’d a doğdu. (1876) M aliye m u h a seb e cilerin d en A li R ıza B ey ’in oğlu, H üseyin C a h it Y alçın ’ın ağabeyisidir.

1886’d a T ıb b iy e’y i b itird i. İsta n b u l ve M idilli’de b eled iy e h ek im liğ i y ap tı. H ek im lik te u z m a n lık için P a r is ’e gitti. B irb u çu k y ıl so n ra d ö n ü şü n d e (1895) y in e b eled iy e h ek im liğ i y ap tı.

S o n ra S ağ lık M üfettişi o la ra k g ittiğ i Ş am ’da o n b ir y ıl kaldı.

M e şru tiy e t’te n so n ra (1908) İs ta n b u l’a döndü.

S e rv e t-i F ü n u n şa ir ve y a z a rla rın d a n d ır.

M e şru tiy et’te n so n ra h em en hem en şiiri b ıra k tı. D ah a çok m izah ve o y u n la r yazdı. K ale m ad lı m izah d erg isin d e D ah h a k -i Z alim (* ) v e G âve-i Z alim (* * ) ta k m a a d la rıy la , to p lu m o la y la rıy la ilgili çok gü çlü y erg i h ik â y ele ri, fık ra la r, ta şla m a la r y ay ın lad ı. T aşlam a­ la rın ı «G âve D estanı» adlı b ir k ita p ta topladı. (1918) U lu sal K u rtu lu ş S av aşı’n d a A n ad o lu ’da h ek im lik yap tı.

1923’d en so n ra da y aşam ını, D ev let D en izy o lları v a p u rla rın ­ da h e k im lik le sü rd ü rd ü .

T elif v e çeviri o la ra k y irm iy e y a k ın o y u n yazdı.

21 M a rt 1942’de İs ta n b u l’da öldü. ( *) D ahhak-i Zâlim: (Ahrim an) Çok k ıyıcı bir İran hüküm da­ rı. Tutulduğa hastalık acılarının dinm esi için her seferin­ de iki çocuk beynini ilâç olarak kullanırdı. Başka bir sö y le­ nişe göre, Oğlunun om uzundan çıkan yılanlar çocuk y iy e­ rek beslenirdi. (* * ) G âve-i Zalim: İran m itiolojisinde bir dem ircidir. Dahhâk-1 Zalim ’in oğlunun om uzundan çıkan yılanları beslem ek için bütün oğulları elinden alınm ıştı. Son oğlunu da alm ak is­ tediklerinde, dem irci önlüğünü m ızrağına bağlayıp, halkı da çevresinde toplayıp karşı geldi.

ÖRNEK:

ŞAHSİ TEŞEBBÜS SÜTHANESİ

Beyoğlu’nda Büyük Caddeden Taksim’e doğru giderken sağ taraf­ ta bir köşede «Şahsî Teşebbüs Süthanesi» levhasını görürsünüz. Şim­ diye kadar halkımızda bazı şahsî teşebbüsler görüldü ise dç hiç bir ciddî netice vermedi. Çünkü uzun senelerden beri istibdadın ayağı al­ tında ezilen dimağlar, kollar bir şeye teşebbüs etseler bile o şey mut­ laka verimsiz kalır. Bunu gözönünde tutan işini bilenler hiç olmazsa çocuklarımızı teşebbüs sahibi bir hale koymak İçin böyle bir süthane açmağa karar vermişler olsa gerek.

Kim ne derse desin elbette Meşrutiyet'ten sonra doğan çocuklar bizden daha ziyade hürriyetsever olacaklardır. Bunda hiç şüphe yok­ tur. Hele ilk gıdalarını böyle bir süthaneden alan çocuklar ne kadar afacan olacaklardır. Yalnız gözönünde tutulacak bir şey var: Acaba şahsî teşebbüs süthanesinde bulunan ineklerin İçinde sütü bozukları var mı? Meselâ, Abdülhamit’in satılan ineklerinden bazıları alınarak oıaya yerleştirilmiş mi? Bunun tahkikini Sıhhiye İdaresinden pek rica ederiz. Çünkü temiz doğan çocuklarımızı daha kundaktayken elimizle zehirlersek bu vatanın gelecekteki mesuliyeti tekmil bize alt olur.

Analarımızın bazı önemli sözlerine itaat etmekliğimiz lâzımdır: Cenabı Hak kimseyi sütü bozuğa düşürmesin. Bu sütü bozuk aklıma eski hâ­ tıralardan bir şey getirdi, anlatayım: Tamam yirmi sene evvel çiçek hastalığı çıkm ıştı... Her mahalleyi aşılamak gerekti. Mahalleleri dağıttık. Bana Karagümrük ile Sulukuie mahallelerini verdiler. O zamanki usul mucibince bir çocuktan diğer çocuğa aşı alırdık. Sulukule'den aldığımız aşıyı Karagümrük'e Karagümrük’ten aldığımız aşıyı Akbıyık’a nakleder dururduk. Kadınlar bu­ nu haber almışlar. Ne zaman Sulukule’ye yakın bir eve aşı için gitsem ilk ricaları: «— Aman oğlum, çingene aşısı olmasın. Çocuğumuzun sütü bozulur» olurdu. Görüyorsunuz a, halkımızın en korktuğu şey sü­ tü bozuk olmaktır. Şahsî teşebbüs süthanesinde ikinci derecede dikkate alınacak şey ineklerin adem-i merkeziyet (* ) illetine duçâr olmadıklarının muayenesidir. Bunu da özellikle baytarlar birliğinden rica ederiz. (*) A dem -i M erkeziyet: Bir m erkezden, daha çok hüküm et m er­ kezinden değil, her büyük kurulun kendi kendini yönetim i dem ektir. Özel teşebbüs ve kendi kendini yönetim , o döne­ m in bir siyasal akım ıydı.

Üçüncü derecede dikkate alınacak şey İnek veya keçilerin tamamiyie hür ve tarafsız memleketlerden tedarik olunmasını temin et­ mektir. Çünkü yanılıp da bir tiftik keçisi alınırsa Mebuslar Meclisi yi­ ne a(tüst olur.

6ördüncü derecede gözetilecek nokta sütlere katılan suların hiç olmazsa menba suları olması lüzumunun Şehir Emaneti (Belediye) tarafınçan tebliğ edilmesi, sakın Hamidiye sularının kullanılmamasıdır. Çünkü ferbabı vukuf bu son sularda bir çok zararlı mikropların bulun­ duğunu keşfettiler.

Beşinci derecede aranılacak şey, arpalıklarını satanların gıdaların­ dan yem tedarik ettirilmemesidir. Çünkü İnsanların yemlerini yiyen ineklerden iyi bir süt alınamaz. İnsanların mideleri her şeyi yiyip haz­ metmek için pek müsaittir. İnekler bu midelerin ■mono»larına burun­ larını sokarsa derhal sütleri bozulur.

Bunlardan sonra gözetilecek şey süthanenin İç İşleridir. Sütler sağılırken mutlaka bir vatan şarkısıyla memeleri neşvelendirmeli. İnek­ ler bu Ahenk ile geviş getirirken süt kovası köpüre köpüre dolmalı.

Keçileri sağarken tekeleri ayırmalı. Çünkü bu uzun sakallı afacan­ lar, hiç tek durmazlar.

Sütler şişelere konulduktan sonra yaftalarının üzerine şöylece ya­ zılmalıdır: «Bu sabah bu sütler «toprağın cevher, suyun kevser, baharın bîhazan» teranesiyle sağıldı. İçinde ne adem-i merkeziyet mayası, ne de Hamidiye suları mikropları vardır. Şahsî Teşebbüs Süthanesinin ha­ lis sütüdür.« Burada bana bir fikir geldi: Ayân ve Mebusan Lokantacısı bu süt­ haneden süt alsa da sütlâç yapsa, muhallebi yapsa acaba sütleri bo­ zuk olanlar bunlardan yiyerek ıslah olurlar mı? Ne dersiniz, böyle bir şahsî teşebbüsde de ben bulunayım mı? Oranın muhallebiliciğini üze­ rime alayım mı? Ne iyi olur, dükkânımın üzerine şöyle bir levha yazdırsam: «Şahsî Teşebbüs Süthanesinin halis vatan sütüyle yapılmış sütlâç ve muhallebisi).

Eminim ki azâ-yı kiram Meclise girmeden, önce benim dükkânıma uğrayacaklardır. Çünkü uğramıyanlara herkes sütü bozuk gözüyle ba­ kacaktır. Ah, ne kârlı bir iş bilseniz... İşte kadro haricinde kalıp da iş bulamıyanlara yüzde beş yüz getirir bir irad, bir iş. Hemen teşebbüs etsinler. Bir küçük şirket vücude getirsinler, isterlerse ben de ortak olurum.. İsterlerse resmî dairelerde birer de şube açarız. Çünkü her­ kesin sütünü ıslah edeceğiz, teşebbüs vatanperverânedir.

Çok <loFa hayal İle başlayan sonradan hakikat olur. İster misiniz bir <ıy sonra bu dediklerim yapılmış olsun? Böyle herkesin sütünü /slalı otınek için kurulacak İnsanî bir şirkete âlet olduğum için bllsşniz no kadar İftihar ederim? Fakat, heyhat... İnsanların sütü o kadar bo­ zuk kİ kimbilir bu yazdığım şeyden ne kadar anlam çıkaracaklardır. /

CENAP ŞAHABETTÎN (1870 - 1934 ) M a n astır’da doğdu. (1870) İs ta n b u l A sk e rî T ıp O k u lu ’n d a n (T ıb b iy e) h ekim y üzbaşı o la ra k çıktı. U zm an lık eğ itim i için d ö rt y ıl P a ris ’te b u lu n d u . (1890-1894) Y u rd a dö n ü n ce k a ra n tin a h e k i­ m i o la ra k M ersin ve R odos’ta çalıştı. 1896’da sağ lık m ü fettişi gö­ re v iy le C id d e’y e (H icaz) g itti. H ek im lik g ö rev iy le Y em en, S u ri­ ye, I r a k ’ta b u lu n d u . 1914’de isteğ iy le em ek liy e ay rıld ı.

O zam an k i adı D a rü lfü n ü n -i O sm ani o lan İsta n b u l Ü n iv ersite si’nin E d eb iy at M edresesi’n d e (E d e b iy a t F a k ü lte si) F ra n sız ­ ca ve T ü rk E d eb iy atı T a rih i M ü d e rrisi (p ro fesö rü ) oldu. (19141922) .

U lu sal K u rtu lu ş S av aşı’n a k a rşı tu tu m u n d a n ö tü rü , ö ğ ren ci­ le ri C en ap Ş a h a b e ttin ’e k a rşı te p k i g ö ste rd ile r ve k a rş ıt g ö ste­ r ile r y a p tıla r. B u n u n ü ze rin e ü n iv e rsite d e n a y rılm a k z o ru n d a k aldı. B a k a n la r K u ru lu , O’n u n y e rin e T ü rk E d eb iy at T a rih i P ro fe sö rlü ğ ü n e Y ah y a K em a l B e y a tlı’y ı atad ı.

13 Ş u b a t 1934’de İs ta n b u l’da öldü.

S e rv e t-i F ü n u n şa ir ve y a z a rla rın d a n d ır. Ş iir, oyun, anı, g e­ zi y a z ıla n , m akale, özdey işler yazdı.

C enap Ş a h a b e ttin ’in e se rle rin d e m izah a ğ ır basm az. A n cak O ’n u n h e rb irin d e a r d a rd a zekâ k ıv ılc ım la rı ça k an ö d ey işleri (a fo riz m a la r) m izah tü rü n e g iren ed e b iy a t ü rü n le rid ir. B u n la rın çoğu T ü rk d ilin e y erleşm iş, k o n u şm a la rd a k u lla n ıla n özdeyişler o lm u ştu r. C en ap Ş a h a b e ttin bu özdeyişlerini üç b ö lü m lü k b ir k ita b ın ın (N esr-i H arp, N esr-i S u lh ve T iry a k i S özleri) T iry a k i S özleri b aşlık lı son b ö lü m ü n d e to p la n m ıştır. (1918)

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR Y U SU F Z İY A O RTAÇ Y A ZIY O R: ( ...) C e n ap ’a h a y ra n o lm am ak im kânsızdı. A m a, sev m ek de im kânsız. Z ekâsını, k ü ltü rü n ü : sizi a y d ın la tm a k için değil, ce­

h aletin izi, ah m ak lığ ın ızı g ö ste rm ek için k u lla n ırd ı: K en d in izd en u ta n ır, on a d a d ü şm a n olurdunuz!

C enap Ş a h a b e ttin , b ilg i ve zek âsın a g ü v en m en in ik i k e re ce­ zasın ı çek ti: B irin c i D ün y a H arb in d e , S ü ley m an N azif ile b e ra b e r, C em al P a şa n ın k a ra rg â h ın d a m isa fir o lm u ştu la r.

S u riy e İm p a ra to ru (C em al P a şa ) ed e b iy atım ızın b u ik i ü sta d ın ı, İs ta n b u l’a, y o k su l­ lu k y ılla rın ı r a h a t g eç irtecek b ir a rm a ğ a n la u ğ u rlam ıştı. A m a çok zekî v e çok b ilg ili C enap, b u k ü ç ü k se rv e ti g alib a b ir b o rsa o y u n u n d a sıfıra in d iriv e rd i! İkincisi, K u rtu lu ş S av aşm a k a rşıd ır: İn anm adı!

A m a onu, hiç kim se su çlan d ıram az. A ta tü rk , b irg ü n F a lih F ıfk ı A ta y ’a söylem iş: — O ğlum , in a n m a y a n la rı a y ıp lam ay ın sa k ın ... S ahiden in a ­ n a n k aç k işi v a rd ı ki?.. G ü n oldu, b en b ile içim den sarsıld ım ! (....) B ir a ra lık ta n siy o n u çok y ü k se lm iş diye d u y m u ştu k .

B ü y ü k b ir lü g a t h az ırlıy o rd u . Âkil M u h ta r, çalışm ayacaksın , yo­ ru lm a y aca k sın , dem işti. A m a D o k to r C enap Ş a h a b e ttin , D o k to r Âkil M u h ta r’ı d inlem em işti. D inleyem ezdi de. Y aşam ak, çalış­ m a k tı o n u n için; İlk o k u lu , T o p h an e’d ek i F evziye M ek teb i’ni b i­ rin c ilik le b itire n o değil m iydi? O rtao k u lu , G ü lh an e A sk eri R üştiy e si’n i b irin c ilik le b itire n o değil m iydi? T ıp F ak ü lte sin i, Tıbbiy e -i şa h a n e y i b irin c ilik le b itire n d o k to r y üzbaşı C enap Ş ah ab e ttn o d eğ il m iydi? S o n ra H ay d a rp a şa H astan e sin d e çalışırk en , nice z e k â la rın k a tıld ığ ı A v ru p a y a gidiş im tih a n ın ı y in e b irin c i­ lik le k a z a n a n o değil m iydi?

Y a P a ris ’te k i hay atı?... B u, k e n d i k en d isin i geçen b ir y a rış ­ tı. ( ...) B u şü p h e le rle dolu ru h , ö lü m d e n k o rk m u y o rd u . A m a y ok o lm ak tan ?... Ü rp e riy o rd u ...

«Beni k o rk u ta n , ö ld ü k te n so n ra ceh en n em e g itm e k değil, h iç b ir y e re g itm em ek tir.» d iy o rd u C enap.

— Portreler» adlı kitabından — Y A K U P KADRİ KARAOSM ANOĞLU YAZIYOR: ( ...) C enap B ey M ü ta re k e ’n in ilk g ü n le rin d e n itib a re n M il­ li M ücadele ru h u n a a y k ırı b ir yol tu tm u ş ve A li K e m a l’in ç ık a r­ dığı «P eyam -ı S abah» g azetesinde b irta k ım m en fî y a z ıla r y az­ m ağ a b aşlam ıştı. (....) İşte o h av a içinde «M ahm uzlara, k ılıç la ­ r a veda» y az ısıy la C enap B ey, D am a t F e r it h ü k ü m e tin in S ev r

d ik ta sı h ü k ü m le rin d e n b irin e g ö re T ü rk o rd u su su b a y k a d ro su ­ n u n tasfiy esin e b aşlay ışın ı a lk ışlıy o rd u . (....) K ozm opolit ve in k â rc ı m izacın ın k u rb a n ı olan b u T ü rk şairi, B ü y ü k Z a fe r’in a rk a sın d a n , b irk a ç ay M illî H ü k ü m e t r e ji­ m in e ay a k u y d u rm a y a ç a b a la d ık ta n so n ra b ir tü r lü tu tu n a m a ­ y ıp m e m le k etten çık ıp g itm iş v e P a r is ’e y e rle şm e k istem işti. F a ­ kat, b u n d a da m u v a ffa k o la m a y a ra k te rs y ü zü g e ri dönm üş, ö m rü n ü n son y ılla rın ı İsta n b u l'd a b ir köşeye çe k ile re k g eç ir­ m işti.

— G ençlik v e Edebiyat Hatıraları» adlı kitabından — BEHÇET NECATÎGÎL YAZIYOR: P a r is ’te n d ö n d ü k te n so n ra (1894) kişiliğ in i b e lirte n y en i şi­ irle rin i S e rv e t-i F ü n u n d erg isin d e y a y ım la y a n C enap, b u ed e b i­ y a tın üç b ü y ü k te m silcisin d en (Ö b ü rle ri: T ev fik F ik re t, H a lit Z iy a) b irid ir, k o n u la rın ı aşk ve ta b ia tta n a la n şiirle riy le sem bo­ lizm in öncüsü say ılır. 1908’d en so n ra d ah a çok n e s irle u ğ raştı.

Y ab an cı k elim e lere d ü şk ü n ve sü slü yazdı.

— «Edebiyatınızda İsim ler Sözlüğü»nden — R A UF M UTLUAY YAZIYOR: M e ştu riy etin g etird iğ i özg ü rlü k le, şiird e n çok siyasal y a z a r­ lığ a y ö n elir. (...) T ak m a ad la (D a h h âk -i m a zlu m ) m izah a da y e r a y ırır. (....) M e m u rlu k ta n em ek liy e a y rıld ık ta n so n ra (1914) D a rü lfü n u n ö ğ retm en liğ i ve g azete y a z a rı o la ra k ça lışır­ k e n ik tid a ra y a k la şm a v e o n d an y a ra rla n m a f ırs a tla rı a ra y a c a k ­ tır. (....) K en d isin e k azan ç sa ğ lay a n C em al P a şa ’yı S a b a h ’ta te f­ rik a ed ilen « S uriye M e k tu p la r ın d a ö verse de, geleceği sezerek h em en m u h a le fe te geçer. (....) C enap Ş a h a b e ttin , g ü n lü k ç ık a r­ la rın ı d ü şü n e n acelesiyle b irb irin e k a rş ıt d ü şü n c ele r a ra sın d a b o ­ calar. S o n ra d a n «h ay alin in k ıtlığ ı y ü zü n d e n n etice y i k e stire m e diğini» sö y le y erek (P e y am -ı S ab ah ) M illî M ücadeleyi a lk ış la r­ sa d a b u onu k u rta ra m a z . O na gö re g ere k en şey, in a n ç y a d a in a n çta o lm ak değil, sonucu önceden b ilip b ile m e m ek tir. Ü n iv e r­ sited e k i g ö rev in d e n a y rılm a k z o ru n d a k a ld ık ta n s o n ra y e n id e n e d e b iy a t y aşa m ın a dö n m ek ister.

— Çağdaş Türk Edebiyatı» adlı kitabından —

ÖRNEKLER:

TİRYAKİ SÖZLERİ

•Allah'tan herşey isteyebilirsin yalnız para isteme. Çünkü Allah parayı sevmez ve sevmediği için ancak sevmediklerinden bazılarına ve rir.... * ** Düşün: «Hiç Allah'ın sevebileceği mü?»

adamlardan paralı gördün

A • Beni korkutan öldükten sonra cehenneme gitmek değil, hiç bir yere gitmemektir.» **+ • Köpeğe gem vurma, kendisini at sanır.» Â • Bir tabii inatçı, etrafında on mecburi inatçı yaratır.»

A • Kadın olsun, kitap olsun, cildine aldanma, içine bak.»

A • Su dökmek tehlikesi çoğu zaman, bardağım fazla doldurmak ar­ zusundan gelir.»

A • Hiç bir zaman sevmemiş olduğumuz bir adamın ciddi düşmanı olamayız» A «Kavak ağacını beğenen ve seven pek az kişi gördüm: Çünkü dosdoğrudur.»

A • Beyinlerin de oburu vardır: Pek çok yer, pek az hazmeder.»

A • El, her iş gibi alkıştan da yorulur.»

• ** «Ünlü olmak için zamanın gidişine ya tamamiyle uymalı, ya tamamlyle karşı koymalı.»

A

• Kaba konu? zarar yok, şu şartla kİ, ince düşünebilesin.»

A «Sadakanı kör dilencilere vermeyi tercih et: Seni göremlyeceğl için nankörlüğünden kurtulabilirsin.» ** • Pek tabii olmaya gelmez; terbiyesiz derler. Pek samimî olmaya gelmez; saygısız derler.» ** •Suistimal kapısını aralık etmeye gelmez, açılır.»

hemen ardına kadar

• İnsan, kendi yerini, dostlarının gösterdiği noktayla, düşmanları­ nın gösterdiği nokta arasında aramalıdır.»

• Daima: «Bilirim!» mİ diyor, gençtir: herşeye «olabilir!» mi di­ yor, ihtiyardır.»

lığ ı

■Yüksek yerler yüksek tepeler gibidir, koşarak çıkanlar nefes dar­ hisseder.» ** •Aynaya pek çok bakan kusurlarını pek az görür.»

• Daima ara: Bugün altın ararken bakır bulursun, yarın bakır arar­ ken altın.»

■Akar su ne güzel hayat dersidir küçük engellerin üzerinde köpü­ rür, büyük engellerin yanından sessizce geçiverir.» ** •Zavallı koyun sürüsü! Çobanı da o besler, çoban köpeğini de, kurdu da!..» ** •Çok olur: Herbiri kendi düşüncesinin doğru olduğunu iddia eden iki kişiyi dinlerken, siz de üçüncü bir doğru keşfedersiniz ve böylece doğrular çoğalır gider.» «Çocukken perde arkasındaki Karagöz'ü canlı sanırdım, şirndi de perde önündeki canlıyı Karagöz sanıyorum!»

• Saklanan çirkinlik iki kat çirkin görünür.»

• İnanmak İstemeyeni hiçbir mantık İnandıramaz.* «Pek önemsiz bir olay bana pek hazin gelir: Hiç yaşamamış bir adamın ölmesi.* A «Yanlış bildiklerimizi atsak, kafamızın yükü o kadar hafiflerdi ki...»

A • Çok zaman başarılarımıza dostlarımız kadar düşmanlarımız da yardım eder, ancak ikisini de güzel seçmiş olmalıyız.* * *♦ «İnkârla başlamamış olan iman temelsizdir: İmanın İnkâr ya başı­ dır, ya sonu!»

A «Dikkat ediniz: Bir adam iş görürken hiç çirkin görünmez, oysa boş oturan, pek seyrek güzel görünür.» * «Yerinde sayanlar, yürüyenlerden daha çok ayak patırtısı yapar­ lar.»

A «Başarı, en büyük leke sabunudur.»

A «Doğru çizgi en kısa yoldur, ama bayatta çoğu zaman sefalete çı­ kar.» *** «Güç olan kahramanca ölmek değil, kahramanca... yaşamaktır.»

AHMET HİKMET MÜFTÜOĞLU ( 1870 - 1927 )

3 T em m u z 1870’de İs ta n b u l’da doğdu. A k sa ra y v e S oğukçeşm e R ü ştiy e le rin d e o k u d u k ta n sonra, M ek teb -i S u lta n î’yi (G a la ­ ta s a ra y L isesi’ni) b itirin c e (1888) H aric iy e N e z a re ti’nde (D ışiş­ le ri B a k a n lığ ı’n d a) g örev aldı. P ire , M arsilya, P oti, K e rç ’te k o n ­ solos k âtip liğ i ve k o nsolosluk y ap tı. (1889-1896) İsta n b u l’a dö­ nün ce m e rk e zd e çalıştı. (1896-1908) B ir y ıl N afia N e z a re ti’n d e (B a y ın d ırlık B a k a n lığ ı’n d a ), T ic a re t G enel M ü d ü rlü ğ ü ’n d e ç a ­ lıştı. B iy an d a n da M ek teb -i S u lta n î’de (G a la ta sa ra y L isesi’n de) ed e b iy a t ö ğ retm en liğ i y ap tı. (1898-1908) B u dönem de S erv et-i F ü n u n d erg isin d e y ay ım la d ığ ı h ik â y e le riy le E d eb iy at-ı C ed id e to p lu lu ğ u n a k atıld ı. M e şru tiy e t’te n so n ra D a rü lfü n u n ’da (İs ta n ­ b u l L lniversitesi’n d e) A lm a n v e F ra n sız E d eb iy atı T a rih i d e rs ­ le rin i o k u ttu . (1910-1912) O s ıra la rd a b aşla y a n «Y eni L isan» v e «T ü rk çü lü k » a k ım la rın ı b en im se y erek T ü rk Y u rd u d erg isin in (1911) v e T ü rk D ern eğ i’n in (1912) k u ru c u la rı a ra sın a k atıld ı.

S o n ra y in e d ışişlerin e d ö n ere k P eşte K onsolosluğu (1912-1918), C u m h u riy e t d önem inde de H aric iy e V ek â let M ü steşarlığ ı (D ış­ işleri B a k an lığ ı D anışm an lığ ı) g ö re v le rin d e çalıştı. (1926-1927) 5 M ayıs 1927’de İs ta n b u l’d a öldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

CEV D ET K U D R E T Y A ZIY O R: A h m et H ik m e t’in ed e b iy a t h a y a tı açıkça iki dönem e a y rılır: 1 — E d eb iy at-ı C edide dön em in d ek i h ik â y e le ri: B u n lar, Edeb iy a t-ı C edide h ik â y e ve ro m an ın ın ö ze llik lerin i ta şım a k ta d ır. D i­ li y ab a n cı sözcük v e k u r a lla r la y ü k lü , ü slû b u sü slü d ü r.

( ........... ) Y azar, b u y o ld a k i h ik â y e le rin i «H âristan» a d lı b ir k ita p ta to p la m ıştır. ( ............ ) 2 —■ T ü rk ç ü lü k a k ım ın ın b aşlad ığ ı dönem deki h ik â y e le ri: 1911’d en so n ra T ü rk ç ü lü k ak ım ın ın etk isi a ltın d a yazılm ış b u lu ­ n a n b u h ik â y e le rin dili sa d ed ir, h ele kim isi ö ztü rk ç e ile y a z ıl­ m ıştır. F a k a t h ep sin d e ü slû p y in e sü slü d ü r. ( ........... ) Y az ar b u y o ld a k i y a z ıla rım «Ç ağlayanlar» ad lı b ir k ita p ta to p la m ıştır. ( ........... ) B u h ik â y e (Y eğenim a d lı h ik â y e) y a z a rın en ü n lü ve en b a ş a rılı yazısıdır.

M onolog biçim in d e y azılm ıştır.

E serd e, B a tı k ü ltü r ü n ü h az m e d em e y erek zü p p e le şen le r y e­ rilm e k te d ir.

— «Türk Edebiyatında H ikâye v e Roman» adlı kitabından — R A UF M UTLUAY YAZIYOR: K en d in i y en ilem ek için çok gecik en A h m et H ik m e t M ü ftü o ğ lu ’n u n (Ç ağ lay a n lar, 1922) d e rg ile rd e y a y ım la n a n h ik â y e le ri; y en i o rta m a u y a rla n a n b ir n iy e tin d ü şü n se l ü rü n le rid ir, c a n lı­ lık la rı y o k tu r.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» adlı kitabından — H ÜSEYİN CAHİT YALÇIN YAZIYOR: N âd id e v e za rif k elim e b u lm a k d ü şk ü n lü ğ ü ençok A h m et H ik m e t’te k en d isin i g ö ste rird i. O n u n k ü ç ü k b ir d e fte ri v ard ı.

N erd e b ö y le k u la ğ a hoş gelen A ra p ç a b ir kelim e, F arsç a b ir sıfa t tam la m ası b u lu rsa h em en o ra y a y az ard ı. Y azı y a z a rk e n , d e fte r önünde, o n la rı k u lla n m a y a çalışırd ı. G üzide ü slû p m e ra k ın ı b ö y ­ le a ra b a y ı b e y g irle rin ö n ü n e k o şm ak d ere cesin e v a rd ırm ış tı.

F ik ir için k elim e ara m az d ı, d a h a çok, seçtiği güzel k elim e d ey im le ri k u lla n m a k için v esile v e fik ir ara rd ı.

— «Edebî Hatıralar» adlı kitabından —

ÖRNEK: Y E Ğ E N İ M (Monolog) (Kırçıl çember sakallı, setresini — düz yakalı, önü ilikli ceketini— yukarıdan aşağı iliklemiş; açık buruşuk alnını gösteren toparlak, fesi arkaya mütemayil — eğik—, omuzları düşük, endamı öne eğilmiş, çeh­ resinin hututu — çizgileri— istihzayı ima eder derecede müteharrik — oynak— bir ihtiyar... Yaşı elli ile elli beş arasında).

Benim bir yeğenim va r... Paris'te tahsilini bitirdi... Paris’te tah­ silini bitirdi ne demektir bilir misiniz? Beni yedi bitirdi; demektir.

Ben bitince benden tahsilât da bitti; tahsilât biter bitmez pek tabIT değil midir, tahsil de bitti... Tahsilâtı benden çektiği paralar... Lâkin tahsili nedir? Onu bir türlü anlayamadım... •Amca sen birşey anlamı­ yorsun, ben Darülfünunun tekmil fünunuyla —fenleriyle— mütefenninlm —teknik bilgi sahibiyim— diyor... Diyor ama, o Darülfünunun tekmil fünuniyle mütefennin oluncaya kadar ben de darülcünunun — tı­ marhanenin— tekmil cünuniyle —deliliği ile— delirdim! Bakın, an­ latayım size; yeğenim evvelâ mimarlık öğrenmek hevesiyle bana birçok süslü kapılar, yaldızlı kubbeler yaptı; girintili ve çıkıntısız plânlarla (i-.ı^mı çekti... Sonra bunda temel tutturamayınca, kimya-yi madenî­ den izabe —eritme— tahsiline yeltendi; izabe tahsili kızıştıkça bizim altınlar da erimeğe başladı... Yeğenim bundan da sıkıldı... «Toprak tut altın olsun» feyzine mazhar olmak arzusu ile çiftçiliğe başladığı anda bir çiçekçi kızına yeşillenmek uğrunda ilk tecrübeleri kesemin dibine darı ekmek... sonra ocağımıza incir dikmek oldu... Nihayet, bi> sabah yeğenimi karşımda gördüm: Yakalığı bir mermer kuyu çem­ beri gibi gırtlağına sarılmış. Uzun, kıvrık saçları kalıpsız kırmızı fesi­ nin altında, rüzgâra tutulmuş hindi tüyleri gibi tersine dönmüş; yeni doğan bir çocuğa şilte olabilecek kadar kocaman bir plâstron boyunbağı göğsüne takm ış... Karşımda boyun kırdı; öptürmek alışkanlığı ile ben elimi uzatırken o da kımıldamadan dudaklarını bana uzattı; ikimiz de ne yapacağımızı birden anlıyamadık... Benim elim muallâkta —boşt, — kaldı. Nihayet, boynuma sarılarak lâübaliyane dudaklarımdan tek­ rar tekrar öptü. Öpülmeyen zavallı elimden mahçup oldum. Nâçar —çaresiz— geri çektim. Bu sırada dizlerinden aşağı inen redingotunun arka cebinden bir beyaz mendil çıkarırken, parmaklarında allı, yeşilli, mavili birçok sahte, kaba yüzüklerin benimle eğlenir gibi sırıttıklarına dikkat ettim... Bilmem dudaklarımı öptüğü için midir nedir? Mendi­ liyle bir tuhaf tarzda burnunu, dudaklarını sild i... Bizim Hacı Bacı’nın

bunca senelik devşirimine muhalif bir devşirme icat ile mendili orta­ sından büzdü, büktü, sardı...

(Taklidini yaparak)

Mindere kendisini attı. Hacıyatmaz gibi sallandı, sallandı, sonra dimdik kaldı... Bizim yeğen yeğenlikten çıkmış da, a'cebü'l-acaip —çok garip ve gülünç— bir makine şekline girm iş... Minderde otura­ madı... Kanapede rahat edemedi... Beni, sevgili amcasını beğenme­ d i... Sözlerimi beğenmedi... Vaziyetimi beğenmedi... Yürüyüşümü be­ ğenmedi... Bakışımı beğenmedi... Nefes alışımı beğenmedi... Evin ‘ertibatını bozmağa, hepsini değiştirmeğe kalkıştı: Uşaklara kahve getirirken beyaz eldiven giymelerini, aşçı Ibiş'in kafasına bir beyaz takke geçirmesini, vekilharç Köse Kâhya'nın her sabah traş olmasını istiyor, yırtınıyor, ısrar ediyordu. Bir gece, biraz nasihat vermek için odasına girdiğim zaman, kendimi dehşetli bir manzara karşısında bul­ dum: Bizim yeğenin burnunun altından, kulaklarının hizasına kadar bir bezle bağlı çehresi sapsarı parlıyor... Ayaklarını karyola demirinin üstüne dayamış... Ellerini pamuklara sarmış, gözleri kapalı, kendisin­ den geçmiş, yatıyor... Felâket! dedim, felâketi... Odadan dışarı fır­ ladım... Hekim... aman hekim?... Evin içinde birbirimize girdik, çık­ tık. Biz hekimle usul usul odaya girerken yeğenim de şaşkın şaşkın karyolasından kalktı... Sofradaki kadınların «Kendisini öldürdü!» fer­ yatları evi dolduruyor: yeğenim bu halden ürkmüş, kaçmak istiyor: biz tekrar yatması için yalvarıyoruz: ellerine, ayaklarına sarılıyoruz.

Bir kargaşalık, bir gürültü, bir patırdıdır gidiyor...

(Bir parça tevakkuftan — durduktan— sonra)

Nihayet iş anlaşıldı; yeğenim ertesi gün Kâğıthane'ye gitmeye niyet etm iş... Yeni potinlere ayaklarını sığdırmak, kanı aş?ğı vermek hulyasiyle ayaklarını havaya kaldırmış... Yumuşasın, parlasın diye, yü­ züne, ellerine krem sürmüş... Bıyıklarını dik durdurmak için bir cen­ dere ile sarm ış... Ve bu azap ve eziyet içinde uykuya, hâb-ı rahata —rahat uykuya— dalmış... Hem bundan sade, bundan tabiî ne olabilir­ m iş?... Bunlar o diyar-ı irfanda beş senelik geceli gündüzlü (gülerek ve öksürerek), geceli gündüzlü bir tahsil-i mütemadinin —sürekli bir öğrenimin— semeresi im iş!... Anladınız mı? Beş seneden sonra, Napolyonkârı vaziyet, Hombertkârı bir saç, VVilhelmkâri bir bıyık... İşte bu kadar!... Yeni kafa oimak için bu kadarı kâfi im iş... Ah! (Geniş bir nefes alır)

Bir sabah baktım ki, aşağıdaki büyük odada bir curcuna, bir kah­ kaha, bir tepişmedir gidiyor... Kapıyı araladım; yeğenim hemşiresini piyanoya oturtmuş, Hacı Bacı ile kâhya kadın Nail Molla da dahil ol­

duğu halde, halayıkların tekmiline dekolte olmak için kollarını sıvat­ mış, göğüslerini açtırmış, onları kankan oynatmıyor mu?... »Lâhevle!» dedim, «Ya sabur!» dedim olmadı. Hemen odaya atıldım; onun o pomatalı saçlarından yakaladım; selâmlığa aldım...

Bizim yeğenin «neşr-i medeniyet» vazifesi imiş; kadın ninesine Boccace'ın hikâyele­ rini anlatmak, halayıklara Moulin Rouge sergüzeştlerini nakletmek ■neşr-i medeniyet» im iş!... Artık lâtifeye, şakaya mahal yoktu. De­ dim ki: — Oğlum sen şarkın ve garbın yaklaşamıyacağını anlamadın mı? Sen Türkâne ve Frengâne terbiyenin bütün bütün birbirine zıt ol­ duğunu anlamayacak mısın? öyle ise dinle: Bütün ciddiyetimi topladım, setremi ilikledim, gözlüğümü taktım.

Burnumu sildim, (siler). Bir güzel öksürdüm. (Öksürür). Dinle dedim; bir: — Bizde başımızı açmayıp ayağımızı çıkarmak hürmet; Frenklerde bilâkis çıkarmayıp başını açmak tazim —saygı gösterme— ... Dinle bu iki: — Bizde ötedenberl evin alt katı hizmetçilere, yukarı katı efen­ dilere: Frenklerde bilâkis alt kat efendilere, üst kat hizmetçilere mahsus... Üç; — Bizim ayaklarımızın altına serdiğimiz halıları onlar baş uçlarına asarlar... Dinle, dört; — Bizde öteden beri sağda erkek, solda kadın; Frenklerde solda erkek, sağda kadın bulunur... Altı; — Bizde yemekte az söylemek ve çabuk yemek yemek terbiyeden madut —sayılır— ; onlarda aksine çok söylemek, hikâyeler nakletmek ve kahveyi sofrada İçmek ve hattâ ellerini sofrada yıka­ mak mutat... Yedi: — Bizde küçüklerin büyüklerin sözüne karışması büyük terbiyesizlik; onlarda bilâkis büyük bir nişane-i zekâ... Sekiz: — Bizde saat on iki ya sabahtır ya akşam; onlarda ya öğledir ya gece yarısı... Dinle... Baktım, yeğenim gece yarısı söziyle uyuklamağa, ho­ ruldamağa başlamış; sarstım; daha bitmedi; dinle! dedim... Dokuz: — Onlarda şarkıyı mutlaka ayakta, bizde mutlaka oturarak sövlemek elzem... On: — Frenklerln sene başı öğlence ile geçer, müntesipleri şarab-ı neşe İle mesttir; bizde Muharrem, sene başı bir yevm-i ma­ temdir —yas günüdür— . On gün kana kana su bile Icemeylz... On bir: — Bizde... göz, fitneliğe, kem nazara alâmet, ve menhus —uğursuz—, onlarca... göz mübarek, o kadar mübarek ki melekleri bile... gözlü itibar ederler... On üç: — Elsine-i garbiyede fazla harfler yazılır, fa­ kat okunmaz; bizde İse yazılmaz lâkin okunur... Dinle, on dört: — Biz mektupların tarihini altına koruz, onlar üstüne korlar... On beş: — Biz­ de kanaat bir fazilet, onlarda bir meskenet —miskinlik— ... On altı: — Hele bizde bıyıklarını traş... Derken başımı kaldırıp baktığım zaman yeğenimi koydunsa bul... O çoktan sıkılmış kaçmış...

(Ayaklarını yere vurarak):

Artık bütün bütün hiddetlendim. Henüz hiddetimi teskin etmeden

aşağıdaki mutfaktan doğru bir gürültü, bir hırıltı fışkırdı... Bizim ye­ ğen uzamış tırnaklarının ucu İle, kekül-i fıkaranın fıstığından almak istemiş, ahçı İbiş, yeğenimin böyle mülevves —kirli— tırnaklarını kes­ meden mutfağa girmekten men olunmasını benden rica için, yerinden fırladığı sırada o da biçarenin arabacı Pavli, ayvaz —erkek hizmetçi— Haçadur vasıtasiyle ellerini, ayaklarını tutturup daha şık, daha alafran­ ga olmasını teminen, biçarenin bıyıklarını traş etmeğe kalkışmamış mı? İbiş'in kafası kızmış; oklavayı eline almış, yanmış odunu diğer eiiyle kavramış, savuruyor, ve «Namusum bir paralık oldu... Bu kapıda durmam... Ben giderimi...» diye avazı çıktığı kadar gürlüyor... Baktım, olmayacak; yeğenimi kurtardım, hareme tıktım ... Buna bir ders-l İbret vermek sırası gelmişti; düşündüm, taşındım; hemen o günden itibaren buna bir iş bulmağa teşebbüs ettim; Anadolu'nun şöyle bir kıyıcığında bir seyahat-ı tecrübiye icra etmesini kararlaştırdım... Zonguldak hatı­ rıma geldi. »Zonguldak... Ohl Zonguldak!... Şimdi görürsün sen Moulln Rouge'da kankan oyununu... ömrüne bereket Zonguldak!...» diyerek Zonguldak'ta bir maden mühendisliği ile yeğenimi başımdan savdım.

Bu vakadan tam beş sene sonra o şampanya gibi kabına sığ­ mayan yeğenim, Zonguldak'tan avdet ettiği zaman ayran gibi sakin ve rakit —durgun—, apışmış, kalmıştı...

MEHMET RAUF ( 1875 - 1931 )

İ s ta n b u l’d a 1875’de doğdu. B a b ası K ü ta h y a ’d a n a s k e rlik için g eldiği İs ta n b u l’a y erleşm işti. A nn esi Ç erk eş’ti. S oğukçeşm e A s­ k e rî R ü ştiy esi’n d en so n ra B a h riy e M e k teb i’ni (D eniz H a rp O kulu ’n u ) b itird i (1893), deniz su b a y ı oldu. S ta j için G irit’e (1894), K iel k a n a lın ın açılış tö re n in d e b u lu n m a k ü zere A lm a n y a ’y a (1895) g ö n d erildi. D ön ü şü n d e İs ta n b u l’da, T a ra b y a ’d a elçilik g e­ m ile rin in irtib a t su b a y lığ ın a atan d ı.

P o sta y la H a lit Z iy a ’y a g ö n d erd iğ i «Düşm üş» a d lı b ir u zu n h ik ây esi, İz m ir’de y a y ın la n a n H izm et g azetesin d e çıktı. B u h i­ kây e, M eh m et R a u f’u n y a y ın la n a n ilk eserid ir.

S e rv e t-i F ü n u n d erg isin d e te frik a ed ilen E y lü l ad lı ro m a n ı 1900’d e k ita p o la ra k y ay ın lan d ı. P sik o lo jik b ir ro m an o la n b a ş­ y a p ıtı E y lü l’ü b a şk a h iç b ir eseriy le aşam adı.

Z am b ak ad ıy la y a y ın lad ığ ı im zasız, aç ık saçık b ir k ita p y ü ­ zü n d en m a h k em e y e v erild i, h ap se m a h k û m ed ilip deniz su b a y lı­ ğ ın d a n çık arıld ı.

M eh m et A kif, S a fa h a t’m beşinci k ita b ı o lan v e S e b ilü rre şa t d erg isin d e y a y ın la n a n H a tıra la r ad lı ş iirle rin d e n b irin d e , Z a m ­ b a k y a z a rı M ehm et R a u f’u, b u açık saçık k ita b ın d a n ö tü rü ele ş­ tird i, am a b u e le ştiri ş iirle rin i k ita b ın a alm adı.

M eh m et R auf, su b a y lık ta n ç ık a rıld ık ta n so n ra y aşam ın ı y a ­ z a rlık la k az an m ay a çalıştı. O niki say ı sü reb ilen M ahasin, so n ra S üs ad lı k a d ın la r için d e rg ile r ç ık ard ı. D üzyazıyla şiir, h ik ây e, ro m a n tü r le rin d e yazdı. H ik ây e le rin in k o n u la rı aşk v e k ad ın ü stü n e d ir. Çoğu, u y a rla m a izlenim i v e rir. B u a ra d a m izah h ik â ­ y e le ri d e yazm ışsa da, b u n la r d a sa n a t değ eri taşım az.

S ü rd ü ğ ü m a ce ra lı v e dengesiz yaşam sonunda, 1931’d e İs ta n b u l’d a öldü.

23 A ra lık

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

Y A K U P K ADRİ KARAOSM ANOĞLU YAZIYOR: ( ............ ) T epebaşı a n fitiy a tro su n d a v e rile n b ir o p ere t m a ti­ nesin d e, tık n a z ve cüce den ilecek k a d a r kısa b oylu b ir ad am g e­ lip bizim ö n ü m ü zd ek i sıray a o tu rac ak ; Ş a h a b e ttin S ü ley m a n da, k u la ğ ım a e ğ ilerek : «İşte, M ehm et R a u f bu.» diyecekti.

H an g i M ehm et R auf? E y lü l ro m a n ın ı y azan M ehm et R a u f m u? O b en im h ay a lim d e b u ro m a n ın k a h ra m a n ın d a n ( ............ ) b a ş k a b iri d eğildi ( ............) ve ru h î asaleti k a d a r b irta k ım b e­ den î m e ziy e tle re de sa h ip olm ası lâzım gelirdi. O ysa, önü m ü zd e o tu ra n ad a m d a bu m e ziy e tle ri boş y e re arıy o r, ve ona a rk a d a n , enseden, y a n d a n h e r bak ışım d a, h a y a lim d e k i M ehm et R a u f’ta n u z a k la ştık ç a u za k laşıy o rd u m . ( ............ ) M ehm et R auf, E d eb iy at-ı C edide’c ile r içind e B a tı k ü ltü rü n e v e B atı â d e tle rin e ençok y ak laşm ış o la n la rd a n b iriy F ra n sızc ad a n b aşk a İngilizceyi de bilm esi ona, b u k ü ltü rü n ışığını ö b ü rle ri gibi y aln ız b ir değil, iki pen cered en alm ak im ­ k â n ın ı v erm işti. B u n d a n b aşk a M ehm et R auf, so lu ğ u n u b a tı m ü ziğ in d en a la n b ir m elom andı. ( ............ ) T ev fik F ik re t’in d e lâ le tiy le k u rd u ğ u b ir aile ocağını, ilk y ılın d a n b a ş la y a ra k b ir h a ra b e y e çevirm iş, genç k a rısın ı k ü ­ çücü k çocu ğ u yla o rta d a b ıra k a ra k o k a d ın d a n b u k a d ın ın p eşin d e dolaşm ay a b aşlam ış v e b u s ıra la rd a İs ta n b u l’u n güzelliği, z a rif­ liği, k ib a rlığ ıy la ta n ın m ış h a n ım la rd a n b irin e k a ra se v d a d e n ile ­ cek b ir aşk la tu tu lu p m e ra m ın a erem ey in ce in tih a ra k alk ışm ış­ tır. ( ............) E y lü l v e S iy ah İn c ile r y a z a rı M ehm et R a u f ( ............. ) B ab ıâli cad d esin d ek i g azete ve d erg i id a re h a n e le rin in ö n ü n d e sı­ ra b e k liy o r v e b u n u b aşaram a y ın c a, k im b ilir n e rd e n b u ld u ğ u beş on lira y la , ö m rü b irk a ç ay b ile sü rm ey e n d e rg ile r ç ık a rı­ y o rd u . İşte bu çaresizlik ve y o k su n lu k iç in d ed ir ki, E d eb iy at-ı Ced id e’n in en tem iz, en «hissi» aşk ro m an ın ı y azan M ehm et R auf, g ü n ü n b irin d e «Zam bak» ad lı y a n p o rn o g ra fik b ir ro m an y a y ım ­ la m ak z o ru n d a k a la c a k ve bu ro m an ed e b iy a t-d ışı b ü y ü k b ir r a ğ ­ b e t k azan acak tı. ( ............) F a k a t çok geçm eden Z am b ak k am u a h lâ k ın a a y k ırı g ö rü le re k to p la ttırılm ış, y a z a rı d a — b u n u an o ­

nim o la ra k y ay ın la n d ığ ı h ald e— y a k a la n ıp m a h k em e y e v erilm iş ve h ap is cezasına m a h k û m e d ilm iştir. ( .......... ) Z am b ak ro m a n ın ı o k u y a n zengince b ir a ile kızı, M eh m et R a u f’a m e k tu p la ev len m e te k lifin d e b u lu n m u ş. O da k a lk ıp h em en İz m ir’e gelm iş, şim d i baş ü stü n d e tu tu la n b ir içg ü v ey isi o la ra k r a h a t b ir ö m ü r sü rm ek tey m iş.

F a k a t n e y a z ık ki, b u n isb î r a h a tı ve r e fa h ı u z u n s ü rm e y e ­ cek; d ü zen li aile h a y a tın d a n te k r a r d e rb e d e rliğ e dönecekti. ( ...........) M ehm et R auf, bö y le b ir desteğ i — e se rle rin i o k u m a k su re tiy le o n a g önül v erm iş— y irm iik i y irm iü ç y a ş la rın d a b ir ö ğ retm en k ızda b u lm u ştu r. ( ............ ) S on za m a n lard a, M ehm et R a u f’u n in m eli o ld u ğ u n u işitm iş b u lu n u y o rd u m .

N itek im , h a s ta E y lü l y a z a n , b irg ü n , y en i b ir ro m a n ın ı te f­ rik a e ttirm e k için y a n ın d a ta ze eşiy le A k şam id a re h a n e sin e g el­ m iş v e onu «Bu, b en im y aln ız k a rım değil, ay m za m a n d a sağ k o lu m d u r» d iy e ta k d im e tm işti v e b u sözüyle in m e li y a n ın ın sağ k o lu o ld u ğ u n u a n la tm a k istem işti. D em ek ki, o d u ru m u n d a , k a rısın ın y a rd ım ıy la h â lâ ç a lışm a k ta d ev a m ediyordu. ( ...........) A n k a ra ’da k en d isin d e n ald ığ ım ik i m e k tu p , b an a, d en ize d ü şm üş b ir k im sen in im d a t iş a re tle ri gibi g ö rü n m ü ştü .

A y n ı m e k tu p la rı F a lih R ıfkı ile R ü şen E şre f’e d e y az d ığ ın ı s a n ı­ yoru m . Z ira, h ü k ü m e tte n dilediği y a rd ım ı ric a e tm e k için İsm et P a ş a ’n ın y a n m a g ird iğ im za m a n b u ik i a rk a d a şım ın ay n ı m a k ­ sa tla o rd a b u lu n d u k la rın ı gö rm ü ştü m . İsm et P a ş a v a k tiy le M eh­ m e t R a u f’u n E y lü l’ü n ü o k u y u p p ek b eğ en d iğ in i söylem iş v e b u sözüne «O, Z am b ak d iye b ir fe n a eser y azdı am a, E y lü l b u g ü ­ n a h ın ın k e fa re tid ir» m ü ta lâ a sın ı ek le y e re k M ehm et R a u f’a son g ü n le rin i n isb î b ir ra h a t içinde g eçireb ilm ek ça resin i sağ lam ıştı. ( ...........) M ehm et R a u f’u n ö lü m ü n d e n b ir y ıl so n ra rasg eld iğim H ü sey in R ifa t b a n a d e m iştir ki: «G enç k a rısı gö zleri ta b u ta d ik ili o la ra k ta a önde y ü rü y o rd u v e o ta b u tu sa n k i b u g özlerd en çık ıp u z a n a n b ir sevgi ışığı ta şıy o r gibiydi.»

«Gençlik v e Edebiyat Hatıraları» adlı kitabından —

ÖRNEK:

KARANLIKTA

Merkeplerden inip hazırlanan sofralara oturdukları vakit hava az bozuktu. Bu kır ziyafetini tertip edip beş erkek, dokuz kadını Heybeliada'ya getiren Feridun Bey ikide birde elini hiddetle gökyüzüne kal­ dırarak: — Zavallı insanların işlerini, eğlencelerini hiç hesaba katmadan istediği vakit fırtına, rastgele yağmur, canı istediği zaman kar dökmek ne münasebetsiz şey yarabbim, diye söyleniyordu.

Bu sözü bilhassa hanımlar şen kahkahalarla karşılıyorlardı. Yağ­ mur yağsa bile onlara ne olabilirdi, onları tâ İstanbul’dan buraya kadar getirmiş olan dâvet sahibi elbette bunun bir çaresini, bir kolayını bu­ lurdu. * ** Yemek yedikleri müddetçe, hattâ daha sonra, hava açıldı, kapan­ dı, bulutlar gitti geldi, toplandı dağıldı. Fakat ikindiye doğru nihayet tâbiri âmiyânesiyle elâ gözlü yağmur düşmeğe başladı. Onların iz’aç edilmesi katiyyen mukadder olacaktı. tı, zulmet içinde onun şeklini okşayarak, yakın bulunup kokusuyla ol­ sun vecd içinde kalmak iştiyakı kalbini titretti. Orada, yanı başında bir kişi sığacak kadar boşluk fark edince, bu emeli yerine getirmenin pek lâtif bir zevk olduğunu hissetti ve hemen oraya uzandı.

A Kalbi şiddetle çarpıyordu. Akşama kadar mahmur tebessümüyle, billûr sesiyle sermest kaldığı, derin, işveli bakışlarıyla perişan olduğu Şâdânın şimdi yanı başında, o kadar yanındaydı ki, uzansa onu tuta­ bilecekti. Tir tir titriyordu. Ona sokularak rayihasını içmek İstiyormuş gibi, derin nefesler alıyordu.

Az sonra bu kâfi gelmedi. Kendini daha ziyade menedemeyip eli­ ni uzattı, onun bileğini tuttu. Şiddetli bir titremeyle sarsılarak, birkaç dakika, bu temasla, mesut, öyle kımıldamadan durdu. Bu esnada genç kadının kolundan başına doğru bir hareket oldu. Öyle ki, bu hareketle el de, kol ile beraber, Şâdân'ın ağzına gitmişti... Birdenbire elinin üstünde hafif bir dudak teması hissediyorum zannetti. Demek ki o da uyanıktı, demek k i... Ah demek kİ... **« O vakit deli oldu. Bu cevap, bu teslimiyet, onu birden o kadar kamçılamıştı ki, şimdi onu okşamağa, az sonra, hariçten teması kâfi

görmiyerek korsajın düğmelerini çözüp elini İçeri sokarak genç kadı­ nın çıplak, canlı göğsünü karıştırmaya başladı. Artık şimdi derin bir tatlılık içinde bayılıyordu.

Hanımefendiye gelince, bu nüvazişlerin altında, sessiz, haz içinde, sermest, hiç ses çıkarmıyor, kendini yatakta baygın teslim etmiş, yalnız kesik kesik nefes alıyordu. Şevket artık bir cinnet dumanı içinde, boğulur gibiydi. Kendini tutması kabil değildi; nihayet ne olursa olsun diye biraz daha yak­ laştı, uzandı, onun dudaklarını aldı. Dudakları, titreyerek, ateşli bir bu­ se ile birbirlerini emdiler. Şevket bu busede umduğu İnce zevk yerine mağşuş bir tesir duymakla beraber, bunu uyku haline hamlederek, sa­ baha kadar ikide birde, tekrar tekrar uzanıp, tekrar tatmaktan kendini menedemedi.

Saatler ağır ağır geçti. Sabaha kadar devam eden bu hal hercür ¡ercinden Şevket’in vücudu derin bir teheyyüç İçinde kırılmış, harap olmuştu.

Yavaş yavaş sabah oluyor, küçük pencerelerden soluk, kirli bir zi­ ya akıyor ve karanlık içine yayılıyordu.

Artık uyumak mümkün olmadığı için, tatlı emellere, hayalî ümit­ lere dalarak sabahın iyice aydınlanmasını bekledi. Şimdi onu böyle el­ de edince bundan sonrası için zengin, süslü bir aşk hayatı tahayyül ediyordu. Şâdân gibi bir kadın her erkek için ve her zaman elde edile­ cek saadetlerden değildi.

Bu hülyalar arasında sallanırken sabahın gittikçe çoğalan ziyası içinde, etraf artık seçilmeğe başlıyordu. Tek tük uyananlar, kımılda­ nıp kalkanlar oluyordu.

O vakit birdenbire gözleri şaşı oldu zannetti. Şâdân Hanımın kar­ şıdaki sırada bizzat oturduğunu görüyor gibi oldu. Gözlerini oğuşturup bir daha baktı; o, bütün uyku letafetiyle, bütün sabah cazibesiyle, oydu...

Feridun bütün bu zaman esnasında gözleri gökyüzünde: — Açacak, canım... Arkası açık... Eminim az sonra bütün bütün açacak... diye temin etmiş, davetliler konuşmaktan, gülüşmekten hiç havaya bakmamışlardı.

Fakat yağmurun nihayet işi inada bindirdiğini, semanın bulutla iyice kapandığını görünce, ıslanmamak için oradaki tek tük ağaçların

altına sokulup büzüldüler. İşin öyle alayla, kahkaha ile geçirilemiyeceğini, epeyce tehlikede olduklarını anladılar. Feridun'un mütemadi­ yen havaya bakıp ellerini dizine vurarak döğünmekten başka bir şey yapamadığını görmüşler, ve korkmuşlardı.

O zaman hep bir yere gelip bir çare düşündüler. Merkepciler gelseler bile bu yağmurda yola çıkmak divanelikti. Bir taraftan hava kararıyor, akşam yaklaşıyordu, öyle bir mevkideydiler kİ akıl, tertip, tedbir hiç de fayda etmezdi.

Civarda biraz ötede büyük bir damdan başka bir şey görünmüyor­ du. Hanımların telâşını korkusuz gören üç bey, bir fikir edinmek İçin sırsıklam olmak tehlikesini göze alarak, o tarafa koştular, az sonra geldikleri vakit orasının penceresiz, kapısız, harap ve bomboş bir yer olduğunu söylediler.

Feridun: — Canım üstümüzde bir dam var ya... diye haykırdı. Şimdilik ıslanmamak için oraya çıkalım ... Hizmetçiler halıları götür­ sünler, yaysınlar, oturacak gibi bir yer hazırlasınlar...

Tehlikeyi görünce hanımların da gayreti galeyana gelmişti. Bu işi de hizmetçilere bırakmadılar, hep birden, türlü şuh kahkahalarla, türlü cilveli nüktelerle koştular, çalıştılar.

Şimdi ıslanmaktan kurtuldukları için tekrar neşelenmişler, tekrar alaya ve gülmeye başlamışlardı. Nihayet gece iyice çöktüğü vakit, harikulâde seyahat romanlarında olduğu gibi, Heybeliada’nın tepelerin­ den birinde, yarı yıkılmış bir dam altında her birisi bin türlü naz ve nimet içinde yaşamağa alışmış on bir hanım, beş erkek ve ikisi Arab üç hizmetçi hapsolmuş kalmıştı. Sonra, gece karanlığı İçin ellerinde, içlerinden birinin nasılsa cebinde bulunmuş tek bir elektrik fenerinden başka bir şey yoktu.

Hanımlar bu aksiliğe neşe ile mukabele ederek zafer kazanmağa karar vermiş gibi gülmekten, eğlenmekten geri kalmadılarsa da talih­ sizlik bu akşam onları ezmek için her şeyi yapıyordu. Biraz sonra lâmbanın ışığı yavaş yavaş azalmaya başladı. Eyvah! Bataryada elektrik bitiyordu... Şimdi bütün bütün karanlıkta kalacaklardı.

Mantolar, pardesüler, yastık yapılmış, herkes kendine yatmak için yer hazırlıyordu.

Bir saat sonra herkes uyumuş, zulmet içinde hafif fısıltılar, mun­ tazam nefeslerden başka bir şey işitilmiyordu.

Şevket, ilk uyku hamlesinden gözlerini açtı. Kapıdan baktı. Yağ­ mur biraz hafiflemişti.

Tekrar içeri girdiği vakit, hafifçe görülebilen bu şekillerin arasında ne nefis, ne ipek vücutlar olduğunu düşündü. Akşama kadar o derece hayran olduğu, şakrak kahkahaları, şuh gamzeleriyle onu o kadar tes­ hir etmiş olan Şâdân Hanımın da bunların içinde bulunduğunu düşün­ mek bütün vücudunu bir ateş dalgasıyla sardı.

Gece elektrik lâmbası yanarken onun oturduğu yere hasretle bakO halde sabaha kadar uğraştığı kadın?... Sıçradı, kalktı; etrafa belli etmemeye çalışarak, ayakta dikkatle baktı: Kalın dudaklı, şiş vücutlu Arab hizmetçilerden biri, arkasını dön­ müş, leş gibi uyuyordu.

IBNÜRREF1K AHMET NURİ SEKİZİNCİ ( 1874 - 1935 )

1874’d e İs ta n b u l’d a doğdu. O rtaö ğ ren im in i G a la ta sa ra y S u l­ ta n îs in d e y ap tı. H aric iy e N ez areti M e k tu b î K a le m in d e çalıştı.

1885’de, A h m e t M ith a t E fe n d in in b a şk â tip liğ i zam an ın d a, K a r a n ­ tin a İd a r e s in d e m u h aseb e k a le m in d e k i g ö rev in e geçti.

U zun y ılla r b u ra d a çalıştı. L ozan A n tla şm a sıy la K a ra n tin a İd a r e s in in d ağ ılm ası ü zerine, son görevi o lan b u rd a k i m u h a seb e m ü d ü rlü ­ ğ ü n d e n 1923’de em ek liy e ay rıld ı. R e şat N u ri v e M a h m u t Y e sa rî’yle b irlik te K ele b ek adlı m izah d erg isin i çık ard ı (1923). D arü lb ed a y i-i O sm an î’n in (S o n ra d a n İsta n b u l Ş e h ir T iy a tro su oldu) y ö n e tim k u ru lu üyesi o la ra k g örev y ap tı. S on görevi, A n k a ra H alk e v i T iy a tro ko lu re jisö rlü ğ ü y d ü ; b u g ö rev d e y k en 6 M a rt 1935’d e A n k a ra ’da öldü. T ü rk tiy a tro su n a , y az arak , u y a rla y a ra k v e ç e v ire re k d eğ e rli v o d v il v e k o m e d ile r k a z a n d ırm ıştır: (Y e­ g ân e O dalık, H isse-i Ş ayia, C eza K an u n u , D ö rtçeh ar, Z u h al B u r­ cun d a, L o km anzâde, S on A ltes, S ekizinci). E n sevdiği oyu n u Sek izin ci’yi, k en d isin e soyadı o la ra k alm ıştır.

ÖRNEK:

TAHSİLDAR MASALLARI

Maliye memurlarından kırk yıllık bir merhum dostumun vüruduzebani idi. «İki şey var ki bu âlemde ucuz. Biri memur fukarası, biri tuz...»

O merhum, bunu dediği zaman tuzun okkası yirmi paraya idi. Bu­ gün yirmi kuruşa kadar fırlayacağından korkulur. O zaman memurlar altı ayda bir maaş alırlardı. Bugün kısmen faal, kısmen gayrı faal ol­ dular. Gayrı faal olmak hayatın cilvei hâdisatından en tatsızı, en neşe­ sizidir.

Faal olma, bu da haddini aştığı gibi gülünç olur. Meselâ faal me­ murların en cevvâl, en gayyuru olan tahsildarlar: Köprü tahsildarı, be­ lediye rüsumu tahsildarı. Hele köprü tahsildarlarının ayrıca bir de küfürbazlık meziyeti vardır ki köprüden bunların mazharı iltifatı olma­ yanlar pek azdır: — Bana bak, şişman kokona, kuruşu...

— Hey! Uzun adam! Babanın malından mı geçiyorsun, kuruşu uç­ lan...

— Öyle ya, ne zannettin, it gibi iterim. Buradan bedava geçilmez...

— Hay kılığına kıyafetine! Kulaklarına elmas küpe takmayı bili­ yorsun da kırk para köprü parası kazanmayı öğrenemedin mi?...

— Kara fesli sana söylüyorum!

— Kanbur kaçma!...

Bilmem şimdi de öyleleri var mı? Devri Hamidîde Yıldıza ve Yıl­ dızlılara mensup olanlar köprü parası ceremesinden muaf idiler. Bun­ lar köprüye gelince: «Biz yabancı değiliz, yukarıdanız» mânasını ifham eden acaip bir göz kırpma, boyun kırma, yanak buruşturma, baş sal­ lama hareketiyle geçerlerdi. Bir gün böyle bir mensupla köprü memu­ ru arasında garip bir kavgaya tesadüf ettim. Bu mensup baltacı ya­ maklarından bir acemi olacak ki işareti mahsusayı bilmediği için ken­ dini tanıtamamış, memur yakasına sarılmış: — Onluk?

— Ben onlardanım. Yukarıdan.

— Tanımam, parolayı bilmiyorsun, onluk?

— Vermiyeceğim.

— Vermezsen geçemezsin.

— Bırak yakamı yoksa ağzımdan küfür çıkar.

— Benden de al o kadar.

— Sen zaten insandan madutsıın.

— Şensin madut.

— Şensin. İnsandan madutluğu ikisi de kabul etmediği için kavga büyüdü.

Nihayet araya bir sevap sahibi girip: «Affedersiniz, ikiniz de madut değilsiniz...» diyerek kavgayı fasletti.

Geçen gün de yine bir belediye tahsildarının gülünç bir hareke­ tine tesadüf ettim. Komşunun sokak kapısının yan tarafına talik edil­ miş olan sigorta levhasını, elindeki santimetre ile ölçen tahsil me­ muruna komşum pencereden sordu: — Efendi, o levhayı niçin ölçüyorsun?

— Rüsumunu alacağım da onu hesap ediyorum.

— Ne rüsumu?

— Gazetelerde ilân edildi okumadınız mı? Belediye rüsum kanu­ nunun on dokuzuncu maddesine tevfikan istifa olunacak levha, yazı, ilânat, reklâm, filân rüsumuna mahsus tarifeyi. < ■ — Okumadım, okusam bile bana ne?

— Nasıl bana ne! Evinizin yüzüne sigorta levhası takarsınız da onun indelhesap on kuruştan ibaret resmini vermez misiniz?

— Onu takan ben değilim. Sigortacı taktı. Git ondan iste...

Tahsildarın yanındaki arkadaşı bu söze hak verdi. Resmi, sigorta kumpanyasından istemek üzere oradan uzaklaşırlarken karşıki komşu pencereden seslendi: — Efendiler! Benim de evimin saçağı altında iki sigorta levhası vardır: Biri «Yâ Hâfız...» biri «Ya Malikilmülk» eğer bunlar da rüsumu belediyeye tâbi ise...

— Elbette tâbi. Tarifede şu veya bu levha müstesnadır diye bir kayıt yok.

— O halde bunların da resmini Allahtan isteyiniz. Çünkü ben evimi onun savni samadanîsine sigorta ettirdim. !

!

!...

MEMDUH ŞEVKET ESENDAL ( 1883 - 1952 )

R u m eli g ö çm en lerin d en Ç o rlu ’da y e rle şe n Ç iftçi K âh y a b ey oğlu M eh m et Ş e v k e t B e y ’in üç çocu ğ u n d an b irid ir. 29 M a rt 1883 de Ç o rlu ’d a doğdu. O n gün k a d a r İs ta n b u l’d a b ir o k u la g itti, k ısa b ir sü re de, b ira ra sın a v la g ird iğ i R ü ştiy e’de okudu. D üzg ü n -d ü ze n li b ir ok u l öğrenim i görm edi. K en d i sö zleriy le « İlkokul d a içinde, h iç b ir o k u ld a n m ezu n olm am ış, ta m an lam ıy la b ir a la y lı o larak » k en d ik e n d in i y e tiştirm iştir.

D ah a genç yaşında, 1906’d a n b e ri İ ttih a t ve T e ra k k i’n in ü y e ­ siydi.

1907 y ılın d a b ab a sın ın ö lü m ü n d e n so n ra ailen in geçim so ru ­ m u ü ze rin e y ü k len in ce, B a lk a n S av aşı çık ın cay a d ek (1907-1912) Ç o rlu ’d a to p ra k işle riy le u ğ raştı. B a lk a n S avaşı sıra s ın d a İs ta n ­ b u l’a göç etti. S avaş so n u n d a y in e Ç o rlu ’y a d ö n d ü y se d e k ısa b ir sü re so n ra b aşlay a n B irin c i D ü n y a S av aşı sıra s ın d a to p r a k ­ la rı a sk e rî ta rım için a y rılın c a çiftçiliği b ıra k m a k z o ru n d a k aldı.

M e şru tiy e t ilâ n ed ilin ce (1908) İ ttih a t ve T e ra k k i fırk a s ı­ n ın (p a rtisin in ) m ü fe ttişi o la ra k A n ad o lu v e R u m eli’y i d o la­ ş a ra k h a lk ı y a k ın d a n ta n ıd ı. İ ttih a t v e T e ra k k i p a rtisi için d e «m eslekî tem sil» ilk esin e d a y a n a n d ü şü n c ele ri sa v u n a n k a n a d ın ü y e le ri ara sın d ay d ı. (N ail B ey, K a r a K em al, M u h ittin B irg en , S ad ık V icd an i’y le b irlik te .)

M ü ta re k e dönem in d e k o v u ştu rm a y a u ğ rad ı. B ü y ü k M illet M eclisi h ü k ü m e ti k u ru lu n c a A n ad o lu ’y a geçti.

1920’de B ü y ü k M illet M eclisi h ü k ü m e tin in ilk o rtae lçisi o la ra k A z e rb a y ca n ’d a b u lu n d u . B a k û ’d a b u g ö rev le (1920-1924) d ö rt y ıld a n çok k a l­ d ık ta n so n ra İs ta n b u l’a döndü. B ir s ü r e K a b a ta ş ve G a la ta sa ra y lise le rin d e ta rih v e c o ğ ra fy a ö ğ retm en liğ i y ap tı.

E sk i a rk a d a ş la rıy la y e n id e n b irle şe re k , C u m h u riy e t H alk F a rtis i ç e v re le rin in h o şu n a g itm ey e n «m eslekî tem sil» ilk e sin e d a y a n a n d ü şü n c ele rin i y a y a n «M eslek» d a lı b ir g az ete ç ık a rd ıla r

(1926). İz m ir su ik a stı y ü zü n d en , b u fırs a tla ik tid a r siy a sal r a ­ k ip le rin i o rta d a n k ald ırın ca , a rk a d a ş la rı y o k ed ilen M em du h Ş ev ­ k e t d e 1926’d a elçilik le y u r t d ışın a gönderildi. T a h ra n elçisi (1926-1930), E lazığ m ille tv e k ili (1930-1931), K a a b il v e M oskova elçisi (1932) oldu. K e n d i ça lışm asıy la F rasça, F ra n sızc a v e R u s­ ça öğrendi.

1941’d e B ilecik m ille tv e k ili ve C u m h u riy e t H a lk P a r tis i’n in g en el s e k re te ri oldu. 1945’de isteğ iy le b u g ö rev d en ay rıld ı. 1946 d a y en id en C H P ’n in B ilecik m ille tv e k ili oldu. 16 M ayıs 1952’de A n k a ra 'd a öldü.

1925 y ılın d a M eslek d erg isin d e 35 h ik â y esi ç ık tıy sa d a e d e ­ b iy a t y aşam ın a, «A yaşîı v e K irac ıları» ad lı ro m an ı sayılm azsa, 1946’y a d ek u zu n b ir a ra v erd i. P o litik a ça lışm a la rıy la ed e b iy a t y aşam ın ı k a rış tırm a k istem e d iğ in d e n h ik â y e le rin d e ta k m a a d la r k u lla n ıy o r, d ah a çok p o litik ac ı o la ra k ta n ın ıy o rd u . G en e llik le h i­ k â y e le rin d e k e n d i ad ı y erin e, ad ın ın b aş h a r fle ri olan M.Ş.E., M u stafa M em duh, M u stafa Y alm k at, M. O ğulcuk, Istem en o ğ lu vb. g ib i 12 ta k m a a d k u lla n d ı. A n ca k «A yaşlı v e K irac ıları» ad lı rom an ı, b ir y a rışm a d a d erece a lın ca M .Ş.E.’n in M em duh Ş ev k et E sen d a l o ld u ğ u n u k am u ö ğrenm iş oldu.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

BEHÇET NECATIGIL YAZIYOR: H a y a tta n aldığı k o n u la n k o n u şu r gibi, tem iz b ir dille, sa­ delik. iç ten lik v e ra h a tlık la , edebiyatsız, o y unsuz yazdı.

— «Edebiyatım ızda İsim ler Sözlüğü» kitabından — Y A ŞA R NAB1 NAYIR YAZIYOR: E sendal, h ik â y e le riy le R e fik H alit, F. C e lâ lettin , B e k ir S ıt­ k ı K u n t g ru b u n u n b irç o k o rta k n ite lik le r g ö ste re n h ik â y e a n la ­ y ışla rın a zen g in ö rn e k le r k a tm ıştır.

— «Türk H ikâye A ntolojisi» kitabm dan — CEVDET KUDRET YAZIYOR: ( ............ ) P a rla m e n to d a v ilâ y e tle rin tem sili y e rin e m e sle k le ­

rin tem sili ilk e sin in u y g u la n m ası iç in çeşitli m e slek b irlik le rin in k u ru lm a sı işi b aşlıc a g ö re v le ri a ra sın d a idi. «E snaf O daları» (b ir tü r se n d ik a) a d ı v e rile n b irlik le ri k u rd u y s a da, p a r ti için d e b u g ö rü şe k a rşı o la n la rın çabası y ü z ü n d e n y en i ö rg ü t gereğ i gibi işleyem edi. M ü ta re k e d ö n em in d e k a p a n a n p a r tiy i ( İttih a t v e T e ­ r a k k i fırk a s ı), v a k tiy le k u rd u ğ u E sn a f O d a la rı’n a d a y a n a ra k , m eslek î te m sil te m e lin e g ö re y e n id e n ö rg ü tle n d irm e işine g irişti, o d ö n em d e y a p ıla n İs ta n b u l seçim in d e Z e y tin b u rn u fa b rik a s ın ­ d an b ir u sta n ın işçi m ille tv e k ili o la ra k seçilm esini sağladı. ( ............) M em duh Ş e v k e t E sendal, b irk a ç ro m a n d a y azm ış o lm a k la b irlik te , e d e b iy a tım ızd a h ik a y ec i o la ra k ta n ın m a k ta d ır. ( ............) M.Ş.E., yazıld ığ ı ta rih i bildiğim iz ilk h ik â y esin en (E l m a lın ın tasası, 1912) son h ik â y e sin e k a d a r, k e n d i çağ ın ın h ik â y e a n la y ışın d a n b ü sb ü tü n a y rı b ir y o ld a y ü rü m ü ş tü r. (O y ılla rd a e se rle rin i y ay ım la m am asın ı, b u y e n i tu tu m u n u n , o z a ­ m a n la r b e lk i an laşılm am ası kay g ısın a, b elk i d e k ü çüm sen m esi k o rk u su n a b ağ lay a b iliriz .) O z a m a n a k a d a r ed e b iy a tım ızd a h ep M a u p assan t h ik â y e le ri ö rn e k alm ıy o r; başı, sonu, o rta sı b elli —ta a eski Y u n a n T iy a tro s u n d a n gelm e b ir alışk a n lık la — ac ık lı y a d a g ü lü n ç lü b ir o la y a d ay a n an , şa şırtıc ı v e ça rp ıcı so n u ç larla b ite n e s e rle r y az ılıy o rd u . O ysa M.Ş.E. h ik â y e le rin i h a y a tın b ö y ­ le siv ri n o k ta la rın d a n alm ıy o r, g ü n lü k y a şay ışın en sade, en si­ lik o la y la rı ü ze rin e k u ru y o rd u . ( ) H ele k im i h ik â y e le rin d e b ellib a şlı b ir konu b ile y o k tu r. ( ............ ) K im i y a z a rla r, M .Ş.E. n in h ik â y e le rin in , bu b ak ım d an , Ç ehov’u n h ik â y e le rin e b en z ed i­ ğini; onun, M a u p assa n t te k n iğ in e k a rşılık ed e b iy a tım ıza Ç ehov te k n iğ in i g e tird iğ in i ile riy e sü rm ü şle rd ir.

M .Ş.E.’n in h ik â y e k işile ri de o la ğ an ü stü in sa n la r d eğ ild ir; h erg ü n çe v rem izd e görd ü ğ ü m ü z g ü n lü k kişiler, k ü ç ü k in s a n la r­ dır. ( ........... ) Y azar, k o n u la rın ı k u r a r k e n y a p tığ ı gibi, k işilerin i y a r a tır k e n d e g ö zlem lerd en y a ra rla n m ıştır. ( ........... ) Ç oğu h ik â y e le rin d e in sa n la rın g ü lü n ç y a n la rın ı alır. F a k a t b u n la rı b ıy ık a ltm d a n g ü lü m sey erek , h o şg ö rü rlü k le, y e rg iy e d eğ il m iz ah a k a ç a n b ir h av a y la , in c itm e d en a n la tır. H i­ k â y e le rin in te m e lin d e d e r in b ir in sa n sevgisi y a tm a k ta d ır. ( ........... ) H ik â y e le rin in pekçoğunu, k işile rin k o n u şm a la rı üze­

rin e k u r a n y azar, b u te k n ik te n y a ra rla n a ra k , h a lk ın k o n u şm a­ sın ı b ü y ü k b ir u s ta lık la y a z ıy a g eçirm iştir.

— «Türk Edebiyatm da H ik âye v e Roman» kitabından — TAHİR A LANG U YAZIYOR: ( ............) P e k d ik k a ti çekm eden, u zu n m ü d d e t gölgede k a la n e s e rle ri v e ed eb î kişiliği, an c a k 1945 y ılın d a n so n ra siyasî h a y a t­ ta n a y rılm a sıy la b ird e n b ire o rta y a çık tı; ö lü m ü n e k a d a r, y en id en y a y ın la d ığ ı eserleri, genç s a n a tç ıla ra y ap tığ ı te lk in le rle o ld u k ­ ça h a re k e tli b ir sa n a tç ı h a y a tı yaşadı. M. Ş. E sen d a l’m y en i h ik â ­ yeciliğiniz ü ze rin d e b a şa rılı e tk ile r y a p a n e se rle rin in h ep si bu 1925-1946 y ılla rı a ra sın a sığ a r v e y ay ılır. ( ...........) E sen d a l’m h ik â y e le rin d e göze ç a rp a n v e h a y ra n lık u y a n d ıra n en b ü y ü k n ite lik , şüphesiz, d ilin in özlüğü, d u ru lu ğ u , h a lk T ü rk ç esin e y a k ın lığ ı o lm u ştu r. ( ............ ) b u g ü n a r tık e d e ­ b iy a tım ızd a y erle şm e y e b aşlay a n b ir dilin, k o n u şm a d ilin e d a ­ y a n a n y en i y azı d ilin in ö n cü lü ğ ü n ü y ap m ıştır. H alk ın d ilin i v e yaşay ışın ı çok iyi b ilm esin in b u b a şa rıd a b ü y ü k hissesi v a rd ır.

— «Cum huriyetten sonra H ikâye v e Roman» kitabından — R A U F MUTLU AY YAZIYOR: ( ............) S iy asa l y e rin in g örm eye fırs a t sağladığı b irço k h a k ­ sızlığı e le ştiri aç ıla rı ta şır; h a lk ı ezen b ü ro k ra sin in k u su rla rın ı y a n sıtır. H ik ây e le rin in b ü y ü k çoğunluğu y a m onolog, y a kısa k o n u şm a la rla sü re n k a la b a lık b ir d iyalog y a p ısın d a d ır; h iç b ir değ işik lik y a p ılm a d a n h em en oyun o la ra k sa h n ele n eb ilir. ( ........... ) Y obazlığı, sosyete k a d ın lığ ın ın r a h a tlık d ü şk ü n lü ğ ü n ü , k o rk u y a y a tk ın te m b el m e m u r ah lâk ın ı, so rum suzluğu, ü lk ü sü z zev k aray ıcılığ ın ı, em eksiz g eç im leri... a lay la y ere r.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» kitabından — AHMET HAMDI TA N PIN AR YAZIYOR: M em d u h Ş ev k et E sen d a l’ın G orky, Ç ehov ve M a u p assa n t’a çok y a k ın h ik â y e le rin e b ir çe şit e n s ta n te n e dem ek, h iç de y an lış olm az. O, Ç ehov’u n «G üzel h ik â y e y a z m a k için y a z d ık la rın ız ın b aşın ı v e so n u n u atınız» ö ğ ü tü n ü a y n ıy la tu tm u ş a ben zer. A y aşlı v e K ira c ıla rı adlı b ü y ü k ro m an ı y en i k u ru la n A n k a ra ’n ın h a ­ v a sın d a m em lek eti, seviye ve z ih n iy e t fa rk la r ın ı k u v v e tle g ö ste­

re n b ir eserd ir. B u hiç sa ld ırg a n g ö rü n m e d e n h e r sö y lem ek is ­ ted iğ in i sö y leyen rea lizm e (g erçe k çilik ) b u g ü n k ü ed e b iy a tım ız e n can lı y a n la rın d a n b irin i b o rç lu d u r. ( ............ ) S a it F a ik gibi genç k u şa k h ik a y e c ile rin in ço ğ u n u n eseri, y e rli e tk i o la ra k on a b ağ lıd ır, d iy e b ir id d ia hiç de a b a rtm a lı olm az.

— «Edebiyat üzerine M akaleler» adlı kitabından —

ÖRNEKLER:

SABIRSIZ

Biri, izinli kaymakam, sivri suratlı, patiak gözlü otuz yaşlarında bir adam, öteki, Şûra-i devlette fizâ mülâzimi, esmer, yanak kemik­ leri çıkıkça, iri yüzlü geniş omuzlu bir efendi.

Mektep arkadaşı idiler. Kahvenin bir köşesinde oturmuşlar, ko­ nuşuyorlardı. Azâ mülâzimi diyor kİ: — Bilmezsin, onun başına neler geldi. Karısının Perşembepazarfnda bir dükkânı yok mu idi?

Kaymakam sabırsız: — Evet, dedi, yandı değil mi?

— Yandı mı, ne vakit?

— Yok... Ben bilmiyorum, sen dükkân dedin de!

— Ben, yandı demedim.

— Yok. Sen demedin ya ben soruyorum...

— Ha? Yanmadı. O dükkânın üstünde bir odası varmış. Öteki acele ederek: — Anladım, dükkân odası.

— Evet dükkânın üstünde oda.

— Malûm malûm.

— Evet... Niyazi o oda için karısınadiyormuş ki, ben onu dük­ kânla beraber kiraya veriyorum.

Kaymakam, gene sözün sonunu bekleyemedi: — Halbuki, dedi, ayrıca kiraya veripparasını kendiyiyormuş...

— Ayrıca kiraya mı veriyormuş?

— Ben bilmiyorum, sen diyordun da!

— Ben ayrıca kiraya veriyor, demedim.

— Yok, karısına kiraya veriyorum, diyormuş, dedin de.

— Ha. Öyle diyormuş... Dükkân kiracısına da...

Kaymakam, bu sefer de dayanamadı, sözü kesti: — Tenbih etmiş ki, soran olursa, ben bu odayı kiraladım desin — Ha! öyle. Yoksa sana da hikâye ettiler mi?

— Yok şimdi senden dinliyorum. Sen söylüyorsun.

— Ben demedim, sen dedin.

— Kaymakam, işin karıştığını anlayarak: — Canım neyse, tenbih etmiş. Sonra?

— Evet, sonra bir gün kadın sokağa çıkar, oradan geçerek aksi gibi dükkâna uğrar.

— Dükkâncıdan doğrusunu öğrenir, değil mi?

— Nenin doğrusunu?

— Yâni dükkânın herifte kirada olmadığını...

— Yok... Herif dükkânda bulunmaz.

— öyle ise kadın dükkânı kapalı bulur, bir şey de öğrenemez.

— Bir şey öğrenemez mi? Yok, bana Niyazi'nin anlattığına göre öğrenir. Belki sana başka türlü anlatmışlardır.

— Bana kimse bir şey anlatmadı.

— E! Nereden biliyorsun ya?

— Yok, benim bildiğim yok. Sen söylüyorsun da ben de söyle­ dim — Ben ne söyledim?

— Canım, dükkâncı dükkânda yokmuş, demedin mi? Dükkâncı orada olmayınca, dükkân da kapalı olur, kadın da bir şey öğrenemez diyorum Âza mülâzimi arkadaşını pek iyi anlamıyordu, biliyor da mı söylü­ yor, yoksa kendinden mi uyduruyor. Biraz canı sıkılarak: — Bilmem, dedi, Niyazi'nin bana anlattığı böyle. öteki: — Nasıl? diye sordu.

— İşte söylediğim gibi...

Kaymakam, kendi acelesi ile lâkırdının büsbütün karıştığını gö­ rerek sabretmek istiyorsa da içinden bir şey sanki bir hıçkırık onu söyletiyordu: — Pekâlâ, sonra? dedi.

— Sonrası, çırak dükkânda bulunur, kadın da ondan sorar.

Kaymakam, tekrar kendini tutamadı. İçi titreyerek: — Ha! dedi. Anladım. Çırağın bir şeyden haberi yok, o da bizde değildir, diye kadına söyler, değil mi? Öteki: — Yoooook... Yanlışın var ancak bilmem, günahı boynuna, ben de Niyazi'nin yalancısıyım. Onun dediğine baksan, çırağın haberi var­ mış. Ama, mahsus domuzluğundan kadına der kİ...

Kaymakam sözü kesti: — Dükkân kiramızdadır, ama, oda değildir, dedi.

— Yok, öyle dese, ne devlet. Der ki, beyefendi yukarıda bir hanımla oturuyor.

— Bu hanım nereden çıktı! diye kaymakam sordu ve üzülmüş göründü, öteki soğukkanlılıkla cevap verdi: — Hanım mı? dedi, bilmem... Hanımın nereden çıktığını bilir miyim?

— İşe bir hanımın karıştığı aklıma gelmemişti bile.

— Nereden karışacağı?

— A, canım hikâyenin gelişi yok mu?

— Ee! — Esi sağlık, sen anlat. Karısı hemen yukarı çıkmış değil mi?

— Yok. Gitmiş karakola, polise haber vermiş.

— Sonra gelip basmışlar mı?

— Sonra kadın, Mısırçarşısında komşuları varmış, esnaftan onla­ ra haber vermiş.

— Gelip basmışlar.

— Gelip basmışlar, ama kimseyi bulamamışlar!

Kaymakam hiç düşünmiyerek: — Anladım, dedi, çırak yalan söylemiş.

— Hiç değil, doğru söylemiş.

— E, doğru söylemiş de niye bulamıyorlar?

— Çırak, hanıma söyledikten sonra pişman olmuş, yukarı çıkıp Niyazi'ye de söylemiş. Onlar da çıkıp gitmişler.

— Desene oğlan kurtuldul — Nereden kurtuldu?

— İşte, çıkıp gitmişler, diyordun ya!

— Diyordum, ama odada bazı giyecek eşyalarını unutmuşlar. Ni­ yazi'nin karısı da bu eşyayı bulunca kendi şeyleri olduğunu tanımış.

— Ha! Niyazi, karısının evsaplarını çalıp öteki karılara veriyor­ muş, öyle mi?

— Yok bunları kadın kızkardeşine kendi vermiş.

Kaymakam, Niyazi'nin baldızı ile seviştiğini sandı: — Ha tamam, anladım, dedi.

— Neyi anladın?

— Belli. Niyazi baldızını seviyormuş.

— Yok canım, baldızını sevdiği yok, onun baldızı İhtiyar bir kadın.

O eşyayı Niyazi'nin karısı kızkardeşine vermiş, o da evde büyüttüğü bir ahretliği var, ona vermiş. Niyazi de bu ahretliği kandırmış, nasıl ediyorsa, haftada iki gün dükkânın üstüne getirlyormuş.

— Niyazi mutlaka karısından bir dayak yemiştir!

— Yok. Niyazi ondan sonra karısının yüzünü görmemiş ki, ondan dayak yesin. Kadın kapıyı açıp eve almıyor. Hem eve almıyor, hem de iki avukat tutmuş, emniyeti suistlmal dâvası ediyor.

Kaymakam şaştı. Sonra acıdı: — Vaaa, dedi. Oğlan şimdi han köşelerinde kaldı, desene! Gör­ dün mü beş dakikalık zevkin sonunu! Bir yandan rezalet, bir yandan da dâva. Sen kendisini görüyor musun?

— Dün gördüm.

— Bari, teselli edeydin.

— Neden?

— Nedeni var mı ya...

— Oğlan zevkinde, keyfinde. Ahretliği de nikâh etmiş. Kumkapı'ria Tatlı Kuyu yokuşunda bir ev tutmuş. Ahretlik de piliç gibi diyorlar.

Ben sordum: «Dâvayı ne yapacaksın? dedim.» «Avukatlarla uyuştuk, hanımı kafese koyacağım,» diyor.

— Doğrusu ya, bu neticeyi tahmin edemezdim.

— Hangi neticeyi?

— Sanki, meselenin böyle biteceğini.

— Zaten, birader, sen hangisini tahmin ediyorsun ki! Aceleden söz dinlediğin yok.

— Ama, sen de öyle anlatıyorsun ki, adamı öldürüyorsun. Bak elime ateş bastı. Ben sinirli adamım, birader...

FEMİNİST

Vilâyet memurları yemeğe çıkıyorlar. İstatistik müdürü Salim Bey, merdivenden inerken, ayrı ayrı kalemlerden çıkmış birkaç genç, önü sıra iniyor, konuşup görüşüyorlardı. İçlerinden biri, birazcık durup elini göğsüne vurarak, arkadaşlarına meydan okur gibi, — Ben feministim, fem inist... dedi.

Sonra arkalarından gelen Salim bey'i görüp seslerini kestiler, yol verdiler.

Salim bey, geçti gitti, ama, bu «Feminist» sözü aklına takıldı. Çokça kullanılan bir söz. Mânası ne olsa gerek. «Kadıncı demek mİ?

Yemekten sonra dairede çalışırken gene aklına geldi. «Bir bilenden soralım» diye düşündü.

Akşam üstü, Merkez Kahvesinde tavla seyrederken yeniden ha­ tırladı. Yanındaki masada oturan, ortamektep hocalarından Aytaş beye sordu.

— Aytaş bey. dedi, «feminist» ne demektir?

Aytaş bey, dirseğini masaya dayamış, elini kalpağının içine sok­ muş, dalgın tavla seyrediyordu. Uykudan uyandırılmış gibi gözleri sü­ zük, döndü, Salim beye baktı, «Beni imtihan mı edeceksin?» demek ister gibi, — Sanki bilmiyor musun, dedi.

— Biliyorum ama, gene de soruyorum. Biliyorsan söyle.

Aytaş bey, dargın, — Birader, dedi. Hem biliyorsun, hem de gene neye soruyor­ sun?

«Beni mantara bastıramazsın!» demek ister gibi, kaşlarını yu­ karı kaldırıp başını öteye çevirdi.

Salim bey sıkıldı.

— Söylesen ne olur dedi. Belki bir bilmediğim var da onu öğren­ mek istiyorum! Öteki, yüzünü çevirmeyerek: — Bilmiyorum birader, dedi.

Tavla oynayanlardan biri, Kerim bey, eski «Sahil Sıhhiye» memur­ larından, eşi akranı arasında bilgiç geçinenlerden bir adam. Aytaş beyden sordu: — Ne soruyor?

— Hiç canım, alay etmek istiyor!

Salim bey kızar gibi oldu.

— Hiç alay etmek istemiyorum, dedi, «Feminist» ne demektir, diye soruyorum. Ne olur, sorulmaz mı?

Kerim bey, pulları düzelterek: — Yani «Feminist» ne demektir, bilmiyor musunuz? dedi.

— Farzediniz ki, bilmiyorum, yahut biliyorum da, gene soruyo­ rum.

— Güzel, «Feminist» sizce ne demektir?

— Bence ne demekse demek, ben sizden soruyorum.

— Biz söyleyeceğiz ama, siz bildiğinizi bir söyleyin, bakalım.

— Ben bildiğimi söyleyecek olursam, sizden hiç sormam.

Kerim beyin arkadaşı sıkıldı, — Lâkırdıyı sonra edersin, dedi, at bakalım.

Kerim bey oyuna başlayarak, — Bilen sormaz, dedi. Bilmeyen de biliyorum, demez Hepyek, oy­ na! Sen söyle de yanlış varsa biz düzeltelim!

Salim bey sustu. Bu kelimeden sezinlediği mânayı iyice, açıkça bilmediği için, söylemek istemiyorum. Karşısındakiler de onun gibi olmalıdırlar ki, onlar da söylemekten çekindiler. Lâkırdı da böyle kaldı. Yalnız bu kısa konuşma, Salim beyi biraz kızdırdı. Kendi ken­ dine, «Söylemeyin siz, dedi, ben onu soracak adamı bulurum.»

O günlerde, eski Fransızca hocalarından Cemil beye rastgeldi.

Biraz hoşbeşten sonra ondan sordu: — Cemil bey, bu «Feminist» ne demektir?

— «Feminist», işte, feminin var y a l... Fem, Fam, ikisi bir asil­ dir. Malûm, kadın, demek. La femme, müennes, ancak Feminist'i nasıl tercüme etmeli?... Bana kalsa tercüme ederken...

Cemil bey düşündü. Sonra şikâyete başladı.

— Birader, dedi, bizim dilimiz de dil mi? Hangi tâbiri ararsın da bulursun? İşte buyurun şu «feminist» meselâ! Ne diye tercüme ede­ ceksin?

— Yok, ben tercümeden ziyade, asıl şu mânasını öğrenmek is­ tedim.

— Malûuum. Mâlûm ya! Ancak benim arzettiğim de... Çünkü monşer, lisan bir ifade içindir, doğru değil mi? Biz dilimiz var diye ortaya çıkalım, mukabili olmadı mı! Doğru değil mi?

— Hakkınız var...

— Geçen sene, bu İstılahlar için bir komisyon topladılar. Ben orada bütün bunları söyledim. Birkaç kerre toplanıldı, ayrıca bir ko­ misyon yapılmasına karar verdiler. Sonra tahsisat yoktur, gelecek se­ ne bütçesine para konulacak diye, bir lâkırdı çıkardılar, öylece kaldı. İşin içine bir kerre bütçe karışınca, sen alt tarafını anlayıver. Şimdi

nc kadar çoluk çocuk varsa, maarife doldurmuşlar, böyle ciddî İşlere bakan yok. Doğrusu, ben de artık aldırmıyorum. Hangi birine bakarsın!

Hem bir de bakmışsın, testiyi kıran da bir, suyu getiren de!... Nasıl, sizin birader askerliğini bitirdi mi? Buraya getirtmek istiyordunuz?

— İstiyorduk ama, sonra kendisi «orada rahat olduğunu» yazmış.

Askerliği bitmesine de birşey kalmadı, yerinde kalsın, dedik. Askerden gelirse, bakalım bir yere yerleştirebilecek miyiz?

— Bu kadar eş dost var, hep elden geleni yaparız. Efendim, bana müsaade, Divân’a kadar uğramak istiyordum da... Ara sıra görüşelim, Salim bey...

Selâmlaştılar, ayrıldılar. Salim bey düşündü, «araya lâkırdı ka­ rıştı, gene, Feminist’i anlayamadık» dedi.

Birkaç nün sonra, bir akşam üstü, bilmem hangi dairenin, hangi kalemin müdürü, genç ediplerimizden R. Ralf beye rasgeldi. Konuşa­ rak yürümeye başladılar. Söz arasında, bir sırası düşünce, Sâlim bey, «feminist»i ondan da sordu: — Kuzüm Raif bey, dedi, bu «feminist» ne demektir?

— Feminist? Feminizm, azizim, nasıl arzedeyim. Ee, yâni kadın­ lığın bütün inceliği, bütün mahasinine, bütün şeylerine karşı... Ka­ dınlığı bağlayan ve bizden ayıran bütün kayıtlar ve şartlar. Mâzinin pestzindeliklerine isyan. Bir kadın niçin, erkek değildir? Bu yokluk­ ları, bunların acılıklarını ben bu şehirde duymayan kalmadı sanıyorum!

Sonra ben bunu «erkeklerin zavallılıkları» diye izah etmiştim. Siz bil­ mem, benim «Nerkis» mecmuasına yazdığım yazıları gördünüz mü?

Bu fikirler, o makalelerde çok ince işlenmişti. İtiraf etmelidir ki, şimdi ne öyle bir mecmua çıkıyor, ne de öyle yazan var. Biz de sus­ tuk. Çünkü okuyan yok.

Salim bey, sustu. İçinden, «Bunu bilen elbet de vardır ya. ben rasgelmedim» diye düşündü. Ve ondan sonra her önüne gelene sor­ mağa başladı.

— Recai bey, sen çok bilgiçsin, «feminist» nedir?

— Tuvalet sabunu.

— Nasıl tuvalet sabunu? Ben sana bu kelimenin mânasını sor­ dum!

— Ben sabunu soruyorsun, sandım!

— Kabahat bende, seni bilirim de gene, soruyorum.

Birkaç gün sonra gene bir başkasına: — Hikmet beyefendi, affedersiniz, bir istirhamım vardı. «Femi­ nist» nedir?

— Azizim, bir meslek. Bir de gazetesi vardı sanıyorum. Bir gaze­ te çıkarıyorlardı... Tarihi, efendim, 1800... Evet, 1974-75 olacak. Evet

ama, bir kerre de evde bakar, arzederim. Haaa, yok pardon, o «Femina!» idi. Evet «Femina!» ve tesis tarihi efendiiim, 1908, yahut 909 olacak. Diğeri şimdi hatırımda yok, evde bakar, arzederim.

Bazı şeyler böyledir. Tilkinin kuyruğu gibi. Kafanın bir biçimsiz yerine sıkıştı mı, çıkmaz. Salim bey bu rahatsızlıkla, bu Feminist'i o kadar sordu ki, sonunda adı Feminist kaldı. Dahası, ona bu adın nere­ den kaldığını bilmeyenler, onu bu meslek sahiplerinden biri sandılar; kadınlar müsamerelerinde konferans vermeğe çağırıyorlar, yeni çıkan gazeteler kadın sahifeleri için ondan yazı istiyorlar.

İŞİN BİTTİ

Yenlköy, bu yandan Banatlı Nahiyesine yarım saatlik, kaza mer­ kezine de, çok olsa, bir buçuk saatlik bir yerde olup alış verişi de buralarda ise de, kazalar sınırını kesen, çayın beri yakasında bulun­ duğundan, dört saat ötede bir nahiyeye, on saat uzakta da bir kaza merkezine bağlıdır.

Bu yıl, gününde bolca yağmurlar düştü, sonra da havalar açtığı İçin iyi tavlarla ekiliyor.

Yeniköy'ün yeni muhtarı Seleci Halil Oğlu Halil uzunca boylu, kösece sakallı, sessiz bir adam. İki gündür eski mandıra yerindeki heğbe tarlayı ekmeğe gidiyordu. Öğleden sonra köye bir jandarma gelmiş, onu istemiş. Köyden bir çocuk yolladılar.

— Evleği kapayım, gelirim, dedi.

Evleği kapadı, kara sabanını öküzlerin boyunduruğuna ters takıp köye döndü.

Yeni jandarmalardan bir delikanlı eski muhtarın odasında yemek yemiş, uzanmış, köylüden iki kişi de karşısında oturmuş, susuyorlar. İssiz bir delikanlı da ellerini kuşağına sokmuş kapının önünde dikilip duruyor.

Halil girdi. Selâm verdi. Oturanlar jandarmaya: — Yeni muhtar bu. dediler.

Jandarma uzandığı yerden sordu: — Sen misin muhtar?

— Hee, benim.

— İki saattir nerde idin?

— Evleği kapıyordum.

— Evleği kapıyordun... Bir iş oldu mu, ayaklarınız yürümez. Hadi, seni, karakol kumandanı istiyor.

Jandarma, öyle bir çalımla söyledi ki, sanki kumandan kapının eşiğinde imiş! Halil, başını çevirip kapıya baktı. Sonra düşündü: Ahılar'a gidilecek... Dört saat gitme, dört saat de gelme, sekiz saat.

Bir gün demek. Yarın sabah gitmektense, şimdiden çıkıp yarın, se­ rinde dönmeli. Boynunu kaşıdı. Odadan çıkıp evine uğradı, sonra da çıktı gitti.

Yatsıdan biraz sonra Ahılar'a vardı. Müdürlük konağına gidip ka­ rakol kumandanını aradı. Kapıda pis bir fener içinde İsli bir petrol lâmbası yanıyor, konak altındaki avlu dipsiz bir mağaraya benziyordu.

Nöbet bekliyen jandarma, elindeki anahtar zincirini şıkırdatarak ge­

ziniyor, karanlık avlunun dibinde görünmiyen hapishanenin derinliğin­ den anlaşılmaz sesler duyuluyor, sanki biri türkü söylüyordu.

Halil yaklaştı, nöbetçiden karakol kumandanını sordu: — Devriyeye çıktı, ne yapacaktın?

— Benim yapacağım yok, o beni istemiş.

Jandarma, Halil'i süzdü, sonra gene: — Devriyeye çıktı, dedi.

Halil, elindeki uzun değneğe dayanıp durdu. Düşündü. Burası avuç İçi kadar bir yer, devriyeye çıkmışsa şimdi gelir. Jandarmadan sordu: — Tez gelir mi?

— Tez gelmez, sen bekleme. Git, sabah gelirsin.

— Benim işim var, dedi; sabah köye döneceğim. Burada onun yerinde kimse yok mu?

— Yoktur. İkisi de sustular. Ne yapmalı? Kumandan yok. Jandarma «Tez gel­ mez» diyor, ama, kimbilir! Para yok, yatacak yer de yok. Burası da tamdık bir yer değil. Banatlı olsa, orada yatacak bir yer bulunur.

Gidip karşıda dükkânların önündeki ak taşın üstüne oturdu... Elin­ deki değnekle kumları karıştırıp düşünmeğe başladı: Öküzün ayağına mıh batmıştı, o hatırına geldi. Sonra bu yıl harmanda kaybolan kal­ buru düşündü: «Eski idi ama, iyi kalburdu», daha sonra da bugün çayda çimen bir adam görmüştü, onun kim olabileceğini düşünmeğe başladı.

Geceler serin oluyor. Elinde taşıdığı heybeyi sırtına koyup başını dayadı, gözlerini de kapadı. Biraz sonra ağzı açıldı. Horlamağa başladı.

Nöbetçi değişmiş, yeni nöbetçi seslendi: — Hey, kimsin orada?

Uyandı: — Benim, dedi.

— Sen kimsin?

— Yeniköy muhtarıyım.

— Yeniköy neresi?

— Bizim köyümüz. « — Ne arıyorsun burada?

— Kumandanı bekliyorum.

— Ne yapacaksın kumandanı?

— Beni istemiş.

— Bekle bakalım!

— Daha gelmedi mi?

— Gelmedi.

Bu sefer taşın üstünden inip yere oturdu. Taşı koltuğunun altına

alıp rahat rahat uyumağa hazırlandı... Biraz sonra esnaftan gece işine kalkanlar oldu. Az daha geçince bu küçük yerin her köşe bucağından horozlar uzun uzun öttüler. Sonra çirkin sesli bir adam kesik kesik, sanki ağlar gibi ezan okudu. Daha sonra gelip gidenler başladı.

Halil uyandı. Gitti, sordu, «Daha gelmedi« dediler. Dükkânlar açı­ lıyordu. Çarşıyı dolaştı. Yeniden geldi, sordu. Gelmiş, yanına çıktı.

Genç bir adam.

— Ne istedin? diye Halil'den sordu.

— Ben Yeniköy’ün muhtarıyım.

— E? — Sen istemişsin.

— Ben mi istemişim? Dur bakalım. Hüseyin! diye birine bağırdı, İçeri bir adam girdi. Karakol kumandanı ondan sordu: — Biz Yeniköy muhtarını istedik mi?

— İstedik.

- - Niçin?

— Bölük istiyordu.

Kumandan Halil’e döndü: — Baba, dedi, seni yüzbaşı istiyor. Oraya gidersin.

Halil «Altı saatlik yol» diye düşündü. Kaşlarını kaldırdı, kumancc mn yüzüne bakıp: — Gideyim, dedi. Çıktı.

Beş saat sonra bölük kumandanının karşısında idi.

Yuvarlak kafalı, kısa boylu, tıknaz bir adam.

— Ne istedin, dayı? diye sordu.

— Sen beni istemişsin.

— Sen kimsin?

— Ben, Yeniköy muhtarıyım.

— Yeniköy?

Dönüp arkasındaki haritada «Yeniköy’ü» aradı. Sonra masasının yanındaki küçük pencereden kalem odasına seslendi: — Hüsnü efendi, biz Yeniköy muhtarını istedik mi?

Yüzü çilli bir delikanlı: — Bakayım, dedi.

Biraz sonra pencereden: — Nüfustan istemişler, dediler.

Yüzbaşı, Halil'e: — Yukarı, nüfus odasına çık, dedi.

Yukarı çıktı, gene sordular.

— Kimsin?

— Yeniköy muhtarıyım.

— Hımmmm.

Nüfus memuru, kâtibine: — Baksana, Aziz efendi, dedi, Yeniköy muhtarını çağırmışız.

— Yeniköy muhtarı mı? Hatırlamıyorum.

— Hüseyin nerede? O bilir.

Hüseyin, camiye gitmiş. Halil'e: — Bekle de gelsin, dediler.

Halil, kapının yanında bekledi. Yarım saat sonra nüfus kâtibinin yamağı olan Hüseyin gelmiş. Bacakları kısa da, gövdesi uzun, tosbağa gibi bir oğlan.

Nüfus memuru sordu: — Hüseyin, biz Yeniköy muhtarını niçin istedik?

Hüseyin efendi, hiç sesini çıkarmadı, defterlerin yığılı olduğu do­ laba yaklaştı, bir defteri çıkardı, açtı, karıştırdı, olmadı. Bir başkasını çıkardı, o da olmadı. Bir kâğıt buldu. Ona bakarak defter aradı.

Buldu. Halil'i yanına çağırıp yavaş sesle sordu: — Sizin köyde Köse Âdem Oğlu Haşan var mı?

— Var. — O sağ mı, öldü mü?

— Sağ.

— Onu, redif dairesi soruyor.

— Onun iki gözü kördür, görmez. Muayeneye götürdüler.

— Haa... Bak, sahi, ben buraya yazmıştım. Peki dayı, sen git!

Muhtar başka yere gideceğini sandı: — Nereye gideyim? diye sordu.

— Köyüne git, işin bitti!

FAZIL AHMET AYKAÇ ( 1884 - 1967 )

1884’de İs ta n b u l’d a doğdu. G ü m ü şh a n e R ü ştiy esi’nde, M usul Id a d îsi’n d e o kudu. İs ta n b u l’d a F ra n sız lisesin i b itird i. B ir sü re S an ay i-i N efise M e k teb i’n d e (G üzel S a n a tla r A k ad e m isi’n d e) m im a rlık b ö lü m ü n d e öğrenci oldu. D e rsle rin i İs ta n b u l’d an m e k ­ tu p la izlediği P a ris ’te k i «Ecole des S eiences P o litiq u e s» d e n (S iy a ­ sal B ilg ile r F a k ü lte si’n d e n ), P a r is ’e g itm ed en m ezu n oldu. C elâl S a h ir’in çık ard ığ ı S e y y a re adlı g azeted ek i b aşy az ıları (1908) d e­ ğ e rle n d irile re k D arü lm u a llim in ’e (E rk e k Ö ğ re tm e n O k u lu ’n a ) e d e b iy a t v e felse fe ö ğ retm en i a ta n d ı (1910-1918). S o n ra d a n S a ­ n a y i-i N efise M e k teb iy le İsta n b u l L isesi ve G a la ta sa ra y lisesin d e ö ğ re tm e n lik le ri y irm i y ıla y a k ın sü rd ü . G a la ta sa ra y lisesi öğ­ re tm e n iy k e n , 4. D önem E lâzığ m ille tv e k ili oldu. O n y ıld a n çok m ille tv e k illiğ i yaptı. T a n in G azetesinde, d ö n em in in ta n ın m ış k i­ şile rin i a n la ta n ö v g ü -y erg i k a rışığ ı m izah m a n z u m e le ri (ta ş la ­ m a la r) y azdı; b u n la r m iz ah ed e b iy a tım ızd a y e r aldı. M izah ş iir­ le rin i, y aln ız g ü n ü n ta n ın m ış k işile rin i y e rm e k iç in değil, g ü n ­ d elik y aşam g ö rü n tü le rin i b etim le m e k için de k u lla n d ı.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

H A ŞA N Â L İ YÜCEL YAZIYOR: F azıl A h m et A y k aç’ın zekâsı, çiçek ten çiçeğe k o n m a d an d u ­ ram az ve y aşayam az. B u cevval aray ıcı, k o n d u ğ u çiçe k lerd en a l­ dığı özsuyla o ra n tılı b al v erm iş sa y ıla b ilir m i bilm em . T ecessü ­ sü n ü n iğ n esin i u za tm a d ığ ı h iç b ir bilgi d alı y o k gib id ir.

— «Fazıl Ahm et» adlı kitabından —

ALİ CANİP YÖNTEM YAZIYOR: F azıl A h m et Bey, esk i v e b ilin e n b ir dey im e göre, g e rç e k te n «nev’i şa h sın a m ü n h asır» özgün, seçkin b ir ed ip tir. N az m m d a v e d ü zy asın d a ince ve tem iz b ir m izah v a rd ır. B u ra d a şu n u d a e k ­ le m eli k i F azıl A h m et B ey, y aln ızc a b ir şa k ac ı d eğ ild ir. B ir f i­ k ir ad a m ıd ır. M izahı, a h lâ k ü ze rin e d ay a lıd ır. Z aten m izah, ed e­ b iy a tın a h lâ k la en ilişk ili tü rü d ü r. F a z ıl A h m e t B ey, fa n te z i o la ­ ra k y a z d ık la rı dışında, g ü çlü k a le m iy le h ep in sa n ın v e y aşam ın k ü ç ü k lü k le rin i yerm iş, erd em i, elcilliği, (b a şk a la rın ı d ü şü n m ey i) aşılam ıştır. İSM AİL HAB1B SEVÜK YAZIYOR: K e n d isin i ilk z a m a n la rd a F e c r-i  ti z ü m re sin in e n cid d i ve en d ü şü n ü r b ir sim ası o la ra k g ö rdük. D eğişik g azete v e d e rg ile r­ de p ed ag o jiy e, p sikoloji ve felsefeye a it y az ıla rı çıkıyord u . F a ­ k a t genç b ilg in in b u çok ciddî ç a lışm a la rı y a n ın d a b a şk a b ir s i­ m a g ö rü n m ey e b aşlad ı: T a n in ’de za m a n ın ü n lü v e siy asal k işile ­ rin e k a rşı övgü v e y e rg iy le k a rış ık m a n z u m e le r y a z a n b u ikinci sim an ın ince gülüm seyişi v e zeki p ırıltısı, önceki ç a tık k a ş lı y ü ­ zü gölgede b ıra k tı ve u n u ttu rd u .

RA UF M UTLUAY YAZIYOR: S o n ra d a n hiç em ek v erm ey eceğ i h a ld e işe şiirle b a ş la y a n la r­ d a n b iri d e F azıl A h m e t’tir. (....) N azım g ücünü, g ü n d e lik m izah am ac ıy la k u lla n a ra k d ik k a ti çekm iş, d ü şü n c e y a z ıla rın a önem v e rm e k istem iştir. (....) E se rle rin d e n ö rn e k v e rm e k gereğ i b u g ü ­ n ün ö lçü sü y le g e re k li değildir.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» kitabından RIZA TEVFÎK (BÖLÜK BAŞI) DİYOR Kİ: F azıl A h m e t’i de u n u tm a k olm az. F azıl p e k ince, p ek nükte ci v e bilgi, k ü ltü r b a k ım ın d a n b u sın ıfta b ild ik le rim in h e p s in ­ den ü stü n , z a rif b ir y a z a r v e şa ird ir. B iraz d a h a b ü y ü ce k o lsay ­ dı, T ü rk iy e ’d e b ir V o lta ire o lu rd u . H em en h em en o F ra n sız y a ­ z a rın ın ru h u n a sa h ip v e seçkin b ir çe h red ir.

— R uşen Eşref Ü naydın’ın «Diyorlar ki» adlı kitabından — SÜLEYM AN N A ZİF DİYOR Kİ: F a z ıl A h m et B ey h a k k ın d a te k ve sev g ili filozofum uz f ik r i­ ni ilâ n etm iş: «O b ira z d a h a b ü y ü rse V o lta ire olur» dem işti. A n ­

cak, V o ltaire de öyle p e k iriy a rı b ir a d a m değildi. B irk a ç sa n ti­ m e tre o b u n d a n y a d a b u o n d a n k ısa olm uş, b u n u n o k a d a r önem i y o k tu r. F azıl A h m et B e y ’i y a k ın d a n ta n ırım v e ta k d ir ederim .

O, ta k lit etm ek sizin v e m a sk a ra olm ak sızın d a ü n e u la şa b ile ­ cek, h e m d e iy i b ir ü n e u la şab ilec ek m e ziy e tle re sah ip tir. ( ............ ) B azı b u d a la la r « S anat y aln ız sa n a t içindir» d em iş­ ler. F azıl A h m e t B ey b u n u k e sin lik le in k â r ed e rek , «H ayır, o y aln ız m a s k a ra lık içindir!» diyor. E li d e rt görm esin, y ü z ü ak, a ln ı aç ık o lsu n ...

— R uşen Eşref Ü naydın’ın «Diyorlar ki» adlı kitabından — HALİT FAHRİ OZANSOY YAZIYOR: « K ırpıntı» da, özellikle 31 M a rt a y a k la n m a sın ı v e ittih a tç ı­ la rın , İk d a m g az etesin d ek i y a z ıla rın d a n dolay ı ö ld ü rttü k le ri za­ v a llı g azeteci A h m et S am im fac iasın ı çok ca n lı a n la tır. B ahçek a p ı’d a v e k a r a n lık ta işlen e n b u cin ay e t sıra s ın d a k e n d isi d e K ö p rü 'y e d o ğ ru g itm e k için S am im ’le b irlik te y ü rü m e k te y d i.

T a b a n c a la r işte poğaçacı fırın ın ın ö n ü n d e p a tla d ı ve S am im c a n ­ sız y e re serild i. F azıl A h m e t’in k u rtu lu ş u b ir m ucizedir. K ep e n k le rin k a p a lı ve y aln ız k ap ı k ep e n g in in y a n in ik olm ası o n u k u r ta r d ı v e h em en k en d isin i iç eri attı. B u sıra d a S am im ’in ö ld ü ­ ğ ü n ü b ilm iy o rd u , p e rişa n b ir hald ey d i.

— «Edebiyatçılar Çevremde» adlı kitabından —

ÖRNEK:

HAVAÎ'LER MEŞRUTİYETİ İhtiyar bir hindi koyu kül rengi yeldirmesini giymiş, başına soluk bir kırmızı yemeni bağlamıştı. Ayaklarında gayet bol papuçlar... Çeh­ resi, bağnaz bir kadinne kadar somurtkan... Çavuş kuşunun kıyafetini bir türlü tarif edemiyeceğim. Arkasına etekleri siyah şeritli bir harma­ niye takmıştı ve ağzında ince bir pipo vardı. Doğrusu pek zampara ya­ ratık! Başındaki ipek sorgucu yelpaze gibi açıp kapayan sinirli ve titiz bir höthötten bir türlü gözlerini ayıramadı. Kara tavukların şıklığına hayret ettim. Bir kısmı smokin giymişti. Bir kısmı ise siyah redingot, siyah yelek ve siyah pantolon... Fakat bu kadar resmiyetten sonra o ayaklarındaki sarı iskarpinler ne oluyor? Bir türlü anlayamadım. İri bir kaz, şişman bir gebe gibi, arkasında dört etekli beyaz entari ve ayakları çırçıplak, iki tarafa sallanıyordu. Sonra yeşil yaşmaklı, ala­ ca feraceli bir çok ördek geldi. Bodur ve tıknaz vücutlarını yuvarlaya yuvarlaya!. Zavallı manşolarla penguenler, çolak ellerini uzatmışlardı.

Bu kalabalıkta kendilerine kol verecek (galan) bir (kavalye) bekledi­ ler.

Süğlünleri gördükten sonra On Dördüncü Lui devrinin markizleri­ ni, düşeslerini ve eski şark saraylarının sürmeli gözlü sultanlarını ha­ tırladım. Hepsinin arkasında en ağır kumaşlardan uzun etekli ve som sırmalı esvaplar vardı. Bunların arasında bir de puhu dolaşıyordu de­ sem inanır mısın? Hem de tamamen eski kıyafetinde. Yâni sırtında tozlu bir aba ve gözlerinde gayet iri ve yuvarlak camlı gözlüklerle!.. İnan ki Arşimed kadar ağır başlı ve dalgın görünüyordu. Yanına soku­ lup, «Filozof yine ne düşünüyorsun?» dedim. Fakat duymadı bile!.

Adlarını bilmediğim koca burunlu çirkin bir sınıf kuş, tıpkı kardinallar gibi hep kırmızılar giymişti. Bunların yanından geçerken kendimi Konklav meclisinde zannettim. Onların yanında yeşil cübbeli, Buhara hırkalı bir takım papağanlar ortaya çıktı. Kirli kılığıyla bir de baykuş!

Uçucuların abus Şopenhavr'ını yine suratsız ve kötümser buldum.

Halbuki mini mini sakalar, yanaklarına allığı bugün pek fazla sürmüş­ lerdi ve gözleri sürme içinde kalmıştı. Bu karışık topluluğa sokulma­ yan yalnız nahif bir kanarya vardı. Açık samanrengi elbisesiyle üşü­ yor ve tiksiniyor gibiydi. Fakat sarı asma kuşları herzamanki gibi ne­ şeli ve zariftiler. Arkalarında sarı bir esvap, omuzlarında siyahlı bir

cepken... Bak az kaldı, unutuyordum. Hacı leyleğe de rast geldim.

Mekkeden gelirken aldığı uzun kırmızı çubuğu tüttürmüş, tek ayak üs­ tünde namaz vaktini bekliyordu. Dallara asılı bir renk yumağı halindeki kolibrilerle şakalaştım. Hintten, Amerikadan, kutuplardan mebuslukla, seyircilikle gelmiş albatros'lara, akbaba'lara takdim edildim. Ağır ve soğuk tuvaletleriyle büsbütün çirkinleşen buruşuk yüzlü tavusların ya­ nına yaklaştım. Lâkin hoppa ve şık kız kuşları ve yalı çapkınlarıyla hayii hoş beş etti. Nihayet tavuk, karga, saksağan, filân gibi kanatlı canlı­ ların Demokrat Partisi üyelerinden bir çok arkadaş arasına sokuldum.

Genç bir horoz, başında kırmızı (ihtilâl külâhı), tamamiyle bir inkılâp hatibi halinde nutuk çekiyordu. Hamiyet galeyanıyla fıkırdayan kalbini küçücük bir cezveye benzettim. Bayat ve şişman bir üslûpla diyordu ki: «İşte hepinizin önünde tekrar ediyorum ve daima edeceğim: Hür­ riyet verilmez, alınır! Ve biz, onu o ruhun sevilen besinini artık istib­ dadın azgın gagasına bir yem yaptırmayacağız. Ve Mutlakıyetin kirli kümesine âdi bir tünek veya soluk yaptırmayacağız! Bir kere düşün­ senize! Daha dün, gözümüzde hayat neydi? içinde iki lokma yem keş­ fetmek için saatlerce gaga aşındırmak lâzım gelen bir şûre-zardan baş­ ka? Halbuki bugün istikbal nedir düşünüyor musunuz? İçi her türlü menfaat hububatıyla dolu vâsi ve sahipsiz bir ambar değil mİ?

Hazır bulunan bütün kuşlar —baykuşla leylekten başkası!— avaz­ ları çıktığı kadar bağırdılar: — Yaşasın hürriyet! Yaşasın Meşrutiyet!.

Hatip, hiç tavrını bozmadan dedi kİ: — Ve kahrolsun o zalim müstebidler, o her kümesin, her bahçe­ nin, her çiftlik avlusunun üzerinde miskin miskin kol gezerek önüne geleni kapan, palazı kazdan, pilici tavuktan ayıran sansar tabiatlı, hafi­ ye kılıklı ve solucan huylu çaylaklar!..

Evet, işte artık hürriyet güneşi sonsuz bir cömertlikle her çöplüğe ısık saçıyor. Geceleri karanlıkta yuva yuva dolaşan koca kulaklı yara­ salarla o pinti kukumavlar işitsin bunu!. Anlıyor musunuz, işitsin ve gözünü açsın! Artık o eski zamanlar geçti.

Ey kuşlar! Ey bu aşağılık toprakla ilişkisi en az olan havaî yaratık­ lar! Birbirinizi tebrik ediniz, tes'id ediniz ve zannetmeyiniz ki komşu bahçedeki horozla ettiğim bütün döğüşler, düellolar benim nikâhlıla­ rımla odalıklarıma kendisi yan gözle baktığı için göze alınmıştır. Ha­ yır, biliniz ki bugüne kadar ben her tavuğun ardından koşarken, gön­ lüm sade o poliç gibi hürriyetin körpe hayalini kovalardı...«

ÖMER SEYFETTİN ( 1884 - 1920 )

K a fk a sy a T ü rk le rin d e n Y üzbaşı Ö m er Ş ev k i B e y ’in o ğ lu ­ d u r. 24 Ş u b a t 1884’de G ön en ’d e doğdu. 3 y a şın d a y k e n an n esiy le İs ta n b u l’a geldi. Y eni y ö n te m le rle öğrenim y a p ıla n M ek teb -i O sm a n î’d e ilk öğ ren im e başladı. D isipline d ü şk ü n o la n b ab ası, Ö m er’i, E y ü p ’te k i B a y ta r R ü ştiy e si’n in su b a y ç o c u k la rın a özgü sın ıfın a v e rd i (1893). B öylece dokuz y a ş ın d a y k e n b aşla y a n y a tı­ lı ö ğ ren ciliğ i E d im e A sk e rî id a d îs i’n d e d e s ü rd ü (1896-1900).

H a rp O k u lu n u b itird i (1903). T eğ m en lik le K u şad a sı ve İz m ir’de beş y ıl k aldı.

M e şru tiy e t’in ilâ n ın d a n sonra, ü ste ğ m e n o la ra k , M ak ed o n ­ y a ’d a Y a k o rit k ö y ü n d e k i sın ır b ö lü ğ ü k o m u ta n lığ ın d a b u lu n d u (1908-1910). K en d in i y aln ız e d e b iy a ta v e rm e k v e y aşam ın ı k a le ­ m iy le k az an m ak isteğiyle, ö ğ ren im y ılla rın ın p a ra sın ı ö d ey erek 1910’d a a s k e rlik te n ay rıld ı. O y ılla rın düşü n ce v e sa n a t m e rk e z ­ le rin d e n b iri o lan S e lâ n ik ’e g itti. G en ç K a le m le r d erg isin d e ç a ­ lıştı. B a lk a n S avaşı çık ın ca (1912-1913) y en id en a s k e re çağrıldı.

S ırp v e Y u n an c e p h elerin d e ça rp ıştı. Y an y a sa v u n m a sın d a Y u ­ n a n lıla ra tu ts a k d üştü. B ir y ıl k a d a r s ü re n tu ts a k lık ta n k u r tu ­ lu n c a İs ta n b u l’a döndü. (A ra lık 1913). İk in ci kez a s k e rlik te n a y ­ rıla ra k k e n d in i y a z a rlığ a v erd i. K a b a ta ş S u lta n isi’n d e (lisesin d e) ed e b iy a t ö ğ retm en i oldu. Ö lü m ü n e d ek b u g ö rev d e çalıştı. (19141920). B ir d o k to ru n kızı o lan C alib e H an ım ’la e v len d i (1915). B u ev len m e d en G ü n er a d ın d a b ir kızı old u (1916). E y lü l 1918’de eşin d en ay rıld ı.

K u v v e tli b ir b aş a ğ rısıy la b a şla y a n ve h e k im le rin te şh is e d e ­ m e d ik le ri ş e k e r h a sta lığ ın d a n H a y d a rp a şa H a sta n e si’n d e ö ldü (6 M a rt 1920). K a d ık ö y ’de M a h m u tb a b a tü rb e si m e za rlığ ın a g ö ­ m ü ld ü . T ra m v a y deposu y ap ılm a k ü ze re b u m e z a rlık k a ld ırılın ­ ca, a rk a d a şla rın ın isteğ iy le k e m ik le ri Z in c irlik u y u M ezarlığına

ta şın d ı (1939). U zun y ılla r ö ğ re tm e n lik y a p tığ ı K a b a ta ş L isesi’n in b ah ç esin e b ü s tü d ik ild i (1957).

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

H A L IT Z IY A U ŞA K L IG 1L Y A ZIY O R: E ğ e r Ö m er S e y fe ttin k im b ilir n asıl g erek çey le h e r g ü lü n ç ­ lü ğ e v e ço ğ u n lu k la s a n a tk â rc a o lan y o lla rın d a n sa p tıra n y a r a tı­ lış ta n y eten e ğ i d ışın d a b a ş a rı a ra m a k h ev e siy le m izah çılığ a d ö ­ k ü lm e k istem eseydi, b u bö y le h e r se fe rin d e b aşk a b ir p a rla k lık la sü rec ek ti. A m a b u ik i olay, b iri kaza, ö b ü rü y a n ılg ıy d ı v e h e r ik isi de ih m a l e d ile b ilir şey lerd i. O n ların ü stü n d e Ö m er S e y fe t­ tin ’in p a rla k dehası v ard ı. a l i c a n ip y ö n t e m y a z iy o r : K en d isin i y a k ın d a n ta n ıy a n la rc a b ilin ir ki, m izah, Ö m er için b ir ö zenti değil, b ir y ara d ılış, b ir m izaçtı. Y alnız y a z a rlık değil, R e şat N u ri’n in dediği g ibi n o rm a l k o n u şu rk e n de fan tasm o g o ri (o lağ a n ü stü , d o ğ aü stü g ö rü n tü ) y a p a r, T ü rk ç ü lü k ilk e sin in d ı­ şın d a k a la n y aşam a v e k işile re an c a k fan te zi o la ra k b ak a rd ı. O ’n u n için b ir şa rla ta n , b ir gösterişçi, b ir kozm opolit an c ak m izah v e y e rg i k o n u su o la b ilird i: E fru z B ey dizisi, «H arem »deki salon m a sk a ra la rı h e p b u m iz ah ın g ü tm e siy le yazılm ış çok iç ten şe y ­ le rd ir.

M U ST A FA N İH A T Ö Z Ö N Y A ZIY O R: Ö m er S ey fettin , m illî ed e b iy a t akım ına, sade T ü rk ç e y ie y a ­ zılm ış h ik â y e le riy le ö n cü lü k etm iştir. B u h ik â y e le rin d e k o n u la rı g ü n lü k h a y a tta n , an ıla rın d a n , fık ra la rd a n , m en k ıb e ve e fsa n e ­ le rd e n ald ığ ı g ö rü lü r.

B E H Ç E T N EC A T İG İL Y A ZIY O R: Ö m er S ey fettin , S e la n ik ’te G enç K a le m le r d e rg isin in b irin ci sa y ısın d a (11 N isan 1911) y ay ım la d ığ ı «Yeni L isan» m a k ale sin d e b e lirttiğ i gibi, S erv et-i F ü n u n e d e b iy a tın ın ağdalı, k a tışık d ili­ n e k arşı, sade h a lk d ilin i sa v u n a n b ir ü lk ü c ü o la ra k y az ı h a y a tı­ n a atıld ı. Z iy a G ökalp ve A li C an ip Y ö n tem ’le b ir lik te m illî eğ i­

tim d âv ası u ğ ru n a çalıştı. B ek led iğ i o rta m ı ve hızını an c ak 1917’ de H a fta lık Y eni M ecm ua’da buldu.»

— «Edebiyatım ızda İsim ler Sözlüğü» kitabından — Y A ŞA R N A B t N A TIR YAZIYOR: Ö m er S e y fe ttin ’in, h ik â y ec iliğ im izin re a liz m y o lu n a g irm e ­ sin d e v e ü slû p ta özentiden k aç ın ılm ası a k ım ın d a b ü y ü k e tk ile ri o lm u ştu r.

— «Türk H ik âye A ntolojisi» kitabından — Y U SU F ZIYA ORTAÇ YAZIYOR: H ızla açılan k ap ıd a n içeri g irişi, h a y ır g irişi değil, atılışı h â ­ lâ g ö züm ün ö n ü n d ed ir: B u k a d a r g erg in vü cu t, b u k a d a r k ım ıld a­ n an insan, o gü n b u g ü n d ü r h â lâ görm edim . G öğsü alab ild iğ in e ile rid e, o m u zları gerideydi. S arı, u ç la n az k ıv rık b ıy ık la rı v a rd ı.

K a şla r se y re k ve a ltın k u m ra lı... S a ç la r da ö y le ... H afif çiçek bozuğu y ü zü n d e a lay la acı k a rış ık tu h a f b ir g ü lü m sem e hiç ek sik olm u y o rd u . K irp ik siz g özleri b ir n o k ta d a d u ra m a y a n ik i d am la m a v i ışıktı. E linizi sık ışın d a n an lıy o rd u n u z, çok k u v v e tliy d i. B u adam , Ö m er S e y fe ttin ’dir. (....) Ö m er’i m u tla k a severdiniz. T atlı, şa k ac ı b ir m izacı v a r ­ dı. A m a, o n u n k a h k a h a la rı k a d a r h ıç k ırığ a y a k ın g ü lü ş g ö rm e­ dim . (....) B ir te k dileği v a rd ı: K a le m iy le y a şa m a k ... A y d a y aln ız a ltı lira ona y e te rd i... B u p a ra y ı b u la b ile ce k m iy d i acaba?

A li C a n ip ’e yazd ığ ı m e k tu p la rd a : «Asla m e m u r o lm a k istem em . B en yaln ızım ve y a p y a ln ız b ir ad am için, n am u slu v e m u n ta z a m y a ş a rsa b u p a ra az değild ir.

B en çalışm am d a dev am edecek te n h a b ir köşeye m u h ta cım .

E n u za k y e rle ri İs ta n b u l’a te rc ih ederim .» diyor. Ö m er S ey fettin , İ ttih a t v e T e ra k k i C em iy etin e bağ lıy d ı.

A m a b ağım sız b ir b a ğ lı... T ek hizm et, te k n im e t istem e k a k lın ­ d an b ile geçm ezdi. Ç oğ u n d an tik s in ird i o n ların . Y ine b ir b aşk a m e k tu b u n d a : «Ben, Z iy a B ey m ü stesn a , o n la rın h an g isiy le b ir a ra d a b u - ' lunsam , k en d im i, p enceresiz v e kap ısız b ir a h ırd a sanıyorum .» diyor. (....) B ir a ra lık ev len d i: Y irm i y ıl önce T ü rk iy e ’n in en ze v k ­ li k ad ın te rz isi o lan C alibe H anıriı’la ... S o n ra b ir k ız la n oldu, a y rıld ıla r...

Ö m er, K a la m ış’ta deniz kıyısında, e tra fın d a te k b in a b u lu n ­ m ay an k ü ç ü k sip siv ri b ir y a lıy a ta şın d ı: A sk e rlik te k en d isin in k u m a n d a n ı olan C av it P a şa ’n m k ira lık y a lısın a ... B u ra d a te k başın a y aşıy o rd u : D u rm a d a n o k u y ara k , d u rm a d a n y a z a ra k : B u a y rılık ta n çok y a ra lıy d ı Ö m er. îk i k e re şik â y e t e tti. B ir k ere: — îçim sık ılıy o r... A m a za m a n la geçer, değil m i? diye, b ir k e re de, esk i k arısı, y e n i k o casıy la y a lısın ın ö n ü n d en k a h k a h a ­ la r a ta r a k geçtiği gün! Ö m er S e y fe ttin ’in B a b ıâ li y o k u şu n d a b ir h ik â y e deposu v a r ­ dı: Z am an K ü tü p h a n e si... ( ...) Z am an ’ın sa h ib i M isak E fen d i ile pek d o sttu la r. Ö m er, y az d ığ ı h ik â y e le ri a y rı a y rı z a rfla ra k o y ar, ağ ızların ı k a p a r ve ü stle rin e isim le rin i y az ard ı: İn cili K a fta n , D i­ yet, F ala k a, A şk v e A y a k P a rm a k la rı...

H ik ây e istey e n gazete, d erg i sa h ib i M isak E fe n d i’y e g id er, z a rfla ra b a k a r, b ir ta n e sin in ad ım b eğ en ir, alırd ı. F iy a tı b eş li­ ra y d ı h e r h ik â y e n in ... (....) H a sta o ld u ğ u n u d u y m u ştu k . O k a d a r... ö lü m , Ö m er S e y fe ttin ’le y a n y a n a getirem eyeceğim iz te k düşünceydi.

A m a b ir sabah, C elâl S a h ir’in A yaso fy a’da to p ra k so k a k ta k i ev in d e sa n a t k o n u şm a la rıy la geçirdiğim iz g üzel b ir gecen in p u s­ lu sab ah ın d a, S âh ir, o solgun, o ince y ü z ü b alm u m u laşm ış, h ıç k ı­ ra r a k o d am a g irdi: — Ö m er ölmüş!

B an a: «Sen ölm üşsün» d esele r b u k a d a r şaşm az, b u k a d a r ürp erm ezd im .

— «Portreler» adlı kitabından — CEV D ET K U D R E T Y A ZIY O R: (....) S ağ lığ ın d a b irk a ç k ü ç ü k k ita p b astırm ış; gazete v e d e r­ gi sa y fa la rın d a d ağ ın ık k a la n h ik â y e le ri, ö lü m ü n d e n ep ey so n ra to p lu o la ra k y ay ım la n m ıştır. (....) E d eb iy at-ı C ed id e’ye te p k i o la ra k , ta s v ir ve r u h çözüm ­ lem esine değil, o laya önem v erm iştir.

E d e b iy a tta sö y ley işten çok söylenen d ü şünceye önem v e re n yazar, ed e b iy a t y o lu y la to p lu m u dü zeltm e am acını g ü d er. 1908 y ılın d a y azd ığı b ir m e k tu b u n d a (A li C a n ip ’e) şöyle d e r: «Ben e d e b iy a tta y aln ız sa n a ta k a a il olsam , e d e b iy a tı p e k k ü ­ çük g ö rm ü ş olacağım . H a lb u k i o b en im gözüriıde o k a d a r b ü y ü k ­ t ü r ki, bilgisizliğin, in sa n sa l d u y g u la rın a lç a lttığ ı in s a n lık iç in

o n u b ir k u rta rıc ı sa y ıy o ru m . G özüm de ed ip ler, in sa n la ra , b a y a ­ ğ ılık la ra k a rşı n e fre ti ö ğ rete ce k y o lg ö stericilerd ir.»

B u b ak ım d an , (....) H ü sey in R a h m i’n in sa n a t an lay ışın ı s ü r­ d ü rm ü ştü r. ( ...) K im i h ik â y e le rin d e ço c u k lu k a n ıla rın ı işlem iştir. B u n ­ la r y a z a rın en ü n lü ve en b a ş a rılı e se rle ri sa y ılm a k ta d ır. (....) K im i h ik â y e le rin d e tö re le ri b ir m izah h av a sı içinde e le ştirm iştir.

K im i h ik â y e le rin d e de h iç b ir siy a sal am aç g ü tm ed en , g ü n ­ lü k o la y ları v e gö zlem lerin i a n la tm a k la y e tin m iştir. H ik ây e te k ­ n iğ i b a k ım ın d a n b a ş a rılı o la n b u y o ld a k i h ik â y e le rin in k im ileri m ag azin h ik â y esi n ite liğ i g ö ste rm ek te d ir. ( ...) Çoğu h ik â y e le rin d e m izah çeşnisi v a rd ır.

— «Türk Edebiyatında H ikâye v e Roman» adlı kitabından — R A U F M UTLUAY YAZIYOR: ( ....... ) B ü tü n za m a n ın ı y az ıy a a y ırm a y ı ta sa rla d ığ ı h ald e bu dileğ in i b irtü rlü g erç ek le ştirem ey en Ö m er S ey fettin , üyesi b u lu n ­ d u ğ u fırk a n ın (İttih a t v e T e ra k k i) çık ard ığ ı b ir d e rg id e (T ü rk Sözü 1914) b a şy a z a rlık a lırsa d a sa v aşın ilk y ılla rın ın ilgisizliği y ü z ü n d e n d erg i k ap a n ın c a y in e o rta d a k alır. O g ü n le rd e ilgi gö­ re n m izah d e rg ile rin e de, o n la rın ö lç ü lerin e u y an , m agazin h ik â ­ y eleri, y e tiştirm e y i iş ed in ir. ( ...) 1914’de an c ak beş h ik â y e y a ­ za b ile n Ö m er S ey fettin , K a b a ta ş S u lta n isi’n d e (L isesind e) öğ­ re tm e n o lm ay ı çaresiz k a b u l eder. A n asın ın ö lü m ü y le y aln ız k a ­ lın ca iki y ıl bo y u n ca a p a rtım a n b e k â rlığ ı y a p m a k ta n çok y a k m m ıştır; bu y aln ızlığ ın sonu u m u tlu b ir evliliğ e b a ğ la n ır (1915).

N e v a r ki, fazla a la fra n g a b u ld u ğ u eşiy le m u tlu b ir y a şa m k u r a ­ m ad ığ ı için a y rılık k a ç ın ılm a z d ır (1917). ( ...) D u l b e k â rlık y ılla rın ın y aln ızlığ ın ı k en d in i yazı işine v e re re k v e rim lilik le d o ld u rm a k ta , K a d ık ö y ’d ek i e d e b iy a tç ıla r çe v resin d e k e n d in d e n g en ç le re yol g ö stericilik y a p m a k ta d ır. (...)

1908-1914 a ra sın d a 27 h ik â y e y a y ım la y a n y a z a r 1917’den ölüm gü n ü n e k a d a rk i 3 y ıl içinde 91 h ik â y e çık a ra c a k tır. Y en ilg iy le b ite n sa v aşın m ü ta re k e y ılla rın d a bağlı b u lu n d u ğ u p a rtin in so­ r u m lu la rı y u r t dışın a kaçtığı, m u h a lif h ü k ü m e tle r k u ru ld u ğ u , b irç o k la rı gibi İttih a tç ı d iye Ö m er S e y fe ttin ’in de a ltta n a lta su ç­ la n d ığ ı son y ılla rd a bezgin, u m u tsu z, y alnız, b u n a lım lıd ır. K a p a ­ n a n d e rg ile rd e n so n ra V ak it v e Z am an g azeteleriy le, D ik en m i­ za h d erg isin e h ik â y e v e re b ilir. (....) N e b aş so ru m lu la rın d a n o ld u ğ u için y u r t dışına k açan ,

n e M a lta ’y a sü rü le n Ö m er S ey fettin , m ü ta re k e y ılla rın d a eski b ir îttih a ç ı o lm an ın y a ra ttığ ı te d irg in lik içinde bezgin g ü n le r g e­ ç irir; ö ğ retm en liğ i y a m sıra geçim ini d estek ley en d erg i v e g aze­ te h ik â y ec iliğ iy le av u n m ak ister. (....) B a şla n g ıcın d an son g ü n e k a d a r M a u p assa n t h ik â y e si­ n in izinde g id en Ö m er S ey fettin , giriş-g elişim -d ü ğ ü m -so n u ç b ö ­ lü m le rin e d ik k a t ed en sü rp riz b itişli h ik â y e le rin d e te k n ik v e y ö n tem değiştirm ez. A n latac ağ ı k o n u n u n önem ini, an la tım b i­ çim in d en ö n d e say ar. B u y ü zd en o rta o k u r ta ra fın d a n h e r zam an sev ilir, a ra n ır, o k u n u r o lm u ştu r; b u n ite liğ i s ü re c e k tir de.» (....) ik in c i M e şru tiy et so n rasın ın ça lk a n tılı işta h la rı içinde çeşit çeşit k işilik m e ra k la rın a dönüşen E fru z B ey örn eğ iy le to p lu m u m u zd a çok ra s tla n a n ay d ın y ö n se m elerin i e le ştiri işin e g iri­ şir. ( ...) B u e le ştiriy e k en d isi de g irm e k te, to p lu m u y ö n etm e işin d en h iç v azgeçm eyen b ü r o k ra t a y d ın la rın ş a rla ta n lık la rı b ü ­ tü n c e p h eleriy le g ö ste rilm e k ted ir.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» adlı kitabından —

TAHtR ALANGÜ YAZIYOR: (....) H a y a tın ın geniş ölçüde y a z ıla rın a y an sıd ığ ın ı, sü re k li a ra ş tıra n v e d ü şü n e n k afa sın ın ve m u tlu lu k d iy e özlem iyle y an ıp tu tu ş a n m u z ta rip ru h u n u n h ik â y e le rin d e k i o la y la rın a ra sın d a ça rp ıp y aşad ığ ın ı gördüm . (....) k e n d i y a ş a n tıla rın ın g etird iğ i ç a tışm a la rı e s e rle rin d e b ir d ah a y a şa tıp eleştirm ek , b u su re tle o n la rın ü stü n e çök en a ğ ır b a sk ıla rın d a n sıy rılm ak , Ö m er S e y fe ttin ’in, e se r v e rm e k te de, y aşam ın ı sü rd ü rm e k te d e k u lla n d ığ ı esk i b ir te k n ik ti. (....) iy i k alp li Ö m er S ey fettin , g eçirdiği h a re k e tli v e y ıp ­ ratıcı, h a y a tın b ed e n in d e b irik tird iğ i y o rg u n lu k , ü stü s te y ığ ılan ve g ittik çe d e a rta n ü z ü n tü le rin v erd iğ i b ir b ezginlik içinde, k e n ­ disine g ere k li olan y aln ızlığ ı özler, b u n a g a y re t ed er, d ü ze n le r k u r­ m ağa ça b a la rsa da, y a ra d ılışın d a n gelen b ir sü rü k le n işle a r k a ­ daş v e in sa n canlısı, aslın d a b ir « k alab a lık adam » idi. O k a d a r a y rın tıla rın a v a rın c a y a k a d a r ta sa rla d ığ ı k eşişlik h ay a tı, o n u n a k ­ lın a y a tk ın , am a k işiliğ in e çok yab an cıy d ı. H er se fe rin d e iyice kızm asına, b u tasasız h a tta p a ta v a tsız bohem d ö k ü n tü le rin d e n k en d isin i k o p a rm a k a r a rı v e rm e sin e rağ m en , a rk a d a ş la rın a k a p ı­ sını açam am azlık edem ez, y ü z ü n ü k ız d ırıp k im se le ri re d d e d e ­ m ezdi. ( ...) Ö m er S e y fe ttin k o rk tu ğ u n a uğ ram ış, «tıp h atası»

adı

v e rile n y e te rsiz lik ve u m u rsa m a z lığ ın pençesin d e z e b u n v e çâresiz, h a y a tın ın en v e rim li ve b ir d e v re sin in d ö nem ecinde göçüp gitm işti. A rk a şı A li C a n ip ’in a n la ttığ ın a göre, d o k to rla rd a n p ek k o rk a n b u şe k e r h astasın a, h ek im le r, son d a k ik a sın a k a d a r m a n ­ d a lin a v e p o rta k a l v e rm e k te n v azgeçm em işler.

G a z e te le r ise, onun şe k e r h a sta lığ ın d a n ö ld ü ğ ü n ü b ild irm e k te b irle şiv o rln rd :.

C esedini açıp içini k u rc a la y a n la r, te d a v i adı a ltın d a y a p ıla n y a n ­ lışlık la rı ölçüp b iç tile r, te ra z iy e v u ru p ta r ttıla r.

H a y d a rp a şa H a sta n e sin in loş, soğuk, fo rm o l k o k u la rı sinm iş te şrih h a n e sin in m e rm e r m a sa la rın ın ü stü n d e şim di sav aş a la n la rın d a n can ın ı k u rta rd ığ ı h alde, b ü y ü k y ık ılışın in sa n la rı b irb irin e d ü şü re n iç ç ö k ü n tü sü n d e n y en ik düşm üş, p a rç a la n m ış b ir Ö m er S e y fe ttin y a tıy o rd u . (....) Ö m er S e y fe ttin ’in cenazesi T ıp F a k ü lte s i’n in m o rg bö­ lü m ü n d e h az ırlan m ıştı. 7 M a rt 1920 p a z a r g ünü, öğleden sonra, sa a t b ird e, çoğu a y d ın la r, a rk a d a ş la rı v e g e n ç le rd e n b ir cem aat to p la n m ıştı. G a la ta sa ra y , K ab a taş, İsta n b u l, K ad ık ö y S u lta n île ri (lise le ri), E rk e k Ö ğ retm en O kulu, A sk erî T ıb b iy e O k u lu ö ğ re n ­ cilerin in o m u z la n ü stü n d e ta ş ın a ra k b ir z a m a n la r « Ş airle r B el­ d e s in d e k i a rk a d a şla rı ile şa k ala şıp g ü lü ştü k le ri y o lla rd a n geçi­ rile re k son y o lc u lu ğ u n a çıktı.

— «Ülkücü bir Yazarın Rom anı Ömer Seyfettin» adlı kitabından— A H M E T H A M D I T A N P IN A R Y A ZIY O R : (....) Ö m er S ey fettin , G enç K a le m le r d erg isin d ek i h a re k e ti u y a n d ıra n y a z a rd ır. B a lk a n S av aşı fa c ia la rın a d a ir yazd ığ ı B om ­ ba, K ırm ızı Z am bak, h ik â y e le riy le asıl şö h re tin i y ap a r. Z iy a Gök a lp ’in çık ard ığ ı Y eni M ecm ua’da, h a lk d ilin i seven b u y a z a r bu ideali h a lk h a y a tın a ve zih n iy etin e, h a tta h a lk h ik m e tin e do ğ ru gen işle tm ey e çalışır. E fru z B ey adlı k a h ra m a n ıy la to p lu m sal ele ştirin in s ın ırla rın a k a d a r v a rır. A y rıc a b ir n ev i d estan h av ası v erm e y e çalıştığı ta rih î h ik â y e le r yazar. B irik i ro m a n te c rü b e si­ ne rağ m en , k ü ç ü k h ik â y ed e kalışı, m iz ah ın ın d aim a fa rsa kaçışı, e le ştirile rin i b ir tü r lü id a re edem ediği b u m izah ın a rk a s ın ­ d an y a p m ay a çalışm ası, sın ırla rın ı b elirley em ed iğ i an tiin te lle ciu a lism e ’i (ay d ın olm ay a k a rşı tu tu m ) v e k u şk u su z çok genç y a ş ­ ta ö lü m ü sa f T ü rk ç ey e g id e n lerd en b iri o la n b u y a z a rın e s e rin in belli b ir d ü zey d e k alm a sın a n e d e n o lm u ştu r.

— «Edebiyat Ü zerine Makaleler» adlı kitabından —

HAM DULLAH SU P H t TANRIÖVER DİYOR Kİ: Ö m er S e y fe ttin de çok e se r v e re n b ir kim se, çokkez b a ş a rılı b ir san atçı; am a n asıl diyeyim , d ü şüncesinde, ta rz ın d a b a z a n so­ k ağ a y a d a k a h v e y e in en b ir g enellik, b ir b a y a ğ ılık v ar.

— Ruşen Eşref Ü naydın’m «Diyorlar ki» adlı kitabından — HALİDE EDİP ADIVAR: DİYOR Kİ: Ö m er S ey fettin , m izahı çok o la n v e an c ak zam an zam an artis tle şe n b ir h ik â y e c id ir v e böyle d a k ik a la rın d a ed e b iy a tım ıza epeyce g ü zel şe y le r v e rm iştir.

— R uşen Eşref Ü naydm ’m «Diyorlar ki» adlı kitabından — SÜLEYM AN NA ZİF DİYOR Kİ: — ( ............) «B enim d eh a m k o m ik tir» dem iş o lan S e y fe ttin B ey ’e n e S e y fe ttin B ey d e rle r?

— Ö m er S ey fettin .

— Ö m er S e y fe ttin B e y ’in b u ü n lü sözü, k en d isin i ta n ıy a n ç a ğ d a şla rın ın bazısının an ısın d a ad ın ı b ir za m a n için y a şa ta b ilir.

Söz değil, b ir d em ir çivi ki, sö y le y en in i y a d a k en d isin i v ü cu d a g e tire n i b e lle k le re çiviliyor.

— R uşen Eşref Ü naydm ’m «Diyorlar ki» adlı kitabından —

ÖRNEKLER:

KERAMET

Yangın yarım saattenberi devam ediyordu. Fakat mahallenin ahali­ si iki ev sonra söneceğine kaildiler. Çünkü bir zatışerifin türbesi var­ dı. Mümkün değil, o, tutuşmazdı! Şiddetli bir kıble rüzgârı esiyor, alev­ leri, kıvılcımları saçan tahta parçalarını, türbenin üzerine, türbenin al­ tındaki evlerin çatılarına fırlatıyordu. Etfaiye bölüğü, tulumbalar son gayretlerini sarfediyorlardı. Polisler etrafı ablukaya almışlar, kaçırılan eşyanın yağmasına meydan vermiyorlardı. Çiroz Ahmet, etrafına bir göz gezdirdi. Bu kaşarlanmış bir külhanbeyi idi. Onca yangın demek vurgun demekti. Ama mahalle çok fakirdi. Biliyordu ki, şu yanan zaval­ lı kulübeciklerin içinde yatak yorgandan başka birşey yoktu. Halbuki vurgunda âdet «yükte hafif, pahada ağır şeyler»i bulmaktı.

— Allah belâsını versin! Faydasız yangın!

Diye başını salladı. Ahali türbenin önüne toplanmıştı.

— Buraya gelince söner!

Diyorlardı. Çiroz Ahmet, yeşil boyalı türbenin penceresine sokul­ du. Kör bir kandilin hafifçe aydınlattığı sandukaya baktı. Başı ucunda İki büyük şamdan duruyordu. Sandukanın iki tarafında iki seccade ya­ ydı idi. Açık rahlelerde büyük Kur’an-ı Kerîmler yan gelmiş yatıyor­ lardı. Çiroz Ahmet kelepir karşısında parlayan bir yahudi gözile bun­ lara baktı. Asgarî bir hesap yaptı. İçinden: — Şamdanlar onar liradan yirm i... Seccadeler on beşerden otuz...

Kitaplar mutlaka yazmadır. «Yirmi de onlara» de! Etti yetmiş...

Dedi. Yeşil boyalı kapıya gitti. Çiroz, kemikli omuzlarile bu kapı­ nın kuvvetini yokladı. Sonra kilidine baktı .Yavaş yavaş dayanmağa baş­ ladı. Halk yangınla meşguldü. Çiroz Ahmet son derece kuvvetliydi; hani o yalnız külhanbeylerine mahsus, bazusuz, idmansız, sporsuz, giz­ li. harikulade kuvvet... Dayandıkça kapı çıtırdamağa başladı. Nihayet küt etti açıldı. Çirozun, içeri girince ilk işi, kör kandili üflemek oldu.

Fnkat alacağı şeyler her ne kadar pahada ağır ise de yükte öyle pek hafif değildi. Zihni hemen bir vurgun plânı tertibine başladı. Plân zih­ ninde teşekkül ettikçe, Çiroz, «netice»yi beklemiyor, teferruatını tat­ bik ediyordu. Şamdanların mumlarını çıkarıp yere attı. Rahlelerdeki kitapları alıp hepsini belinden çıkardığı Trablus kuşağına sardı. Sonra

biraz durdu, burnunu kaşıdı. Yavaşçacık seccadeleri topladı; bunları beygirin üzerine çul vurur gibi sandukanın sırtına örttü. Şimdi kapı­ dan çıkmak lâzım geliyordu. Ama dışarısı dolu idi. Sandukaya dayan­ dı. Biraz düşündü. Kavuk da bırakılacak bir şey değildi. Üzerinde sır­ malı bir çevre vardı. Sanduka birdenbire kaydı. Çiroz Ahmet düşme­ mek için toplandı. Acaba evliya diriliyor muydu? Durdu, baktı, gülüm­ sedi.

— Vay canına, yere mıhlı değilmiş be, dedi. Eğildi, altına bakmak için sandukaya kaldırdı. Bu gayet hafifti. İnce tahtadan yapılmış, üstü­ ne yeşil çuha kaplanmıştı. Zihnindeki «çıkış plânı« tamamlandı. Kitap­ larla şamdanları kucakladı. Bu sandukanın altına girdi. Yavaş yavaş yürüdü. Durdu. Sandukanın altından elini çıkarıp yavaşça kapıyı açtı.

Sol taraf caddeye çıkıyordu. Yakalanmak ihtimali vardı. Sağ taraftaki sokak tenha idi. Viranelikler çoktu. Ama yangın o tarafta idi. Herkes o tarafa birikmişti. Çiroz Ahmet, sandukanın altında uzun müddet dü­ şünmedi. Paldır küldür kapıdan çıktı. Gürültüye başını çeviren halk şaşırdı. Herkes olduğu yerde kaldı. İşte evliya kalkmış yürüyordu. Tu­ lumbalar .durdu. Şiddetle esen rüzgâr birdenbire durdu. Etfaiye asker­ leri korkularından ellerindeki baltaları, kancaları, hortumları düşürdü­ ler. Sanduka yangına doğru yürüdü. İki tarafa açılıp yolveren ahali kor­ kudan titriyordu. Sanduka, korkunç, manevî bir heybetle sallana saha­ na aralarından geçti, karanlıklarda kayboldu.

•k

Türbeden evvelki iki ev de ateşten kurtulmuştu, Yanmayıp evliyasız kalan türbe, yine mahalledeki kutsiyetini muhafaza etti. Yalnız okuyanlar, yüzlerini eskisi gibi artık boş binaya çevirmiyorlar, kıble­ ye bakıyorlar; «İki gözüm, yangın gecesi bu tarafa gitti!» diyorlardı.

HERKESİN İÇTİĞİ SU Eski bir Çin masalı

Ling-Yu, gayet akıllı, gayet ihtiyar bir Fağfurdu (1 ). O kadar terak­ kiyi severdi ki, halkın mazi ile hiçbir alâkası kalmamasını temin için bütün Çin'in eski kitaplarını, eski kütüphanelerini yaktırmıştı. Çinliler adeta onun uluhiyetine bile inanır gibi oluyorlardı. Derlerdi ki: «LingYu, dünyada Allahın dehasından bir numunedir!...« Kavga, gürültü çı­ kıp mahallelerin asayişi bozulmasın diye afyon tarlalarını şenlendirmiş, esrarı, haşhaşı mübah ilân etmişti. Devri rüyasız yorgun bir uyku gibi geçiyordu. Herkes kendi dalgasında, yaşıyor, «Dünya var imiş, yâ ki yoğimiş ne umurum!« felsefesi adeta bir nas telâkki ediliyordu. Fakat bir sabah Fağfurun afyonu patladı. Sarayının nihayetsiz bahçesinde, boynuzlarının etrafında allı, mavili, yeşilli, sarılı morlu binlerce kele­ bek uçuşan billûr bir köşkte «Dünya ve mafihâ« (2] ya dair düşünü­ yor, yeni düstûrlar, yeni hikmetler tasarlıyordu. Huzuruna bir (3) man­ darin girdi. Secdeye kapandı: — Efendimiz, başmüneccim geldi, mutlaka size bir şey arzetmek istiyor!

Dedi. Fağfur Ling-Yu zaten dehâsı sayesinde istikbâlde ne olacağı­ nı bilirdi. Derdi ki: «Sebepleri doğru görebilenin neticede şüphesi ka­ lamaz.« Onun için başmüneccimden daima kendi tahminlerini dinlerdi. Şimdiye kadar o hiç böyle habersiz gelip bir şey, söylememişti.

— Tuhaf, diye başını salladı, acaba ne söyleyecek?

— Gayet mühim bir şeymiş efendim.

Fağfur düşündü. İşler tıkırındaydı. Öyle mühim bir şeyin vukubulacağı yoktu.

— Gelsin!

Bııvurdu. Huzura giren başmüneccim, resmî secdesinden kalktık­ tan sonra: — Ah efendim, gayet korkunç bir felâket bizi tehdit ediyor!

Dedi. Fağfur, dünyanın her şeyine vâkıftı. Taaccüp etti. Görünür­ de muharebe, kıtlık, ihtilâl, feyezan gibi bir şey yoktu. Badem gözle­ rini süzerek: — Yanılıyorsun!

Dedi.

(1) Çin imparatorlarının ismi.

(2) Dünya ve ötesi (3) Eski Çin'de yüksek idareci aristokrasisi mensuplarına verilen ad.

— — — — — — — — —

Hayır efendim, muhakkak bir felâket!

Muharebe mi?

Hayır. İhtilâl mi?

Hayır.

Ya ne?

Bir yağmur, efendim.

Yani tuğyan!

Hayır, yalnız yağmur...

Fağfur, liyakatli başmünecciminin saçmalıyacağına ihtimal vermez­ di. Tekrar onu bir süzdü. Merakla sordu: — Yağmur niçin bir felâket olsun?

— Bu yağmur çok sürecek!

— Sürsün.

— Suyundan kim bir damla içerse deli olacak?

Fağfur düşündü. Hakikaten felâket korkunçtu. İstihracında yanılıp yanılmıyacağını başmüneccime tekrar sordu. Zavallı âlim bundan son derece emindi. Korkusundan tir tir titriyordu. Sarayda hemen bütün mandarinler toplandı. Günlerce müzakereler, müşavereler edildi. Niha­ yet daha bu uğursuz yağmur başlamadan sarayın bütün sarnıçlarının, küplerinin, vazolarının, mahzenlerinin ihtiyat olarak temiz sularla doldu­ rulmasına karar verildi.

Aradan bir hafta geçmedi, başmüneccimin haber verdiği yağmur hafif hafif yağmaya başladı. Bir gün, iki gün oldu. Dinmedi, hızlandı.

Bardaktan boşanırcasına yağdı durdu. Her tarafı sel aldı. Nehirler, çeş­ meler, oluklar taştı. Adeta minimini bir tûfan; Başmünecimin haber verdiği felâket hakikaten aynen zuhur etti. Kim bu yağmurdan bir dam­ la karışmış bir suyu içerse hemen çıldırıyordu. Onbeş, yirmi gün için­ de bütün halk çıldırdı. Fakat Fağfurla maiyeti erkânı, sarayda saklan­ mış sulardan içiyorlar, akıllarını başlarında tutabiliyorlardı. Uğursuz yağmur dinmedi. Memlekette çıldırmayan kimse kalmadı. Umumiyetle deliren halk, işi öyle azıttılar ki, artık ne mandarinler, ne hakimler, sa­ raydan sokağa çıkabiliyorlar, ne içeriden dışarıya meram anlatabiliyor­ lardı. Bir curcunadır gidiyordu. Fağfuru o vakit düşünmek aldı. Bunun sonu ne olacaktı. Evet; bir kere deli olan artık akıllanamıyordu. Zırdeli halk bahçe surlarının etrafında toplanmış, gece, gündüz, sabah, akşam zurnalarla, davullarla kulakları yırtan bir gürültü koparıyorlar: — Delilere bakın, yuha, yuha...

Diye ihtiyat sulardan içip akıllı kalanlara dillerini çıkarıyorlardı.

Bir gün geldi ki, erzak filân tedariki imkânsızlaştı. Lâf anlayan, söz din­ leyen kalmadı. İtaatin, vazifenin, büyüğün, küçüğün ne demek olduğu unutuldu. Kanunlar şaka oldu. İdare bozuldu. Uğursuz yağmurun suyun­ dan içmeyip akıllı kalanların felâketi çok dehşetliydi. Hayatları tehlike İçinde geçiyordu. Bir avuç kişiydiler. Milyonlarca delilerin maskarası oldular.

Fakat «Ling-Yu» gayet ihtiyar bir Fağfurdu. İşe yaramayan, zarar getiren «akıl»ın «delilik»ten hayırlı bir şey olamıyacagına kaniydi... Bir sabah çılgın halkın tecavüzünden, eğlencesinden ürkmüş maiyetine: — Herkesin içtiği sudan hemen İçiniz!

Emrini verdi. Mandarinler, hekimler, filozoflar, hâkimler: — Aman efendim, akıllarımıza, ilimlerimize yazık olur.

Diye karşı gelmek istediler, ihtiyar Fağfur: — Herkes deli olduktan sonra, birkaç kişinin aklına lüzum yok­ tur...

Dedi. Uğursuz yağmurun sularından doldurttuğu ilk piyaleyi kendi yuvarladı. O anda ufukları sarsan kahkahaları attılar. Surun dışarısın­ daki curcunaya katıldılar. Gel zaman git zaman bu umumi curcunanın adı «İçtimaî İntizam» oldu. Halk İçinde tekrar akıllananlar «Delidir!» diye tımarhaneye tıkıldı.

ÇAKMAK

— Ulan Iboş, sen be?!..

— Vay Mistik, sen ha?... İki hemşeri hemen kucaklaştılar. Makedonya'dan çıktıkları gün­ den beri görüşmemişlerdi. Şimdi bu ücra Anadolu kasabacığınm dışa­ rısında, bu inliye inliye akan çakıllı dereceğin başında, böyle karşı kar­ şıya gelmek... Onlar için umulmadık bir saadet oldu! Terk ettikleri es­ ki vatanlarında ikisi de sürücülük yapardı. Yılın her mevsimine göre ayrı bir ticaretleri vardı. Sonbaharda Sırbistan'a geçerler, at, katır, eşek alırlar.. Kış gelince cambazlığı bırakarak Bulgaristan'dan zahire taşırlardı. Vakıa hiç ortaklık etmemişlerdi. Ama gayet iyi tanışırlardı.

Birbirlerinin hakkında nihayetsiz bir itimat beslerlerdi. Mistik, kirli sa­ rı yüzünde gayet temiz birer canlı mücevher gibi mavi mavi parlayan küçük gözlerini oynatarak sordu: — Burada ne yapıyorsun?

— Hiç. Geçiyorum. Ey, sen?..

— Ben de.

— Nereye gidiyorsun?

— Daha belli değil. Sen nereye?

— Benim de belli değil.

Sermayeleri, sırtlarındaki iplerle bellerindeki kuşakları idi. Anado­ lu'da, şehir, kasaba, köy beğenemiyorlardı. Çiftçi olmadıkları için top­ rağa. sanat sahibi olmadıkları için çarşıya ehemmiyet vermiyorlardı...

Aradıkları kalabalık bir ticaret yeriydi! Yüzde üç yüz kâr bırakacak bir ticaret yeri... Çimenlerin üstüne bağdaş kurdular. Mistik hazin hazin akan dere­ ye bakarak: — Ah, nerede bizim M esta?...

Dedi. Sonra Anadolu sularının midesine dokunduğunu, sıtma yap­ tığını anlatmaya başladı. Karakaşlı, kara gözlü, tıknaz, insan esvabı giy­ miş bir öküz kadar kuvvetli Iboş, hep sıska arkadaşını tasdik ediyor...

Yanaklarından kan damlarken, Anadolu’ya geldi geleli hastalıktan baş kaldıramadığını söylüyordu. Sulardan sonra sırasiyle havadan, yollar­ dan, şimendiferlerden, dağlardan, hanlardan, jandarmalardan bahsetti­ ler. Ihoş büyük kırmızı kuşağından meşin bir kese çekti. Dar poturunun yamanmış bir yırtığa benzeyen cebinden nikel bir çakmak çıkardı.

Kirden rengi belli olmayan bu keseyi Mıstık’a uzattı: — Yap bakalım bir cigara...

Mistik keseyi daha açmadan: zayıf, tıraşı uzamış pis suratını fena halde ekşiterek:

— Tütün değil, mübarek tezekl Dedi.

— Ah bizim tütünleri — Dilber saçı sanırdın...

— Tutam tutam sırmaydı...

Her şeyden ziyade Anadolu'nun ahlâkından, hilekârlığından, geçim­ sizliğinden şikâyet ediyorlardı. Mistik: — Tövbe, tövbe! dedi. Hele yalan yere yemin etmeleri...

— Evet, bu en fena tabiatleri...

— Bir gün yer yarılacak, vallahi hepsi batacak..

Beğenmedikleri tütünden, birbiri arkasına, onar cigara İçmişlerdi.

Kalkarlarken tütün kesesini kuşağına sokan Iboş, arandı, tarandı. Eğil­ di, üstünde oturdukları çimenleri elleriyle yokladı. Doğruldu. Kaslarını çattı. Yumruklarını böğrüne dayadı. Çok, kirpikli gözlerini süzdü. Mıstığa baktı: — Ne var?

— Ver, diyorum.

— Ne istiyorsun?

— Bilmiyor musun?

— Yoook!..

— Çakmağı ver, diyorum.

— Hangi çakmağı?

— Ulan, İnkâr mı ediyorsun?

— Neyi be?...

Iboş dişlerini sıktı. Açılan yumrukları titremeğe başldaı. Bu âdeta insanı eşek yerine koymaktı! Sakin bir tatlılıkla sordu: — Biz burada otururken yanımıza kimse geldi mİ?

— Hayır.

— Ben tütün kesesiyle beraber bir çakmak çıkarmadım mı?

— Çıkardın.

— Cigaralarımızı o çakmakla yakmadık mı?

— Yaktık.

— Buradan kalkıp bir yere gittik mi?

— Hayır.

— öyleyse çakmak nerede?

— Ben ne bileyim?

— Sen aldın...

— Hâşâ.

Iboş, üstünü, başını, yerleri, çimenlerin arasını dikkatle, tekrar tek­ rar aradı. Çakmağı Mistiğin çaldığından artık hiç şüphesi kalmadı. Bu­

nun hemşeriliğe yakışamayacağını söyledi. Yalvardı, yakardı. Mistik.

«Hâşâ... Kabul etmem vallahi...» diye birbiri arkasına yeminleri basıyor, arkadaşının, bu ithamım ağır bir hakaret sayarak kabarıyor, kavga çı­ karmağa kalkıyordu.

Ona, «Bir pire için yorgan yakan» derlerdi. En ufacık hakkını bile kimsede bırakmazdı. Hatta, bir defa, eşyasını taşıdığı bir müddeiumu­ mi bozukluğu olmadığı için sürücü ücretinden iki kuruşçuğunu eksik vermişti. Bu iki kuruşu bırakmamak inadiyle iboş, o vaktin müfettişi umumîliğine, dâhiliye nezaretine, vilâyete tam beş yüz kuruşluk şikâ­ yet telgrafı çekmişti.

Bu vaka bütün Rumelince meşhurdu.

— Sen beni bilirsin Mistik, dedi, ben kimsede bir şeyimi bırak­ mam. Ver şu çakmağı...

— Almadım ki, ne çıkaracaksın. İboş, mahkemeye müracatla dava edeceğini söyledi. Hiddetle, ka­ sabaya doğru giden yola atıldı.

— Haydi beraber gidelim, ben de senden namus davası edece­ ğim.

Etrafı derin hendeklerle çevrilmiş tozlu yoldan yanyana yürümeğe, başladılar, ama iki şaşı göz gibi biri sağa, biri sola bakıyordu.

Ak sakallı hâkim, enfiyesini çekerek, bu iki yabancının davasını dikkatle dinledi.

Iboş'a sordu: — Bu adamın çakmağını aldığına şahit var mı?

— Yok...

— Sen de çalmadım diyorsun...

— Evet. Hem de namus davası ediyorum. Bana hırsız demek İs­ tiyor. Ben bunu kabul etmem.

— O başka m esele... Şimdi sen çalmadığına yemin edeceksin.

Eder misin?

— Ederim.

— öyleyse, evvelâ senin istediğin dava görülmüş olur. Yani hırsız olmadığın meydana çıkar. Namusun temizlenir.

— Pekâlâ!..

Gayet soluk, lekeli bir yeşil çuha örtülmüş kürsüye yaklaşan Mis­ tik, yine yeşil bir bohçaya sarılı kitaba elini bütün kuvvetiyle bastı, çakmağı almadığına yeminler savurdu.. O anda onun kazandığı davayı İboş kaybetti. ... Tam dışarı çıkarlarken, sevinen Mıstığa, hâkim: — Oğlum, sen on kuruş vereceksin.

Dedi. Mistik ağziyle gözlerini açtı:

— Niçin! Ben davayı kazanmadım mı?

— Kazandın.

— Çakmağı benim almadığım meydana çıkmadı mı?

— Çıktı.

— Öyleyse ne parası istiyorsun?

— Mahkeme masrafı...

Mistik vurulmuş gibi durdu. Önüne baktı. Ağzını yüzünü buruştu­ rarak düşündü. Sonra Iboş’a döndü. Yavaş, yavaş elini koynuna soktu.

— Altmış paralık şey için on kuruş veremem. Al malını uğursuz...

Diye biraz evvel katiyen çalmadığı tahhkkuk eden çakmağı arka­ daşının suratına fırlattı!

AHMET HAŞİM (1885 - 1933 )

1885’de B a ğ d a t’ta doğdu. A lû siz ad e ler - K â h y a z a d e le r so y u n d an d ır. O sm anlı yöneticisi olan b ab ası A rif H ik m e t k a y m a k a m ­ lık la rd a b u lu n d u . H aşim sekiz y a şın d a y k e n annesi öldü. A n ad ili A rap çay d ı, T ü rk ç e bilm iy o rd u . 1896’da F iza n M u ta sa rrıflığ ın a g i­ decek o lan b abası, öksüz H aşim ’i T ü rk ç e ö ğ renm esi ve eğ itim görm esi için T ü rk iy e ’y e gönderdi. İs ta n b u l’a gelişin d en b ir y ıl so n ra (1897) G a la ta sa ra y L isesinde y a tılı öğrenci oldu. F izik sel güçsü zlü ğ ü n e d e n iy le sp o ra ilgi d u y m a y an H aşim . d ah a onbeş y a şın d a y k e n şiir y azm ay a başlam ıştı. 1907’de G a la ta sa ra y ’ı b iti­ rince, o k u lu n m ü d ü rü A b d u rra h m a n Ş e re f’in, o k u lu n en d eğ erli g en ç le rin d e n b iri diye sa lık v erm e si v e H alit Z iya’n ın a ra c ılı­ ğıy la 400 k u ru ş ay lık la T ü tü n R eji id a re sin e girdi, b u rd a ik i y ıl çalıştı. B iy an d a n da H u k u k M e k teb in e gidiy o rd u . Y ü k sek ö ğ re­ nim in i b ıra k a ra k 1909’da İzm ir S u lta n i Id a d isi’n e F ra n sız c a öğ­ re tm e n i o la ra k atandı.

1912’de M aliye N e z a re tin d e (B ak a n lığ ın d a) özel k a le m çe­ v irm e n liğ in e atandı.

1914’de a sk ere alındı. Y ed e k su b ay o la ra k Ç a n ak k a le S a v a şla ­ rın a k atıld ı. 1917’de iaşe (beslem e) m ü fe ttişliğ in e atan d ı. M ü tare k e ’de a s k e rlik te n te rh is edildi, işsiz k a ld ığ ın d a n geçim s ık ın tı­ sı çekti.

1920’de S an ay i-i N efise M ek teb in e (G üzel S a n a tla r A k ad em isi’n e) e s te tik ve m ito lo ji ö ğ retm en i oldu. 1921’de b ir y a rış m a ­ y ı k a z a n a ra k D ü y u n -ı U m u m îy e’de g örev aldı, b iy a n d a n d a öğ­ re tm e n liğ in i sü rd ü rd ü . B u sıra d a A k şam g azetesin d e de f ık ra y a ­ zıyordu.

1924’de D ü y u n -ı U m u m îy e k a ld ırılın c a O sm anlı B a n k a sı’n d a m e m u r oldu. 1927’de A k şam g azetesi y a z a rı o la ra k P a ris ’e g it­ m iş, d ö n ü şü n d e an ıla rın ı yazm ıştı. 1928’de M ü lk iy e M ekteb i (S i­ y asal B ilg ile r O k u lu ) ile H a rp A k a d e m isi’n d e F ra n sız c a ö ğ ret-

en i oldu, b iy a n d a n da T elsiz T elefo n Ş irk e ti’n d e s a n a t u zm an ı a ra k b u lu n d u . 1929’da, İz m ir’de b u lu n u rk e n ta n ıd ığ ı B a k an Ş ü ^ rü S araç o ğ lu ’n u n k a ra rıy la , A n ad o lu D em iry o lları Ş irk e ti T asfiyesi Y önetim K u rlu lu ü y eliğ in e atan d ı.

S

H a sta la n d ı. İy ile şm ek u m u d u y la A lm a n y a ’y a g itti.

D önü­ şü n d e gezi y az ıla rın d a n F r a n k fu r t S ey ah a tn â m esi ad lı k ita b ım ç ık ard ı (1933). A şksız ve y aln ız yaşad ı. Son g ü n le rin d e k e n d isi­ ne b ak a n d u l k a d ın la evlendi. 4 H a z ira n 1933’d e K a d ık ö y ’de o tu r ­ d u ğ u evde öldü. E y ü p m e z a rlığ ın a göm üldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

Y A K U P KADRİ YAZIYOR: (...) A h m et H aşim , F ra n sız la rın «gloire» sözüyle a n la ttık la ­ r ı b ir şan v e şerefe erm e k v e b u şa n şe re fin b ü tü n resm î v e m illî n im e tle rin i to p la m a k isterd i. ( ...) A h m et H aşim ’in d e rd i y aln ız an laşılm am ış b ir şa ir o l­ m a k la b itm iy o rd u . O k e n d in i to p lu m k a d a r ta b ia tın da g a d rın a u ğ ram ış san ıyordu. K afasın ı biçim siz, y ü zü n ü çirk in ve b ü n y e ­ sin i v a k tin d e n önce ih tiy a rla m ış b u lu y o rd u . B u h a liy le onu haıagi k ad ın b eğ en eb ilird i? ( ...) işte b u k u ru n tu , b u k u ş k u d u r ki, H aşim ’i in sa n d an k açar, y a rı v ah şi b ir kim se d u ru m u n a so k ­ m uştu. ( ...) A sk erî g ö rev in d en izinli o la ra k İs ta n b u l’a h e r g elişin ­ d eyse bize a n la ttığ ı şe y lerin re a lite le rle h iç b ir ilgisi y oktu . B u n ­ lar, h ep fan tezici y a z a rla rın acayip h ik â y e le rin i a n d ırıy o rd u . ( ...) Y ed ek su b ay ü n ifo rm a sın d a sip e rle rd e n k a lk a n tozu n v e d u ­ m a n ın b a r u t k o k u su n u d u y a r gibi o ld uğum uz H aşim , çizm esini b ek led iğ im iz d e sta n le v h a la rı y e rin e şu ik i tu h a f fık ra y ı a n la t­ m a k la y etin m işti.

Sözde, S u lta n M ah m u t d e v rin d e n mi, y o k sa b aşk a b ir d e ­ v ird e n m i — k en d isi de b u n u ta y in ed e m iy o rd u — k a lm a b ir h a ­ v an to p u v arm ış. O rd u içinde hiç kim se b u n u n n asıl d o ld u ru la ­ cağını b ilm iyorm uş.

S o rm u şlar, so ru ştu rm u şla r, «Bu işi b ilse bilse, A n ad o lu ’n u n ü c ra b ir h ö y ü n d e y a ş a m a k ta olduğu h a b e r a lın a n d o k sa n lık b ir A h m et çavuş bilir» d e m işle r ve o nu k ö y ü n ­ d en alıp g etirm işle r. A dam cağız g ü n le rc e çalışm ış, u ğ raşm ış; to ­

pu sıvam ış, h azırlam ış, d o ld u rm u ş. F a k a t gel g ö r ki, ate ş v e rilir verilm ez, to p b u lu n d u ğ u y erd e n , old u ğ u g ibi fırla y ıp a le v le r sa­ ç a ra k d ü şm a n s ip e rle rin e do ğ ru atlam ış. B u n u n a rk a sın d a n , b ir de ta b u r im am ı, cü p p esin in e te k le rin i sa v u ra ra k «A llah A llah!» d iy e b a ğ ırıp koşm ay a b aşlay ın ca d ü şm a n a s k e rle rin i m ü th iş b ir p a n ik alm ış...

A h m e t H aşim , b u p an iğ in seb eb in i de dü şm an a s k e rle rin in T ü rk le r ta ra fın d a n y en i b ir h a rp â leti icat ed ild iğ i san ısın a k a ­ pılm ış o lm a la rı ih tim a liy le açık lıy o rd u .

H aşim ’in y in e Ç a n a k k a le ’y e d a ir a n la ttığ ı ik inci fık ra , k e n ­ di a n la tışın a göre şu y d u : «— B ir g ecey arısı «H aydi h a z ır olun, gidiyoruz!» d iy e re k bizi u y a n d ırd ıla r. H erkes, u y k u sersem i b irb irin e so ru y o rd u . «Ne­ re y e gid iy o ru z? Ç e k iliy o r m uyuz?» H içkim se k esin o la ra k b irşey b ilm iy o r. Y alnız, hepim izce, a la y k u m a n d a n ın ın a tm a b in ip ta a önde ilerley işi b ir h a re k e t e m ri sayılıyor. Z ifiri b ir k a r a n ­ lık için d e o n u n a rk a sın d a n y ü rü y o ru z . B öylece n e k a d a r y o l a l­ d ık b ilm iy o ru m . A lay k u m a n d a n ı b ird e n b ire d u rd u . O d a n e ­ re y e g ittiğ in i b ile m iy o r gibiydi. A caba, p ek k ö tü b ir d u ru m d a y ­ d ık d a şa şırıp k alm ış m ıydı? H ay ır, b iraz so n ra gerçek a n la şıla ­ caktı. M eğer, k u m a n d an ım ız b ir so m n am b ü l (u y u rg e z e r) h a li g e­ çirm ek te y m iş !»

B u n u n ü z e rin e d e rin b ir h a y a l k ırık lığ ın a d ü şe re k H aşim ’e so rm u ştu k : «— C anım , Ç a n a k k a le ’de g ö rd ü k le rin y aln ız b u n d a n m ı ib a ret?»

«— Y ok, dem işti, b ir d e d ü şm a n b o m b a rd ım a n la rın ın h a v a ­ d a b ir p a tisk a ç a rşafın y ırtılışın ı a n d ıra n se sleri vardı.» V e göz­ le rin in u c u y la g ü lü m sey e re k ek lem işti. «B enden b ir k a h ra m a n ­ lık n eşid esi (m enzum esi) m i b ek liy o rd u n u z? O nu da h e rşe y o lup b ittik te n s o n ra izzet v e ik ra m ile Ç a n a k k a le ’ye d â v e t ed ilen ş a ir­ le rd e n d in lersiniz. Ş im di b u rd a sizinle k o n u şa n sad ece y ed e k su bay H aşim E fe n d i’dir.»

A h m et H aşim ’in b u son sö z lerin d e acı b ir sitem d u y m a m ak eld e değildi. Ö yle ya, h ü k ü m e t, savaş sü resin ce to p se slerin i a n ­ cak u z a k ta n u zağa işitm iş b irta k ım ş a ir v e y a z a rla rı z a fe r d es­ ta n la rı y a z sın la r diye, Ç a n a k k a le ’ye g ö n d erirk en , ay n ı görevi, b u z a ferin n e p a h a sın a k az an ıld ığ ın ı ta a için d en g ö rm ü ş v e ate ş h a t­ la rın ın nice te h lik e li s a a tle rin i bizzat yaşam ış o la n A h m e t H a-

şim a d ın d a b ir şa ire d e v e rm e k k im sen in h a tırın d a n geçm em iş­ ti. B elki, g eçm işti de, o n u n B a ğ d a t’lı, y a n i A ra p oluşu y ü zü n d en , çdğunu T ü rk ç ü ve m illiy e tç ile rin te şk il e ttiğ i o heyt-te k atılm a sı u y g u n gö rü lm em işti. ( ...) H aşim , o n u n (N azım H ik m e t’in) en h a fif sataşm asın a d a y a n a m a y a ra k , P e y a m i S a fa ’y a ç a ttığ ı gibi o n a da ça tm a y a b a ş ­ lam ış ve N azım ’ın «H aşim ’i rasg e ld iğ im y e rd e döveceğim » d em e­ si ü zerin e ceb in d e b ir de ta b a n c a ta şım a y a b aşlam ıştı. S o n ra da bu ta b an c ay ı belki k en d iliğ in d e n p a tla y ıv e rir k o rk u su y la b ir k e ­ n a ra atm ıştı. A m a, o v a k it zaten g en ç le rle A h m e t H aşim a ra s ın ­ d ak i çek işm eler, ç a tış m a la r b ird e n b ire kesilm iş b u lu n u y o rd u .

O n u n ölü m lü b ir h a sta lığ a tu tu ld u ğ u n u işiten d ü şm a n la rı a rtık k ılıç la rın ı k ın la rın a so k m u şla r ve h a tta h a s ta y a geçm iş olsun m e sa jla rı g ö n d erm ey e b aşlam ışla rd ı. (...) K ırk a ltı, k ırk y e d i y a şın d a y a v a r y a y o k tu . A m a, ço k ­ ta n y etm işin i geçm iş b ir ih tiy a r g ibi g ö rü n ü y o rd u . B irg ü n b a ­ n a d em işti ki: «— V ak tiy le ü stü m e sa ld ırm a y ı b ir y ırtıc ı k u ş avı sa n ıp k a h ra m a n lık ta sla y a n la r, şim d i b ire r b ir e r y a n ım a so k u lu p gagam ı o k şu y o rlar. A m a, ben, h â lâ m ü c ad e lem e dev am ed iy o ­ ru m . K im e k arşı, b ilir m isin? K en d im e karşı. H em öyle b ir öfke, öyle b ir n e fre tle ki, a y n a d a g ö rd ü ğ ü m y ü zü m e tü k ü re siy e k a ­ d a r...»

— «Gençlik v e Edebiyat Hatıraları» ad lı kitabından — Y U SU F ZİYA ORTAÇ Y A ZIY O R : ( ...) H aşim , y a z a rk e n d ü n y a n ın en c e su r ad am ıy d ı, o k u rk e n e n k o rk ak . A kşam , m a tb a a y a b ıra k tığ ı fık ra sın ı sa b a h le y in g a­ z e ted e o k u y u n ca ö dü kop ard ı! (...) O n u b ir g ü n sevgili e v in d e n alıp A lm a n H a sta n e sin e g ö tü rec ek tik . Y a ta ğ ın d a n çıkm ış, giyinm eğe gitm işti. Y arım sa a t geçm iş, g elm em işti b ir tü rlü . M e ra k ile o d a la rı dolaştık . B ir de b a k tık ki, m u tfa k ta : A k şa m d a n k a lm a d o m a tesli p ilâ v te n c e re ­ sin i k aşık lıy o r!

— H aşim ... N e y a p ıy o rsu n H aşim !..

D iye ü stü n e atılın c a m a h zu n m a h zu n b o y n u n u b ü k m ü ş tü : — B ıra k Y u su f Ziya, n asıl olsa h a sta n e d e tuzsuz k a b a k h a ş­ la m a sın d a n b a şk a b irşe y y ed irm iy ec ek le r!

S o n ra acı acı g ü lm ü ştü : — N asıl olsa öleceğim , b a ri ağız ta d ıy la öleyim !

D o ğ ru ç ık tı dediği. B ir a y lık p e rh iz d e n v e te d a v id e n so n ra

ev in e d a h a y o rg u n , d a h a p e rişa n döndü. îlk işi, k en d isin e şef­ k a tle b a k a n te k k a d ın la ev len m e k oldu. Ö lüm döşeğinde k ıy ılan n ik â h ta n so n ra : — Oooh, dedi, şim di b a h tiy a rım , b en de a rk a m d a gözleri yaşlı b ir d u l bırakacağım !

— «Portreler» adlı kitabından — '

R A U F M UTLUAY Y A ZIY O R : M utsuz b ir çocukluğun, h a s ta b ir a n a n ın e rk e n ö lü m ü y le a r ­ ta n öksüz y a şan tısın ın , ilgisiz b ir b a b a n ın o to rite r so ğ u k lu ğ u y ­ la ço ğ alan y aln ızlığ ın ın , y a tılı o k u ld a y a d ırg a n a n «B ağdatlılığınm>, k e n d in i ç irk in v e fizikçe y e te rsiz b u la n b ir ö ze le ştirin in ... so n u c u n d a H aşim , d ü n y a y a k ü sk ü n ve k a ra m sa r b ak ış to p lam m dad ır. Ç alıştığı işlerin te k d ü ze z o ru n lu k la n , aşksız gençliğinin y o k su n lu k la rı, h iç b ir zam an ta m r a h a tlık sağ lam ay an ay lık d a r ­ lık la rı, k e n d in e g ü v en sizlik ten d oğan u z a k la şışla rıy la ... g erçek h a y a tta n g ittik çe h a y a l d ü n y a sın a k ay a r. ( ...) K ü ltü rü n ü n y a l­ nız şiir v e ed e b iy a ta d ö n ü k oluşu, içinde y aşad ığ ı d ö n em lerin h ep sin d e to p lu m sal b ir b a ş k a ld ırı ta v rın a gitm esini engelley ecek , o nu k en d i sa n a tın ın k a p a lı sın ırla rı içinde tu ta c a k tır. B u rad a , k en d isin i zam an za m a n « araplıkla» d a m g ala y an b ir to p lu m a d u y ­ d u ğ u k ü sk ü n lü ğ ü n de payı olm alıd ır. O y ü zd en y aşad ığ ı za m a n ­ la rd a doğm uş b ü tü n d ü şü n ce a k ım la rın a u za k v e y ab a n cı k a l­ m ış, şiirin i de b irey se l d u y g u la rla iz le n im le rin a n la tım ı o lm a k ­ ta n b aşk a b ir am aca k o şm am ıştır. ( ...) Ş iirin d e hiç göze b a tm a y a n ze k â bak ışı, n ü k te , e le ştiri v e y e rg i gücü, H aşim ’in fık ra la rın d a , sö y leşilerin d e, y o l n o tla ­ rın d a göze çarp ar.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» adlı kitabından — AHMET HAMDI TA N PIN A R Y A ZIY O R : ( ...) B azıları o n u n n e s irle rin i (d ü zy a zıla rın ı) ş iirle rin e te r ­ cih ed iy o rlar. Bu, y a p ra ğ ı m ey v ey e te rc ih etm e y e çok b en zey en b ir zev k h a ta sıd ır ki, d ü ze ltm ey e b ile değm ez. (...). H aşim ’de y a ra tış ın p ek n â d ir b ağ ışlad ığ ı b ir v e rg i v a r ­ dı. E tra fın a h e rg ü n y en ileşen ve hiç y ıp ra n m a y a n b ir ilk in sa n h a y re tiy le b a k m a n ın sırrın ı b ilird i. K a n u n la rı k a d a r te k d ü ze o lan ta b ia tı h e r kez y en i b ir re n k v e ışık a ltın d a y a k a la m a sı b u n ­ d an d ır. ( ...) Ş iird e n v e g ü zelden b aşk a h iç b ir şe y in c id d iy etin e in a n ­ m am ış o lan b u in sa n için h a y a tın b ü tü n g ö rü n tü le ri, g ö rü n ü şle ri

v a k it v a k it ta tlı, ço k lu k la d a acı b ir o y u n d a n b a şk a b irşey d e­ ğildi. H aşini, e ğ e r çocukça m izacını y en eb ilsey d i, em in im ki, b u o y u n a se rb e st v e zen g in fa n te z is iy le sad ece dışın d an , k en d isin i hiç k a p tırm a d a n eşlik edecekti. (...) A lm a n y a ’d a n d ö n d ü ğ ü n d e n b ir h a f ta so n ra gö rm eğ e gittim . G ay e t neşeliydi. K a p ıd a n m ü jd e le d i: — H a fta d a ik i g ü n e te m ü sa a d e ettile r.

S o n ra y en i yazm ış old u ğ u ik i dizeyi o k u d u : B ir k uş d ü ş ü n ü r b u b ah ç e le rd e A ltın tü y ü so n b a h a ra u y g u n . (...) O g ü n b a n a b irço k p ro je le rin i a n la ttı. ( ...) Y azık ki, b ü tü n bu ta sa rıla rı, ölüm k a p ın ın a rk a sın d a n d in liy o rm u ş. Y u ­ k a rd a sö y led iğim b e y it bile y a rım kaldı. ( ...) Y ata ğ ın d a b ir a rı g ibi ça lışıy o rd u . E n son y a z d ık la rın ­ d an b iri o la n «Yemek» i ölü m le p en ç eleşirk e n yazdı. H em en h e rg’"-ı « ü n d e y a d a y a m b a şın d a k i m a sa ü s tü n d e y e n i b ir k ita p gö­ rü rd ü m .

Y avaş y av aş u zv iy etin i te r k e d e n b ü tü n h a y a tî k u d re tle ri b aşın d a v e so n ra da g ö zlerin d e to p la n d ı. O n u n gözleri için n e k a ­ d a r çok söylendi v e yazıldı. A m a h iç b irisi faz la değildi. M ah k û m o ld u ğ u n u en faz la bildiğim iz z a m a n la r b u gözler o la ğ an ü stü b a ­ k ışıy la bize u m u t v eriy o r, b izleri ald a tıy o rd u . (...) B aşını so n su zlu ğ u n y a s tığ ın d a g ö rd ü ğ ü m zam an, y ıl­ la rc a en soylu b ir en d işey le y aşam ış o lm an ın b ir in sa n ın y ü z ü ­ n e v ereb ileceğ i şe y lerin n e o ld u ğ u n u anladım , ö lü m , y ü z ü n ü n çizg ilerin i h iç değiştirm em iş, y aln ızc a b ü tü n ö m rü n ce y o k su n o l­ d u ğ u b ir sü k u n e ti g e tire re k o nu ta m am lam ıştı.

— «E debiyat Ü zerine M akaleler» a d lı k ita b ın d a n — A B D Ü L H A K Ş IN A S t H İS A R Y A Z IY O R : ( ...) N e sirle rin d e fan te zistti, b ü tü n c id d iy etin i şiirle rin e s a k ­ lam ıştı. ( ...) A h m et H aşim ’in, ince, zarif, n ü k te li, sa n atlı, işlen ­ m iş, k a d ife gibi y u m u şa k ve açılm ış çiçe k ler gibi o lgun n e s rin i övm ek için, ne söylense, b elk i az gelir. Ç o ğ u n lu k la p e k zeki v e b az an d a için için alay cı o lan bu nesir, g erç ek te n ne g ü zeld ir. ( ...) Z ek i v e alay c ı d a olsa, b u n e s rin a ra d a b a n a v e rd iğ i h ü zü n , b az an şa irin k o n u şm a la rın d a y ap tığ ı gibi, g ü n d e lik s ü tu n la r ü ze­ r in d e d e (g azeted e) p e re n d e le r a ta r a k m a rife tle r g ö ste rm ek iste y işin d e n d ir. ( ...) B u fık ra la rı g azeted e yazd ığ ı za m a n lard a, k en d isin i g ü n le rle g ö rm ü ştü m . B u n lar, b iraz p a ra a lm a k için yazd ığ ı y a ­

zılard ı. İk d a m id a re h a n e sin d e k ısa b ir «Bize G öre» p a rç a sın ın y a ­ zılm ası için öğle za m a n ın d a n so n ra gazeteye gelir, ak şam a k a ­ d a r b u rd a b u lu n u r, n asıl em ek le yazdığını, h em en h e r k elim esi­ n i d ü ze lte düzelte, h e r cüm lesini d e ğ iştire ede yazd ığ ın ı g ö rü r­ düm . ( ...) B aşın ın m ey v asm ı o lg u n la ştıra ra k k o p a rıp d ışa rı v e r­ m e k n e zo rd u r! H a tırlıy o ru m , H aşim , îk d a m ’da b ir B ize G öre p a rç a sın ı fik rin d e n v e k a lb in d e n sü zü len b ir m a d d e gibi sızd ıra sız d ıra b ü tü n y a rım g ü n ü n ü g eç irerek , ak şam a do ğ ru zo rlu k la b itirir v e im zalardı. E n önce y a z d ık la rın ı b ir e r b ir e r h erk e se, İk d a m ’m h e r y a z a rın a v e h e r gelen m isa firin e o k u rd u . H ep sin ­ d en b ir öğüt, b ir düşünce, b ir du y g u alm aya, h e r y en i okum ası ü z e rin e b ir d ü ze ltm e y a p m a y a çalışırdı. ( ...) D e n ile b ilir ki, H aşim ’in fık ra sın ı y azacağı g ü n le r, b u n u n ta a b ittiğ i ak şam s a a ti­ ne k a d a r, g ö zünde d ü n y a n ın b aşk a h iç b ir o la y ın ın z e rre k a d a r önem i kalm azdı. ( ...) A h m et H aşim ’in göze ç a rp a n ö z e llik lerin d e n b iri de, çok y e m e k alışk an lığ ıy d ı. ( ...) G alib a b ir o b u rlu k sa rh o şlu ğ u o la c a k tır. ( ...) F a k a t A h m et H aşim ’in k e n d i v ü c u d u n a k a rşı b e l­ ki en b ü y ü k g ü n ah ı b ilinm ez n asıl b ir alışk a n lık la , a ra d a sıra d a b ir d e k il y em ey i h u y etm iş olm asıdır. H an i su vak+iyle h a m a m ­ la rd a saça sü rü le n k o y u to p ra k re n g in d e lü le lü le A ra b ista n ’­ d an g elen k il y ok m u d u r; işte k u m lu şe y ler y em em esi g ere k en za y ıf b ö b re k li h a s ta bu k u m d a n y iy o rm u ş. N e bilinçsiz, n e içg ü ­ düsel b ir zev k ki h a s ta lığ ın ın n ed e n i e tk e n le rd e n b iri olm ası m u h te m e ld ir. ( ...) G ecenin d e rin lik le ri içinden d u y d u ğ u b ir çağ ­ rıy la , k a ra n lık v e y aln ız s a a tle rin d e b u to p ra ğ ı ağzına alıp çiğ­ ned iğ i z a m a n la r o n u n k o k u su n d a b e lk i ço c u k lu ğ u n u n için d e geç­ m iş o ld u ğ u ik lim in iç le rin d e n D icle’n in geçtiği m e v sim leri v e en esk i g ec elerin in titre k d u y g u la rın ı b u lu y o rd u . H aşim b u kili ağ ­ zın a alın ca b elk i o esk i to p ra k la rın , gecelerin, sıc a k la rın özsuy u n u b ir m em e gibi em diğini ve ru h u n a o n la rın ta d ın ın d ö k ü l­ d ü ğ ü n ü d u y u y o rd u . ( ...) İlk k ita b ı «Göl S aatleri» y a y ın la n ın c a (1921), b u n d a n ö vgüyle D erg âh d e rg isin d e sö zetm ek te F ev zi L ü tfi’y le b en y aln ız k alm ıştık . A h m et H aşim b u d u ru m d a k e n d in i d ü şm a n la rla çe v rili sanm ıştı. G ölden, geceden, k u şla rd a n sözed en şa iri « k u rb ağ a şairi» d iy e an ıy o rla rd ı. B u sü re k li lâ f do­ k u n d u rm a la r, şiirin in b u k a rik a tü rü , alay v e y e rg i g a z e te le rin in sü re k li s a ld ır ıla n on u yorm u ş, s in irle rin i b ü s b ü tü n bozm uştu.

MİZAH

Bundan üç dört sene evvel meşhur Fransız karikatürcüsü Forain'in (1852- 1931) Fransız Akademisine aza seçilişi bütün dünyayı hayret içinde bırakmıştı. Zira Forain büyük kudretine rağmen bir «Güldürücü» idi ve bu itibarla ilim ve edebiyatı barındıran vakur binanın çatısı al­ tında yeri olmaması lâzımdı...

Gerçekten dünyanın her tarafında sanatı, her ne vasıta ile olursa olsun, diğerlerini güldürmekten ibaret olan adam, halk tarafından yal­ nız hor görülmeye hedeftir. Bu umumî telâkki tesiri iledir ki mizah: Yazıda edebiyatın, resimde sanatın ve sahnede tiyatronun en şeref­ siz ve en aşağı yeri addedilir. Halk lehçesi, «Güldürücü» nün sosyal mevkiini dikkate almıştır; her dilde ona verilen isimler paskal, mas­ kara, soytarı gibi lâfızların eşidir. Bu gibi kelimelerin, hiç bîr dilde say­ gı ve teveccühü ifade etmediklerini ayrıca söylemeye lüzum var mı?

Hayvan çehresinde, «Gülüş» ü tecelli ettirecek uzvî tertibatın kıt­ lığından mı, yoksa, hayvan ruhunun neşeye kabiliyetsizliğinden mİ nedir, herkesin bildiği felsefe ve mantıkta gülmek kabiliyeti, başlı ba­ şına, insanın üstün bir vasfı ve zekâsının bir işareti addedilir.

Bir mizah yazarı, bana bir gün, hoş görmediğim bir tarzda taar­ ruz etmek istemişti. Tecavüzden neşesiz bir dakikamda haberdar ol­ duğum için cevap vermeyi zarurî addetmiştim.. Bana verdiği cevapta: «Be hey hayvan! Ne kızıyorsun? Gülmenin insanın şanından olduğunu bilmez misin?» demişti. Şimdi burada söyleyeyim ki gülmek hassası­ nın yalnız insana mahsus olduğuna ben hiç kani değilim.

Diğer hayvanların gülemeyeceklerini biz nasıl kendiliğimizden bi­ lebilir ve nasıl düşünmeden iddia edebiliriz? Sopa altında merkebin ne­ şeye hali mi var? Otlamaktan ve uzun barsaklarını doldurmaktan ko­ yun ve keçinin gülmeye vakti mi var? Her köşede ve her delikte çe­ likten korkunç dişlerini şimşek süratiyle kilitlemeye hazır binlerce us­ talıklı tuzağın tehlikeli çemberi içinde yiyecek ufak bir gıda kırıntısı aramakla meşgul, aç ve perişan farenin gülmeyi hatırına getirmesi için cidden çıldırmış olması lâzım gelmez mi?

Fakat «Gülüş» istediği kadar insanın bir üstün vasfı mahiyetinde olsun, halk nazarında gülüş hiç bir zaman göz yaşının vekar ve asale­ tine sahip değildir.

Manakyan ayarında bir dram sanatkârının ismine dün ciddiyet İza­ fe etmekte hiç kimse tuhaflık bulamazken, zamanımızın iki hâlis üs­ tadı olan Nâşit ve Dümbüllü İsmail Efendilerin adlarını gülmeden söy­ lemek herhalde, ciddî bir toplantıda insanı derhal dışarı attırmaya ye-

tccek bir hatadır. Sanki güldüren adam karşısındakine, neşeyi verirken aynı zamanda kendine karşı saygısızlığı da telkin etmiş oluyor. İtiraf etmeli ki, •Gülüş» ruhun asil bir faaliyeti eseri değildir. Hiç kimse kendine gülmez; güldüren, diğerinin aczi, kusuru ve dalgınlığı­ dır ve ğülen, kendinden fazla memnun olan gururumuzdur. Fikir ya­ ratmakta veya düşman gözetlemekte veyahut sonsuz suya veya gök­ yüzüne, bakıp düşünmekte olan adam gülmez, «Aşk» ın çehresi «Hü­ zün» ün çehresi gibi sâkin, ölçülü ve haşindir. Ruh, neşe sahasında, an­ cak tebessümün dudaklar üzerinde çizdiği hatta kadar İleri gidebilir, zira ondan sonra etin kabalığı ve karışıklığı başlar. Gülen bir adamın çehresinde gerilen dudakların açık bıraktığı iki çıplak diş sırası, hay­ van sırıtmasını andırmaktan uzak olmadığı kadar gülmeyen bir insan ve bilhassa gülmeyen bir kadın çehresi, İlâhî bir çehre olmaya yakındır.

• Mizah» ın diğer sanatlar arasındaki bu hakîr ve alçak vaziyetine rağmen, Forain'i ilk karikatürcü olarak Akademi âzalığına seçtiren se­ bep neydi? Sebep şu idi ki Forain'in çizgisi, alelade bir soytarı şakşa­ ğı değil, Moliere'in kalemi ve Nasrettin Hoca’mn nüktesi gibi fenala­ rın sırtında bir kırbaçtı. Forain’in gülünç yaptığı, çirkinleştirdiği ve hal­ kın istihzasına fırlattığı şey, malûm uzvî ârızalar, bönlük ve alıklık de­ ğil, zararlı zekâların kaynağından doğmuş insan kusurları ve cemiyet bozukluklarıdır. Kahkahası, semavî bir gazabın akisleri gibi, yalnız zâ­ limlerin yüzünü sarartır. Sırf mazlumlara, mağlûplara ve düşkünlere karşı derin merhameti sevkiyledir ki, mesut olanların boğazına saldır­ dı. Forain’in karikatürü şefkat ve merhametin tesirli bir telkin vası­ tası idi.

Bir tarih dönemecinin fırtına ve rüzgârları ortasında yıkılmış köh­ ne bir dünyaya karşılık meydana getirilecek yeni âlemin bir an evvel gök ve havaya doğru yükselebilmesi için, en hakîr kuvvetlerin bile ha­ rekete gelmeye mecbur olduğu şu dakikada, ahmağa iğrenç bir neşe, cinslere karşılık ürpermeler teminiyle meşgul; kudretin tokadından korkan, yalnız acz ve zaafa saldıran kendinden zayıflara gücü yeten mi­ zahımız için Forain'in o merhametle titreyen kalemi ne feyizli bir te­ fekkür ve vicdan muhasebesi konusu olabilirdi.

AKA GÜNDÜZ ( 1886 - 1958 ) 1886’d a S e la n ik ’e b ağ lı K a te r in a ’da doğdu, ö z ad ı H ü sey in A v n i’d ir. S o n ra d a n y a z ıla rın d a E nis A v n i ad ın ı k u lla n d ı. K e n ­ d in i b ü sb ü tü n y a z a rlığ a v e rin c e A k a G ü n d ü z ta k m a ad ın ı aldı, ilk ö ğ ren im in i S erez ve S e la n ik ’te y ap tı. 1896-1897 Y u n a n S av aşı'n d a b ab ası b in b a şı K a d ri B e y ’in sav aşa g itm esi ü ze rin e E ğ rik a p ı’d a S ırp R ü ştiy esi’ne geçti. S o n ra İs ta n b u l’a g elerek G a la ­ ta s a ra y İd a d isi’nde, E d irn e ve K u le li İd a d ile rin d e , H a rp O kulu ’n d a o kudu. İk in ci sın ıfın d a y k e n h a sta lığ ı n e d e n iy le H a rp O k u lu ’n d a n ay rıld ı. P a r is ’e g itti, o ra d a h u k u k v e G üzel S â n a tla r ö ğ ren im in e başladı. İk ib u ç u k y ıl so n ra ö ğ ren im in i ek sik b ır a k a ­ r a k İs ta n b u l’a döndü. S iyasî sü rg ü n o la ra k S e la n ik ’te y a ş a m a k z o ru n d a b ırak ıld ı. B u sıra d a siyasî h a y a ta atıld ı, İ ttih a t’ç ıla ra k atıld ı. 31 M a rt o la y ın d a n sonra, İk in ci M e şru tiy eti k o ru m a k için, g ö n ü llü o la ra k k a tıld ığ ı H a re k e t O rd u su ’y la İs ta n b u l’a g el­ di. G azeteciliğe başladı. İs ta n b u l’u n işg alin d e (1919) M alta s ü r ­ g ü n le ri a ra sın d a o d a v ard ı. M alta sü rg ü n ü n d e n d ö n ü şü n d e y a ­ z a rlığ ı sü rd ü rd ü . Ç ok açık p ro p a g a n d a h iz m etiy le M illî M ücadele ’y e k atıld ı. 1932-1946 y ılla rı a ra sın d a 14 y ıl A n k a ra M illetv e­ killiğ i y ap tı.

S e lâ n ik ’te G enç K a le m le r d e rg isin d ek i y a z ıla rıy la M illî E d e ­ b iy a t a k ım ın a k a tıld ık ta n so n ra ta n ın m a y a başlad ı. A dan a, İs­ ta n b u l, İzm ir, A n k a ra ’da çık an o tu z d an çok gazete ve d erg id e d eğ işik ta k m a a d la r k u lla n a ra k y a z ıla r yazdı. R o m an tik - re a list ve p o p ü le r ro m a n la rıy la ünlen d i.

7 K asım 1958’de A n k a ra ’d a öldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR İSM AİL HABİB SEVÜK YAZIYOR: A k a G ü n d ü z’ü n sa n a tı; am a b u n u a n la m a d a n önce d ü şü n m e ­ li k i A k a y irm i k ü sû r y ıld ır, y aln ız k alem iy le g eç in m e k te d ir.

Y aln ız k alem iy le g eç in eb ilm ek için sü re k li yazm ak , hem d e e d e ­ b iy a tın h e r çılanında k alem o y n a tm a k zo ru n d a d ır.

O, şa irlik , y a p tı, n â ş irlik y ap tı, k ü ç ü k h ik â y ec ilik , b ü y ü k h ik ây ecilik , m i­ zah çılık , ro m an cılık , m u h a seb ecilik (söyleşi y a z a rlığ ı), g e n e llik ­ le y a z a rlık y ap tı. S e rk e n k e b in im zasıyla o k u rla rın ı g ü ld ü rm e ­ y e çalıştı.

S a n a tta h e r a la n a k a rıştığ ı için o n u n sa n a tın d a da k a rışık lık v a rd ır.

— «Edebi Y eniliğim iz» adlı kitabından — R A U F M UTLUAY YAZIYOR: E se rle rin in sa y ısın ın y etm işe y a k la ştığ ı sa p ta n m ıştır. ( ...)

M illî E d eb iy at ak ım ın ın ilk e le rin e u y g u n biçim lerd e, am a b asit ve ilk e l ü r ü n le r v e rd ik te n so n ra ro m a n tik -re a lis t ö zellik leri b ir ­ lik te ta ş ıy a n ça la k ale m p o p ü le r h ik â y e v e ro m a n la ra geçer. ( ...) Y alnızca gü n cel ih tiy a ç la ra k o şu la n b u gibi em eksiz e se rle rin ed e b iy a t sa n a tı b a k ım ın d a n çe şitli z a y ıflık la r taşıd ığ ı, k ısa sü re d e okunm az, ara n m az , an ılm a z o lduğu b ir g erç ek tir.

H a lk y an ılm az.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» kitabından — Y U SU F ZIYA ORTAÇ YAZIYOR B izdeki h afız a n a n k ö rlü ğ ü n d e n k o rk u y o ru m a rtık : A k a G ü n d ü z’ü u n u ttu k ! ( ...) O y ılla rd a , b ü y ü k sa tış y a p a n , A la y a d ın d a b ir m izah derg isi ç ık a rd ı A k a G ü ndüz: Y alnız p o litik a, y aln ız y erg i, y aln ız ta şla m a id i y a z ıla n da, k a rik a tü r le r i d e...

S ad raz am S ait P aşa, k e n d isin e yazd ığ ı açık m e k tu b a fen a h a ld e ö fk elen m işti: «A ka m ıd ır, k a k a m ıd ır, k im d ir b u h erif?» dem işti.

A ka, b ir b a şk a açık m e k tu b u n d a , O sm anlı v e z irin in d u y m a ­ y a alışm ad ığ ı b ir p erv a sızlık la : «A ka’d ır am a, senin ağzına k a k a d a h a lâyık!» dem iş, h erk e se p a rm a k ısırtm ıştı...

A k b ab a ç ık m ay a b aşlay ın ca, bize A n k a ra ’d an m an zu m eler, m e k tu p la r g ö n d erm iştir. 1923-1924 k o le k s iy o n la rım ız d a b a ş la r b u n la r. Ç o ğ u nda « S erkenkebin» im zasın ı k u lla n ırd ı.

— «Bizim Yoknş» adlı kitabından —

ÖRNEK:

ALMANAK BEY’İN HİKÂYESİ

Hafif göbekli, kırmızı yanaklı, sarışın, ince altın kordonunu şaha­ det parmağına sararken serçe parmağında beş yüz liralık tek taşı pırıl pırıl, görüyorum: fakat hiç tanımıyorum. Kırk yıllık değil de altı yüz seksen asırlık ahbap gibi: — — — —

Vay efendim. Siz buralarda?..

Evet, e...h , işte buralarda... Çoluk çocuk iyidir inşallah?. İyi diyelim de iyi olsunlar.

— Salih ne yapıyor?.. Nuri’nin müzmin bronşiti geçti mİ? Hele tombul Ayşem ne âlemde... Hatice Hanım hemşiremiz gene sinirli mİ?

Olur şey değil yahu, silsilemi sayıyor. Çocuklarımın, kızımın, kadı­ nımın adını biliyor, hastalıklarıma, huylarıma bile vâkıf.

— Affedersiniz Efendim, ben sizi tanıyamadım... demeğe vakit bulamadım. Derhal çenesine dayandı: — Ya, gece gündüz amcanız Mehmet Beyle beraberdik. Ne günler, ne günler?. O zaman yenge Hayreddin’e gebeydi. Hemşiresi Saffet Pa­ şanın oğluyla evlenirken Ispanyoldan yatmıştı. Dayınız Mustafa Beyle damadı Cafer Paşazade Murat Beyin arası bulundu mu bari? Geçende bizim Hariciye Nazırına uğramıştım. Bizim Maliye Nâzırı Faruk Bey de oradaydı. Sizden iyi olmasın ablası Nazlkter Hanım Süleyman Paşadan ayrılmış. Çok rica ettim barıştıramadım. Zikr-i Cemdiniz çok geçti.

Meclis reisi sanisi bizim Ahmet Beyle kayınpederinizden bahsettik. Na­ sıldırlar?. İyidirler inşaallah? Geçen sene sol tarafındaki dişlerinden muztarlptiler. Dahiliye Nâzırı bizim Ihsan Beyle bugünlerde görüşmez oldular.

Ay çıldıracağım: «Bizim yeni doğan çocuğun kaç kundak bezi var?

Sübeği sırçadan, mı, kamıştan mı? Sütninesinin amcasının gelininin komşusu kaç yaşındadır?» desem, adamcağız tıkır tıkır sayacak. Geçen kış kadınla bir rob yüzünden biraz şekerrenk olmuştuk. Onu da söy­ lemesin mi?

— O meselede siz haksızdınız, hemşireniz Turfanda Hanımın ilk çayına evvelki ropla gidilmezdi ya.

Yo ... Bu kadar içli dışlı malûmata gelemem, ne de olsa eski kafa­ lıyım. Fakat Almanak Bey oralı değil. Yalnız beni mi, Türkiyede şeçe-

resini bilmediği aile yok. Hele biraz bu çok ricali ve kibar sınıfındansa hapı yuttu. Söyler mi söyler? Çünkü biliyor musibet! Ahbap, dost, hattâ akraba olmadığı yok ki...

— Aman! Efendim. Müsaade ediniz, ilk defa teşerrüf ediyoruz.

Maatteessüf bütün kabahat bende. Şimdiye kadar ailece akrabadan ileriyizdir de bir türlü müşerref olamadım... Garson! Rica ederim mü­ saade ediniz! Garson.. Bir cin koktey! Arzu etmezseniz bir şampanya getirsin...

Pat! Şampanya açıldı, vallahi âlâ! Bir merhabaya bir şampanya! ne iyi aile dostu?

— Gene görüşelim Efendim.

— Hay, hay...

Düşüne düşüne eve!

— Yahu! Hanım! Sen Almanak Beyi tanımıyor musun?

— O da nasıl İsim?

— Ne bileyim ben! Herkes Almanak Bey diyor. Ben de diyorum.

Ahmet mi, Mehmet mi, kimsenin bildiği yok amma o herkesi biliyor.

Derken akşam sofrada kayınpedere: — Almanak Beyin selâmı var.

— Ne münasebet?

— Şey, hani sizi pek tanıyor, bizim ortancanın bronşitini bile söy­ ledi.

— Kah! kah! kah! Oğlum ona adla sanla Almanak Bey derler. Hiç kimsenin dostu, ahbabı, samimîsi değildir. İşi gücü memleketin kalbur üstündekilere ait en teferrüatlı malûmatı toplamaktır. Onun için adı Almanak kalmıştır. Dikkat edersen bu Almanaklardan irili ufaklı, pek çoktur. Almanak Beyi ben sana anlatayım. Almanak Bey kimdir? Herkes­ ten birisi. Nerede oturur, ne yapar, işi gücü nedir? Kimse bilmez. O dakikada bulunduğu yer neresi ve muhatabı ne meslekteyse Almanak Bey oralı ve odur. Almanak Beyin esasen yüzü kırmızıdır, onun için herhangi haricî bir tesir ile kızarmağa muhtaç değildir.

Almanak Bey on bin kişiyi tanır. On bin kişi içinde senede on tane­ sini kafese koyup bir imza, bir tavsiye, bir iltimas, bir telefon, bir şifahî emir koparsa binerden işte sana on bin lira. Hesap meydanda. Almanak Beye bunu vermemek imkânı yoktur. Sana şampanya mı ısmarladı? Alâ, Ne verdi? On beş lira. Seni bırakır... Sonra öyle bir yerde yakalar ki mutlaka kartdövizitini imzalı olarak alır ve netice malûm.

— Döverim bu adamı!

— İmkânı yok. Çünkü Almanak Bey aile dostudur. Haticenin kı­ zamığında hangi doktor geldi, doktorun teyzesi kocasiyle kaç defa

kavga etti, hep bilir. Sonra güme gidersin, bunları bir bir anlatır da etrafındakilere: — İşte böyle azizim, bu kadar yakın akrabayız da bana hakaret et­ ti!.

Derse, dinleyenler hiç bir şey söylemeseler bile bak hesap et son­ ra dövmeğe kalk.

Almanak Bey müteahhitleri de bilir, iş adamlarının şeceresi de yan cebindedir. Dünya yıkılır. Almanak Bey dimdirektir. Dünya yanar Alma­ nak Bey İsviçre'de kar eğlencelerine gider. Almanak Bey bir âfettir.

Almanak Beyin Almanak Bey olduğunu anlayıncaya kadar kırk dairenin kazanç dosyalarıı İç cebine yerleşir.

Almanak Beyi bir gün yakaladım: — Almanak Bey! dedim. Sen nerden meydana çıktın? Şeytan gözlerini, salak gözlerime dikti: — Ben mi? dedi. Cemiyetin içinden...

— Nasıl çıktın bakayım?

— Gayet basit, şîrazesinin bir köşesi yırtılmıştı, şöyle bir sıyrı­ lınca çıkıverdim.

— Aferin be Almanak Bey! Senin zarafetin de varmış.

— Paşacağızım! dedi. Siz şunu bunu bırakınız, başımda ateşler var. Aile dostuyuz, Benim de sizin gibi bir ev dolusu çoluk çocuğum var. Şu levazım genel müdürüne bir telefon etseniz de verdiğim mal­ ları reddetmeseler...

Kayın babam amma akıllı şeymiş. Dediği çıkmasın mı? Şampanya, iltifat, aile samimyeti filân hep aklıma geldi. Mukavemet edemedim: — Allo! Kuzum müdür bey, bizim Almanak Beyin işini yapmak mümkün mü?

— Sözleşmeye uygun mal vermediklerine dair rapor vardır.

Almanak Beye söyledim, kulağıma fısıldadı: — Raporu tashih ettirdim, amma aksilik ediyor.

— Raporu tashih ettirmiş.

— Evet efendim. Bu ikinci rapor üzerine mümkündür.

— Çok rica ederim.

Almanak ortanca oğlumun burnundan, küçüğün yanaklarından, ka­ yın babamın eteklerinden, karımın ellerinden öptü. Büyük kızın köşe­ deki odasını değiştirmemi tavsiye etti. Nasıl da biliyordu hınzır herif!

Havalar bozuk gidiyormuş da...

Geçti gitti bu iş. Unuttum bile, bir akşam kayın babamda surat!.

— Haberin var mı?

— .... seher, kâkülü cananımdan...

— Şakanın sırası değil__

— öyleyse haberim yok.

— Senin aleyhinde müthiş bir cereyan var.

— Borçlarımı hâlâ ödeyemediğim diye mi?

— Hayır! Gûya sen levazıma verilen Avusturya yapısı eşyadan yir­ mi beş bin lira anafor almışsın!

— Ben mi??

— Evet, sen... öyle diyorlar.

— Böyle bir şeyden haberim yok.

— Fakat Almanak Beyin haberi var.

Anladım! Seni mel’un seni! Seni Almanak Bey seni!

Dedim ve ertesi sabah sokağa fırladım. Tepeliyecektim, yezidi.

Ateşlenmiş arayıcı fişeği gibi dört döndüm. Almanak Bey şurada. Al­ manak Bey burada, Almanak Bey yok! Almanak Bey sırrolm uş... Ve ni­ hayet bir yerde buldum ki orada adım atmamın sittln sene İhtimali yok. Almanak Bey Paris'e sezon yapmağa gitmiş...

SERMET MUHTAR ALUS ( 1887 - 1952 )

28 M ayıs 1887’de İs ta n b u l’da doğdu. A sk erî M üze’n in k u r u ­ cusu v e ilk y ö n etm eliğ in i y a p a n f e rîk (k o rg e n e ra l) A h m et M u h ­ ta r P a şa ’n m o ğ lu d u r. Ö zel ö ğ ren im gördü. F ra n sızc a v e A lm an ca öğren d i. A y rıc a ressa m A li R ıza B e y ’d en resim d e rsle ri aldı. 1905 d e G a la ta sa ra y S u lta n îsi’n in (lise sin in ) son sın ıfın a g irdi. L isey i 1906’d a b itire re k g ird iğ i H u k u k O k u lu ’n d a n 1910’d a dip lo m a a l­ dı. H u k u k ’ta ö ğ ren c iy k en N ecd et ta k m a a d ıy la h ik â y e le r y a y ım ­ ladı. M e şru tiy et ilâ n ed ilin ce (1908), G a la ta sa ra y ve H u k u k 'ta ik i a rk a d a şıy la b irlik te , «E l-Ü fürük» ad lı b ir m izah gazetesi çı­ k ard ı. D ah a so n ra D av u l ad lı m izah d erg isin e h em yazdı, h em k a r ik a tü r le r çizdi. B u n d a n so n ra geçim ini g az etec ilik le s ü r d ü r ­ m e k için d iren d i. B uyüzden, ça la k ale m ve çok y az m a k z o ru n d a k ald ı. M ü ta re k e d ö n em in d e tiy a tro y a yöneldi. O y u n la r y az d ı v e çev ird i. S o n ra d a n a n ıla rın ı y az m a y a başlad ı. 1931’den son ra, d e ­ ğişik g en el b a ş lık la r a ltın d a y ü zy ılın b a ş la rın d a k i İsta n b u l y a ­ ş a n tıla rım a n la ta n y a z ıla r yazdı. Y az ıla rın ı k en d isi re sim le n ­ d iriy o rd u . B u y az ıla rı, A kşam , S onposta, C u m h u riy e t, V ak it, T an , T a sv ir-i E fk â r, Y enisabah, V a ta n g az etele rin d e, A k b ab a, 7 G ün, Y eni M ecm ua, A m cabey, H a fta vb. d e rg ile rd e y ay ım lad ı.

18 M ayıs 1952’de İs ta n b u l’d a öldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

BEHÇET NECAT1G1L YAZIYOR: A h m et R asim , H ü sey in R ahm i, O sm an C em al, F. C e lâ lettin çizgisinde y ü rü y e n ; eski İsta n b u l tip le rin i, tö re v e g elen e k lerin i, re n k li, eğlenceli, ta b lo la r h a lin d e c a n la n d ıra n ; h av a sı ve in c e li­

ğ iy le se v ile n o k u n a n b ir y a z a r oldu. N e y azık k i a n ıla rı g a z e te le r­ de k ald ı, k ita p o la ra k an cak b irk a ç ro m an ı basıldı.

— «Edebiyatım ızda İsim ler Sözlüğü» kitabm dan — CEVDET KUDRET YAZIYOR: S e rm e t M u h ta r A lus, b ü tü n ro m a n la rın d a , çok iyi b ild iğ i es­ ki İsta n b u l y aşay ışın ı ele alm ış, böylece, H ü sey in R ah m i g elen e­ ğ ini sü rd ü rm e k istem iştir. E se rle rin d e eski İsta n b u l’u n gezm e y e rle ri, ça rşıla rı, p a z a rla rı, m e y h an e leri, tiy a tro la rı, ü n lü o y u n ­ cu ları, k a n to cu la rı, İs ta n b u l’u n ü st k a t in sa n la rı, esirleri, o d a lık ­ la rı, a ra c ılık eden bohçacı k a d ın la rı, y o sm a la rı, tu lu m b a c ıla rı, k a b a d a y ıla rı, döğüşleri, k av g a la rı, ça p k ın lık la rı vb. b ü tü n g ird i­ si çık tısıy la a n la tılm ıştır.

H ü sey in R a h m i’n in b irta k ım to p lu m sal so ru n la ra y ö n elm esi­ n e k arşılık , S e rm e t M u h ta r h e rh a n g i b ir to p lu m so ru n u y la ilg i­ lenm em iş, y alnızca eğlenceli b irta k ım o la y la r a n la tm a k la y e tin ­ m iştir. N e v a r ki, eğlenceli s a h n e le rd e de, H ü sey in R a h m i’n in gözlem e d a y a n a n in a n d ırıc ı a n la tışın a k arşılık , S e rm e t M u h ta r a b a rtm a y a k a ç a ra k o la y la rı b ir «fars» h av a sı içinde ele alm ış, çoğu zam an işi su lu lu ğ a k a d a r v a rd ırm ış tır.

O y o ld a y a z a n la rın hem en h ep si gibi, S e rm e t M u h ta r da, ü s­ lû p v e d il k aygısı g ö sterm em iştir.

«Türk Edebiyatında H ikâye v e Roman» adlı kitabından — R A UF M UTLUAY YAZIYOR: ( ...) M izaha y a tk ın b a k ışıy la M e şru tiy et dönem i öncesi to p ­ lu m u n eleştirisin e g irişm esiy le ilgi çeker! (D avul, 1908-1909).

H em en k en d i v a k tin in b ü tü n gazete ve d e rg ile rin e te frik a la rla y e tişe n b ir v erim lilik te d ir. P ekço ğ u te frik a s ü tu n la rı h a lin d e g a­ ze te le rd e k alm ış an ıları, h ik â y e v e ro m a n la rı, g ü n lü k o k u rla rı doy u rm u ş; y a rın ı d ü şü n e n b ir em eğin ü rü n ü o lm a d ık la rı için so n ra d a n an c ak m alzem e o la ra k ara n m ıştır. A şırı g ü lü n ç lü k le ri a b a rta n , tu tu m u y la , g ö zlem lerin in g erçek liğ in i zedelem esi, y ö n ­ te m in in b aşlıca özelliğidir. E ski İsta n b u l y a şam ın ın a r tık geç­ m işte k alm ış olan ta b lo la rın ı c a n la n d ıra ra k iyi b ir k o n u se rm a ­ yesi b u lm u ştu r. A m a b ü tü n b u g ö rü n tü le ri h iç b ir ta rih s e l v e to p lu m sal so ru n a y a k la şm a d a n a n la tm a k la y e tin ir.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» adlı kitabından —

Y U SU F ZIYA ORTAÇ YAZIYOR: B ir y az günü, G öztepe’de b ir k ö şk e d â v e t edildim . E d ild im de değil, ed ild ik . B u köşk, A sk e rî M üze M ü d ü rü M u h ta r P a şa ’n m köşkü. İk i s a a tte an c a k d olaşabileceğiniz ç a m lık la r içinde, b eyaz b ir köşk. ( ...) O rh a n S ey fi v a rd ı, F a r u k N âfiz v a rd ı, V âlâ N u re ttin v a rd ı... ( ...) H a tırım d a k a la n la r b u k a d a r...

S e rm e t M u h ta r, te k ço cuğuydu M u h ta r P a ş a ’nın.

K ö şk ü n içi sa ra y : K a lın a tla s p e rd e le r, y ald ızlı k o m ijle rd e n dök ü lü y o r. O rta d a a ltın o y m a lı m e rm e r m asa. K a n a p e le r, k o ltu k ­ lar, h e rşe y b ir e r m ü ze p a rç a sı...

S e rm e t M u h ta r n e k a d a r te lâ ş lıy d ı o ak şam ... ( ...) b u y u r d e d ile r y em ek o d asın a... Y in e k o ca m a n b ir o d a d a k o ca m a n b ir m a sa e tra fın a ağır, oym alı, y ü z le ri aşınm ış sa n d a ly e le r d izilm iş­ ti. A m a b u zengin d ek o r içinde n e f a k ir b ir so fra y d ı bu. O rta d a b ir şişe ra k ı, b ir s ü ra h i su, b ir k r is ta l ta b a k ta y e şil sa lata, p e y ­ n ir, zey tin , ekm ek... İçk i b ö y le b aşladı, b ö y le b itti o akşam . Y em ek m i? ... B ü y ü k b ir sa h an d a , a d a m b a şın a te k y u m u rta ! ( ...) S o n ra d a n öğren d im : B u köşk, O sm anlı im p a ra to rlu ğ u n ­ d an b ir k ü ç ü k ö rn ek ti, im p a ra to rlu k , b ü tü n g e lir k a y n a k la rıy la nasıl D ü y u n -ı U m u m iy e’n in pençesindeyse, b u k ö şk d e s a rr a f ­ la rın , te fe c ile rin p e n ç e s in d e y d i ( ...) İş te b u y ık ılm ış s a lta n a tın te k şehzadesi, te k oğlu S e r ­ m e t M u h ta r, b ir gün, ü n lü b ir y a z a r o la ca k tı: R o m an la rıy la, h i­ k ây e le riy le, p iy e sle riy le v e T ü rk ç e d e n F ra n sızc ay a , F ra n sız c a d a n T ü rk ç e y e sö z lü k le riy le ...

O, h a y a tı b aşlıb a şın a k ita p o la ca k ad am d ır. ( ...) G a la ta sa ra y ’ı b itire n ... Y ok, b itire n değil, b irin c ilik le b itire n S erm et, H u k u k F a k ü lte sin e g irm iş v e ... O nu d a b irin c i­ lik le b itirm işti. Ş im di m i n e y ap ıy o rd u ? Hiç!

S erm et, p iy an o ça la rd ı, ze v k le d in le n ec ek k a d a r ... S e rm e t y ağ lıb o y a re sim y a p a rd ı, çe rçev e le tip d u v a ra a sıla cak k a d a r ...

S e rm e t k a r ik a tü r çizerdi, g az etelerd e, d erg ilerd e y a y ın la n a c a k k a d a r ... A m a S e rm e t işsizdi. A m a S erm et, işsizliğin b u n a ltısı iç in ­ deydi. S o n u n d a b irg ü n z o rla e lin d e n aldığım ız b ir yazı, o n a B i­ zim Y o k u ş’u n k ap ısın ı a ç tı v e S e rm e t M u h ta r, A k şam G azetesi­ n in te m elli im z a la rın d a n b iri oldu. A ld ığ ı tip le rin hepsi, ç e v re ­ sin d e ta n ıd ığ ı p aşala r, p a şa k ız ları, p a şa h an ım la rı, p aşaz ad eler ve p a şa d alk a v u k la rıy d ı. ( ...) K ü ç ü k y a z ıla rın d a esk i g ü n le rin re n k li ta b lo la rın ı çizer.

( ...) B irg ü n Ş e h ir T iy a tro s u sah n esin d e, gözlerim iz k a h k a h a ­ la r la y a şa rm ış b ir e se rin i d a k ik a la rc a alk ışla d ık tı. A dı: K o f R amiz!

K o f R am iz, g ençliğini k a y b e tm iş b ir O sm anlı paşasıyd ı. G e­ lin iz k u la ğ ın ız a fısıld a y ım : Y üzde d o k sa n k e n d i babası, M u h ta r P a ş a ’y d ı bu!

B u b ü y ü k zek ân ın , en k ü ç ü k a k lın b ile alam a y ac ağ ı m e ra k ­ la n , k u ş k u la n , k o rk u la rı v ard ı.

Y o ld a y ü rü rk e n , an sızın d ü şü p b a y ıla c a ğ ın d a n k o rk a rd ı S erm et! B u n u n için ö m rü n d e b irg ü n e v in d e n d ışa rıy a y aln ız çık ­ m a m ıştır. E n az ik i kişi, y a n ın d a , p eşin d e y ü rü rd ü : Y a A ra p H ad i ile b ir h izm etçi kız, y a an n e siy le A ra p H ad i...

P a n ta lo n u n u n a r k a ce b in d e d a im a b ir k ü ç ü k şişe iç in d e su ta şırd ı S erm et: B a y ıld ığ ı zam an y ü zü n e se rp m e le ri için.

Z a v a llı S e rm e t’çiğim , ö m rü n d e b ir g ü n o lsu n b a y ılm a d a n ö l­ dü! ( ...) S erm et, ed e b iy a tım ıza b irk a ç y a z a rın v ere ceğ in d en çok eser b ıra k m ıştır. ( ...) A m a y in e de azım satacağım . B u m eto d su z ça lışm ay la v e rd ik le ri, v e re b ile c e k le rin in y a rısı b ile sayılm az.

— «Bizim Y okuş» a d lı k ita b e n d a n —

ÖRNEK:

FRANSIZCA DERS

Şirketi Hayriye vapurlarından biri tenezzühten dönmektedir. Güver­ tedeki gençler cazbantla hora teperken, salondaki kırantalar da kane­ pelerde pineklerken, muzibin biri radyoyu açar. Bu saatteki program (Müptedilere fransızca ders) imiş. Radyo, cırlak cırlak ötmeğe başlar: — «Şimdi bu cümleyi türkçeye tercüme edelim: Bulvardayız, önü­ müzde, arkamızda binlerce erkek, binlerce kadın; kibar ve zarif müsyöler, şık ve tuvaletli madamlar... İlâh...

O anda, salondaki çeneler harekete gelmiş, herkes yarışa çıkmış­ tır: Büyük Hanım — Ayol tanıyamadın mı? Geçen akşam Sıdıka ha­ nımların kutusundaki dil ebesi. Hani canım bizim kızları zıplatan canbaz başı yok mu, işte o bu adammış. Şimdi de mâliyedeki eski kâğıt kavaflarını anlatacak galiba?

Müteakit bey — Büyük hanım, nuh yılına kadar çıkma, bunun di­ linin altındaki üç aylıkların tevzi yerleri...

Küçük hanım — Haminne sussana canım, güzelilk müsabakasına girdiğim salondan bahsediyor. İhtiyar Salomon — Sus ol paşa baba, bu yenç bezin mahalledeki hamamin oğludur; yormiyormusun, Balattaki havrayi kariştiriyor.

Rumelili — A be bezirgân boru gibi ütme, herifçiğin süledlği bizim Mestan ağanın Islimiyedeki çiftliği be kapçın ağızlı.

Arnavut — «Debreli Haşan türküsünü tuttutarak» Bire efendima soyleyim, bu çorbaci vallahide billahim Vefadaki Zeynel ağanın tükkânı anlattıtırtırıyor.

Agop — Öküz öküz ne bakınıp duruorsun Siranoş? Soluk almadan Anjeli, Aznifi yukarı dehle. Herif huvardalıktan tutturuyor; takke geç­ meden, ¡rahmetli tüysüz Haçik ilen Sürpik dudunun evine yanaşacak.

Torik Necmi — Ulan andavallı, kıtır atma, avalin ağzındaki kodes be...

Meşhedi Cafer — Hemminiz, deryayı heta içinde puyansınız ey peder suhteler. Bu sühanperdaz kişi İran'daki seçsiz min seçsiz yüz seç­ sen seççiz gubbeli, yeddi min yeddi yüz, yetmiş yeddi pencereli kâ­ şanemden dem vuruptur.

Radyo, Paris bulvarlarındaki kalabalıktan, piyasa edenlerden, ma-

gazalardan bahsederken, birdenbire durur. Düğmeyi çevirmiş olan genç Davit, olanca avazile haykırmağa başlar: — Beyler, müsyüler, hanumlar, madamlar... Bu kalabalik yeri yozünOzle yörmek istersiniz?... Kolay... Mahmut Paşa başinde yidin, kör Refailin mağazası söyleyin, en birinci pardesü, en ucuz kostüm, en şık pantolon epsi epsi orada, 50 liralık mali on liraya alin!

REFİK HALID KARAY ( 1886 - 1965 )

15 M a rt 1888’d e İs ta n b u l’d a doğdu. B abası, M aliye başvezned arı, K ata k ay ışo ğ lu so y u n d a n M ehm et A li B ey ’dir. (R efik H a lit ilk in K a ra k a y ış soy ad ın ı alm ış, s o n ra d a n b u n u k ıs a lta ra k K a ra y y a p m ıştır.) A nnesi, K ırım H a n la rı so y u n d a n d ır. O k u m ay a ev d e başlam ış, ilk ö ğ retm en i d ayısı İh sa n o lm u ştu r. S o n ra R e fik H alid ’i V ezn eciler’d e Ş e m s-ü l-m a a rif o k u lu n a v e rd ile r. K ışla rı b u o ku ld a, y a z la rı d a G öztepe’d ek i T aş M e k tep ’te o k u rd u . B öylece ilk ö ğ re n im in i b itird ik te n s o n ra y a tılı o la ra k G a la ta sa ra y S ultan îsi’n e (lisesine) g itti (1900 - 1906). 18 y aşın d ay k e n , o k u lu n m ü ­ d ü r y ard ım cısı M. F e u ille t'n in k en d isin e söy led iğ i b ir sözden k av g a ç ık a ra ra k , lisey i b itirm e d e n G a la ta sa ra y ’d a n ay rıld ı. B a ­ bası, o nun, H u k u k O k u lu ’n u n g iriş sın a v ın ı k az an m ası k o şu lu y ­ la G a la ta sa ra y L isesi’n d e n a y rılm a sın a raz ı oldu; y o k sa y in e eski lisesin e d ö n ecekti.

R e fik H alid b ü tü n y az çalışar.ak sın a v ı k azan d ı, H u k u k O k u lu ’n d a y ü k se k ö ğ ren im e başladı. (1907). B iy a n d a n d a M aliye N ez areti (b a k a n lığ ı) D ev a ir-i M erk eziy y e (M erk ez d a ire le ri) k ale m in d e k â tip lik ediyordu. H u k u k O k u lu ’­ n u n ikin ci sın ıfın d a y k e n M e şru tiy et ilâ n edilince (1908) o k u lu b ı­ ra k ıp g azeteciliğ e başlad ı. İlk in g ü n lü k S e rv e t-i F ü n u n ’a a y r ı­ lıksız çe v irm en o la ra k g irdi. K ısa s ü re so n ra T e rc ü m a n -ı H a k i­ k a t g az etesin d e çe v irm en v e y a z a r o la ra k çalıştı (1909). O nbeş sa y ı ç ık ab ilen S on H av ad is ad lı b ir g azete k u rd u . F e c r-i â tî e d e ­ b iy a t to p lu lu ğ u n a k a tıld ı (1909), o n la rla b irlik te S e rv e t-i F ü n u n d e rg isin e yazdı; b iy a n d a n d a K a le m a d lı m iz ah d erg isin e K irp i ta k m a a d ıy la m izah y a z ıla n y azd ı (1910). S o n ra C em ad lı m izah d e rg isin in b aşy az arı oldu, y in e K irp i ta k m a a d ıy la m izah y a z a rlığ ın ı sü rd ü rd ü . (1910-1911). İ k tid a rd a k i İ ttih a t v e T e ra k ­ k i F ırk a s ı’n ı y e re n b u y a z ıla r g eniş ilgi g ördü; b u y a z ıla rın ı « K ir­ p in in d ed ik leri» a d lı k ita b ın d a to p la d ı (1911). H ü rriy e t v e İtilâ f F ırk a sı ik tid a ra gelince B eyoğlu B elediyesi B a şk â tib i o ldu (1912).

İttih a t v e T e ra k k i F ırk a sı ik in ci kez ik tid a ra gelince, M ah m u t Ş e v k e t P a ş a ’n ın v u ru lm a sı ü zerin e, h a z ırla n a n sekizyüz k işilik m u h a lifle r liste sin e o n u n d a adı k a tıla ra k tu tu k la n d ı; S in o p ’a s ü rü ld ü (1913). S in o p ’ta sü rg ü n k e n evlendi. S ü rg ü n y e ri d eğ iş­ tirild i; Ç orum , A n k a ra ve B ilecik’te sü rg ü n lü ğ ü n ü g eçirdi (19131915). S ü rg ü n d e y k en , Z iy a G ö k alp ’in y ö n e ttiğ i Y eni M ecm ua’y a g ö n d erd iğ i h ik â y e le ri aç ık a d ıy la d e rg id e y ay ım lad ı. Ç ocu ğ u n u n d o ğ u m u d o lay ısıy la on g ü n lü k izin alıp İs ta n b u l’a g elin ce (1918), Z iy a G ö k alp ’in k o ru m asıy la, b ir d a h a sü rg ü n y e rin e dönm edi.

R o b e rt K o le j’d e b ir y ıl k a d a r. T ü rk ç e ö ğ retm en liğ i y a p tı; a y rıc a V ak it, T a sv ir-i E fk â r, Z am an g az etele rin e m a k a le le r yazdı. M ü ­ ta re k e d ö n em in d e D am a t F e r it k ab in esi k u ru lu n c a , H ü rriy e t v e İtilâ f F ırk a s ı’n a ü y e oldu, P o sta - T e lg ra f G en el M ü d ü rlü ğ ü n e g e tirild i (1919). S abah, A lem d ar, P e y a m -ı S a b a h g az etele rin d e yazdı. O d ö n em de çok tu tu n a n A y d ed e ad lı m izah gazetesin i k u r ­ d u (22 O cak 1922 - 90 say ı ç ık tı). K u rtu lu ş S av aşı’n a k a rş ı y a ­ z ıla rı y ü z ü n d e n Y ü ze llilik ’le r listesin e k a tıld ı, y u r tta n a y n im ak z o ru n d a k ald ı. (9 K asım 1922). O nbeş y ıl k a d a r s ü re n y u r t d ı­ şın d a k i y aşam ın ı B e y ru t’ta v e H ale p ’te g eç ird i (1922-1938). S ü r­ g ü n lü k sü resin d e H ale p ’te çık an D o ğ ru Y ol (1924), V a h d e t (1928) g a z e te le rin in y ö n etim in i ü ze rin e aldı. H ale p ’te «Deli», «B ir içim Su», «B ir A vuç Saçm a», «Y ezidin K ızı» ad lı k ita p la rın ı y a y ım ­ lad ı. A f k a n u n u çık ın ca T em m uz 1938’de y u rd a döndü. Y en id en g azeteciliğ e başladı. T an gazetesinde, d a h a b aşk a g az etele rd e yazdı. A y d ed e d erg isin i y e n id e n çık a rd ı (1948 - 125 sa y ı).

18 T em m u z 1965’de İs ta n b u l’da öldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANTLAR

İSM AİL HAB1B SEVÜK YAZIYOR: E n ş a k ra k b ir m iz ah ın d a en ince b ir hik ây eci, e n cid d î b ir h ik â y esin d e iğneli g ü lü m sey işlerin i sa k la y a n sinsi b ir yerg icid ir!

M izahçı R efik H alid, tu tk u v e zev k le y a z a b ilm e k n o k ta s ın ­ d a n b ir güç, am a y aln ız g ü n ü n m iz ah ın a sa p la n m a k b ak ım ın d a n b ir g ü çsü zlü k oldu. (...) M izahçı, h ikâyeci, düzyazıcı (n â sir), gazeteci; n e o lu r ­ sa o lsu n R e fik H a lid ’in en b ü y ü k gü cü o lan güzel b ir silâh ı v a r: D ili oyn ak , ay d ın lık , p ü rü zsü z b ir İs ta n b u l T ürkçesi.

Y A ŞA R N A B I NA YIR YAZIYOR: R e fik H alid K a ra y , h ik â y e a la n ın d a Ö m er S e y fe ttin ’in iz in ­ de, o n d an d a h a u sta lık lı e s e rle r v e rm iş b ir sa n atçım ızd ır. (....) P e k çeşitli a la n la rd a b a ş a rı d erecesi çok fa r k lı y a z ıla r yazm ış o la n R e fik H a lid ’in M em lek et H ik â y e le ri (1919) a d lı k i­ ta b ı, y a ş a y a c a k e s e rle rin in en b a ş ın d a a n ılm a y a değer.

— «Türk H ik âye A ntolojisi» adlı kitaptan — Y U SU F ZIYA ORTAÇ YAZIYOR: ( ...) U z a k ta n sevdiğim b ir y a z a rd ı R e fik H alid B ey. ( ...) İ ttih a t v e T e ra k k i’n in İs ta n b u l’d a n sü rd ü ğ ü R e fik H alid ’i, k im g e tirm işti te k r a r İs ta n b u l’a b ilir m isiniz?.. Y in e İ ttih a t v e T e ­ r a k k i’n in b ir g enel m e rk e z ü y e si... Z iy a G ökalp!

A y d ed e’y e y az ı y az m a k iste rd im elbet. A m a, k a rşım d a k i adam , b ir m izah u stasıy d ı. K o lay m ıy d ı o n a y az ı b eğ e n d irm ek ?

B ir y azı ta rz ı ara m alı, yeni, ay rı, o n u n sa y fa la rın d a o lm a y an b irşe y y ap m alıy d ım . İşte, so n ra d a n « N ik âh ta K eram et» a d lı b ir k ita p ta to p la d ığ ım m a n zu m h ik â y e le ri, A y d ed e için y az m a y a b aşlam ıştım o g ü n le rd e ... ( ...) R ıza T evfik, F azıl A hm et, R e şat N u ri, E rc ü m e n t E k ­ rem , O rh a n Seyfi, E nis B ehiç, P e y a m i S afa, H alil N ih at, O s­ m a n C em al, S elâm i İzzet y a z a rla rı a ra sın d a y d ı A y d ed e’nin. İs ta n b u l’u n b a y ra k la rla k ıp k ırm ız ı o ld u ğ u b irg ü n , R e fik H a ­ lid ’i sa p sa rı g ördüm . A y d ed e’y e güzel, ışık lı b ir sevinç y azisı y a z ­ m ıştım . A ra d a n geçen k ırk ü ç y ıl h afız am ı y an ıltm ıy o rsa , ad ı «R engini b u ld u » y d u b u yazının. Y u n a n b a y ra k la rın d a n k u r tu la n p a y ita h tın (b a şk e n tin ), o alev alev sevincini a n latıy o rd u .

R a fik H alid k en d in i tu tm a sa , e lin d e b a y ra k , k irp ik le rin d e yaş, b a h tiy a r ç ığ lık la r a ta r a k so k ağ a fırla y a c a k tı b elk i d e... A m a S a b a h b aş y a z a rı A li K e m a l’in, B ey o ğ lu ’n d a b e rb e r d ü k k â n ın d a n çık ark en , ç a ly a k a k aç ırılm a sı, İzm it’te linç e ttirilm e si y ıld ırm ıştı onu. G ö n lü b a y ra k b a y ra k se v in irk e n y ü z ü n ü n sa p sarı k esilişi b u n d an d ı. B ir d a h a g elm ed i R e fik H alid, b ir d ah a sesin i d u y m a ­ dık, k ay b o lu v e rd i o rtad a n .

— «Bizim Yokuş» adlı kitabından — YAHYA KEMAL YAZIYOR: 1912’d e P a r is ’te n İs ta n b u l’a dön d ü ğ ü m za m a n ilk ta n ıştığ ım genç R efik H alid oldu. ( ...) V a p u rd a n çıkıp da İs ta n b u l’a a y a k b a stığ ım d a n b irk a ç sa a t sonra, R e fik H a lid ’i o yazıh an ed e, k a r ­

şım d a b u ld u m . İnce y ap ılı, esm er, p a p a ğ a n b u ru n lu , sa h te t a ­ v ır la rla alay c ı e d a la rı iy i m ezcetm iş, k a lın sesli b ir gençti. B e ­ n i g ıy ab en b iliyorm uş. ( ...) O g ü n ü n ak şam ı T epeb aşı b ah çesin e g ittik . Y ed ik , içtik, g ü ld ü k , b irço k y e rg iv ilik y a p tık ; y ıld ız la rı­ m ız b a rışık tı. B en i sıcak v e aceleci b ir a rk a d a şlık la benim sedi.

O gece a y rıld ık ta n so n ra ta n ıd ık la rın a , b a n a çok sıc ak y a k ın lık d u y d u ğ u n u söylem iş. H a tta a rk a d a şım Ş efik E sad d ed i k i: «Re­ fik, g en e llik le sevgi d u y g u su n d a n y o k su n d u r, a y rı tu tu p seni çok sevdi.» G erçe k ten d e b ir gece so n ra R efik H alid bizi K o zy a tağ ı’nd a k i k ö şk ü n e d â v e t etti. O rd a b ab ası H alid B ey ’le, k a rd e şi N i­ yazi ile ta n ış tırd ı. ( ...) K öşk, S u lta n H am id d ö n em in in d e v le t ile ­ r i g e le n le rin in E re n k ö y d o la y la rın d a g ö rü len k ö şk le rin d e n b ir iy ­ di. ( ...) G ecem iz çok iy i geçti, b ir k a m e riy e altın d a , geç v a k te k a d a r k o n u ştu k v e g ü ld ü k .

E rte si g ü n R e fik bizi d a r ve eski g ü n le rin b ir k o n a k lân d o n ıy la (Ç ift k ö rü k lü b in e k a t a ra b a sı) F e n e r gezisine g ö tü rd ü .

F e n e r’d e a ra b a y la gösteriş, b ay ıld ığ ı şe y le rd e n b iriy d i. ( ...) iç tik v e eğ len d ik .. A m a o g ü n ü n ak şam ı R e fik H a lid ’le d ostlu ğ u m u z b itti, a ra m ız d a b ird e n so ğukluk, b ir a ld ırm a z lık rü z g â rı esti. B u ­ n u n n ed en i, ben im y an ılm a m d ır. Ö m rü m u zu n y ılla r P a r is ’te geçtiği için k a fa m d a h â lâ P a ­ ris h a v a sı esiyordu. M e m lek etin y e n i b elirm iş y e te n e k le rin i d a ­ h a b ilm iy o rd u m . R e fik H alid siy asî y e rg id e b ir v a r lık gösterm iş, m u h a lifle ri a rd ın d a n k o ştu rm u ş, İ ttih a t v e T e ra k k i’y i ü r k ü t­ m üş, y a z ıla rım iste k le ara tm ış, «K irpi» d iy e b ir ad y a ra tm ıştı; b e n b u v a rlığ ı d u y m u y o rd u m . R e fik H a lid ’in y a z ıla rın ı g erçi P a ­ r is ’te y k e n o k u m u ştu m , am a İs ta n b u l’d a y a şay ıp o k u y an b ir o k u r g ib i o y a z ıla rın n ü k te le rin e , k işile r a la n ın d a k i z e v k in e y a b a n ­ cıydım . ( ...) R a b elais’n in V o lta ire ’in, P a u l-L o u is C o u rie r’n in V eu illo t’n u n , E dm o n d A b o u t’n u n , A n ato le F ra n c e ’in ze k â v e in ­ celiğ i za m a n ve y e r k o şu lla rın a b ağ lı d eğ ild ir. O n la rın n ü k te le ­ rin i zam an geçtiği h ald e, içinde y a ş a d ık la rın ı b ilm ezk en v e y e r ­ d ik le ri in sa n la rı k işi o la ra k ta n ım a z k e n b ile an lıy o ru z v e g ü lü ­ yoru z. R e fik H alid ’in in celiğ in d e asıl g ıc ık la y an y a n k işiy i a n ış­ tırm a , «kişiye ta ş atm a» dediğim iz t ü r n ü k te le rd ir. B u n u n için de B a b ıa li C addesi’n d e n ta n ıd ık b ir in sa n g ibi geçm iş o lm a k g e ­ re k ir.

S a a tle r g eçtikçe R e fik H alid b en im b u bilgisizliğim i sezdi; k en d isin i h e rh a n g i b ir a rk a d a ş g ib i saydığım ı, iy i an lam a d ığ ım ı ve ön em sem ediğim i d e rin d e n d e rin e du y d u . P e k ça b u k b ir te p ­

k iy le soğudu, gizli b ir izzet-i n efis y a ra s ı alm ış in sa n la r g ib i y a ­ ban cılaştı. V arlığ ın ı s e rt tır n a k la r ıy la d u y u rm a y a d a v ra n d ı. A ra ­ m ızd a geçen b u gizli o la y ın f a r k ın a v ard ım . A m a o n a rm a k o la ­ naksızdı. İk i g ü n lü k d o stlu ğ u m u z so n a erm işti.

R e fik H alid, M e şru tiy e t’te n s o n ra o rta y a a tıla n e d e b iy a t k u ­ şağı içinde, k esin lik le, ençok b e lire n b ir y ü zd ü r. Y azıd a b elli b ir tü r ü n tem silcisi olm uş, b ü y ü k ö lç ü d e o k u r kazanm ış, b id ü zü y e iy i v e ö zenli e s e rle r v erm iş, h e r yazd ığ ın ı, n e o lu rsa o lsu n m e ­ ra k la o k u tm u ş, T ü rk ç ey e y en i ta t v erm iş, h e m e n h em en sü re k li neşeli v e can lı; g ö rü şte özellik v e y az ışta u s ta lık g ö sterm iş b ir y a z a rd ır.

Y aln ız ed e b iy a tı an lay ış b a k ım ın d a n bizim le A v ru p a ’n ın h e r ­ h a n g i b ir u lu su a ra sın d a b ir a y rım v a rd ır: B iz iy i y az ı y a z a n a h ay ra n ız; y a z ın ın b u n d a n ö te sin i u sa v u rm a k d ö n em in e d a h a gelm edik. A ta la rım ız iy i y a z a n b ir k im sey e « K alem inden k a n dam lıyor!» d e r le r v e g eç erle rd i; biz h e m e n h e m e n o g ö rü şle: «A llah için o la ğ a n ü stü ü slû b u var!» diyoruz. E d e b iy a t d eğ e rin in d ere cesi b izd e d a h a b u n o k ta d a d ır; A v ru p a 'n ın h e rh a n g i b ir u lu ­ su n d a y sa b u n o k ta d a n so n ra b aşlar. B ir y a z a r iy i y az ı y a z d ık ­ ta n so n ra, d ü şüncesinin, zevk in in , r u h u n u n n ev ’i v e d eğ e riy le ö l­ ç ü lü r. ( ...) İy i y az m a k e d e b iy a tta esastır, a n c a k ed eb i d e ğ e r y azı y e te n e ğ in d e n so n ra k i aşam ad ır.

B izd e d a h a an laşılm am ış, a m a erg eç an lay acağ ım ız b u a y ı­ ra ç y aln ız R efik H alid için değil, b ü tü n ed e b iy a tçılarım ız için geçerlid ir. (...) B irg ü n İk d a m ’d a Y a k u p K a d r i’n in ç a lıştığ ı o d ad a b u ­ lu n u y o rd u m . ( ...) Y ak u p K a d ri b ir a ra lık sözü açtı, d ed i k i: «R efik H a lid ’d en b u g ü n b ir m e k tu p aldım , b e n im le a r tık b a rış ıp g ö rü şm ey i a rz u ed iyorm uş, d arg ın lığ ım ız ın d a h a n e k a d a r sü ­ rec eğ in i so ru y o r ve a r tık çocukluğu b ır a k a ra k b arışm am ızı b ir ­ lik te hoşça v a k it geçirip eğlenm em izi te k lif ediyor!» d ed i v e R e­ fik H alid ’in m e k tu b u n u gösterdi. M e k tu b u n b a şın d a «P osta v e T e lg ra f M ü d ü riy e t-i U m um îsi, özel» d am gası v a rd ı. O g ü n le rd e de H alîfe o rd u la rı v e K u v v a -y ı İn z ib a tiy e re z a le tle rin in o rta s ın ­ d a ç a lk a la n ıy o rd u k . M e k tu b u oku d u m , hiçb işey söylem ek sizin Y ak u p K a d ri’y e g e ri v erd im . Y ak u p K a d ri acı b ir gülü m sey işle d ed i k i: «Bu m e k tu b a n e cev ap v erd im , b iliy o r m u su n , cev ab ı b iraz önce m a tb a a n ın ço cuğuyla gön d erd im , b u b a s it s a tırı y a z ­ dım : «B eyfendi! Size k a d a r g elm ek için çok pis y o lla rd a n g eç­ m e k g ere k iy o r, gelem eyeceğim .»

( ...) Y ak up K a d ri ile R e fik H alid esk i d o sttu la r. B irb irle rin i an lam a k için y a ra tılm ıştıla r, b irb irle rin e k a rş ı sonsuz b ir h a y ­ r a n lık la rı v ard ı; M illî H a re k e t d o stu lu k la rın a en g el o luyo rd u . (...) A li K em al, S e v r an tlaşm asın ı u y g u la m ak için ta ze b ir azim g ö sterecek y en i b ir k a b in e istiy o rd u . B u e re k le M u stafa S ab ri, R e fik H alid, Z ey n e lab id in H oca’y la a n la şa ra k F e rit P aşa’yı d ü şü rm ey e girişti. A m a R ıza T e v fik ’i işin iç in e alm a k la b ir y a n ılg ıd a b u lu n d u . O za m a n Ş u ra -y ı D ev let R eisi (D an ıştay B a şk an ı) b u lu n a n R ıza T ev fik , y em ed e n içm eden h em en sa ra y a g itti, M u stafa S a b ri’n in S ad raz am (b a şb a k a n ), R e fik H alid ’in d a ­ h iliy e n a z ırı (İç işle ri b a k a n ı) o la ra k y en i b ir k ab in e h a z ırla n d ı­ ğ ın ı h a b e r v erd i. F e rit P a şa b u n u h a b e r a lır alm az R e fik H a lid ’i P o sta v e T e lg ra f M ü d ü rlü ğ ü n d e n koğdu.

— «Portreler» ad lı kitabından — AHMET HAMDI TA N PIN A R YAZIYOR: F ecr-i  ti’d en R e fik H alid K a ra y ’ın sa n a tı M a u p assa n t’a çok y a k ın d ır. 1917’de sü rü lm ü ş o ld u ğ u A n ad o lu ’d a n d ö n d ü k te n so n ra Y en i M ecm u ada y a y ın la d ığ ı M em leket H ik ây e le ri 1910 y ılla r ın ­ d a k i h ik â y e le rin in n ih ilism e’in d e n s ıy rıla ra k d a h a k ö k lü b ir göz­ le m e dö n er. R e fik H alid görm esin i b ile n ve g ö rd ü ğ ü n ü v e re b i­ le n y a z a rla rd a n d ır. İlk ro m a n ı o lan İs ta n b u l’u n içyüzü, O ctave M irb eau rea lizm in e y a k la şa n b u y a z a rın asıl özelliğini sa f v e sa ğ lam tü rk ç e sin d e v e k u v v e tle v e rd iğ i bazı A n ad o lu p e y sa jla r ın d a v e in sa n ın d a a ra m a k g ere k ir.

— «Edebiyat Ü zerine M akaleler» adlı kitabından — R A U F MUTLU AY YAZIYOR: II. M e şru tiy et so n rasın ın basını, p ekçok k işiy i gazetecilik m esleğ in e çekm iş; T a n z im a t’ın ilk k u şa ğ ın d a rasla d ığ ım ız gazete ci-ed e b iy a tçı ö rn eğ in i ço ğ a ltm ıştır. R e fik H alid K a ra y d a bu k a le m ç a lış k a n la rın d a n b irid ir. ( ...) R efik H alid K a ra y ’ın ö m rü n d ek i ik i s u sk u n lu k d ö n em i­ ni ç ık a rm a k k o lay d ır. B iri, M ah m u t Ş e v k e t P a şa su ik a stı y ü z ü n ­ d en sü rü ld ü ğ ü A n ad o lu y ılla n (1913-1918), ö te k i M illî M ücad ele.y e k a rş ıt y a z ıla rı y ü z ü n d e n Y ü ze llilik le r liste si için d e y u r t d ışın d a g eçirdiği dönem (1922-1938). B a ğ ışla n a ra k y u rd a d ö n ­ d ü k te n so n ra siy a sal y a z ıla rd a n kaçın m ası, geçim ini g e lir g e ti­ r e n ro m a n la r y a z a ra k sağ lam a z o ru n lu ğ u n d a k a lm a sı do ğ ald ır.

B u a ra d a m izah y a z ıla rın a d ik k a ti çe k m ey e ça lışaca k tır. «Y aşa­ dım v e b u y o lla h e rk e ste n ö cüm ü k en d im ce aldım » sözü ü n lü ­ d ü r.

Y aşam ın ın, siy a sal ç a tış m a la r y ü z ü n d e n d oğan ik i z o ru n lu dönem eci, R e fik H a lit’e v a k itli g ö zlem ler k a z a n d ırm ıştır: «H er ik i g u rb e tim d e çok y a r a rlı oldu. B irisin d e A n a d o lu ’yu, İk in cisin ­ de d ü n y a y ı tam d ım » dediği ik i a y rılık , o nu b ir İs ta n b u l ed e b i­ y atçısı o lm a k ta n k u rta rm ış , k o n u la rın ı zen g in le ştirm iştir. (...) N e v a r k i sak ın casız y a z m a d ik k a tiy le b u k ez d e (Y u rt­ dışı sü rg ü n d e n d ö n ü şü n d e n so n ra ) siy a sal-to p lu m sa l sö zlerd en kaçınm ış, k en d isin i o k u ru n a se v d ire n , e s e rle rin in sü rü m ü n ü sa ğ lay a n k o la y - ta tlı e s e rle r y a y ım ın a ön celik v e rm iştir.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» ad lı kitabından — Y A K U P K ADRİ KARAOSM ANOĞLU YAZIYOR: (...) Ö cne, bazı a ç ıla rd a n b irb irim iz in k a rşıtıy d ık . R e fik H alid, y ü k se k m e m u r b u rju v a z isin d e n b ir b a b a n ın oğluydu. B ense, eski d ey im iy le «A nadolu eşrafın d an » b ir ailey e m en su p tu m . P a ­ y ita h ta (B aşk en t İs ta n b u l’a) ilk g elip y e rle şm e m ü stü n d e n d a ­ h a b ir y ıl b ile geçm em iş o ld u ğ u n a göre, h en ü z n e şiv em i b ü s ­ b ü tü n d e ğ iştirm e y e n e de h â l v e ta v rım a b ir İ s ta n b u llu ü slû b u v e rm e y e im k â n b u la b ilm iştim . ( ...) R e fik H a lid ’in, u z a k ta n u z a ­ ğa «Aşkı M em nu»daki h o p p a v e zü p p e B e h lü l’ü a n d ırır h a lle ri vard ı. (...) P o le m ik y a z ıla rın d a n b iri, b a ş ta b aşk an ım ız (F e cr-i  ti’n in b a şk a n ı) H am d u llah S u p h i (T a n rıö v e r) o lm a k ü z e re h e ­ m e n h em en b ü tü n a rk a d a şla rım ız ın k a rş ı k o y m a la rıy la k a rş ıla n ­ m ış v e b u y a z ın ın d erg im izd e y a y ın la m a sın a m ü sa ad e e d ilm e ­ m iş, y e n i b ir çeşit sa n sü r y a sa ğ ın a ça rp ılm ıştı. B u n u n ü z e rin e R efik H a lid ’le sa n sü rü k o y m a k iste y e n le r a ra sın d a şid d e tli b ir ta rtış m a o lm uş ve so n u ç ta R e fik H alid, F e c r-i  ti’d en çık ıp g it­ m işti.

O k a d a r h ız la v e h ışım la çık ıp g itm işti ki, a rk a sın d a n güç y etişeb ilm iştim . ( ...) B a b ıa li C addesi’n d e n aşağ ıy a d o ğ ru y ü r ü ­ y o rd u k . ( ...) «Şöyle b ak a lım ; ik i o kul k a ç k ın ı ço c u k ta n n e f a r k ı­ m ız v a r şu an d a? N e F ecr-i  ti k ald ı, n e S e rv e t-i F ü n u n ! T a lih i­ m izi şu B ab ıâli c a d d esin in k a ld ırım la rı ü stü n d e y en id e n d e n e ­ m e y e m i b aşlayacağız?» dedi.

E vet, b ö y le old u am a, b u y e n id e n b aşlay ış R e fik H a lid ’e b ek len m e d ik b ir ün, h a tta b ir «popülarite» k a p ısın ı açtı. B u kapı-

n n ı a n a h ta rı d a «Eşref» a d lı b ir m izah d e rg isin in b aş sa y fa sın d a ç ık a n p o rtre le r y az ıla rıy d ı. R e fik H alid b u y a z ıla rın d a y en i e d e ­ b iy a t ü n lü le rin in —k i h em en hepsi d ü n k ü F e c r-i  ti a rk a d a şla rım ız d ı— b ir K arag ö z p e rd e si ü stü n d e gibi b irb irin d e n acaip, b irb irin d e n g ü lü n ç b iç im le r a la ra k geçit tö re n i y a p tık la rı g ö rü ­ lü y o rd u v e n e g a rip tir ki, b u geçit tö re n in in u y a n d ırd ığ ı k a h k a ­ h a la rın y a n k ısı y a ln ız ed e b iy a tç ıla rın d a r çe v resin d e değil, po­ litik a c ıla r, m e m u rla r, k e n d i h a lin d e k im seler, e n so n u b ü tü n g a ­ z e te o k u rla rı k a la b a lığ ı iç in d en d u y u lu y o rd u . (...) B u s u re tle R e fik H alid, b irk a ç h a fta için d e bizim b asın d ü n y am ızın en p a rla k y ıld ız la rın d a n b iri o lu v erd i. K alem i, g ü n ­ lü k g azeteler, h a fta lık , a y lık d e rg ile r ta ra fın d a n â d e ta «m üzayede»ye k o n u ld u . H a tta , en b a ş ta İ ttih a t ve T e ra k k i p a rtisin in o r­ g an ı «Tanin» o lm a k üzere, h em en b ü tü n İs ta n b u l b asın ın ın k en d isin e y a p ılm a d ık cazibeli yazı ü c re ti te k lifi k alm ad ı. B öylesin e ta ş k ın b ir ra ğ b e t k a rşıs ın d a â d e ta şa şk ın a d önen R efik H a ­ lid, n ih a y e t g ü n ü n b irin d e , o z a m a n la r T ü rk iy e ’n in en ü n lü k a r i­ k a tü rc ü sü C em il’in çık ard ığ ı «Cem »de k a r a r k ıld ı v e b u su retle, h e r ik i sa n a tç ın ın işb irliğ i say esin d e de y e n i b ir çığ ır açılm ış old u ğ u ; d ah a d oğrusu, ş a ir N ef’iden, ş a ir E şre f’e k a d a r b ay ağ ı, k a b a v e b az en iğ ren ç c in a sla rla d olu «Hiciv» ta rz ı son b u lu p y e ­ r in i F re n k le rin «esprit» d e d ik le ri in c e ze k ân ın iğ n e lem e sa n a tın a b ıra k tı.

R e fik H alid, yergi, ed e b iy a tım ızd a böyle b ir çığ ır aç tığ ın ın fa rk ın d a m ıydı? O k u rla rı, o n u b u y ö n ü n d e n d eğ e rlen d irm e sin i b ilm işle r m iydi? E d e b iy a t eleştirm ec ilerim iz R e fik H alid ’in y a ­ za r d e h a sın ın asıl b u m izah ta rz ın d a tecellî e ttiğ in i söy lem işler m iydi? B ilm iy o ru m ; am a bence o n u n e d e b iy a t ta rih in d e k i y e ri b u açıd an ta y in e d ilm e k g ere k ird i. ( ...) E d ebî ze v k le rim iz v e an la y ışla rım ız d a b ile b ir u y u şm a z­ lık v a rd ı v e b u n u H a m d u lla h S u p h i (T a n rıö v e r), h a tırım d a k a l­ d ığ ın a göre, şu fo rm ü lle a n la tm ıştı: «R efik H alid d ış âlem in , Y ak u p K a d ri iç â le m in ressam ıdır.» ( ...) R efik H a lid ’e gelince, o ç o k ta n m u h a le fe t ce p h esin in ö n le rin d e y e r alm ış b u lu n u y o rd u . B ile re k v e istey e re k , k e n d i k a ­ ra rı, k e n d i irad e siy le m i? H ay ır; R e fik H a lid ’e h iç b ir za m a n p o ­ litik a c ı d enem ezdi. H ele m u h a lifle re , h e le a n a m u h a le fe t p a r ti­ sin e en u fa k b ir eğilim i y o k tu . T a m te rsin e b u n la rı h ep b ay a ğ ı v e k ü lü s tü r b u lu r, k ü çü m serd i. A m a n e ç a re k i b iy a n d a n İ ttih a t ve T e ra k k i’n in k a b a k u v v e t y ö n te m in e k a rş ı d u y d u ğ u te p k i, ö b ü r y a n d a n y a k ın la rıy la , d ost v e a h b a p la rın ın ço ğ u n lu k la ttt i-

h a tç ıla r ale y h in d e o lu şla rı o n u is te r istem ez m u h a le fe t sa fın a sü rü k le m iş b u lu n u y o rd u .

A m a b en ce b u n e d e n le r olm asay d ı, R e fik H alid gibi g ü çlü b ir m izah çın ın p o litik a a re n a sın d a k i ittih a t v e T e ra k k i p e h liv a n ­ la rın ı b ıra k ıp da H ü rriy e t v e İ tila f ’ın ac ın m a y a d eğ er c ü c eleriy ­ le u ğ ra şm a k gibi b ir ze b u n k ü şlü ğ e (k e n d in d e n k ü ç ü k le u ğ ra ş ­ m a k ) düşeceği a k la gelm ezdi. K a ld ı ki d a h a ilk siyasî y a z ıla rın ­ d an b e ri İ ttih a t v e T e ra k k i ç e v re le rin d e n g elen s e rt te p k ile r atac ağ ı y e rg i o k la rın ın n işa n g â h ın ı o n a ö n ceden g ö sterm iş b u lu ­ nu y o rd u .

T ep k iler, ilkin, b ir y a y lım ateşi h alin d e, ik tid a r ta ra flıs ı b a ­ sın d a n g elm eye b aşlam ıştı. O s ıra la rd a h en ü z y irm iü ç, y irm id ö rt y a ş ın d a olan R efik H a lid ’in g eçm işine a it b ir le k e b u lu p g ö ste re ­ m ey en bu b asın, b ü tü n su çlam a v e k ö tü le m e h ü n e rle rin i b a b a ­ sıy la ağ ab ey i ü z e rin d e u y g u lu y o r, h a n i n e rd e y se A b d ü lh a m it d e v rin in e n a ğ ır so ru m lu lu k la rım b u n la rın om uzlanm a y ü k le ­ m ey e çalışıy o rdu.

D a h a a rk a d a n İ ttih a t v e T e ra k k i k o m itesin in eli silâ h lı fe ­ d a ile ri tü r lü tü r lü te h d itle rle o n u sin d irm e k y o lu n u tu ttu la r .

H a fta geçm ez, g ü n geçm ezdi ki, C em d e rg isin d ek i m a sa n ın ü stü , im za y e rin e k â h b ir ta b an c a, k â h b ir h a n ç e r re sm i ta şıy a n m e k ­ tu p la r la d o lu p boşalm asın. R e fik H alid, za v allı d o stum uz A h m e t S am im ’in u ğ ra d ığ ı fe lâ k e tin d e b ö y le m e k tu p la rla b aşlad ığ ın ı p e k iy i b ild iğ i h ald e, b u n la rın h iç b irin e önem v erm ez, k im in i b u ru ş tu ru p k â ğ ıt se p e tin e a ta r, k im in i de b ilm em ned en , p e k t u ­ h a f b u la ra k a ç a r v e k a h k a h a la rla g ü le re k o k u rd u . H a tta k im isi­ n i d e o g ü n k ü y azısın a a la y k o n u su y a p m a k ta n çe k in m e zd i v e b u n d a n â d e ta z e v k d u y ard ı.

B u zevk, b ir k a h ra m a n y a d a b ir m a rtir m e rte b e sin e erişm iş k im se le rin g öğsünü k a b a rta n b ir g u r u r d u y g u su n a m ı v e rile b i­ lird i? H iç san m ıy o ru m . R e fik H alid ’te n e b ir k a h ra m a n , n e b ir m a r tir o lm a k hevesi v ard ı. O n u n b iric ik am ac ı ra h a t, z e v k li v e re fa h lı b ir ö m ü r s ü rm e k te n b a ş k a b işe y değildi. N itek im , ta b a n ­ calı, h a n ç e rli m e k tu p la rla b irlik te gelm iş o la n b ir k ü m e sevgi, say g ı v e h a y ra n lık m e k tu p la rım d a ay n ı k a y ıtsız lık la gözden g eçirip b iry a n a k o y a r k oym az solu ğ u b ir o k u l k a ç k ın ı a fa c a n lı­ ğ ıy la h e m e n B ey o ğ lu C ad d esi’n d e alırd ı. ( ...) N ey di o p sik o lo jik fa k tö r ki, g ü n ü n b irin d e R e fik H alid ’i acay ip b ir te sa d ü f e se ri o la ra k , a ra la rın d a P e h liv a n K a d ri v e R efi C e v at g ibi k im se le rin de b u lu n d u ğ u e lli a ltm ış k işilik b ir

s ü rg ü n le r g ru p u içinde, k a ra b ir te k n e y e b in d irilirk e n g ö rd ü ­ ğ ü m v a k it b eni ağ lam a k lı etm işti? ( ...) Y erg ile riy le h a tta d ü ş­ m a n la rın ı b ile g ü ld ü re n o b ü y ü k m izah y azarı, en so n u n d a b a n a D o sto y ev sk i’n in d ra m k a h ra m a n la rın d a n b irin i m i h a tırla ta c a k ­ tı? (....) B u ço ğ u n lu ğ u n b ü y ü k b ir kısm ı h iç b ir cezaya ç a rp tırılm a d ığ ı, h a tta —R e fik H alid ’in p o sta — te lg ra f n ez a re tin d e n istifa sı ü zerin e, D am a t F e rit ta ra fın d a n ay n ı m a k a m a g e tirile n b iri d ah i— C u m h u riy e t H ü k ü m e tin in y ü k se k m e m u riy e tle rin e a ta n m a k g ib i ta lih lü tu fla rm a e rd iğ i halde, za v allı R e fik H alid y irm i y ıl v a ta n s ın ırla rı d ışın d a s ü rü n m e k u k u b e tin e u ğ ram ıştı.

(Y ü z ellilik lerd en d i) v e g ü n ü n b irin d e b ü y ü k in sa n la rın en b ü y ü ­ ğ ü A ta tü r k ’ü n şe fa a ti olm asaydı, o g u rb e t ille rin d e ölü p g id e­ cekti. (....) R e fik H alid ’in o ra la rd a çekm ediği k alm am ıştı. K ırıla n g u r u ru b ir y an d a n , geçim sık ın tıla rı v e v a ta n h a s re ti ö b ü r y a n ­ d a n o n u h e m m addi, h em m a n ev î ız tıra p la rla , k asıp k a v u rm u ştu. ilk sü rg ü n ü n d e sevişip ev len d iğ i k ad ın , a rtık , bu ik in ci s ü r ­ gü n e d a y a n a m a y ıp y a p a y a ln ız b ıra k ıp gitm işti. F a k a t b u n u n ü z e ­ r in d e n ço k za m a n geçm iyecek, k e n d isin d e n onsekiz yaş k ü ç ü k b ir genç kız, R efik H a lid ’in y a ra lı k a lb in i te d a v i etm esin i v e ona b aşlan g ıçta b ir R om eo - J u lie tte , so n u c u n d a b ir D on J u a n m a sa ­ lın ın ta d ım ta ttırm a s ın ı bilecek ti. Z ira R e fik H alid, önce gizli gizli se v iştiğ i k ü çü k h an ım ı —b a b a sın ın ev len m e izni v erm e m e­ si ü z e rin e bizim A n ad o lu d e lik a n lıla rı gibi k a ç ıra ra k alacak tı.

L âk in , b ü tü n b u ta lih o y u n la rın a ra ğ m e n R e fik H alid ’in b u y irm i y ıllık sü rg ü n y aşam ın a b en y in e de dü p ed ü z b ir m a ce ra gözü y le b ak a m ıy o ru m . Z ira o ra d a y k e n y azdığı y a z ıla rın ın b ir in ­ de, o h erşe y i a la y a alan , o s in irle ri çe lik ten a d a m ın ik id e b ir T ü rk iy e s ın ırla rın a y a k la şıp sın ır k a ra k o lla rım ız ü stü n d e d a lg a ­ la n a n b ay ra ğ ım ız a y aşlı gö zlerle n a s ıl b a k tığ ım o k u m u ş b u lu n u ­ yoru m .

— «Gençlik v e Edebiyat Hatıraları» ad lı kitabından — REFİK HALİD K ENDİNİ ANLATIYOR: — R uşen Eşref Ü naydın’ın «Diyorlar ki» ad lı kitabından: — S o k ak içinde, döşeli o la ra k k ira la d ık la rı k ü ç ü k eve b a ş la rı­ nı sokm uş, d e n k le rin e s a rılı secc ad eleri y e rle re ; b o h ç a la rın d a n çık an H in t ip eği ö rtü le ri u z u n k e re v itle re y aym ış, genç, sa k in v e m ü te v az i b ir İs ta n b u l ailesin in v ilâ y e t dönüşü, p â y ta h ta y e n i g i­

re n h a li!... (A n a d o lu ’d a k i sü rg ü n lü ğ ü n d e n d a h a y en i İs ta n b u l’a dö n d ü ğ ü g ü n ler.) ( ...) B u o d an ın h a v a sın d a e lli g ü n lü k b ir çocuğun h e n ü z n e h ıç k ırık n e d e y a y g a ra olabilm iş m in i m in icik a ğ la y ış la rı v e h a ­ fif b ir çö reotu k o k u su za m a n z a m a n u çu şu y o rd u . (...) D edi ki: «— B en, y a ra d ılış ta n b ir y a z a rım ; b u n u n için y azı y a z m a k ­ tay ım . V e y azı y az m a m ın bilim sel k ısım la rı ü z e rin d e h iç b ir b il­ g im yok. Y an i b en a la y lı b ir ysızarım . (...)

— E d eb iy atım ızın gelişm esi sizce n a sıl olm alı?

«— B iz dili b u ld u k . Ş im di h a lk ı öğreneceğiz v e âdileşm ed en k en d im izi h a lk la m eşg u l edeceğiz. B ize b ir R us ed e b iy a tı g ere­ k ir. Y ani h a lk ın a c ıla rın a k a tıla n , ih tiy a ç la rın ı d u y an , e m e lle ri­ n e b ir biçim v e re n ed e b iy a t...»

— M ustafa Baydar’ın «Edebiyatçılarım ız n e Diyorlar» a d lı kitabından — R EFİK HAL1D K EN D İSİ ANLATIYOR: — R o m an la rın ızın a ğ ırlık m e rk e z in i h em en h em en aşk v e k a d ın te şk il ediyor. A cab a b u b ir m izaç m eselesi m i y o k sa g eçer akçe m eselesi m i?

■— H a y ır b ir m izaç m e selesi... B e n e p ik ü ry e n y a ra d ılış ta b ir adam ım . Y an i ze v k le re d ü şk ü n ü m . T ab ii a ş ırı ölçüde o lm am ak ş a rtıy la . K a d ın severim , eğ len ce sev erim , iy i y e m e k sev erim , g e­ zi severim , ş e h ir g e z in tile ri se v e rim ... V e b ü tü n b u n la rd a n a ld ı­ ğ ım k ü ç ü k ze v k le rle h a y a tım ı süslerim . E sasen k ö tü m se r y a r a ­ d ılışlı d eğ ilim dir. ( ...... ) Z a te n h iç b ir zam an b ü y ü k e d e b iy a t y ap m ak , d ü n y a ç a ­ p ın d a b ir eser yazm ak , N obel ö d ü lü alm ak, b ü y ü k b ir zü m re n in d eğ e r v erm e siy le y e tin m e k istem edim . S o n ra y a rın b en im için ne d iy ecek ler? B u g ü n n e d iy o rla r? B u n la ra hiç a ld ırış e ttiğ im yok.

— S iz de adınızı so n su z la ştırm a k istem ez m isiniz?

— H ay ır, hiç öyle b irşe y yok.

— B u sö zlerinizde sam im î m isiniz?

— E vet, ta m a m e n sam im îyim . B en en ö zg ü r y a z a rla rd a n ım .

N e ço c u k la rım ın b en im ad ım d an b ir ü n sa ğ lam ala rın ı, n e d e a i­ le m e b ö y le ta n ın m ış b ir a d ’a b a ğ lılık g u r u ru v e rm e k istiy o ru m .

B en y aşad ığ ım sü rece h a y a ta b ağ lı b ir insanım . B e n im için b ir te p si d o lu su nefis v e b u zlu m e y v a d a n a lın a c a k zevk, ile rd e a lı­

n acağ ı m u h te m e l z e v k le rd e n çok d a h a ö nem lidir. E lb e t ü n ü n de sa y d ık la rım a b en zey en b ir zev k i v a r. O nu d a ta d ıy o ru m . İle rid e tad am a y ac ağ ım , y a n i ö ld ü k te n so n ra k i ze v k in a rd ın a düşm em . ( ...) B en im hocam  li B ey ’dir. H an i şu « L ehçe-tül-hak ay ık » sah ib i. B e n im özellikle siyasi m izah ım v a rd ır: p o litik y erg i. Y a ­ n i m izah i b ir ro m an y azam adım . Y aln ız ro m a n tip le rim in iç in ­ d e k ap a lı, gizli m izah la a n la tılm ış bazı b ö lü m le r v a rd ır. B enim m izah ım b ira z k a p a lıd ır.

HAM DULLAH SUPH İ TANRIÖVER DİYOR Kİ: R e fik H alid, F azıl A h m et: İşte gençlerim izd e ik i m iz ah z e ­ k âsı y a d a d ehâsı. R e fik H alid, id d ia ed erim , b a tın ın h e rh a n g i b ir m e m le k e tin d e d e b u lu n sa , ay n ı y e te n e k le k en d in i y in e g ö ste re­ b ilird i. R e fik H alid te c rü b e n in , k ü ltü rü n , ö rn e k le rin ü r ü n ü o l­ m a k ta n n e k a d a r u z a k tır. B u cins a d a m la r, d o ğ a rla rk e n , alın la rın d a b ir e r y ıld ız la d ü n y a y a g e lirle r ve fik irle rin b ire r şehzadesi o la ra k y a ş a rla r. E ğ er y e te n e k le ri k a p a ta ca k , k ö rle te c e k y erd e , o n la rı k a ld ırıp y ü k se ltm e n in d a h a k az an ç lı b ir iş o ld u ğ u n u değ e rle n d ire b ilse y d ik b u t ü r y a ra d ılışla r, b u n iy e tim ize v e ş e re fi­ m ize b ir k a m t o la ra k g ö ste rilird i.

— R uşen Eşref Ü naydm ’ın «D iyorlar ki» adlı kitabından — MERAL ÇELEN’İN RÖPORTAJINDAN: — N e ü stü n e k o n u şacak sın ız benim le?

— M izah ü stü n e.

D u d a k la rım b ü k tü , — M izah ü stü n e m i, dedi, o d a n e rd e n geldi ak lın ıza? M izah y azd ığ ım y ılla r o k a d a r g e rid e k a ld ı k i... ( ...) D ev a m e tti: — İlk y azım «R.H.» ru m z u y la M e şru tiy e tin ilk z a m a n la rın ­ d a g ü n lü k S e rv e t-i F ü n u n ’d a çıktı. A d a «G uvano G übreleri» y d i. ( ...) g alib a g ü b re y le b aşlad ığ ım iç in v e rim li b ir y a z a r oldum .

O n d an so n ra m izah y o lu n d a «K irpi» ta k m a a d m ı aldım . N e y a ­ zık k i o y a z ıla r beni p o litik a y a sü rü k led i. O y ü zd e n b ita k ım ölü m te h lik e le ri a tla ttık ta n so n ra S in o p ’a sü rü ld ü m . «K irpi» im ­ zalı y a z ıla rım o za m a n ın m u h a le fe t g az etele ri «Ş ehran», «K a­ lem », «Cem>de çık m ıştır.

— ( ...) M izah y az m a y a b a ş la r b aşlam az ölü m te h lik e le ri a t ­ latm ış, sü rg ü n le re gitm işsiniz. B a şk a tü r lü m izah y a p ıla b ilir m i?

— E y y am reisliği, y a n i h e r g elen e e y v a lla h dey in ce h içb işey

olm az ta b ii... Y ılla rd ır b u rn u k a n a m a d a n m iz ah y a p a n la r v a r ­ d ır bizim m e m le k e tte ...

«G elen g elsin saad etle, G id en g itsin selâm etle.»

Y a p tık la rı n e d erece m izah sa y ıla b ilir, bilm em .

— O d e rg ile rd e y a z a n sizin g ib i g en ç a rk a d a şla rın ız v a r m ıydı?

— O d e rg ile ri b e n d o ld u ru rd u m . K im y a p a c a k m izah ı? M üta re k e ’d en b iraz önce Z iya G ö k alp u ğ ra ştı, m u v a k k a t o la ra k İs­ ta n b u l’a geldim . Y eni M ecm ua’y a y az m a y a b aşlad ım . ( ...) B u m u sa h a b e le rim d e n (sö y lem leri) b irin d e r a h a t d u ra m a d ım , « H arp Zengini» d iy e b ir yazı yazdım . O h a r p z e n g in le rin in iç in d e B ayra m z a d e d iy e ü n lü b ir m ily o n e r v a rd ı. S o n ra m a h v o ld u y a ...

D e rh a l tu tu k la d ıla r, h ü k ü m e t te k r a r sü rg ü n e g ö n d eriy o rd u . Y in e Z iy a G ö k alp en g e l oldu, M ü ta re k e ’d e y e rg i y a z ıla rım a başlad ım .

«E fen d iler n erey e?» g ib i b a ş lık la rı v a rd ı. Ç ok h a ş a rı k azandı.

H a tta ço k a ra n d ığ ın d a n g azete b ir lira y a k a d a r satıld ı. G azete e rte si g ü n le r y in e ay n ı y a z ıla rı b a s m a k z o ru n d a kaldı. ( ...) G a la ta sa ra y L isesin d e g alib a ik in ci sın ıfta y d ım . E lim e b ir d e rg i geçti. B u n u n için d e D ü y u n -ı U m u m iy e d ire k tö rü Â li B ey ’in b ir y azısı v a rd ı. Y azıda, esk i za m a n ın y e r li m a lı k o cam an a n a h ta rla rıy la , so n ra d a n A v ru p a ’d a n g elm e ince, n a z ik a n a h ­ ta r la r ın k a rş ıla ştırılm a sı y a p ıh y o rd u . O ta tlı y a z ıy a h a y r a n k a l­ dım . ( ...) B e n p o litik a y ı k a rış tırm a d a n m izah y a p a m a d ığ ım için ç o k ta n d ır m izah yazm ıy o ru m . A ğzım ın y a n d ığ ın ı e lb e t a n la ttığ ım o la y la rd a n an lam ışsın ızd ır.

— B ir o la y sizi d ü rtü p y az m a y a z o rla m ıy o r m u?

— Y ooo... Ş im d i olm uyor, iç te n d ü r tü değil, so p a y la d ü rts e le r y in e yazm am . H iç k im se y e tm iş d ö r t y a ş ın d a n so n ra b irta k ım m a c e ra la ra atıl, diyem ez bana. ( ...) O y a z ıla n şim d i y azam am .

B e n im y az ı y azd ığ ım za m a n b asın h ü rriy e ti d a h a genişti. B u n u in c ele m e k g ere k ir. B u g ü n ay m k u v v e tte y a z ıla n y az arsa m , s ü r ­ g ü n le d e k u rtu la c a ğ ım ı u m m u y o ru m . S ü rg ü n d e h ü rd ü k , h ap isan e d e n iy iy d ik . (...)

— S iy asî k a n a a tim i n e y e sorm u y o rsu n u z, dedi. Yoo, sö y le­ m em . B en m u h a lifim evladım . E n iyi h ü k ü m e tte n en k ö tü h ü k ü ­ m e te k a d a r h ep sin e m u h a lifim . Ş im d i m izah y a p m ıy o ru m am a y a p a n la r h o şu m a gider. ( ...) 1936 y ılın d a K onsolos C elâl B ey, A ta tü rk ’ü n b en i A n k a ­

r a ’y a d â v e t e ttiğ in i söyledi. B e n gitm edim . D edim ki: «Çok se ­ v in d im . B e n d e b ir fo b i oldu; polis, k a ra k o l fo b isi... K a n u n î b ir af o lu rsa, se v in e re k gelirim .»

A ta tü r k ’ü n ö lü m ü n d e n üç a y önce ç ık tı a f k a n u n u . 1938’de g eld ik .

M asan ın ü stü n d e A ta tü r k ’ü n b ü stü v a rd ı, ö n ü n e g itti, — B u rd a d u r u r bu, dedi, d a lk a v u k lu k ta n değil, sev erim O ’nu.

Eşi, ( ...) k ü ltü rlü , an lay ışlı, ta tlı b ir kad m . ( ...) H ale p ’te ta ­ n ışm ışla r. M izah y az m a m ası ş a rtıy la R efik H alid B e y ’le e v le n ­ miş.

Eşi, — Ç o c u k lu ğ u m d a n b eri çok çektim , dedi, b a b a m d a sü rg ü n ­ le rd e gezdi b oyuna. Y u rd u m a gelm ek, ay n ı d ili k o n u şa n in sa n ­ la rın a ra sın d a y aşa m a k istiy o ru m . R e fik H alid o y a z ıla rı y a z ­ d ık ç a gelm em iz m ü m k ü n değildi.

— Zübük dergisinin 16 N isan 1962 günlü sayısından —

ÖRNEKLER:

GÖZLE GÖRÜLMEZ, ELLE TUTULMAZ BİR KUMAŞ — Bir Hind masalından —

Size bir hikâye anlatayım: Vaktiyle Hindistan içerilerinde hükümet süren bir hâkimin giyim kuşam merakı vardı: Eline ne geçerse hep pahalı kumaşlara sarfeder, bütün gün büyük boy aynalarının karşısında elbise değiştirmekle va­ kit geçirirdi. Ülkenin payitahtı Tiber yolunun geçidinde olduğundan ge­ len çoktu, ticaret ve san’atı da işlekti. Yüzlerce kumaş tezgâhı, hüküm­ dar sarayı için usta ressamların çizdikleri lâtif çeşitler ve örnekler üzerine en âlâ lâhur şalları, kaşmir kumaşları, dibâlar, muslinler ye­ tiştirir, bütün kıtaya şöhretleri yayılmış elbiseleri, saray içinde çalı­ şan terziler ipek tireler ve altın İğnelerle sürat ve maharetle diker, at­ las bohçalara koyarak hâkim dairesine gönderirdi.

Günün birinde şehirde iki sferseri peyda oldu. Gezdikleri yerde dünyanın en nefis, en kıymetli kumaşlarını kendilerinden başka hiç bir ustanın dokuyamıyacağını söylerler ve derlerdi ki: — Bizim dokuyacağımız kumaşın işlemesi de, rengi de, örgüsü de misilsiz olduktan başka bir meziyeti daha vardır: Fikri dar, iz'anı az kimselerin gözüne görünmez.

Nihayet bu söz hâkimin kulağına kadar vardı ve onu düşündürdü: — İşte kıymet biçilmez, paha takdir edilmez bir matah, dedi, ma­ demki zekâ ve dirayet sahibi olmıyanlar bu kumaşı göremezlermiş, o sayede benim için hükümet idaresine ve ikbal mevkiine lâyık olmıyan ricalin muktedirlerden tefriki mümkün olacak, lâyık olmıyanların dev­ let işiyle bağları kesilecek, idare dizgini kudretli ellere tevdi edilebile­ cektir. Durmayıp, bu kumaştan dokutalım!

Derhal, iki serseriye arzu ettikleri kadar para verilmesi ve bir hu­ susî daire tahsisi hakkında emirler verildi ve zaman kaybetmeden İşe başlamaları için de şiddetle tenbihlerde bulunuldu.

Filvaki bu ustalar tuttular, ortaya iki tezgâh kurdular ve başına ge­ çip makaralar boş olduğu halde gûya işliyorlarmış gibi çalışmağa baş­ ladılar, mütemadiyen ibrişim ve bol altın tel istiyorlar ve bunları torba­ larına doldurup, boş tezgâhlar karşısında gece yarılarına kadar işliyor­ lar, uğraşıyorlardı.

Bu sırada hâkim «acaba iş nasıl gidiyor?» diye meraka düştü. Fa­ kat ahmak ve hükümet işine lâyık olmıyan kimselerin kumaşı görebil­ mek nimetinden mahrum olduklarını düşünüp: «Başvezirim muhakkak zeki bir zattır, onu göndereyim de bana haber getirsin!» dedi.

Vezir aldığı emir üzerine kalktı, tezgâhların yanına vardı.

Baktı: Mekikler, yumaklar bomboştu, meydanda kumaşa benzer bir şey görülmüyordu. «Eyvah, dedi, mahvoldum, meğerse ben de ahmak­ mışım!»

Dokuyucular bir taraftan çalışıyor, bir taraftan da vezire kumaşı, rengini ve çeşidini nasıl bulduğunu, beğenip beğenmediğini soruyorlar­ dı. Ne yapsın? Göremiyorum nasıl desin? Yalana mecbur oldu, gözlük­ lerini takıp boş tezgâha dikkatle bakarak: — Olur şey değil, enfes! diye haykırdı, bu ne renk, bu ne re­ sim!.. Hayran oldum; derhal gidip efendimize haber vereyim!.

Serseriler memnun oldular ve ellerini boşlukta dolaştırarak: — Şurasını kırmızı işledik, kenarlarına iyi düşer diye bilhassa sa­ rı çizgiler çektik, ortaya mor menekşeler koyduk! gibi tafsilât verdiler.

Vezir hükümdar huzuruna çıkınca aldığı izahatı kendi de görmüş gi­ bi tekrar etti. Bu sırada dokuyucular mütemadiyen ipek ve sırma tel istiyorlardı.

Bir kaç gün sonra hâkim diğer bir vezirini gönderip sordurdu; ser­ seriler mevcut olmıyan kumaşı önüne serdiler ve sordular: — Nasıl buluyorsunuz?

Vezir şaşırdı, kan ter İçinde kaldı, içinden: »Eyvah, dedi, meğer ben de gabi, ben de ikbal mevkiine lâyık değilmişim; şimdi ne yap­ malı, nasıledip de İşin içinden çıkmalı?» Nihayet karar verdi, yalan söyledi.

— Emsalsiz matah, dedi, ömrümde bu kadar lâtif bir kumaş gör­ medim; kimbillr şahımız ne kadar mahzuz olacak; koşup arzedeylm!

Nihayet hâkim bizzat kendisi gidip tezgâh üzerinde kumaşı görme­ yi niyet etti ve maiyetinde vüzera ve vükelâdan bir kalabalık olduğu halde debdebe ve tantana İle tezgâha yaklaştı. Serseriler daima işli­ yorlardı, fakat ortada ne ipek tire, ne altın tel, ne de kumaş vardı. Hâ­ kim içeri girince yerlerinden kalktılar ve birşey görülmesi kabil İmiş gibi elleriyle boş tezgâhı işaret edip: — Buyurunuz efendimiz, İşte tam zatınıza lâyık bir kumaş! dediler.

Hâkim sapsarı kesildi, vücudunu buz gibi soğuk bir ölüm teri kapladı, bacakları titremeğe başladı, kendi kendine: — Eyvah, dedi, ben de mi ahmakım, ben de mi hükümet idaresine lâyık değilim?

Fakat keder ve endişesinden renk vermedi, yüksek sesle dedi ki: — Memnun ve mahzuz oldum, artık bu kumaş üstüne kumaş ol­ maz!

Maiyeti de hükümdarı taklit etti, hiç biri ortada kumaşa benzer bir şey görmedikleri halde dikkatle boş tezgâha bakarak mırıldandılar: — Nefis şey!..

Derhal serserilere nişan ve imtiyaz verildi, rütbeler, maaşlar tah­ sis edildi. Onlar da daha büyük şevk ve hevesle kumaşın biteceği gün sabaha kadar mum ışıkları altında çalıştılar. Sarfettikleri kuvvet ve emek herkesin gözüne görünüyordu. Fakat kumaş? O, meydanda yok­ tu, nihayet ■bitti!» dediler, yerlerinden kalktılar ve gûya kumaşı tez­ gâhtan çıkarıyorlarmış gibi hareket ederek boşlukta bir müddet uğ­ raştılar. Sonra' altından yapılmış büyük makaslarla sanki kestiler ve tiresiz bir iğne ile iki saat kadar oturup diktiler.

Gûya ayrı parçalar mevcutmuş gibi birer birer sedirlerin üstüne serptiler ve bir taraftan da İzahat verdiler: — işte cepkeni, bu da dizlikler; görüyorsunuz ya örümcek ağı gibi ince dokunmuş; tüy kadar da hafifi Hâkim eğildi ve tutar gibi yaptı: — Sahi, dedi, ince ve hafif!

Halbuki bir şey görmüyordu ve mademki ortada mevcut bir şey yoktu, nasıl görebilirdi? Serseriler «Efendimizi biz giydireceğizl» dedi­ ler ve gûya elbisenin ayrı ayrı parçalarını uzatıyor gibi yaparak hâki­ mi giydirdiler, yani çırıl çıplak ettiler, ortaya koyuverdiler.

Biçare hâkim, aynanın karşısında döndü, çevrildi, yan geldi, yine bir şey görmedi, fakat bozmağa gelmezdi, alelhusus kurena ve bendegâm karşısına geçip hep bir ağızdan söyleniyor: — Ne kumaş, ne biçki, ne dikiş! Olur şey değil, efendimize öyle yakıştı ki...

Diyordu. İki kişi elbisenin eteklerini tutmağa memur edildi; bir alayü âlâ tertip edildi, sokağa çıkıldı. Halk birbirini ezercesine toplan­ mış, dükkânlar tutulmuş, memleket ayaklanmıştı. Sokakta herkes hiç bir şey görmediği, daha doğrusu hâkimi çırılçıplak gördüğü halde renk vermiyor: «Aman ne kumaş, ne lâtif elbise!» diye takdirler yağdırı­ yordu. Hattâ daha ileri varanlar da vardı: «Cepkenin ucu kusurlu, ete­ ği de fazla uzun, bel tarafı da çok dar!» gibi muahezeler de duyulu­ yordu. İşte bu suretle ortada anadan doğma bir adam, arkasında, boşluk­ ta ellerini bir şey tutar gibi yummuş ve hürmetle eğilmiş iki kişi, et­ rafta bir ulu kalabalık, koca bir memleket iki serserinin uğruna, gör-

medlği halde görmüş gibi kendilerini de, başkalarını da aldatarak bir sehiv ve hezeyan âlemine doğru İlerleyip gidiyordu.

Bu gözle görülmez, elle tutulmaz matah: Bizdeki meşrutiyet, çırıl­ çıplak kalan kimse: Millet; soyup soğana çeviren serseri dokuyucular da: Elmalûm Cemiyettir.

POLİSLERİN İMTİHANI

Dairenin kapısından girerken papuççunun etrafında traşı mücellâ, basma mintanlı, sivri siyah fesli, çoğunun topukları yemeniden ha­ riçte kalarak hayli hırpalanmış, çamurlanmış yirmi otuz kadar genç gör­ düm. Ellerinde her nevi ve şekilde hokka, tabaka tabaka buruşuk kâ­ ğıt, kamış, demir, kurşun kalem vardı: Koleraya tutulmuş kadar renksiz ve pürheiecandılar. Odasına girince arkadaşıma sordum: — Onlar kim?

— Ha, onlar mı? Polise kaydolmak için imtihan verecek efendiler.

Vaktin varsa seyret!

Köşeye çekildim, odacılar yer hazırladılar, mümeyyizler geldiler, aralarında hafiften bir şeyler konuştular. Derken emir verildi: — Gelsinler!

Kapının aralığından mütereddit bir şekil, uzandı, bir müddet durdu, sonra güldü, bir adım attı... Tekrar güldü... Yine durdu. O zaman bu tevakuflarla nezikâne adımların resmiyetinden bîzar olan odacı onu İtti. Şimdi kapı, iri bir paçavradan kurtarılmış tıkanık bir Kasımpaşa çeşme­ si gibi açıldı; bir hayli birikintiyi içeriye attı. Gelenler arkalarında bu su cereyanına tâbi mantarlar gibi odaya tekerlenerek, terspürs olarak giriyorlar, sonra genişlikte kendi ihtiyarlarıyla harekete mecbur olunca şaşırıp kalıyorlardı. Güç halle sıralandılar; biri temenna etti; öbürü onu taklit etti. Hepsi selâm verdiler: — Merhaba! Merhaba! Merhaba!

Derken, kısa boylu, redingotlu, yüzü sargılı bir kâtip «şırak» diye cebinden bir makineli metre çıkardı, birer birer hepsini ölçmeğe baş­ ladı: — Bir metre beş (kabul); doksan beş santim (red); bir metre se­ kiz (kabul); ilâh...

Bu emir verilir verilmez polis namzetleri bilâihtiyar ellerini hokka­ larına götürdüler, yaladılar, kâğıtlarını hışırdattılar. Halbuki bütün bu zevaide lüzum yokmuş. «Hele bir isimlerini yazsınlar da görelim» den­ di. Masa üzerindeki bir deftere şimdi birer birer geliyorlar, bir şey ya­ zıp gidiyorlardı: «Ehmet, Bekir, Fiyzi» ilâh... Doğru yazan kalıyor, yan­ lış yazan uzun boyuna, gürbüz endamına rağmen çıkıyordu.

Bu ikinci kalbur ortada ancak on iki kadar bedbaht bırakmıştı. Sual başladı: — Sual İstanbul'un işlek bir caddesinde (tabi?) meselâ Köprü ci­

varında (daha tabiî) birini vuruyorlar (bir muharriri olmalı). Siz de polissinz, ne yaparsınız, anlatınız bakayım?

Uzun bir tevakkuftan sonra (bu zamana kadar kaatil çoktan kaçar­ dı) biri dedi ki: — Vuranın arkasından koşarım.

— Ya kaçıp gittiyse?

Hayretler içinde sustu, galiba kaçıracağını hiç hatırına getir­ memişti. Ben «kaçtıysa keyfîme bakarım» demediğine şükrederken diğer biri cevap verdi: — Kaçtıysa hemen koşar bir çilingir çağırırım.

— Ne yapmak için?

— Kapıyı açtırmak için...

— A oğlum, kapı filân yok, sokakta vurulmuş!

— Efendim, hemen maktule yaklaşır,. «Seni kim vurdu?» diye so­ rarım.

Bir diğeri — Ben «Seni ne ile vurdular?» derim.

Mümeyyiz — Ya öldüyse, cevap vermezse?

Evvelki — Raporumu yazarım.

Bir çok sesler — Bekçiye haber veririm; cesedi camiye taşırım; bir araba bulurum; gece ise çiğnemesinler diye başında bir fener yak­ tırırım; duvarda kurşunları ararım, İlâh...

Gürültü çoğaldı, o zamana kadar köşesinde sükût eden bir nam­ zet, yapılacak şeyi keşfetmiş olmalıydı ki «Ben söyliyeylm, ben söyliyeyim!» diye haykırdı. Namzetler de dahil olduğu halde ümitle mu­ ammanın halline intizar ettik: — Bir polis bulur, haber veririm ...

Mümeyyiz — Canım, polis sen değil miydin?

— Ha! Unuttumdu!..

Hepimiz gülüştük; oldukça malûmatlı biri cevap verdi: «Düdük öt­ türürüm!»

Bu söz namzetlerin o kadar garibine gitti ki hep birden itiraz etti­ ler: «Aman efendim, nasıl olur, bir ölünün yanında çocuk gibi dtidük çalmak!»

Bir diğeri — Ezan okusak olabilir.

Mümeyyiz — Beni dinleyin, evvelâ ben anlatayım, sonra siz tek­ rarlarsınız: Baktınız ki birini vurmuşlar, vuran kaçmış, vurulan ölmüş, vakit gece... Hemen düdüğünüzü öttürürr, imdat beklersiniz, maktule hiç dokunmaz, yerini değiştirmezsiniz. Bu zamana kadar da memurlar gelirler... (İçlerinden birine) Söyle^ şimdi, ne yapacaktın?

— (Alelâcele ezberlemiş gibi tâ başından) Beni dinleyin, evvelâ ben anlatayım, sonra siz tekrarlarsınız: Baktınız ki birini vurmuşlar, vu­

ran ölmüş «!» vurulan kaçmış «?», vakit gece, hemen imdat beklersi­ niz, maktulün yerini değiştirmesi için düdüğünüzü öttürürsünüz, bu za­ mana kadar kaatil de «!■ imdada gelir.

Mümeyyiz — (Hiddetle) İşi altüst ettin!

Namzet — (Yine alalacele) Evet, ölünün altını üstüne çeviririm...

Mümeyyiz — Ölüye dokunma demedik mi?

Namzet — (Hiddetle) Yooo!.. Efendi ben namuslu bir adamım. Ölünün cebinden saatini, kordonunu, aşırmam; Allahın helâlından ver­ diğine kanaat ederim...

Namzetler bu itiraza o derece iştirak ettiler ve mırıl mırıl öyle söylendiler ki zaten çıkması pek kolay olan yarı ökçesiz yemenilerle üzerimize hücum etmelerinden korktum; arkadaşıma «Aman, birader, ben kaçıyorum!» dedim. »Dur, dedi, neticeyi anla!»

— Allah göstermesin!

Bu vak'adan bir hafta sonra Doğruyolda bir polis, küçük bir çocu­ ğu yamyassı eden otomobilin arkasından baktı; sonra kemali azamet­ le defterini çıkardı, kalemini ıslattı ve bir şey yazdı. Usulca sokuldum, işte okuduğum şey; 1 Kuruş 20 para Traş 1 kuruş 20 para hamam 0 kuruş 10 para simit

İSTİKBALİME DAİR

Kendi kendimle, ara sıra, şu tarzda hasbihal ederim, derim ki: — Refik, evlâdım, şu saatte ne olduğun aşağı yukarı malûm: Mu­ harrirsin... Şimdilik yazıların okunuyor, gazetelerde hükmün bir derece yürüyor, henüz tükenmedin, İstiskale uğramıyorsun... Bu cihetler âlâ, hususiyle eline beş, on para da geçiyor, iyi, kötü, kimseye muhtaç ol­ madan da yaşıyorsun... Muntazamca bir adamsın, sefahat sevmezsin, kumarbaz değilsin, bir sakat yerin de yok... Hülâsa halinden fazla şi­ kâyet edersen haksızlık yapmış olursun... Fakat, evet, fakat, acaba ya­ rın, öbür gün seni nasıl bir istikbal bekliyor, ne olacaksın? Beş, on, an beş sene sonra kendini nerelerde, ne halde ve ne şekilde bulacak, han­ gi tabaka ve hangi seviyede göreceksin? Hiç bu ihtimalleri düşündün mü?

Nasıl düşünmem, iyi veya fena her türlü ihtimaller hayalimden ge­ çer durur: hususiyle fenacaları... Evvelâ, en korktuğum şekil, karşımda canlanır: Yaşım kırkı geçmiş, belim bükük, saçlarım ak, gözlerim fer­ siz, kıyafetim perişan, matbaa matbaa dolaşıyorum. Ama o dolaşış bu şimdiki dolaşış gibi değil... Beni görünce: — Aman, diyorlar, yine o geliyor, kim bilir yine ne saçmalar yaz­ mış, ne soğukluklar yapmıştır, çekilmez bir mahlûk, tamamen buna­ m ış... Hâlâ yazmakta niçin ısrar ediyor, anlaşılır şey değil!

Ben bu soğuk kabulden hîhaber, içeri giriyorum, herkes susuyor...

Bekliyorum ki «Yazın var mı?» desinler... Lâkin bir gazete idareha­ nesinde bulunmamıza rağmen yanımda yazı lâfı edilmiyor. Nihayet mukaddemesini kendim yaparak elimi cebime sokuyor ve on sayfalık bir eser okumağa başlıyorum; herkes içinden: — Bunak!...

Diyor ve cehren de: — Fena değil ama uzun... Yerimiz müsait değil!

Ben: — Kısaltırım! diyorum, onlar: — Evet amma bozulur! diyorlar. Hülâsa beğenmiyorlar.

Oradan sendeleye sarsıla, perişan bir çıkışımı düşünüyorum, tüy­ lerim ürperiyor. Lâkin bu muharrir ve gazeteci istikbalinin bir de par­ lağı var: Bâbıâli Caddesinde bir koca matbaa, yirmi otuz bin nüsha satan yevmî bir gazete benim malım... Karnım şiş, yüzüm yusyuvar­ lak, koltuğa kurulmuş, idare müdürüyle hesapları tetkik ediyorum; dünyaya metelik vermiyen bir tavırla:

— Âlâ, âlâ, diyorum! o yüz elli bin top kâğıdın siparişini veriniz!

Maamafih gazetecilik mesleğinde kalacağımı bana kim temin ede­ bilir: Belki de on sene sonra bütün İstanbul benim ismimde bir mu­ harririn mevcut olduğunu bile unutacak... Yedikule'de bir Dibağhane işletmeğe ve piyasaya sağlam kösele çıkartmağa başlamış olacağım: hayat bir muammadır, belki de rastgelinecek, fakat tiyatro ilânlarında: Zor nikâh’ta bilmem ne çelebi rolünü oynadığımı öğreneceksiniz! Hoş, yine bunlara şükür... Lâkin, olabilir ki, sade muharrirlikten değil, ah­ lâkımdan da kaybedebilirim, kırkından sonra azanlar çok... Meselâ ben c'e, birden, sefahate düşüyorum; evvelâ Beyoğlu semtlerinde, temizce yerlerde, barlarda ve lokantalarda, bonjurlu, daha sonra Galata ba­ lozlarında ve aşçı dükkânlarında gocuklu, bir müddet sonra da Yenikapı meyhanelerinde hırkalı sürünen, sürtünen bir ayyaş! Yahut da, inşallah, dünyadan elini, eteğini çekmiş bir derviş: Başımda sikke, gözlerim yerde, koynumda evrad, Bâbıâliden geçerken eski muharrir arkadaşlara tesadüf ediyorum, boyun kesip peşten, zarifâne bir: — Huul...

Diyerek yoluma gidiyorum. Hoş dervişliğe başlayarak meczubluğa ermek ihtimali de var: Yirmi yıl sonra Eminönü'nde ayağında na­ lınlar, başında ters geçirilmiş bir tencere, elinde kepçe bir merd-ü garibe rastgeliyorsunuz. Size: — Beş para ver, baklası eksik kaldı.

Diyor; bir sürü çocuk da ardında (Aşura Baba!) diye haykırıyor!

Bu, benim! Belki de iş büsbütün aksi oluyor: Bana bir kahramanlıktır, bir fedailiktir ârız oluyor... (Harbi) deyip (h arb !). işitiyorum; elimde silâh, belimde kılıç, gözlerim ateş saçmakta, bir siperden öbürüne at­ lıyor, bir cepheden diğerine koşuyor, şarktan garba yetişiyorum: Ev­ velâ nefer, sonra on başı, çavuş, mülâzim, filân derken istisnaen livalığa kadar çıkıyorum: Olabilir ki bu saydıklarımın hiç biri oimazdı da bana bir ilim merakı gelirdi, meselâ şu havai yazıları, hafif mevzuları terkeder: (Azeri Türklerinin kıhfî farkları), (Moğolların mizaçları ve seciyeleri), (Dördüncü Hicrî Asırda mezheb teşkilâtı) gibi ehemmiyetli muazzam eserler meydana koyar ve Darülfünunda (Türk Felsefesi müderrisi) olurdum. Yahud da hece vezniyle bir şairliktir tutturur: Sarı, siyah kediler Damda (mırnav!) dediler!

Ayarında manzumeler yazardım.

Evet, ne olacağım ne malûm ki?

Belki de kırkına doğru bir âşık da olabilirdim: On dördünde bir

hanım kıza meftun, (Ah!) ve (of!) diye ciğergâhımdan inledim mi camlar sarsılıyor, yüreğimin alevinden dudaklarım yanıyor... Gözle­ rim dünyayı görmüyor. Saçlarım karmakarışık, çehrem büsbütün süz­ gün, itinasız ve dalgın deniz kenarlarında, dağ tepelerinde, korularda ve ormanlarda tek başıma dolaşıyor, kurtlar, kuşlarla kucaklaşmış, ya­ rı mecnun bir Keremkârî, Ferhadvarî aşk hayatı sürüyorum. Halime dünya acıyor, hasımlarım, rakiplerim de: — Belâsını buldu!

Diye seviniyor, ben ise hepsine likayıt, kanlı gözyaşları döküyo­ rum, dövünüp duruyorum!

Yahut da bir musiki merakıdır gelebilirdi... Kucağımda bu yaştan sonra bir ua, kanun veya tanbur, şöyle Rast'tan bir taksim yapıp saz semâisine geçerek dedenin: Jaleler açsın nesim... ini terennüme başladım mı kendimden geçiyorum; gözümde artık ne edebiyat, ne siyasiyat... varsa (hey hey), yoksa (hey h e y !)... Belki de alafrangalığa hevesim kabarırdı; bakıyorsunuz ki iki, üç sene sonra İstanbul'un en mükemmel dansörü ben olmuşum... Arkamda frak, ya­ kamda krizantem, reveranslar, el öpüşler, sahte tebessümlerle salona bir giriyor, şöyle parkeler üstünde bir dönüyor, bir raksa başlıyorum, dünya hayran kalıyor. Ya (tango) larıma bütün madamlar, madmazeller, hanımefendiler, hanım kızlar can atıyor. Eğlle kalka, süzüle gerile, süratleşe âhesteleşe birbir arkasına öyle vaziyetler alıyorum, sanki mest olmuşum ve heyecana gelmişim gibi öyle tavırlara giriyorum ki kadın âlemi meftun oluyor ve bugünün favori başlangıçlı, çekik pantalonlu, traştan yeşil çehreli, gerdanları açık gençleri hasedlerinden çıldırıyorlar!

Yahud da aklıma ufak bir rüzgâr vuruyor, meselâ kendimi (hareke­ ti daime) yi keşfetmişim veya Eskişehir taşından altın yapmağa baş­ lamışım zannediyorum. Elimde saat makineleri, yahut, önümde man­ gal, pota ve körük, sessizce mesai köşemde uğraşıyor, didişiyor, yoruluyor ve ziyaretime gelenlere: — Fen bana ebediyyen medyundur!

Diyorum. Bu teselli ile de saatlerimi kurup ateşimi körükleyip kimseye zararsız kendi halimde yaşıyorum!

Mamafih birkaç sene sonra bir Enver kabinesinde Dahiliye Nâ­ zın, yahut bir Ankara Meclisinde İstiklâl Mahkemesi Reisi olmıyacağırm ne biliyorum?

Yahut da liderlik merakı bana ârız oluyor, (muhalefet benden İba­ rettir!) düsturunu vaz’ediyor, küllenmiş bir saç mangal bacaklarımın ortasında, şeyhlerle dervişler karşımda:

— Mührü vermem!

Diye haykırıyor ve (muhalefet tektir, çift olamaz, binaenaleyh birleşmesine dair yayılan betbahtça rivayetler yalandan ibarettir) tar­ zında harıl harıl beyannameler yazmakla ömrümü geçiriyorum! İşte bu gibi ihtimallerin her birini ayrı ayrı düşündükçedir ki is­ tikbalden, istikbalimden ve istikbalimizden korkuyorum!

ERCÜMENT EKREM TALU ( 1888 - 1956 )

1888’d e İs ta n b u l’d a doğdu. R ecaizâde M ah m u t E k re m B e y ’in o ğ lu d u r. 1905’de G a la ta sa ra y L isesi’ni b itird i, ö ğ re n im in i P a ­ r is ’te S iy asal B ilg ile r O k u lu ’n d a v e d eğişik o k u lla rd a sü rd ü rd ü .

1907’de D ü y u n -ı U m u m iy e’de çe v irm e n lik le m e m u rlu ğ a b a ş la ­ dı. D eğişik g ö rev le rd e b u lu n d u . B u a ra d a üç kez M a tb u a t (b a ­ sın ) m ü d ü rü , (1919, 1924, 1927-1929), b ir b u ç u k ay k a d a r C u m ­ h u rb a şk a n lığ ı b a şk â tip liğ i (1924), V arşo v a E lçiliği D an ışm an lı­ ğı (1931-1933) y ap tı. M ü ta re k e dönem in d e A ka G ü n d ü z’le b irlik te A lay ad lı b ir m izah d erg isi ç ık a rd ı (1920-1922).

S iy asa l B ilg ile r O k u lu n d a (1931-1933), G azi E ğ itim E n stitü sü ’n d e (1937-1943) F ra n sız c a ö ğ retm en liğ i y ap tı. S o n ra G a la ta ­ sa ra y L isesi E d eb iy at ö ğ retm en liğ in e a ta n d ı (1943-1950). 1950’üe isteğ iy le em ek liy e ay rıld ı. S on y ılla rın d a İs ta n b u l Ş e h ir T iy a tro ­ la rı E d eb î K u ru l v e İsta n b u l S u la r id a re si Y önetim K u ru lu ü y e ­ lik le rin d e b u lu n d u . 12 A ra lık 1956’d a İs ta n b u l’da öldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANTLAR

A L Î C A N ÎP YÖ NTEM Y A ZIY O R: E rc ü m e n t E k re m Bey, zarif, neşeli, çoğu m izahî h ik â y e le rin ­ d en b a şk a E v liy a Ç elebi’n in ü slû b u n u v e g ö rü şü n ü ta k lit e d e re k «E vliya-yı C edit» (Y eni E v liy a ) ta k m a a d ıy la k alem e a l­ d ığ ı y a z ıla rıy la ü n le n m iştir. İS M A İL HAB1B SEV Ü K Y A ZIY O R: Ü nü, ro m a n c ılık ta n çok m iz a h ta d ır.

M e şru tiy e t’te n so n ra E v liy a -y ı C ed it a d ıy la yazd ığ ı y a z ıla r özgün d e ğ e rle riy le çok d ik ­ k a ti çek ti.

M izahım ızda g ö ste rd iğ i ik in c i b ir u s t a l ı k d a M eşhedî adıylab ir tip y a ra tm a s ıd ır. «M eşhedi’y le d e v r-i âlem » k ita b ı m iz ah ta gülü m sey işi k a h k a h a y a ç ık a ra n b ir a b a rtm a d ır.

'— «Edebî Y eniliğim iz» ad lı kitabından — CEVDET KUDRET YAZIYOR: E d eb iy atım ızd a m iz ah y a z a rı o la ra k ü n a la n E rc ü m e n t E k ­ re m T alu , ro m a n la rın d a d a m iz ah a geniş ölçüde y e r v erm iştir..

O n u n ro m a n la rın ı, b u b a k ım d a n ik i k ü m e y e a y ıra b iliriz : a — T o p lu m sal k o n u la rı işley en ro m a n la r (S â b ir E fe n d i’n in G elini, K o p u k, A s rile r v b .). B a tılılığ ın y a n lış anlaşılm ası, k im ­ sesiz ço c u k la rın bakım sızlığı, b ü ro k ra si vb. gibi ciddi b ir e r to p ­ lu m so ru n u ü ze rin d e d u ru la n b u ro m a n la rd a , H ü sey in R ah m i gelen eğ in e u y u la ra k , ciddi ile m izah içiçe y ü rü tü lm ü ş: m izah sı­ ra sı d ü ştü k çe, p a rç a p a rç a v e rilm iştir. H ü sey in R a h m i v e A h m e t R asim g elen eğ in e b ağ lan ışın b ir sonucu o la ra k , b u ro m a n la rd a g en e llik le eski İs ta n b u l’u n y aşay ışı ele alınm ış, E d e b iy a t-ı C edid e’n in salo n k işile rin e k a rşılık , k e n a r m a h a lle le rin o rta h a lli v e y o k su l k işileri, k e n d i çe v re le rin in tö re le ri, in a n ç la rı, d ille riy le y a şa tılm ıştır. T ü rlü k a v im le ri için e a la n O sm anlı îm p a ra to rlu ğ u ’n d a k i çe şitli tip le r (A cem , E rm en i, R um , Y ahudi, Ç erkeş, A r­ n av u t, vb. g ibi az ın lık la r; ay rıca, K a stam o n u lu , K a ra m a n ’lı, T ra b zo n ’lu, vb. gibi ta ş ra lı T ü rk le r, İs ta n b u llu k ü lh a n b e y le rr vb.) K arag ö z, O rta o y u n u v e m e d d a h g elen e ğ in d e old u ğ u gibi, u lu sa l y a d a çev resel m iz aç la rı (a b a rtm a c ılık , gevezelik, k o r k a k ­ lık, p a la v ra c ılık vb .) ile ağız ta k litle r iy le c a n la n d ırılm ıştır. b — D o ğ ru d a n d o ğ ru y a m izah am ac ıy la y az ıla n ro m a n la r (M eşhedi ile d e v r-i âlem , M eşhedi a sla n p eşin d e vb .) B a şta n aşağı m izah h av a sı içinde b u eserlerd e, y u k a rd a sözü ed ilen y e r ­ li tip le r a b a rtılm ış b ir olay içinde, can la n d ırılm ış, ağız ta k litle ­ r in e d a h a g eniş ölçüde y e r v e rilm iştir.

E rc ü m e n t E k re m T alu, H ü sey in R a h m i ro m a n la rın d a g ö rü ­ le n k o n u dışı bilgi v e rm e le rd e n , g ereksiz u z a tm a la rd a n s a k ın ­ m ış; böylece, e s e rle rin e d ah a d e rli-to p lu b ir görüş v erm e y i b a ­ şa rm ıştır. N e v a r ki, H ü sey in R a h m i d e h a sın d a n y o k su n b u lu ­ n a n y a z a rın sözkonusu o la n e s e rle rin in ü s tü n b ir d eğ e r çizgisine u la ştığ ı d a id d ia edilem ez.

B u y o ld a y ü rü y e n le rin h ep sin in (H ü sey in R ahm i, S e rm e t M u h ta r, O sm an C em al vb.) e s e rle rin d e o ld u ğ u gibi, E rc ü m e n t E k re m ’in e s e rle rin d e d e h e rh a n g i b ir ü slû p k aygısı göze ç a rp ­

m az. S a n a t v e rim le rin in d e g ü n lü k g azete fık ra la rı g ib i özensiz b ir a n la tım la , ç a la k a le m y az ıld ığ ı sezilm ek ted ir.

D il b a k ım ın d a n d a —H üseyin R ah m i ro m a n la rın d a olduğu g ib i— k işile rin a ğ z ın d a n y a z ıla n y e rle rd e k o n u şm a d ili b ü tü n in c e lik le riy le k u lla n ılm ış; y a z a rın ağ zın d an y az ıla n y erle rd e y se, k o n u şm a d ilin d e k u lla n ılm a y a n y a b a n c ı sözcüklere, h a tta y a b a n ­ cı d il k u r a lla r ın a y e r v erilm iştir.

— «Türk Edebiyatında H ikâye v e Roman» adlı kitabından — Y U SU F ZİYA ORTAÇ YAZIYOR: ( ............ ) b ira z o rta o y u n u n ü k tecisi, b iraz m ed d ah , b ira z k o ­ m ik , a m a çok ta tlı, çok v erim li, y e r li b ir kom ik. B ü tü n ta k lit­ le ri k u su rsu z y a p a rd ı E rc ü m e n t E k re m : A cem , Lâz, Ç erkeş, Y a ­ hu d i, E rm e n i... H ep si A k b a b a ’d a çıkm ış M eşhedî’ler, M eşhedi ile d e v r-i âlem , M eşhedî a sla n peşinde. M eşhedî’n in h ik â y e le ri m izah ed e b iy a tım ızın ölüm süz şa h e se rle rin d e n d ir. ( ............) E r ­ c ü m en t E k re m F ra n sızc ay ı en iy i b ile n üç d ö rt k işid en b iriy d i T ü rk iy e ’de.

— «Bizim Yokuş» ad lı kitabından — Y U SU F ZİYA ORTAÇ YAZIYOR: ( ............ ) E rc ü m e n t’le k ısa za m a n d a dost olduk. ( .............) O a ra lık Ş eh rem in i (B eled iy e b a şk a n ı) O p e ra tö r E m in B e y ’e y a r ­ dım cı atan m ıştı. A k şam ları B e le d iy ey e u ğ ra rd ım . O, değ m e sa ­ n a tç ın ın erişem eyeceği b ir b a ş a rıy la E m in B ey ’in ta k lid in i y a ­ p ar, g özlerim izi y a ş a rtın c a y a k a d a r g ü ld ü rü rd ü . ( ............ ) V a k tiy ­ le o ita o y u n u n a d a çık arm ış. G örm edim . A m a K arag ö z’ü n ü seyı etlim . N ü k teli, cinaslı, p e k güzeldi. ( ............ ) R ecaizâde Ü sta d E k re m ’in oğlu E rc ü m e n t E k rem , sa lta n a tlı b ir y a lıd a b ü y ü m ü ştü . E k re m B ey te p e d e n tırn a ğ a cid d iy et, v e k a r, h a tta g u ru rm u ş. A m a E rc ü m e n t, b u k u m ra l s a ­ kallı, siy a h re d in g o tlu , a la fra n g a b a b a n ın oğlu değildi. O, eşsiz F ran sızcası, o rta İngilizcesi, güzel R um cası v e gö rg ü b ilg isi d ı­ şın d a b ir h a lk adam ı, h a tta b iraz d a h a lk kom iğiydi: N aşit’in y a z a rı... ( ............ ) E rc ü m e n t E k re m g a y e t k o la y y az ard ı. Y alnız, r a h a t b ir oda, te m iz b ir m asa, iy i y o n tu lm u ş a ltı k alem , b ir silgi, b ir deste d e b eyaz k â ğ ıt v erin iz, y e te r... ( ............ ) E rc ü m e n t, m e m u rlu k h a y a tm d a h e r o tu rd u ğ u k o l­ tu ğ u d o ld u rm u ş, y a ln ız h e p sin d e n d e b ir e r n ü k te u ğ ru n a y u v a r-

’an ıp g itm iştir. D ili d u rm azd ı. A ta tü rk ev len d iğ i zam an O C u m ­ h u rb a şk a n lığ ı G enel K ötibiydi. L â tife H an ım ’ı ilk görü şte, — L a tife la tif gerek! dem iş v e Ç a n k a y a ’d a n y u v a rla n ıp g it­ m işti.

B asın G enel M ü d ü rü y k e n de b ö y le d ir: — A lm a n la rın bizd en b ir «H» fazlası v a r, dem iş, o n la rı H itle r y ö n etiy o r, bizi itle r!...

E rte si g ü n elin d e k alem , solu ğ u y in e A k b a b a ’da aldı.

B ir akşam , onu L â le li’d eki a p a r tm a n ın d a d ü şü n celi g ö rm ü ş­ tüm . B en o d ay a girin ce sevindi. A d ım ın ilk hecesin i çek erek , — S o rm a başım a g eleni Y ûsüf, dedi.

— - H a y ro la E rc ü m e n t?

— A h m et C ev d et te lefo n e tti d em in ... İk d am için b ir ro m a ­ n ın v a r m ı, d iy e sordu. B en de v a r dedim . A m a yok! B irazd an , ilân e tm e le ri için ad ın ı söyleyeceğim . N e y ap sam , n e desem , b ilm em ...

— K olay, dedim , b ir isim b u lu ru z.

B iraz d ü şü n d ü k , b iraz k o n u ştu k , b iraz şa k ala ştık , b ir isim buld u k ! K u n d ak ç ı!... Bu, m ü th iş b ir ç a p k ın ın ro m an ı o lacak tı; en z a rif so sy ete h a n ım ın d a n e n k ö rp e m a h a lle k ız ın a k a d a r h e r k a lb e k u n d a k so k a n b ir ç a p k ın ın ro m a m ... «Belle Am ie» gibi bişey!

B u n u b u lu n c a h em en te le fo n a y ap ıştı. Y üzü, g ö rü lec ek k a ­ d a r g ü lü n ç b ir c id d ilik ta k ın m ıştı: — R o m anı y a rın d a n itib a re n ilâ n a başlay ın ız: ism i, K u n d a k ­ çı... E rc ü m e n t E k re m ’in gazetem iz için titiz b ir özenle y ılla rc a ç a lış a ra k h az ırlad ığ ı b ü y ü k aşk, tu tk u , m a ce ra ro m an ı d ersin iz... İlâ n la r b ir h a fta k a d a r sü rs ü n ... F o to ğ ra fım ı da gön d eririm .

E fen d im ? M ü sv e tte le r m i? H epsi h azır, h ep si... Y alnız b ir göz­ d en geçireyim . U fak te fe k r ö tu ş la r y a p a rım belki!

Size şa şıla ca k bişey söyliyeyim m i? Üç a y d a n faz la sü ren b u ro m a n fk d a m G azetesin in sa tışın ı a rttırm ıştı.

E rc ü m e n t E k re m ’in son y ılla rı h az in geçm iştir. P e k sevdiği k ızı E sin ’le T o k a tlıy a n o te lin d e y a p a y a ln ız kalm ıştı. T ek oğlu M u v a k k a r E k re m T a lu ’n u n k en d i gençliğinde b ile y a p tığ ı y a r a ­ m a zlık ları, a r ta n b ir ö fk ey le affetm ez o lm u ştu n ed en se!...

B u esk i C u m h u rb a şk an lığ ı g enel k âtib in in , b u eski B asın g en el m ü d ü rü n ü n , b u eski elçilik d an ışm a n ın ın b ite k arz u su k a l­ m ıştı d ü n y ad a : M ebus olm ak! H a lk P a rtisi, sokağa k a d a r d ü ş ü r­ d ü ğ ü m eb u slu ğ u , o n a k a d a r y ü k se lte m ed i.

( ............) İç iy o rd u ... Ş e k e ri v a rd ı, içiyordu. K a lb in d e n h a s ­ ta y d ı, içiyordu.

— «Portreler» adlı kitabından — R A U F M UTLUAY YAZIYOR: H e r dönem de h ü k ü m e tin y an ın d a, gazeteciliğ iy le de, m e­ m u rlu k la rın d a d a g ü n ü n g e re k tird iğ i d a v ra n ışla r içindedir. T o p ­ lu m sal b ir am acı olm adığı için y a z d ık la rıy la g ü ld ü rm e y i, h afif m izah la sakıncasız e le ştirile r y ap m ay ı y e te r say ar. F ık ra , sö y le­ şi, m ak ale, hik ây e, ro m an , anı, şiir tü r le rin in h ep sin d e k a le ­ m in in ü rü n le ri v a rd ır. B u d a ğ ın ık lık v e çokluk, h e rh a n g i b ir t ü r ­ de e d e b iy a t b aşarısı k az an m ay ı en g e llem iştir. ( ............ ) to p lu m u m u zd a gözlenm iş bazı y a n ılg ıla rın to p lu e le ştirisin e fırs a t k o n u la rd a o n u n tek n iğ iy le e s e rle r yazm ış, K arag ö z p e rd e sin in tip le ştird iğ i a z ın lık la rı k e n d i dil ta k litle riy le k o n u ştu rm u ş, m i­ z a h ta g ittik ç e aşırı u ç la ra y ö n e le re k M eşhedî ö rn eğ in i y ara tm ış, o n u n ilgi görm esi ü ze rin e de b u k o n u y u b irço k kez k u lla n m ış­ tır. R om ancılığını b ir geçim ara cı o la ra k d ü şü n m ü ş olm ası, b il­ gisini v e y e te n e ğ in i d ağ ın ık ç a lış m a la rd a h a rc a m a sın ı g e re k ti­ rir. H erh an g i b ir m e sa jd a n u za k k a lm a y a d ik k a t etm esi de, e se r­ le rin in k e n d i o k u rla rın ı y itirm e sin d e n so n ra a rd ın d a n gelen k u ­ şa k la rc a k ü çü m sen m esiy le so n u çlan ır. A m a İs ta n b u l yaşam ı, o n u n d a y aza y a z a sö m ü rd ü ğ ü b ir zam an d ilim id ir. İk i a y rı y ü zy ılın u y g a rlık v e ta rih değişim i içinde y aşam ış olm ası, y en isin d e y k en esk isin in k o n u edin ilm esi y ö n te m in i k a z a n d ırm ıştır ona. O eski d ü n y an ın m alzem esini ro m a n la ş tıra ra k y a p tığ ın ı y e te r sa y ac ak ­ tır. M izah ö lçü sü n ü eld en k açırm asıy sa, b u a la n d a ça lışan b ir ­ ço k la rın ın d ü ştü ğ ü h a ta d ır; böylece o nu ed e b iy a t d ışına a ta r.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» ad lı kitabından —

ÖRNEKLER:

İNSAN

«llm-ü fazlı, Çinde dahi olsa gidip arayınız» yolundaki emri yeri­ ne getirmek üzere pek genç yaşında İç Asya'dan İstanbul'a gelip yerleşen Fazlullah Efendi burada gerçekten kemâle ermiş, hemen he­ men kutup mertebesine varmıştı.

Osmanlı payitahtının her sınıftan ileri gelenleri efendi hazret­ lerinin şahsına meftun, kemalâtına hayrandılar. Hele vaktin sadrâzamı Âli Paşa, Fazlullah Efendiyi bir hafta görmese, ruhunun bayağı sıkıl­ dığını, mâneviyatının gıdasız kalmış gibi ezilip büzüldüğünü hissedi­ yordu. Onun İçin devlet umuruna bakmaktan vakit artırablldikçe ara­ basına binerek tâ Topkapı'dakl tekke köşesinde efendinin ziyaretine koşuyordu.

Fazlullah Efendi seneler vardı ki İnzivaya çekilmişti. Hücresinin dolaplarını dolduran, çoğu el yazması ve hepsi tefsire, hadise, tasav­ vufa dair kitaplarını okumaktan yorulduğu vakit de gözlerini kapar, cezbeye dalar, can emanetini Yaradana teslim edeceği vakit ve saa­ tin yaklaşmasını beklerdi.

Efendi Hazretlerinin böyle münzevi yaşamasını Âli Paşa muvafık görmüyordu. Bu ölçüde bir fazilet ve irfan hazînesinin etrafını mânevi nimetlerinden faydalandırmadan kaybolması, böyle parlak bir güneşin, cehalet buzu içerisinde donmuş kalmış ruhları bir azıcık olsun ısıt­ madan yeryüzündekl seyrini ikmal etmesi yazıktı... Günahtı!...

Bu düşünce İledir kİ, paşa, her ziyaretinde, efendi hazretlerin­ den, o günlük yetecek kadar feyzaldıktan ve bir kırmızı kese İçinde münasip miktar atlyyeslni usulcacık postun altına sokuşturuverdlkten sonra, en mütevazı bir mürld tavrı ile niyaz ediyordu: — Mevlânâ! Bu dört duvar arasında kapalı yaşamanız asla mu­ vafık değildir. Her nesneyi belli bir gaye ve maksatla halk buyurmuş olan Cenabıhak, İnsan kuluna görsün diye bir çift göz, işitsin diye bir çift kulak, gezsin diye bir çift ayak, hemcinsleriyle sohbet edip istifade etsin diye de bir ağız ve bir dil Ihsan eylemiştir. Bunları maksadı asliden İnhiraf ettirmek, hapseylemek reva değildir. Gayretullaha dokunur. Zatı fâzılânelerine araba göndereyim. Fakirhaneye buyurun. Selâmlıkta oda, hizmetinize adamlar tahsis edeyim. Nâçiz

kütüphanem emrinize âmâde olsun. Münasip göreceğiniz ulema ve fuzulâyı ve teşne-i mülakatınız olan ehil kimseleri davet edip onlarla muhabbet edelim. Sizden tenevvür etsinler, diyor, fakat her defasın­ da, Fazlullah Efendi, Paşaya: — İnşallah! Maşallah! larla avutuyor, yahut da, köşesinde otur­ mayı tercih eylediğini münasip bir lisanla anlatıyordu.

Bir gün... Bir yaz günü Paşa Topkapı’ya gitmiş, her zamanki gibi efendi hazretlerinin sohbet şerefiyle uzun müddet müşerref olmuş, caizesini yerine bırakmış, ayrılmağa hazırlanırken aynı bahsi tazele­ mişti: — Ne olur, efendimiz? Mevsim yaz, kulunuz yalıdayım. Bahçe, koruluk geniş. Deniz, derya önümüzde, pencerenin yanında oturdu­ nuz mu, püfür püfür, hem tebdili hava eder, hem birazcık insan içe­ risine girer, ferahlarsınız.

Birden, Fazlullah Efendi irkildi. Gazaplı bakışlarını Paşaya dlktf.

Sert bir ifadeyle: — Olmaz! dedi, ben bundan böyle insan içine girmemi — Amma, niçin efendimiz?

— Tersime danıştım... «Girme!» dedi; ondan!

Mücessem-i nezaket olan sadrâzam, efendinin kullandığı daha da kaba tâbirden yerlerin dibine geçti. Yüzü kızardı, şakakları terledi.

Ne diyeceğini bilemiyerek donakaldı.

Fazlullah Efendi, Paşanın sıkıldığını, hem de meraka düştüğünü farkettl. Sözünü açıkladı: — Evet! Tersim bana dedi ki: «Ben aslımda mübarek bir buğday başağıydım. Biçildim, dövüldüm, değirmene gittim, övütüldüm, un ol­ dum. Sonra ekmek, nimet oldum... Mukaddes bir mahiyet aldım. En sonra insan içine girdim... Bak, ne hale geldim!»

Ali Paşa başını önüne eğdi... Fazlullah Efendiden en büyük dersi o gün almıştı. Bir daha ısrar etmedi.

DELİLER, AKILLILAR

Rivayet ederler ki, bir gün bir aslanla bir avcı ahbap olmuşlar.

Avcı bir eski kişizade imiş. Aslanı şatosuna davet etmiş.

Avladığı hayvanların başlarını ve postlarını —Nezaket icabı— gös:ermemiş ama şatonun büyük merdivenini çıkarken sahanlığın üstüne asılmış bir tabloyu göstererek: — Ne güzel değil mi? diye sormuş.

Tabloda bir avcı vurduğu aslanın başına ayağını vurarak zaferini ilân ediyormuş. Aslaîı gülümsemiş: — Güzel, ama biz yapsak bu tabloyu başka türlü yapardık, cevabı­ nı vermiş.

Rivayet ederler ki, insanlar, akıllılar ve deliler olarak ikiye ayrılmış­ tır ve dünyayı akıllılar idare eder. Bunun yegâne delili akıllı geçinen kimselerin kendilerine akıllı ve kendileri gibi düşünmeyenlere deli demekte oluşlarıdır.

Avcının aslana sorduğu gibi, çizdiğimiz tablo hakkında bir de biz deli dediklerimizin fikirlerini sorsak acaba ne cevap alırız. Daima hak­ tan hakkaniyetten bahsederiz, tek taraflı işlerden şekvacı oluruz da deliye deli, kendimize de akıllı hükmünü gene kendimiz veririz. Haydi delilerin deliliğine biz karar veriyoruz, bari kendi akıllı oluşumuza başkaları hükmetsin, değil mi?

Mademki deli, akıllı lâfını açtık, gelin şu fıkrayı beraberce oku­ yalım.

Bir heyeti sıhhiye bir tımarhaneyi teftiş ederken, akıllı olduğu halinden belli bir adam dikkatlerini çekmiş. Doktorlardan birisi me­ rakını yenememiş sormuş: — Affedersiniz, burada işiniz ne?

Adamcağız cevap vermiş: — Efendim nasıl anlatayım? Ben yetişmiş kızı olan bir kadınla evlenmiştim. Günün birinde babam, o yetişmiş kızı zevce olarak aldı.

Böylece karım kaynatasının kaynanası oldu. Derken babamın harisi olan üvey kızımın bir oğlu dünyaya geldi. Babamın oğlu olan bu ço­ cuk benim kardeşimdi. Lâkin gene bu çocuk aynı zamanda karımın torunu olduğu için benim de üvey torunumdu. Böylece ben, bababir kardeşimin üvey dedesi oluyordum. Aradan biraz zaman geçtikten son­ ra karını da bir oğlan çocuğu doğurunca oğlumun anabir kardeşi olan benim üvey annem aynı zamanda onun da büyükannesi oldu. Şimdi ben, büyükannesinin kardeşi olan oğlumun kardeşiyim. Ve bu hesaba

göre, annemin kayınbiraderi, kendi çocuğunun halası olan bir kadının kocası, babasının yeğeni olan bir çocuğun pederiyim. Dahası var.

Ben karımın kardeşi ve bizzat kendimin dedesiyim. İşte efendim, bundan dolayı burada bulunuyorum. Cevabını vermiş.

Ben bu fıkrayı yazdıktan sonra yarım saat odamın kapısını bu­ lamadım.

— 26 Nisan 1951 (Cumhuriyet) —

İBRAHİM ALÂETTIN GÖVSA ( 1889 - 1949 )

İlk ö ğ re n im in i İs ta n b u l’da o rta ö ğ re n im in i T ra b zo n ’d a v e İs­ ta n b u l’da V efa Id a d îsi’n d e (lise) y a p tı. H u k u k O k u lu n u b itird i (1910). D ev letçe g ö n d erild iğ i İsv iç re ’de p sikoloji v e pedag o ji öğ­ re n im in d e n (1913-1916) dönüşü n d e, on y ıl Y ü k sek Ö ğ retm en O k u lu ’n d a ç a lış tık ta n so n ra o k u l m ü d ü rlü k le rin d e , eğ itim m ü fe t­ tişlik le rin d e b u lu n d u . Sivas, so n ra Sinop m illetv ek ili oldu (19271935). D aha so n ra E ğ itim B a k an lığ ı B a şm ü fe ttişi oldu. 1936’da İsta n b u l m illetv ek ili seçildi. S on y ılla rın ı İn ö n ü A nsiklo p ed isi (S o n ra d a n adı T ü rk A n sik lo p ed isi o ld u ) ç a lışm a la rıy la geçirdi.

29 E kin. 1949’da A n k a ra ’da öldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

İSMAİL HAB1B SEVÜK YAZIYOR: K im i d e ğ e rle r v a rd ır, hiç id d ialı d eğ ild irler. İb ra h im A lâe ttin B ey d e şa irlik v e sa n a tç ılık id d ia sın d a b u lu n m a d ı, am a şiir ve sa n a tı k e n d in e m eslek y a p a n b irço k boş id d ia la rd a n d ah a y a ra rlı v e tem iz e s e rle r y a ra ttı.

Y U SU F ZİYA ORTAÇ YAZIYIOR: İb ra h im A lâ e ttin G övsa’n m m iz ah ın d a d a b ir id d iası yoktu ı. Ş iir, h ik â y e, oyun, b ilim sel eserler, ta rih , m a k ale , b io g rafi vc an sik lo p edi gibi geniş çalışm a a la n ı içinde m izah a d a y e r v e rm iştir. M izah y a z ıla rın d a K ıv ılc ım ta k m a a d ım k u lla n m ıştır.

M izah h ik â y e le rin in çoğu fan tezi, k im ile ri de geniş a n la m d a in.-'■nnlık k u s u rla rın a y erg id ir.

— «Mizah H ikâyeleri A ntolojisi» cilt I, A kbaba yayınları, 1955 —

B E H Ç E T N E C A T ÎG ÎL Y A ZIY O R: A ru z la ilk şiirle rin i 1908’d en so n ra S e rv e t-i F ü n u n d e rg i­ sin d e y ay ım la d ı; M illî E d eb iy at ak ım ın ı b e n im se d ik te n so n ra v atan , m ille t k o n u la rın d a şiirle r y azdı (Y eni M ecm ua, 1917-1918).

E d eb iy atm ızd a ço cu k lar için şiir ç ığ rın m da ö n cü lü ğ ü n ü y ap tı.

— « E d ebiyatım ızda İsim le r S özlüğü»ndcn — R A U F M U TLU A Y Y A ZIY O R: E d e b iy a tta b ü y ü k idd iası olm adığı, ç a tışm a la ra v e cep h eleş­ m e le re k a tılm a d ığ ı h a ld e sa n atç ılık o n u ru n u da k o ru m a y ı b il­ m iş, b ü y ü k ça lışk an lığ ıy la da son d önem in g ü v e n ilir an sik lo p e­ d ic ile rin d e n b iri o lm u ştu r. G ençliğ in d e alıştığ ı aru z, sonu n a k a ­ d a r vazgeçem eyeceği b ir şiir a ra c ıd ır o n u n için. ( ........ ) T ev fik F ik r e t’in Ş e rm in ’in d e n önce çocuk şiirle ri de y a z a ra k sa n a tın ı eğ i­ tim d e k u lla n m a k istey e n ilk kişi İb ra h im A lâ e ttin ’dir. ( ............ ) E d e b iy a tç ıla rın h an g i k o şu lla r için d e d e ste k le n d ik ­ le rin i, y a z a rlık la rın a h an g i geçim o la n a k la rı için d e dev am e ttik ­ le rin i, h e rh a ld e b u y ü zd e n d ö n em leriy le h iç b ir ça tışm ay a g irm e ­ m e k te n e k a d a r d ik k a tli d a v ra n d ık la rın ı g ö rm ek için şu a n ıla ­ r a b ak a lım : (Y usuf Z iya O rtaç, A k b ab a, K asım 1959) «... B irg ü n H alil N ih at, ö lünceye k a d a r d o stu olan İb ra h im A lâ e ttin ’le b a ş la rın a b ir e r m elo n şapka, a rk a la rın a b ir e r siyah, k u y ru k lu elb ise g iy ip A n k a ra ’n ın y o lu n u tu ttu la r .

— N e v a r A n k a ra ’da? d iy e sorduk.

B oztepe (H alil N ih a t) o ince, o alay c ı gülü şü y le, — M ebus olacağız, dedi.

Biz de g üldük. A m a asıl o n la r g ü lm ü şlerd i, ik isi de G azi’y i g ö rm ü şler, k o n u şm u şlard ı. S o n ra m e b u s o ld u la r. H a lil N ih at, se çim lerd en önce b u arz u su n u b ir de m a n zu m e y le b e lirtm işti.

S o n ra k i se çim lerd en b irin d e İb ra h im A lâ e ttin G övsa ad ay gösterilm em işti. B oztepe, G azi’y e y a lv a rd ı: — P aşam , b en M eclis’te y a r a rlı olam ıy o ru m . İb ra h im A lâe ttin ’se h em M eclis’te, hem k o m isy o n lard a çok çalışan, çok h iz­ m et ed en b ir ark a d aşım d ır. B eni affed in iz de onu m eb u s yapınız!

A ta tü rk b u v efa lı dostluğu, A lâ e ttin ’i de te k r a r m e b u s y a ­ p a ra k m ü k â fa tla n d ırd ı.»

— «Çağdaş Türk E d e b iy a tın d a n — Y U SU F ZIY A O RTAÇ Y A ZIY O R : O rta d a b ir y a ra tm a y a n l’sı v a rd ı galiba: B u b ü y ü k b aş b u k ü çü k v ü c u d u n olam azdı. B ü y ü k b a ş dedim , koca k a fa değil!

<............) O rta n ın az a ltın d a b ir şa ird i, o rta n ın çok ü stü n d e b ir y a z a r... ( ............ ) C anlı, h a re k e tli, y o ru lm a z b ir in san d ı. ( ............ ) g en iş k ü ltü rlü , zen g in h afızalı, eşi az b u lu n u r b ir y a ­ za rd ı. ( ............ ) O nun e n sev d iğ i ik i şe y v a rd ı: E vi v e k ita p la rı...

S on y ılla rd a az d in len iy o r, çok çalışıy o r, b ü y ü k T ü rk sözlüğü ve ansik lo p ed isin i h az ırlıy o rd u .

B ir gece ansızın ö lü v erm iş: I s tır a p çe k m e d en v e ıs tıra p çe k ­ tirm e d e n ... E ğ er b a h tiy a r kelim esi ö lü m e y ak ışırsa, b u n a «B ah­ tiy a r b ir ölüm » d iy eb iliriz: Çok sev d iğ i evinde, çok sev d iğ i k i­ ta p la rın ın arasında!

— «Portreler» adlı kitabından —

BORAZAN BEKİR

Merhum Ömer Seyfettin anlatırdı: Üç yüz yirmi üçte Manastır'da zabitim. O zaman fazla talim filân yok. Kışlada iç sıkıntısından bütün gün patlıyorum, iki çift lâkırdı edecek bir adam da bulamazdım. Bereket versin bizim Borazan Be­ kir'e! O ne harikulâde bir sersemdi yarabbi! Bekir'in halinden, söz­ lerinden aldığım zevki dünyada çok az insanda bulmuşumdur. Ben orta kafada insandan, bir çırpıda kesilmiş otlar gibi birbirine ben­ zeyen mahlûklardan pek hoşlanmam. Bence insan ya dâhî doğmuş, yahut dehası tersine dönmüş olmalı ki can sıkmasın! İste Borazan Bekir, ikinci fasileden bir tipti. Hattâ bu harlkulâdeliğl için onu ben onbaşı yaptırdım da kendi mangasından nasıl olup da bir neferin eksik geldiğine bir türlü aklı ermezdi. Noksan olan neferin bizzat kendisi, yâni şimdi onbaşı olan Borazan Bekir olduğunu kabil değil bulamazdı.

Fakat Bekir'in hizmetine, itaatine divecek yoktu. Kunduracı camekânında zabit çizmesi görse derhal selâmı basardı. Bir gün balık alma­ sını söylemiştim. Biçareyi suda boğulurken güç kurtardılar. Meğerse pazarda balık bulamamış, tutmak için nehire atılmış. İnsanın balıktan daha da alık olması güzel bir şeydi. Bekir'in bir tuhaf huyu da boru­ sundan hiç ayrılmamaktı. Sokakta, kışlada, yatakta hep boruyla be­ raber bulunurdu.

Lâkin bir gün beni fena halde kızdırdı. İstanbul'da hatırlı bir zata göndermek üzere bir teneke bal hazırlamıştım. Onu postaya verecek­ ti. Aynı zamanda eski potinlerimi de tamir için kunduracıya bıraka­ caktı. Akşama bir de ne göreyim? Belki tahmin ediyorsunuz: Baiı kunduracıya, potinleri de postahaneye vermiş. O aptal tavrını görünce elimden bir kaza çıkacaktı.

— Sakın Bekir! Bir daha gözüme görünme!

Diye haykırdım. Hakikaten o akşam hiç görünmedi. Onu takip eden günlerde de zuhur etmedi. Tekmil kışlayı ve civarı aradılar.

Herhalde korkusndan değil, çünkü korku bilmezdi, fakat emre itaatten savuşmuş, kimbilir hangi deliğe saklanmıştı.

Manastır'da iken yaz sabahları kışladan erken çıkar; kırda dola­ şır ve çok defa yolumu Tatlıpınar'a kadar uzatırdım. Bu saatlerde süt-

çü Mihal'ın kızı Despina bakraçlarıyla oraya gelirdi, o zaman Üsküp'te bir kadın kuyruklu yıldız gibi ender görülen bir şeydi. Bende de genç­ lik, toyluk var. Yine oraya kadar sürüklendim. Baktım Despina, büyük çınarın dibinde sırıtarak galiba beni bekliyor. Güzel denecek bir şey değildi. Amma körpe, gürbüz, cana yakın bir köylü kızı. O gün şaka­ larımı biraz daha ileriye götürdüm. Daha fazla dost olduk. Beraber biraz dolaşmayı teklif ettim. Nazlanarak kabul etti. İlerdeki samanlığa doğru yaklaşırken epeyce hararetlenmiştik. Ben usulen kendisini çok sevdiğimi söylüyordum. O buna inanmamış görünüyordu. Verdiğim teminatın kuvvetiyle samanlığın kapısından girerken sordu: — Peki, Ömer Bey! Sen benim gibi fakir bir köylü kızın nesini seversin?

O dakikaya kadar bunu ben de düşünmemiştim. Hemen aklıma geldi: Bakraçlarla yürürken dolgun kalçalarının iki tarafa vezin ile rak­ setmesi hoşuma gidiyordu, bunu söyledim.

— Öyle ise, dedi, daha bir defa yürüyeyim de göresin!

Ve bir tarafında saman yığılı geniş çatının altında bakraçlarıyla sallana sallana bir resmi geçit yaptı.

— Ben seni ilk defa talimde kumanda verirken görmüştüm. O halini çok severim! Ne olursun sen de bir kumanda ver de yakından göreyim.

O dakikada mânâsız da olsa kızın İstediğini yapmak lâzımdı.

Zaten bu teklif biraz da gururumu okşadı. Hemen vaziyet aldım. Kılı­ cı çektim, bağırdım: — Hazır o l!... Borazanlarla beraber... M arş!...

Kumandayı henüz ikmal etmemiştim ki saman yığılı köşeden kes­ kin bir boru sesi yükseldi. Kız bakraçları attı, ben kılıcı bıraktım. Sa­ manlıktan dar fırladık.

Arkama döndüğüm zaman baktım ki bizim Borazan Bekir yürüyüş havasıyla ve muntazam adımlarla kışla yolunu tutmuş gidiyordu!

BURH AN FELEK

I889’d a İsta n b u l’da, Ü sk ü d a r’d a doğdu. D ev le t Ş û ra sı (D a­ n ıştay ) ü y e le rin d e n Z iy a e ttin B e y ’in oğlu d u r. İsta n b u l Ü n iv ersi­ te si H u k u k F a k ü lte sin i b itird i. T ic a re t B a k an lığ ı h u k u k d an ış­ m an lığ ı, lise le rd e ö ğ re tm e n lik ve a v u k a tlık y ap tı. G azeteciliğe D o n an m a d e rg isin d e başladı. T a sv ir-i E fk â r g az etesin d e sp o r y az arlığ ı v e foto m u h a b irliğ i y ap tı. V a k it g az etesin d e fık ra y a ­ z a rlığ ın a b aşladı. G a z e te le rd e g ü n lü k fık ra tü r ü n ü n b iz d ek i ilk y az arıd ır. S o n ra M illet, Y eni Ses, M illiyet, T a n g az etele rin d e çalıştı. D a h a sonra, 29 y ıl fık ra yazd ığ ı C u m h u riy e t gazetesin d en a y rıla ra k M illiyet gazetesin e geçti. Y ılla rd a n b e ri G azeteciler C e­ m iy e ti B a şk an lığ ı y a p m a k ta d ır. «V atandaş A h m et E fendi» ad lı b ir m izah h ik â y e le ri k ita b ıy la , an ı v e gezi k ita p la rı, İta ly a n m i­ za h y a z a rı G u aresc h i’d en çev irisi v a rd ır. M izah h ik â y e le rin d e k en d in e özgü tip le r y a ra tm ış, k o n u la rın ı b u tip le r ü ze rin e k u r ­ m u ştu r.

KEMAL SALİH SEL YAZIYOR: ( ............) F e le k ’in k ita b ıy la , y o rg u n g ü n le rim d e d in le n d iğ i­ m i, h a tta n eşelendiğim i söylem eliyim . K ita p tem iz İsta n b u l T ü rk çesiyle y az ılm ıştır; k o n u şm a la rd a sıra s ın a gö re y aşlı İsta n b u l h a n ım ın ın k u lla n d ığ ı k e lim e le rd e n k ü lh a n b e y ağzına k a d a r h e r çeşit söze, h ele d eğişik d in ve m illiy e tte k i şe h irlile rim iz in ağız d eğ işik lik lerin e özellik le d ik k a t ed ilm iştir; b u ö z e llik le r esere a y rı b ir d eğ e r v erm iş v e h a tta g ü ze llik k a tm ıştır.

— «Mizah H ikâyeleri A ntolojisi, A kbaba yayın ı, 1955»den — R A U F MUTLUAY YAZIYOR: G ü n d elik gözlem leri, y a k ışık lı m izah ça ğ rışım ları, küçük eleştiriler, k a m u o y u n u n o r ta k d u y g u la rın ı y a n s ıta n d ile k le rle b u sak ın casız y a z ıla r ü reticisi; çeşitli re sm î g ö re v le rd e n so n ra b u y ola em ek v erm iş, b a şa rısı ve geçim i o ra n ın d a u z u n s ü re li g e­ ç e rlik k azan m ıştır. G azetecilik, o işe a d a n m a y ı v e b o y n u eğ ik ça lışm ala rı g e re k tirir. ( ............ ) H a lk m iz ah ö lç ü lerin i za m a n ın siy a sal d ü zey in e u y a r la y a r a k k u lla n m a k ta u sta lığ a em ek h a r ­ ca y an b u d ik k a t, g erç ek gazete y a z a rlığ ın ın za m a n ın ı g e c ik tir­ m eye y a ra m ış tır d iy e n le r h a k lıd ır.

—< «Çağdaş Türk E d eb iy a tın d a n —

ÖRNEK:

BİR ANKET Bilmem bilir misiniz? İki türlü gazeteci vardır: Birisi kendi ya­ zısını kendisi yazar, öteki kendi yazısını başkasına yazdırır. Daha doğrusu başkasının yazısını kendine mal eder. Bunlardan birincisi ben­ deniz gibi olanlardır.

Merhuma ait bir fıkrayı hatırlamama ve size hatırlatmama mü­ saadenizi diledikten sonra bir çırpıda nakledivereyim...

Bir gün Hoca merhumun karısı, —kimbilir ne sebeple— dağda odun keserken kocasının —yâni merhum Hocanın— vefat etmiş ol­ duğunu konuya komşuya âh-ü-vâh ederek anlatırken birisi sormuş: — A kardeş! Merhumun dağda öldüğünü kim haber verdi?

— Ayol zavallı Hocanın kimi var ki?... Kendi ölmüş, kendi geldi haber verdi! cevabını almış.

Bizim de kimimiz var kİ? Kendi yazımızı kendimiz yazarız. Ama ikinci sınıftan olan açık gözler şuna buna başvurup anket yaparlar.

Yâni herhangi bir mesele hakkında gelip fikrinizi sorar ve yazarlar.

Bu yazının mesuliyeti fikir sahibinin, ücreti anketi yapanındır! Tıflı Haşan Efendi merhumun rüyası gibi...

Bilmiyor musunuz? Onu da anlatayım... Zaten ömrümüz anlat­ makla geçiyor ve geçecek de... Lâf anlayan beri gelsin!

Tıflı Haşan Efendi merhum: — Bu rüya çok acaip bir şeydir. Ben ne zaman rüyada iyi bir şey görsem uyandığım zaman bir eseri kalmaz. Meselâ rüyada bir kese altın verirler. Uyanırım avucumda biraz terden başka bir şey bula­ mam. Gelgelelim kazara uykuda abdest bozsam uyandığım zaman ya­ tağımı ıslatmış olduğumu görürüm. Acaipdir efendim, dermiş. Bu bi­ zim anket işi de öyle acaiptir.

Dün sabah yazımı yazmak üzere masamın önünde hazırlanırken kapı çalındı...

— Sizi bir hanım görmek istiyor, dediler.

— Nasıl hanım!...

— Genç bir hanım!

— Allah Allah! Ne münasebet? Al içeri, dedik... Biraz sonra ha­ nımın huzuruna çıkacak kılığa girip yanına gittim. Genç, civelek, şak­ rak bir hanım. Gözlerinin içi gülüyor. Şöyle ihmal edilmiş gibi giydiği tayyörünün sol yakasında boyalı tahtadan sümüklüböcek takılı...

— Affedersiniz... Sizi rahatsız ettim... diye söze başladı... Fazla açılamazdım.

— Estağfurullah! Emriniz nedir? dedim.

Gülümsiyerek devam etti: — Eve gelişim hususî bir rahatsızlığa sebep olmadı ya?

Ne demek istediğini çaktım...

— Hayır, hayır... Maamafih gazetede...

— Biliyorum, lâkin bir gazeteci, bir gazeteciyi gazetecilik için, gazetesinde ziyaret ederse o gazeteci kendi gazetesinin...

— Biraz karıştı... Bu izahlardan beni muaf tutun da mevzua gi­ relim. Çünkü (gülerek) ben de daha yazımı yazmadım...

— Oh ne âlâ! Sabahın ilk kaymağını ben alacağım...

Amma tuhaf görüşüyor yahu?! Ben: — Hıh, diye sıkılgan bir gülme tasarlarken o çantasını açtı. Bir sigara paketi, bir çakmak, bir bloknot, bir de kalem çıkardı. Paketi bana uzattı: — İçmem, teşekkür ederim! dedim.

— Müsaade eder misiniz, diye kendisi bir sigara aldıktan sonra benim kibrit aramama zaman bırakmadan çakmağını çaktı, sigarasını yaktı, içine çekti, dumanı, sivrilttiği dudaklarıyla sağ omuzundan yukarı Üfledikten sonra: — Beyefendi, sizi bir küçük anket için rahatsız ediyorum. Bu anket muayyen bir konuya dair değil... Birbirleriyle hiç münasebeti olmıyan bazı sualler soracağım. Bu, Amerika'da en çok muvaffak ol­ muş bir usuldür. Müsaade eder misiniz?

— Buyurun! Yalnız evvelden söyleylm, siyasî mevzularda konuşmıyalım...

— Hayır efendim! Ben de aynı fikirdeyim. İşte ilk sualim: Ka­ dınlara ne nazarla bakarsınız? Şaşaladım... Gülümsedim... Ne diyeyim?

— Kadınına göre!

— Yok, kaçamaksız cevap veriniz!

— Hemşirem nazarıyla bakarım...

— Hepsine de mi?...

— Tabiî...

— Meselâ evinizdeki hizmetçiye de mi?

— ... Vallahi pek o kadar ileri gider miyim bilmem!

— Kâfi beyefendi! Lütfen cevap veriniz: Ölmeyi mi tercih eder­ siniz, öldürmeyi mi?

— Pek acaip sual... Hiç birini beğenmem!...

— Harbde?...

— Öldürmeyi tabiî!

— Teşekkür ederim... Kadınların sigara içmelerine taraftar mısı­ nız?

— Yalnız güzellerinin... Az miktarda...

— Göz boyaları hakkında bir fikriniz var mı?

— Gazeteciler bu işi biraz anlarlar...

— Yok öyle değil! Hanımlar gözlerine birtakım boyalar sürmek­ tedirler. Mavi, yeşil, siyah, falan... Siz hangi rengi tercih edersiniz?

•— Pek dikkat etmedim ama, yeşil fena değil...

— Sarmısak sever misiniz?

Bayılırım, kokusu olmasa!

— Uykunuz kaçınca ne yaparsınız?...

— Sinirlenirim, okurum... Bazan ilâç alırım ...

— Etin neresini seversiniz?

— Kemiğe yakın olan yerini...

— (Gülümsiyerek) Atom bombası hakkındaki fikriniz?

— Kıyamet alâmeti...

— Aya yol açılsa gider misiniz?

— Tramvayla değilse giderim.

— Tünel işletmek için siz olsanız, ne yaparsınız?

— Pehlivan yakısı yapıştırırım...

— Lâtife ediyorsunuz...

— Cevabımı aynen koymanızı rica ederim.

— Kokulardan hangisini seversiniz?

— Aç karnına kebap kokusunu ...

— Kediyi mi seversiniz, arslanı mı?

— Ben kediyi severim, beni sevip sevmediğini de arslandan so­ run'...

— Milyoner olsanız ne yaparsınız?

— Sizi sekreter alırım ...

— Teşekkür ederim... Son bir sual daha: Tımarhane hakkında bir fikriniz var mı?

— Genişletilmesi mütalâasındayım... Başka...

— Şimdilik bu kadar beyefendi. Çok naziksiniz... Müsaadenizle ..

Ve çıktı gitti...

REŞAT NURÎ GÜNTEK1N ( 1889 - 1956 )

A sk erî h ek im N u ri B ey ’in oğlu d u r. 25 K asım 1889’da, İs­ ta n b u l’da, Ü sk ü d a r’da doğdu. İlk ö ğ re n im in i Ç a n ak k a le İp tid a i m e k teb in d e (İlk o k u lu n d a ) y ap tı. B irb u ç u k y ıl Ç a n ak k a le İd a ­ disinde, so n ra İz m ir’de F ra n sız o k u lu F re re s ’le r o k u lu n d a o k u d u ; bu o k u lu b itirm e d e n y a rışm a sın a v ıy la g ird iğ i İsta n b u l D a rü l­ fü n u n u (ü n iv ersitesi) E d eb iy at F a k ü lte sin i b itird i (1912). B u rs a S u lta n isi (L isesi) o r ta b ö lü m ü n d e F ra n sızc a ö ğ retm en liğ iy le b aş­ ladığı (1913) ö ğ retm en lik y aşam ını, b irço k o k u lla rd a (B u a ra d a Vefa, İsta n b u l, Ç am lıca, K ab a taş, G ala ta saray , E ren k ö y lisele­ rin d e) sü rd ü rd ü . 1922 y ılın d a V ak it g azetesinde te frik a ed ilen Ç alıkuşu ad lı ro m an ıy la ü n kazandı. M izah d e rg ile rin e ve m a g a ­ zin lere y azd ığı h ik â y e le rin d e Y ıldızböceği, A teşböceği ta k m a a d la rın ı k u llan d ı. E ğitim M üfettişi (1931-1938), Ç a n ak k a le M illet­ vek ili (1938-1943) oldu. E ğitim b aşm ü fe ttişliğ in e a ta n d ı v e aynı yıl M em lek et ad lı b ir g azete ç ık a rd ı (1947). P a ris K ü ltü r A teşeliği v e Ö ğrenci M üfettişliğ i g ö rev in d e b u lu n d u . 65 y aşım b u lu n ­ ca d ev let m e m u rlu ğ u n d a n em ek liy e a y rıld ı (1954). S on ik i y ılı h a sta lık la geçti; ak c iğ e r k a n se ri oldu. S ağ ıtım için g ittiğ i L o n d ra ’­ da, 6 A ra lık 1956’d a öldü. İs ta n b u l’da, K a ra c a a h m e t m e zarlığ ın a göm üldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR R A UF M UTLUAY YAZIYOR: (...) «... R om ancı, in sa n ın iç y ü zü n ü görm eye, h a y a tın iç y ü ­ zünü an lam a y a m e c b u rd u r...» d iy e n G ü n tek in , «tem iz ve m u saf­ fa (ta sfiy e edilm iş, a rıtılm ış) b ir in sa n lığ ın peşinde» old u ğ u için b ir y e rd e h ep b irey se l k alm ış; to p lu m u m u zu n y aşad ığ ı u y g a rlık dö n em eçlerin i dış g ö rü n tü le riy le a n la tırk e n , o la y la rın se b e p le ri­

ni k işile rin m izaç v e a lışk a n lık la rın a b a ğ la y a ra k zay ıf b ir y o ru m a gitm iştir. Ç alık u şu ilg isin d en b a şla y a n b ir o k u n m a dileğiy le o k u ­ lu n u aşm am ay a çalışm ış, e le ştirile rin zo rlad ığ ı cid d ilik y o lu n a d p k ü lü n ce de siyasal ik tid a rın te p k ile rin i k o lla m ıştır. B u b a k ım ­ dan C u m h u riy e t so n ra sın d a k i su y a sab u n a p e k dok u n m az b ir tu tu m u n ılım lılığını sü rd ü rm e k te b a şk a y a z a r a rk a d a şla rıy la b ir ­ leşir. H er dönem de okunacağı, o k u rla rın ın b elli y aş k esim le rin in ilk ilg ilerin i d oyuracağı, s o n ra o o k u r la r ta ra fın d a n b ırak ılac ağ ı ta h m in ed ilebilir. E ğitim e elv erişli m e tin le riy le ok u l k ita p la rın a h e r zam an k o n u k olacağı için ad ı d a kolay ca u n u tu lm a y a c a k tır h erh a ld e. Bize k a la n y aln ızca b irk a ç ese rid ir: H erşey e k a rş ın Ç a lı­ kuşu, Y a p ra k D öküm ü, K ızılcık D a lla n , b ira z da G ök y ü zü ... (...) B u ara d a, ed e b iy a tı, to p lu m u n b ü tü n so ru n la rın d a n u za k ta , y aln ızc a b ir av u n tu , eğ len ti sa y an tu tu m la rın yoğ u n lu ğ u d ik k a ti çeker. K işisel ç ık a rla rıy la k o rk u la rın a y e te n e k le rin i fe ­ d a ed en B ab ıâli g azeteciliğinin esk i k alem leri; b ir b ir ö d en erek , m izah y o lu y la ö zgür b ıra k ılıp b a ş k a a la n la rd a s u s tu ru la ra k si­ y asal ç e v re le rin y a k ın m a çevrilmiştir. B öylece 1923 so n rasın d ak i b ü y ü k b o şlu k o rta y a ç ık a r (E lb e tte b irk a ç ü lk ü c ü sa n atç ın ın u ğ ra şı d ışın d a ...). B azı p a rç a la rı o k u l k ita p la rın a bile girm iş olan M eh m etçik ro m an ın d an , R e şat N u ri G ü n te k in ’in sa k ın ıp k o rk tu ğ u n u ; F evzi Ç ak m a k z ih n iy e tin d e k i o rd u b ü y ü k le rin in k u ts a lla rı çiğnem e su çlam asıy la k en d isin i ü rk ü tm ü ş olabileceğini h a tırla y a b iliriz .

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» adlı kitabından — Y U SU F ZİYA ORTAÇ YAZIYOR: E ski Z ey nep K âm il H an ım k onağındayız. D a rü lfü n u n u n E d e ­ b iy a t F ak ü lte sin d e . ( ...) H ik m e t-i b ed a y i m u a llim i (e ste tik öğ­ re tm e n i) H am d u llah S u p h i B ey, k en d isin i so lu k alm ad a n d in ­ ley en sın ıfın k arşısın d a, ö ğ ren c ilerin d e n b irin i ay a ğ a k ald ırm ış, k o n u şu y o rd u : — «Size h a b e r v eriy o ru m : D oğduğunuz gün, ta lih in eli, b e ­ şiğinizin ü stü n e b ir yıldız asm ıştır. Y azınızın gö zlerim in ö n ü n e se rd iğ i m a n z a ra d a n e k a d a r feyiz v a r. E ğ er isterseniz, e ğ e r h il­ k a tin size cö m ertçe v erd iğ i d eğ e re s ırt çevirm ezseniz, in an ım z, ün ü n ü z b irg ü n m e m le k e t s ın ırla rın ı d a aşacak, dış d ü n y a d a t a ­ nınacaksınız!»

H am d u llah S u p h i T a n rıö v e r’in h ey e ca n la ö v d ü ğ ü b u d erisi kem iğ in e yap ışık, çelim siz, b u h a re k e tli genç, R e şat N u ri idi. ( ...) R e şat N u ri, bize b ir değil, ik i değil, üç, d ö rt, beş k a le ­

m in v ere ceğ in i te k b aşm a v erd i. A m a biz o ç a p ta b ir A v ru p a lı y a z a ra v e rile n h u z u ru n beşte b irin i ona veıem edik.

B u e llia ltı k ilo lu k dev adam bu k a d a r eseri ne zam an y azd ı? Size cev ab ın ı y ü zü m k ız a ra ra k v ere y im : H ep, biz güzel b ir y em ek te n , ta tlı b ir sa rh o şlu k ta n , b ir sinem a, b ir tiy a tro , bir balo d ö n ü şü n d e n so n ra m ışıl m ışıl u y u rk e n ...

R e şat N u ri’n in k en d i b o y u n u çok aşan e se rle ri b u k a d a r da değ ild ir. G ü n lü k g azete sa y fa ların d a , çeşitli d erg ilerd e, eski A kb a b a ’la rd a u n u tu lm u ş, k im b ilir kaç yüz yazısı var.

B ir a ra lık , M a h m u t-Y e sa ri, İb n ü rre fik A h m et N u ri v e R es­ sam M ü n if F e h im ’le b irlik te b ir de m izah dergisi ç ık ard ı: K ele­ bek . .. ( ...) S ık sık gelir, m asam ın ü stü n e çıkar, o tu ru rd u . B a k ard ım , sig a ra sı g ittik ç e u falıy o r, u cu n d a k i k ü l g ittik ç e b ü y ü y o r. D erk en k o rk tu ğ u m o lur, esm er b ir toz s ü tu n u d u d ağ ın d an kop ar, y a k a ­ sın d a n y u v a rla n a ra k , m a sam ın ü stü n e d üşerdi. T itiz o ld u ğ u m u b ilird i benim . A m a, — D u r R eşat, ta b la y a sü p ü relim , dem ey e kalm az, ce k etin in kolu y la, h em de b ü sb ü tü n sıv a ş tıra ra k siler, h em k e n d i esv a­ bını, h em m asay ı b e rb a t ederdi.

E v len d iğ i g ü n ü h a tırlıy o ru m : A k b a b a ’y a haıneıı k afe s için d e u fac ık b ir k uş çizdirm iştim . B u ince gagalı, a lt d u d ağ ı sa rk ık k u şu n b aşı R eşat N u ri’ydi. A ltın a ik i k elim e yazd ık : «Ç alışkuşu kafeste!».

T atlı, u y sa l b ir m izacı v a rd ı. Ç oğum uzu k ız d ıra n o la y la r onu g ü ld ü rü rd ü . ( ...) R eşat, y aln ız e s e rle rin in ikinci, ü çü n cü b asım ın ı g ö r­ m üş b ü y ü k b ir rom ancı, b ir h ik â y e u sta sı değil, ince b ir m izah y az arıy d ı da. A k b a b a ’d a çok em eği v a rd ır: H em asıl im zası, h em A ğustos Böceği, A teşböceği im zasıy la çeşitli k o n u la r ü stü n e h ü ­ n e rle k a le m o y n atm ıştır. B u n la rın a ra sın d a B a lta ad lı b ü y ü k h ik ây esi, b en ce o n u n e n b a ş a rılı e s e rle rin d e n b irid ir. ) E ğ itim v e p o litik a a rk a d a şı C ev at D ursu n o ğ lu , onu an ­ la tan özlü b ir yazısında: «C epheye g id e n h e r su b a y ın m a n e v ra sa n d ığ ın d a b ir Ç a lık u şu v ardı» diyor.

D u d ak ta n K alb e y azarı, y ılla rc a sonra, sa n a tın d a b ir d ö n e­ m ece g elm işti: K a lp te n k a fa y a ... B u y e n i çığır, o n a eskisi k a d a r o k u r k az an d ırm a y ac ak tı. A m a ed e b iy a t ta rih in d e k i y e ri esk isin ­ d en b ü y ü k , esk isin d en ü s tü n o la ca k tı elbet.

B u d ö n ü m noktası, ey v aaah , m e ğ e r b ir ölü m v ira jıy m ış!...

B u b ir y e rd e d u ram a y an , şim d i b ir k o ltu k ta n b ir sand aly ey e, şim di b ir sa n d aly e d en b ir m a sa ü stü n e sıç ra y an , canlı, çevik ad a m ın an sızın o ıslak, o k a ra n lık , o sonsuz ç u k u ra y u v a rla n a ­ cağı hiç ak la gelm ezdi.

— «Portreler» ad lı kitabından — Y U SU F ZIYA ORTAÇ YAZIYOR: H erg ü n b ir d â v e t b ek liy o r, b ir te k lif u m u y o rd u m P a r ti G a ­ zetesi için ... B u ben im h ak k ım d ı. D enenm iş adam dım . B ir ö m ü r boy u k alem im le yaşam ış a d a m d ım B izim Y okuş’ta ... G azete ned 'r bilird im . D izgi n ed ir, b ask ı n e d ir bilird im .

Hiç ses y o k ...

B irg ü n çık ac ak g az eten in a d ın ı ( ...) d u y d u m : M e m lek et...

A k şam ü stü de, g azeteyi ç ık a ra c a k la rın adını, sa n k i b a tır a ­ c a k la rın ad ın ı h a b e r v e r ir g ibi F a lih R ıfk ı A ta y h a b e r v erd i: R eşat N u ri G ü n te k in ile F e rid u n O sm an M enteşeoğlu... İkisi de seçim lerd e liste dışı k alm ış ik i H a lk P a rtiliy d i. İk isin e de şaşak alm ıştım : R eşat N uri, se v ilen b ir rom ancı, ü n lü b ir piyes y a z a ­ rıyd ı. H içb ir ilgisi y o k tu g az etec ilik le ... İk tid a r sözcülüğü gibi o ld u k ç a sevim siz b ir işi n asıl b a ş a ra b ilird i b u sevim li adam ? (...) M em leket ç ık tı v e h iç b ir sayısı, h iç b ir b a şa rı g ö sterm eJcn , s ü rü n e sü rü n e b a ttı gitti!

— «Bizim Yokuş» adlı kitabından — CEVDET KUDRET YAZIYOR: R o m a n la rın ın b aşlıca ö ze llik lerin d e n b iri de, k işile rin in çoğ u zam an te k y ö n lü o lu şlarıd ır. Y azarın , in sa n y a ra tılış ın a u z a k ­ ta n b ak m ay ışın m —y a d a b a k m a k istem ey işin in — sonucu o la­ ra k , e s e rle rin d e «iyilik» ile «kötülük» çoğuzam an ay n ı k işid e birleşm ez. B u n la r a y rı a y rı k işile rd e tem sil edilir. Y ü re ğ i d e­ r in b ir acım a ve in sa n sevgisi ile ç a rp a n y azar, k işile rin e g e n e l­ lik le kıy am az; o kadar ki, kötüleri b ile b ü sb ü tü n h a rc a m a y o lu n a p ek gitm ez. R ealist b ir y a z a r için sa k ın calı sa y ıla b ilec ek b ir tu ­ tu m d a n ay rıld ığ ı, y a n i k işilerin i gözden ç ık a ra b ild iğ i zam an (Y a p ra k D öküm ü, T a n rı M isafiri) s a n a t a la m n d a ü stü n b a ş a rıy a ulaşm ıştır.

— «Türk Edebiyatında H ikâye v e Roman» adlı k ita b ın d a n __ AHMET HAMDI TA N PIN AR YAZIYOR: ( ...) R e şat N u ri’n in b ü y ü k n ite lik le rin d e n b iri de m ü sa m a ­ hay d ı. E se rin in z a a fla rım b ile b u m ü sa m a h ay a b a ğ la m a k m ü m ­ k ü n d ü r.

( ...) H e r ü n lü y a z a rın çe v resin d e k u ru la n v e ça rçab u k ifad e ed ilm esin i isted iğ i için ilk ele g eçirdiği şe y leri k u lla n a n sevgi hav ası, bu d u ru m la rd a ta b ii olan peşin h ü k ü m le r, h ep Ç a lık u şu ’nu sö m ü rd ü le r. R e şa t’a h e r za m a n dost o la n k a r ik a tü r b ile o n u b aza n b u ro m a n ın ad ın ı k elim e a n la m ıy la a la ra k Ç alık u şu (...) o la ra k ta sarla d ı. ( ...) g e rç e k te n m o ra list doğm ak ve in sa n la ra , in sa n y a ra ­ d ılışın a d ışa rd a n , b elk i de g erçek b ir g ü n ah d u y g u su n u n a ra sın ­ d a n b a k m a k g ere k ird i. O ysa o tem iz ve arın m ış b ir insan lığ ın a rd ın d a y d ı. V e iy i ile k ö tü n ü n ille d e a y rı s a fla rd a ça rp ışm a­ sını istiy o rd u .

— «Edebiyat Ü zerine M akaleler» adlı kitabından —

ÖRNEKLER:

BİR GÜMRÜK KAÇAKÇILIĞI İki sene evvel bir iş için Fransa'ya giden bir arkadaş anlattı: Eşya olarak bir bavulum vardı. Bir de ahbaplardan birinin Mar­ silya’daki bir dostuna gönderdiği bir Acem halısı. Ben ne bileyim?

Meğer Fransa’ya halı ithali şiddetle yasakmış.

Gümrük memurları yakama yapıştılar. Şaşırdım. Kendi malım olsa, halıyı bırakacağım... Fakat ne yaparsın ki, emanet... Bilmem nereden kulağımda kalm ıştı?... Besbelli Müslüman tebaası çok olduğu için, Fransa, ibadette kullanılan eşyadan gümrük resmi almazmış... «Baka­ yım, bir tecrübe edeyim» diye düşündüm... Oldukça iyi konuştuğum Fransızca ile gümrük memuruna dedim ki: — Ben, belli başlı bir adamım. Gördüğünüz halının ismi «Seccade» dir. Biz Müslümanlar«Namaz» ismindeki ibadetimizi onun üzerinde icra ederiz... Ben, çok sofu bir insan olduğum için ibadete yarıyan eşyamı daima beraber taşırım.

Gümrük memuru civanmert insaflı bir adama benziyordu... Bir müddet burnunu kaşıyarak, düşündü. «Seccade» ve «namaz» kelime­ lerini bana tekrar ettirerek bir kâğıda yazdı. Sonra telefonu açarak konuşmağa başladı: — Mösyö Artin Sezgiryan... Siz misiniz? Siz İstanbullusunuz, Türkleri ve Türkçeyi iyi bilirsiniz. «Seccade» ne demek olduğunu söy­ ler misiniz?... Seccade... Evet seccade... M ersi... «Namaz» ne de­ mek?... Müslümanların ibadeti öyle mi? Alâ, sizden bir hizmet rica edeceğim... Lütfen beş dakika için beni görmeğe gelir misiniz? An­ cak sizin halledeceğiniz bir mesele var da...

Memur, telefonu bıraktıktan sonra bana izahat verdi.

— Bu halı, hakikaten «Seccade» denen ibadet eşyası mıdır? Bunu tahkik etmek için, birkaç sene evvel İstanbul'dan Marsilya'ya gelmiş bir Ermeni dostu, çağırdım. Beni tabii mazur görürsünüz, vazife...

Biraz çarpıldım. Fakat renk vermedim: — Tabii, vazife her şeyden üstün... İstediğiniz şekilde tahkikat yapabilirsiniz, dedim. Üç, beş dakika sonra Mösyö Artin Sergizyan, gümrüğe geldi.

Gayet tipik bir İstanbul Ermenlsl. Ermeni vatandaşlarımız memleke­ timizde çok kere bizden bizar görünürler. Fakat ecnebi toprağında rasgeldikleri zaman nedense bize karşı bir yakınlık hissederler.

Sergizyan Efendi, bana bir dost ve hemşehri selâmı verdi. Derhal anladım ki, bu işte bana halisane tarafgirlik edecektir.

Gümrük memuru, halıyı yere yaydı. Aksi gibi gayet biçimsiz da bir şey... Eni herhalde bir metre yok... Boyu buna mukabil iki buçuk, üç metre...

— Müslümanların «Namaz» ibaretini üstünde icra ettikleri «Sec­ cade» bu mudur?

Ermeni, hiç tereddütsüz tasdik etti: — Ta kendisi.

— İyi ama bu, ibadet için fazla uzun bir şey değil mi?...

Sual, gayet yerinde idi. Ben önüme baktım. Fakat Artin Efendi derhal büyük bir safvetle cevap verdi: — Hayır... Değildir. Namaz ibadeti için ancak kâfidir.

Mamafih, gümrük memuru hâlâ tereddüt ediyor, düşünüyordu: — Son bir rica, dedi. Efendiden «Namaz» ibadetini bir kere bu­ rada gözümün önünde icra etmesini rica edeceğim. Ta ki bu hususta tam bir kanaat edinmiş olayım.

Artin Efendi ile birbirimize baktık. O, Türkçe olarak: — Başka yol yok... Çaresiz bir namaz kılacaksınız, dedi. İşe daha ciddi bir renk vermek için potinlerimi çıkardım. Pence­ reden güneşe bakarak kıbleyi tayin ettitken sonra ellerimi kulaklarıma kaldırdım, «Allahu Ekber» deyip namaza durdum. Gümrük memurunun gözünü boyamak için bir şeyler okumak lâzım geliyordu. Fakat aksi gibi namaz dualarından hiç biri aklımda kalmamıştı. Naçar, Muallim Naci merhumun çocukluğumda ezberlediğim: • Bilsem şu kuzu neden gam almış? Her nalesi kalbe dağzindirl...» Şiirini makamla okudum... Sonra Rükûa, nihayet secdeye vardım.

Fakat başımı bir türlü yerden kaldıramıyorum.

Secdenin usulden fazla sürdüğünü gören Artin Efendi, Türkçe rTarhk «Yeter... Kalk!» dedi.

Ben, bu defa yine Naci'nin kuzusunu okuduğum makam ile: — Nasıl kalkayım!... Herif: «Seccadede daha iki arşınlık yer kaldı... Bu fazlalığın hikmeti nedir?» diye sorarsa ne cevap vereyim?... dedim.

Artin Efendi biraz düşündü, sonra yavaşça: — Bi takla at...» dedi.

Bu söz, bana bir vahy-i İlâhî gibi tesir etti, başım hâlâ secdede olduğu halde yavaş yavaş, arka ayaklarım üzerinde kalkındım ve yük­ sek sesle: «Amin» diye bağırarak bir taklak attım.» Ayaklarım ha­ lının ucuna değmiş, hesap tamam olmuştu... Biraz, sonra kolumda emanet halı ile gümrük kapısından çıkıyordum.

BİR SAHTEKÂRLIK DÂVASI

Mısırlı Fehmi Paşa misafirlerine yeni satın aldığı bazı kıymetli eşyayı gösteriyordu. Amerikan bir yazıhane önünde durarak: — Görünüşte ehemmiyetsiz bir şey, dedi, fakat bence fevkalâde büyük bir kıymeti vardır... Biraz evvel gösterdiğim antikalar bunun yanında çanak çömlek gibi kalır... Bu yazıhane üstünde yalnız Türklerin değil, bütün dünyanın en güzel bir eseri vücude geldi.

Misafirler hayret ve merakla Paşanın yüzüne bakıyorlardı. Onun istediği de zaten buydu. Memnun bir tebessümle devam etti: — Geçenlerde vefat eden Yusuf Ali'nin yazıhanesi... Bu büyük şair «Yıldızlara Karşı» ismindeki ölmez eserini bu yazıhane üstünde yazdı... Onun vârislerinin birinden üç yüz liraya aldım... Adamcağız onun kıymetini takdir edecek seviyede olsaydı benden on misli para alabilirdi.

Misafirler arasında Hayri Bey isminde bir doktor vardı. Yazıha­ neyi dikkatle gözden geçiriyor, bir şey söylemek ister gibi yutkunu­ yor, tereddüt ediyordu. Nihayet dayanamadı: — Paşa, zannederim ki yanılıyorsunuz... Çünkü zavallı Yusuf Ali'­ nin «Yıldızlara Karşı»yı yazdığı masa bizim fakirhanede bulunuyor.

Onu üç ay evvel Bitpazarı'ndan aldım...

— Siz bir sahtekârlığa kurban olmuşsunuz. Adi bir masayı size Yusuf Ali'nin masası diye kimbilir kaç liraya satmışlar.

Doktor Hayri başka türlü düşünüyordu. Asıl aldanan Mısırlı zengin Paşaydı. Münakaşa büyümek istidadını gösteriyordu. Tekaüt olduktan sonra yegâne İşi baştan sona , kadar bütün gündelik gazeteleri oku­ maktan ibaret olan bir eski sefir söze karıştı: — Müsaade buyurunuz da bendeniz de bir şey arzedeceğlm.

Geçenlerde bir gazetede Yusuf A li’ye ait bir masanın ihtiyar bir Er­ meni dudusunun terekesinde satıldığını yazıyor, hattâ şairin «Yıldız­ lara Karşı »sim bu masa üstünde yazdığını tasrih ediyordu.

Fehmi Paşa ile Hayri arasındaki münakaşa durdu. Bu işte bir sah­ tekarlık olduğu anlaşılıyordu.

Herhalde umumî efkârın şairin ölümüne gösterdiği alâkadan isti­ fade etmek istiyen, öteden beri topladığı çarık çürük eşyayı Yusuf A li’nin yazıhanesi diye tutturabildiğine satan bir dolandırıcı kumpan­ yası vardı. Mesele mühimdi. Ertesi günü gazetelere düştü. Ve üç gün İçinde «Yıldızlara Karşı»nın yazıldığı masayı satın alanların adedi sekize çıktı. Bir hafta sonra sahte yazıhaneleri satan dolandırıcılar arasında bir dâva başlıyordu.

Mısırlı Fehmi Paşaya Amerikan yazıhaneyi satan maznun kendini şöyle müdafaa etti: — Şairin biraderzadesiyim. Öteki masaların sahte olduğu muhak­ kaktır. Fakat benimkinin amcama alt olduğunu ispat için şahitlerim ve vesikalarım vardır. Masanın nereden geldiğini söyliyeyim. Zavallı aır.cam bir gazetede musahhihti. Gece yarısına kadar isli bir petrol lâmbasının ışığında provalarını tashih ederdi. Boş vakitlerinde bu masanın kenarında ekmek peynirden ibaret olan akşam yemeğini yer ve «Yıldızlara Karşı»nm unutulmaz mısralarını yazardı. Sonra ölece­ ğine yakın eline beş on para geçtiğini biliyorsunuz... ilk işi o gazete idarehanesinden bu yazıhaneyi satın almak oldu. Merhum derdi ki: • Hayatımın en acı ve tatlı saatleri bunun başında geçti, eserimin en güzel parçalarını onun kenarında yazdım. Annemin uzak bir vilâyette fakir ve kimsesiz öldüğünü söyliyen telgrafı onun başında aldım.

Makine bekliyordu. Tashihleri yetiştirmek lâzımdı. Hem tertip yanlış­ larını düzeltiyor, hem ağlıyordum. Gözyaşlarını onun kenarına düştü.

Sonra onlara daha başka yaşlar da karıştı. İdare memurundan para alamadığım İçin aç kaldığım bir gece ihtiyar bir mürettibln ikram et­ tiği ekmek parçasını yerken döktüğüm isyan gözyaşları...

Evet, bu masanın, zavallı amcam nazarında çok kıymeti vardı.

Biraderzadenin doğru söylediği muhakkaktı. Binaenaleyh' beraet etti. İkinci maznun kalablık ağızlı bir koltukçuydu. Doktorun kırık masa­ sını satan bu adamdı. Elleriyle, ayaklarıyla türlü hareketler yaparak bağırıp çırpınıyordu: — Hâşâ, sahtekârlığı kabul etmem... Ben namusumla yaşadım...

Bu masa, yıldızlar mı, ne karınağrısıdır o... Merhumun onu yazdığı masadır... Bu efendi Fatih’te bir evde oturuyordu. Kirasını vereme­ d i... Ev sahibi eşyasını zaptetti. Eh, hakkı var... Babasının hayrına bırakacak değil a ...

Eşya da nedir... Bir iki pılı pırtı... Hani söz sili hâşâ huzurdan köpeğin sırtına koysan silker atar... Ev sahibi celallice bir’ adamdı... Kafası kızdı... Merhum efendinin boğazına sa­ rıldı... «Ver paraları... dolandırıcı herif... Beş aydır on para verme­ nin...» diye başladı bağırmağa... Merhum «Etme, eyleme... Bağırma...

Beni rezil rüsvay etme... Nem varsa al sat...» dedi. Ev sahibi de tez elden bana bu masayı satti... İki gün sonra merhum Efendi dükkâ­ nıma geldi... «Yıldızlar diye kitap yazıyordum... Telâş ile masanın gözünde bırakmışım... Onları bana ver...« dedi. Kâğıtları dükkânın bir köşesine atmıştım. Arayıp buluncaya kadar adamın aklı çıkıyordu.

Mahkeme ikinci maznunun da beraetine karar verdi.

Maznunların üçüncüsü bir muharrir. Yusuf A li’nin masası diye

bir kırık dökük daire yazıhanesi satmıştı. Lâkırdıları birbirini tutmu­ yordu; fakat mahkemeye getirdiği şahitlerden biri o masada «Yıldız­ lara Karşı »dan bir kısmının yazıldığını şüphe götürmeyecek surette isbar ediyordu: — Bendeniz Yusuf Ali Beyin beş ay kadar devam ettiği kalemde kâtiptim. Yusuf Bey biraz dalgındı. Kalem muamelâtına pek aklı er­ mezdi. Âmirleri daima ondan şikâyet ederlerdi. Bazan bu yazıhanenin başında ufak ufak kâğıtlara bir şeyler yazardı. O kadar dalardı ki gireni çıkanı gözü görmez, söylenen sözü kulağı işitmezdi Yazdığı şey, «Yıldızlara Karşı» idi... Onu nereden biliyorum... Bir gün kalem müdürü ansızın odaya girmişti. Yusuf Ali'nin gene bir dalgınlık saa­ tiydi. Başının ucuna dikilen müdürü görmüyor, gaipten ses işitiyor gibi o ufacık kâğıtlara beyitler yazıyordu. Müdür elini uzatarak bu kâğıtları aldı: — Bu ne rezalet... Dairede çalışacağınız yerde mani mİ yazıp eğleniyorsunuz, diye bağırdı.

Sonra hiddetle kâğıtları yırtmağa başladı. Yusuf Ali yalvararak el­ lerine sarıldı. Müdür, kâğıtlara bir göz gezdirdi.

— Yıldızlara karşı, yıldızlara karşı... dedi.

Sert, takat baba bir adamdı: — Oğlum, sen alık alık gökyüzünde dolaşacağına biraz yer yüzün­ de gözünü açıp adam olmağa baksan a ... Böyle devam edersen ben seni buradan yıldızlara doğru uçururum, karışmam ha, dedi.

Allah rahmet eylesin. Yusuf Ali söz anlar adam değildi. İki üç ay sonra zavallıyı açığa çıkardılar. Herhalde masanın sahte olmadı­ ğına şahadet ederim.

Dördüncü masayı satan Yusuf Ali'nin eski kayınbiraderiydi: — Merhum çok tatlı ve halûk bir adamdı, dedi, fakat muvaffakiyetsizdi. Neyi tutuyorsa, elinde kalıyordu. Hemşiremi bazan aç bı­ raktığı oluyordu. Kardeşimin haline yüreğim dayanmıyordu. Ayrılarak yanıma gelmesini söyledim... Bir zaman razı olmadı. Fakat sonra açlık ve sefalet canına yetti. Birbirlerini çok sevmelerine rağmen ay­ rıldılar. Bu masa Ali'nin masasıydı... Birkaç parça eşya ile beraber Hemşireme vermitşi. Şair Yusuf A li’ye ait en şüpheli görünen masa k'rık mermerli, yuvarlak bir kahve masasıydı. Onu satan kahveci Acem şöyle söylü­ yordu: — Eskiden müşterimdi. Evinden kovdular. Yersiz yurtsuz kaldı; soğuktan hasta düştü. Kahvemin yukarısında kırık iskemleleri filân koyduğum bir oda vardı. Sevabıma oraya aldım, beş on gün hasta yattı, sonra iyileşti. Gidecek yerl^ olmadığı için beş on gün daha kaldı.

Geceleri bu masanın ortasına bir mum diker, yazı yazardı. Üşümemek için eski şeker çuvallarına sarılırdı. «Bey, ne yazıyorsun böyle, bitip tükenmiyor» derdim. Odanın tavanı delik deşikti... Aralıklardan yıl­ dızlar görünüyordu. Kahkaha İle gülerek «Yıldızlara Karşı» yazıyorum, Ali Esgar Ağa...» derdi. «Görüyorum ki yıldızlara karşı yazıyorsun ama yazdığın ne?» derdim. Koca adam çocuk gibi gülerek: — «Hava, derdi, havadan başka değil Ali Esgar Ağa...»

Geriye kalan maznunlar da aşağı yukarı aynı şeyleri söyleyip beraeı ettiler. «Yıldızlara Karşı»nın bir günde ve bir tek masa önünde meydana gelmediği sabit oldu.

OSMAN CEMAL KAYGILI ( 1890 - 1945 )

M eh m et M ustafa a d ın d a b ir m a h a lle b a k k a lın ın oğlu o lan O sm an C em al, 22 E y lü l 1890’da İs ta n b u l’da, E ğ rik a p ı d ışın d a Y en im ah a lle’de doğdu. K ü ç ü k y aşın d ay k e n , b ab a sıy la annesi G ü lfem h a n ım öldü. C ezri K asım P a ş a ilk o k u lu n u b itird ik te n so n ra E ğ rik ap ı M erkez R ü ştiy esi’n d e (o rta o k u lu n d a ), so n ra d a M enşe-i K ü tta b -ı A sk e riy e ’d e (A sk erî K â tip Y e tiştirm e O k u lu ’nd a) o k u y u p d ah a 16 y a şın d a y k e n E rk â n -ı H a rb iy e -i U m u m iy e D aire sin d e (G enel K u rm a y B a şk an lığ ın d a ) k alem d e k â tip o ldu (1906). 1909 y ılın d a te rf i e d e re k K ıta a t-ı F e n n iy y e (F e n n i b ir­ lik le r) M ü fettişi k a le m in d e çalıştı.

M ah m u t Ş e v k e t P a ş a ’y a y a p ıla n su ik a st d o la y ısıy la d ü ze n ­ len en k u ş k u lu la r listesine, to p la n a n m u h a lifle r a ra sın a o n u n da adı k a tıla ra k , R efi C e v at (U lu n a y ), R efik H al it '.K aray ) gibi y a z a rla rla b irlik te , S in o p ’a sü rg ü n ed ild i (1913). S e fe rb e rlik iJân edilin ce gezici tü m e n le rd e b ir sü re k â tip o la ra k g ö rev aldı. A s­ k e rlik te so n görevi, o zam an M enem en d o la y la rın d a b u lu n ar.

46. T ü m en k âtip liğ iy d i. 1917 y ılın d a h a s ta la n a ra k İs ta n b u l’a g e l­ di. H astalığ ı y ü zü n d en , 28 y aşın d ay k e n , a sk e ri k â tip lik te n , m a­ lû l o la ra k 240 k u ru ş a y lık la em ek liy e a y rıld ı (1918). S u rla r d ı­ ş ın d a k i O ta k ç ıla r M a h allesin d ek i ev in e çekildi. G eçim ini sa ğ la­ m a k için b ir a ra lık in e k besley ip sü tç ü lü k y a p m a k isted iy se de k ısa z a m a n d a iflâs e tti. T e k m ü lk ü o lan b a b a d a n k a lm a evi y a ­ nınca, k e n te u za k o lm a sın a ra ğ m e n s u r d ışın d ak i ta r la la r o r ta ­ cında, ağ açlık, ç a y ırlık O ta k ç ıla r M ah allesin d en ölüncey e d ek ay rılm ad ı. Ç ok az o lan em ek li ay lığ ın a ek ley ip geçin eb ilm ek için b irço k işlere g irip çık m ak z o ru n d a kaldı. M evsim inde d a ğ la rd a k ocayem işi to p la r, İsta n b u l’a sep et sep et g e tirip sa ta rd ı. H aliç v a p u rla rın d a b ile tç ilik etti. M ü ta re k e ’n in ilk y ılla rın d a b ir a r a lık sem t p a z a rla rın d a gezici m a n ifa tu ra c ılık yaptı. B iv an d a n da M ü­ ta re k e d ö n em in in A lay, A yna, Ş ey tan , A ydede, G üleryüz, A k b a b a vb. m izah d erg ileriy le , S abah, İk d am , A lem d ar, P a y ta h t vb. ga-

z e te le rin d e ta şla m a la r, h ik â y e le r, fık ra la r, m a k ale le r, h e r tü r y a ­ zı yazdı.

D alıa o k u l sıra la rın d a y k e n ed e b iy a ta ilgi dıtyaıı O sm an Cem a l'in ilk yazısı B a h a T e v fik ’in çık ard ığ ı E şek a d i’, m izah d e r­ gisinde y ay ın lan d ı. A rd ın d a n b u d e rg id e b a şk a y a z ıla rı d a çık tı K arag ö z g azetesine d e ta şla m a la r yazdı.

S in o p ’ta sü rg ü n d e y k e n yazd ığ ı (30 O cak 1913) «Çuvalcı Ş ey­ h in in H alefi» ad lı h ikâyesi, A k a G ü n d ü z’le E rc ü m e n t E k re m ’in ç ık a rd ık la rı A lay ad lı m izah d erg isin d e y a y ın la n d ı (5, 7 Ş u b a t 1920).

S in o p ’ta sü rg ü n d e y k e n k en d isin e y a rd ım ed en R efik H a lit’le R efi C e v a t’ın sa lık v e rm e le ri ü ze rin e y a z ıla rın d a m izah a ağ ırlık v erd i. A y d ed e’ye y az d ı (1922). K en d isi de  y in e adlı b ir m izah d erg isi çık a rd ı (1921). Y az ıla rın d a biçok ta k m a a d k u lla n d ı, en y ay g ın o lan ı «A m beredir.

T iy a tro y la ilgili o lan O sm an C em al o rta o y u n u n d a K av u k lu , p işe k â r v e b a şk a d eğişik ro lle re çık ar, ta k litle r y a p a rd ı. 1925 y ılın d a yazdığı, F e ra h T iy a tro su n d a o y n a n a n « İstan b u l R evüsü» ad lı o y u n u n d a ro l aldı. 1937’den so n ra E y ü p v e Ş eh rem in i H a lk ­ e v le rin d e T iy a tro k o lla rın d a çalışm ış v e sa h n ey e çıkm ıştı. 1935 y ılın d a basılm ış o la n ik in ci o y u n u «Ü fürükçüler» 1940’d a B eyoğ­ lu v e E y ü p H a lk e v le rin d e sa h n ey e k o n u lm u ştu r. K en d isi d e bu o y u n d a ro l alm ıştı.

1943 y ılın d a h a sta la n d ı. E rte si y ıl h astalığ ı a rttı. C iğ erin d e v erem , m id e sin d e k a n s e r v a rd ı. 9 O cak 1945’de, 55 y aşın d ay k e n , a m e liy a t ed ildiği G u ra b a H astan e sin d e öldü. 11 O cak’t a O tak çıla r ’da, T o k m a k tep e m e za rlığ ın a göm üldü.

C u m h u riy e t dönem inde, (1925’d e k u ru la n ) İsta n b u l İm am ve H atip o k u lu n d a , Ç e m b e rlitaş O rta o k u lu n d a , F e n e r R u m K ız lisesin d e T ü rk ç e ö ğ retm en liğ i y a p tı (1925-1945). B iy a n d a n d a C u m h u riy e t, S on S aat, Y eni G ün, H ab er, H ak ik a t, V ak it, Son P osta, Son T e lg ra f vb. g az etele riy le, k im i d e rg ile rd e y a z ıla r ya zri>.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

İBRAHİM ALÂETTÎN GÖVSA YAZIYOR: M izah y a z ıla rıy la İsta n b u l k e n a r m a h a lle le rin in h a y a tın ı c a n la n d ıra n fık ra v e h ik â y e le riy le ta n ın m ış b ir y az arım ızd ır.

O sm an C em al K ay g ılı, A h m e t R asim v e H ü sey in R a h m i gibi, İsta n b u l fo lk lo ru n u çok iyi b ile n , b ir y azard ı. ( ...) T ek e rlem e I arz ın d a k i kim i fık ra la rı çokkez çok o rijin a ld ir.

— «Türk M eşhurlan» ansiklopedisinden — TAHİR A LANG U YAZIYOR: (...) A ilesi, y etiştiğ i çevre, öğrenim i, zev k v e m izacı b a k ı­ m ın d an b izd eki y a z a rla rd a n çok fa rk lıy d ı. B u n u n s o n u ç la n y a ­ z ıla rın d a d a açıkça belli o lm a k ta d ır. Y a z ıla rın d a k u lla n d ığ ı dil, k işileri, k o n u la rı, y aşay ış biçim leri, k e n d i y a şa y ışın d a n ç ık a rıl­ m ış ö ğ elerle doluydu. ( ...) H ü sey in R a h m i’le rin an c ak k a rşıd a n se y re d e b ild ik le ri çin g e n e le rin y a ş a m a la rın a k a rışa b iliy o r, ç a d ır­ la rın d a y aşay a b iliy o rd u . T o p lu m u n en aşağı ta b a k a la rın a in m e ­ sin e k a rşılık b u n u b ir d â v a ed e b iy a tı k o n u su h a lin e g etirm em iş, k en d isin e y aşam a ve y az m a y o lla rın ı aç an g az etelerin , d e rg ile rin iste k le rin e u y a ra k , d a h a çok h a lk h a y a tın ın eğlenceli, re n k li gö­ rü n tü le rin i b etim lem işti. ( ...) P iy a sa n ın iste k le rin e u y g u n e s e rle r v erm esin e ra ğ m e n b a ş k a la rın ın erişem ed iğ i çe v re le rd e n alın m ış can lı gözlem e d a y a n a n b ir a lt y ap ısı b u lu n d u ğ u n d a n , o n u sıra y a z a rla r ara sın a k atam ıy o ru z . Y az ıla rın ı çok u cuza sa tm a k zo­ ru n d a k a la n y a z a rla rın çoğunda old u ğ u gibi, geçin eb ilm ek için bol y az m a sın a rağ m en , ze v k le riy le o ld u ğ u k a d a r e se rle riy le de, h a lk için d e y etişm iş o r ta h a lli b ir ay d ın sa n a tç ın ın k işiliğ in d en ile ri geçem edi. K en d i sın ırlı a la n ın d a gü çlü b ir yazard ı. ( ...) M izahta, h ikâyede, ro m an d a, h ep y a k ın d a n bild iğ i çev­ r e le ri a n la ttı. E d eb iy atım ızd a d aim a b aşk a e tk ile r a ltın d a yol seçen, sa n a tı y ab a n cı k ü ltü r le r ve e tk ile r a ltın d a o rta y a ç ık a r a ­ b ilen sa n a tç ıla rın y a n ın d a O sm an C em al’in bu soy e tk ile rd e n ı:z;:k k a la r a k yetişm iş n a d ir y a z a rla rd a n b iri olduğu g ö rü lü y o r­ du. H a tta b u y o ld a u s ta la rı o lan ik i b ü y ü k kişiden, H ü sey in R a h ­ m i ve A h m et R asim ’d en d a h a çok, h a lk a y ak ın , k atışıksız, d u ru b ir k a y n a k ta n g eliyordu. O nun k a rm a b ir este tiğ in dışında, b iraz özensiz, düzensiz, am a ta m a n lam ıy la h a lk ta n g elen b ir y an ı v a rd ı ki, z a m a n la d eğ e ri d a h a iyi an la şıla c a k tır. ( ...) O sm an C em al, A h m et R asim ölçüsünde d u ru v e güçlü b ir T ü ncçeye sah ip değildi, h ele H üseyin R ah m i ölçü sü n d e anla tıc ılığ a v e rom ancı, y a p ısın a d a erişm em işti. T o p lu m u n so­ ru n la r ın a b ü y ü k ölçüde y önelm em işti. A m a sın ırlı b ir a la n d a d a k alsa, y a z d ık la rın ı o n la rın u la şa m a y a c a k la rı y e r le re u la ştırm ış, ed e b iy a ta can lı b ir h av a, y ep y en i te m a la r g etirm işti. G özlem ci g erç ek çilik y o lu n d a, m izah to n u fazla tu tu lm u ş k ü çü k h ik â y e le ri

g ü n d e lik h a y a tın ca n lı a y rın tıla rıy la d o lu d u r. H ik ay ecilerim izin son on y ıl içinde iyice y ö n e ld ik le ri b u yola, o çok önceleri g ir­ m işti. ( ...) E se rle rin d e k i k o n u şm a la rın c a n lılığ ın ın b ir n ed e n i de, O sm an C e m a l’in b aşarılı b ir o rtao y u n c u su olm asıdır. H alk s a n a t­ ç ıla rın a özgü n ü k te le r, söz ç a lım la n , ş a k ra k y a k ıştırm a la r, g ü n ­ d e lik y aşay ışın d an e s e rle rin e de g iriy o rd u . ( ...) «S andalım G e­ liy o r V arda» (1938) ad ın d ak i b ü y ü k h ik â y esin d ek i y a n eğ len ­ celi, y a n acık lı aşk m a ce ra sın ın b iy o g rafisiy le ilgili y e rle rin ­ dek i iç te n lik li a n la tışın d a insanı iç te n s a ra n b ir güç v ar. B u soy acık lı h ik â y e le rin d e b ir m izah y a z a n o la ra k ta n ın m ış o l­ m a n ın sık ın tısın ı d u y a r da, k a le m in in za m a n za m a n ş a k ra k la ş ­ m a sın a zo rla engel olm ak ister.

— «Cum huriyetten sonra H ikâye ve Roman» ad lı kitabından — Y U SU F ZİYA ORTAÇ YAZIYOR: (...) O sm an C em al ta m te rsiy d i onun (E rc ü m en t E k re m ’in ): Son d ere ce bilgisiz, son d ere ce görgüsüz, am a son d erece gü çlü b ir y az ard ı, b ir sa n a t adam ıydı. G üzel K aragöz o y n atırd ı. O rtao y u n u n d a k ü lh a n b e y id e n h are m a ğ a sm a k a d a r b ü tü n ro lle re çık­ m ıştı, Z en n e’d en b aşka; sesi v e yü zü k a d ın la şm a y a u y g u n d eğ il­ di. B u rn u y la z u rn a ça la rd ı, e ğ e r b aşk a o d ad an din lersen iz, sa­ hici z u rn a o lm a d ığ ın a in a n m az d ın ız ... Ç in g en eleri çok sev erd i, yaşay ışların ı, tö re le rin i iy i b ilird i... F e sin i y e re v u ru p : B a h çe lerd e fesleğen, .................... besleyen!

D iye b ir h a m p ir çek erd i, çe rib aşı g örse elin i ö p erd i v allah i!

K ö p rü ’yü, ö m rü n d e üç beş k e re geçm işti ancak. B ey o ğ lu ’n a çık tığ ı zam an şaşırır, k en d isin i P a r is ’te sanırdı!

K o lay y az ard ı, güzel y azard ı. Y alnız ay ık la m a k g e re k ird i y a ­ zıların ı, m olozu ço k tu ...

— «Bizim Yokuş» ad lı kitabından — HALÎT FAHRİ OZANSOY YAZIYOR: (...) B u n u y az m a k için (Ç in g en eler ro m a n ı) u zu n y ılla r Ç in g en elerin a ra sın a g ire re k v e o n la rla dost o la ra k y a p tığ ı in ce­ le m elere ne k a d a r h a y ra n kâlsan ız, E m ile Z ola gibi y e r y e r realizm i ta ş a ra k n a tü ra liz m e y a k la şa n b ir eser v ü c u d a g e tirm e k için çe k tiğ i m ih n e te d ah a çok acırsınız. ( ...) Z av a llı O sm an C em al! B ü tü n m a d d î h a y a t sık ın tısın a ra ğ m e n n e n eşeli v e n e n ü k te li adam dı. B ir k e re o lsu n y ü zü n ü

asık g ö rm em iştim . ( ...) Y abancı dil bilm em esi özelliğinin b ir g a ra n tis i sa y ıla b ilird i. O sm an C em al, y aln ız O sm an C em al’di. İ s ta n b u l’u n y o k su l v e bakım sız k ö şe lerin e ş e ta re tiy le tescili v e­ re n ve e s e rle rin e için için k e n d in i de y a k a n ay n ı m izah k u d re tiy ­ le bu h a y a tla rı y a n s ıta n hikâyeci.

— «Edebiyatçılar Çevrem de» adlı kitabından — CEVDET KUDRET YAZIYOR: B ir k e n a r m a h a lle çocuğu olan O sm an C em al, y e tiştiğ i çev ­ red e n h a y a tı bo y u n ca k opm am ış; E d e b iy a t-ı C edide, F e c r-i  tî, M illî E d eb iy at dönem i s a n a tç ıla rın ın te rsin e, B a tı ed e b iy a tı v e ze v k in d e n u z a k k alm ış; b u n a k a rşılık , m ed d ah , o rtao y u n u , t ü r ­ k ü vb. gibi h a lk sa n a t v e fo lk lo ru n a y a k ın lık g ö sterm iş; b u n u n sonucu o la ra k da, g e re k zevk, g e re k sa n a t an lay ışı b ak ım ın d a n ça ğ d aşların d a n ay rı, k en d in e özgü b ir y o l tu tm u ş, b ir çeşit h a lk y a z a rı o lm u ştu r. B u b ak ım d an , k en d isin d e n önce ay n ı y o ld a y ü ­ rü y e n A h m et M ithat, H ü sey in R a h m i ve A h m e t R a sim 'in tu tu ­ m u n u sü rd ü rm ü ş sa y ıla b ilir. ( ...) Z am an zam an, o k u ra k im i k o n u la rd a b ilg iler v e rir; söz­ gelim i Ç in g en eler ro m a n ın d a Ç ingene dili v e çin g e n e le r’d en y e ­ tişe n ü n lü m u sik i sa n a tç ıla rı ü z e rin d e u zu n u z u n d u ru r.

K im i e se rle rin d e k en d isin i de ro m an v e h ik â y e k a h ra m a n ı o la ra k o la y ın içine k a ta r. B u ese rle r, an ı ile ro m a n a ra sı b ir n i­ te n k g ö ste rm ek te d ir. ( ...) B u n la rın (e se rle rin in ) d a h a ilk b a k ışta göze ça rp an k u s u rla rın d a n biri, ça la k ale m y azılm ış o lm a la rıd ır. H em en h e p ­ si, d il v e an la tım b ak ım ın d a n ta m b ir s a v ru k lu k içinded ir. ( ...) O sm an C em al’in b ira z g eçinm e k ay g ısın d a n d o ğ an çalak alem ciliğ i, b iraz ro m a n sa n a tı ü z e rin d e k i b ilg isin in k ıtlığ ın d a n g elm e acem iliği, b iraz d a y e te n e ğ in in sın ırlılığ ı, b u g ü n e değin h e r n ed e n se h e p h o şg ö rü rlü k le k arşılan m ış; e se rle rin d e , o ld u ğ u n ­ d a n çok d eğ e r a ra n m a m ıştır. Y az arın b ü tü n ro m a n la rı b ire r fo lk ­ lo r g ereci o la ra k ö nem li sa y ılsa bile, b u n la rın ro m a n s a n a tı b a ­ k ım ın d a n ü s tü n b ir d eğ e r ta şıd ık la rı söylenem ez.

— «Türk Edebiyatında H ikâye ve Roman» adlı kitabından — SAİT FAİK ABAS1YANIK SÖYLÜYOR: O sm an C em al, en beğ en d iğ im y a z a rd ır. «Ç ingeneler» b al gibi b ir şa h ese rd ir. F ra n sız la rın P o p u la ire d e d ik le ri y a z a r tip in e ta m ta m a m ın a u y g u n y a z a rım ız d ır O sm an Cem al.

R A U F M UTLUAY YAZIYOR: ( ...) İlk heves ü rü n le rin d e n b a ş la y a ra k y a z ıla rın ın p a ra ge­ tire ceğ i son y ılla ra k a d a r O sm an C em al’in yaşam ı, ta m b ir zo r­ lu k la r, y o k su n lu k la r dizisidir. B u aç ıd a n ne geçm işe özlem , n e an ı ed e b iy a tı, ne gezi n o tla n , ne ed e b iy a t a ra ştırm a la rı, ne u y ­ g a rlık d eğ işim inin ay d ın ca so ru n la rı o nu ilg ile n d irir. İçin d e y a ­ şad ığ ı ç e v re le rd ir yazdığı. ( ...) A n la tım ın ın çabasız sa v ru k lu ğ u , e se rin e b ir iç te n lik v e in a n d ırıc ılık k a tm ıştır.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» ad lı kitabından — NECDET RÜŞTÜ EFE ANLATIYOR: O rta boylu, b iraz tık n az, esm er v e g ü le r y ü zlü b ir k a le n ­ d erd i. H a y a tta çok geçim sık ın tısı çek tiğ i halde, su sa r v e sa­ dece gü lerd i.

O sm an C em al, m izahî y a z ıla rın d a old u ğ u k a d a r, E rc ü m e n t E k re m T alû gibi, d iliy le d e ta k litle r y ap a r, b ir K a ra d e n iz li t a ­ kacı gibi «Tenuz» ve « P alu k » tan b ah sed e rk e n , an sızın T a ta v la lı P a lik a ry a o lu p R u m ca k o n u şu rd u .

E y ü p S u lta n gibi te k cep h eli v e y ü zü a h ire te d ö n ü k d in d a r b ir se m tin çocuğu o lan O sm an’ın, an c ak u ça rı b ir h a y a t so n u n ­ da k azan ılab ilec ek b u h ü n e rle ri n e re d e n ed in d iğ in i bilm eyiz. Biz onu m ü ta re k e y ılla rın d a bö y le b u lm u ştu k . İşg al y ılla rın d a , İs ta n b u l’da k ita p ç ı S em ih L ü tfi’n in ç ık a r­ dığı « Z ü m rü d üanka» isim li m izah gazetesin i id a re ediy o rd u m .

B irg ü n , m u h a rririm iz b u lu n a n O sm an C em al te lâ şla odam a g ir­ di: — A m an k a rd e şim ... dedi, geçende g azetede çık an L âz ta k ­ litli b ir yazım a, b alık çı R ü stem a d ın d a b ir K a ra d e n iz li fe n a h a l­ de k ızm ış... H e rif k en d in e alın m ış b u y az ıy ı... Ş ay et b u ra y a g elir ve b en de b u ra d a o lu rsa m b en i g ö sterm eyin. Ş im di h em en k a ç ı­ y o ru m !...

E rtesi gün, g e rç e k te n b e lâ lı ad a m y az ıh a n ey e gelip b a lta o l­ m az m ı?

— N erd ey m u ş b u O sm an C em al te n e n nam u ssu z h eru f?

L âz ta k ac ı eli bıçaklı, b eli k u şa k lı cinsten.

N ezaketle, — B u ra d a y o k ... N e y ap acak sın ız O sm an C em al’i? ... D ey in ­ ce d işlerin i g ıc ırd a ttı: — P arça lay a ca ğ u m ; y iy eceğ ü m oni!...

S onra, ta m K a ra d e n iz şiv esiy le a n la ttı:

— P a lu k ç u R ü ste m ’d ü r pen im a d u m ... H a b u b ıç a k la deşeceğ ü m k a m in u !...

B u s ıra d a m u h a rr ir K on so litçi A sa f v e gazeteciliğ e h ev esli S a it Ç eleb i d e o d ad a b u lu n u y o rla rd ı... S a it m e rh u m p ek m uzip o ld u ğ u n d a n b e lâ y ı S em ih L û tfi’n in b a ş ın a sa rd ı: — A şağ ıd ak i d ü k k â n d a b u g a z e te n in sa h ib i S em ih b e y i bul! Ç ık an y a z ıla rd a n o m e s’u ld ü r!...

L âzm işta h ı p ek açılm ış o la c a k ki, b a ğ ırd ı: — O n u d a yiyeceğum , n e rd e o?...

T a m o a ra lık S em ih m e rh u m iç eri g irm ez m i... S a it Ç elebi gö sterd i: — İşte g az eten in sa h ib i!...

B alıkçı, b ir k ü fü rle m e seley i a n la ttık ta n sonra, bıçağı ç e k in ­ ce, S em ih L ü tfi d ü şü p bayıldı.

T a m o zam an, bizi z iy a re te g e le n esk i su b a y v e m e şh u r cesu r B om bacı R ıfk ı ta b a n c a sım çekm iz m i! O rta lık b ir a n d a k arıştı.

Biz b ir c in a y e te m a n i o lm a k iste rk e n , b ü y ü k b ir s ü rp riz o ld u : Y ü zü n d ek i ta k m a b ıyığı ç ık a rıp m a k y a jım silen b alık çı b aşlad ı gülm iy e. M eğer böyle h a rik u lâ d e r o l y a p a n O sm an C em al im iş.

O sm an C em al, bö y le d ilile o ld u ğ u k a d a r, eliyle, y â n i k a le ­ m iy le d e ta k litle r y ap a rd ı.

K a y g ılı soy ad ın ı a la n O sm an C em al’in, eğ len celi y a z ıla rı a rd ın d a g izlenen, g e rç e k k ay g ılı b ir ben liğ i v a rd ı. E y ü p ’te so n ­ suz b ir y o k su n lu k v e y o k su llu k için d e h a y a tın ı g eç iren b u u s ta Kalem sa h ib in in «D ilenciye gıpta» isim li yazısı bize re fa h a k a rşı o la n ö zley işin i a n la tır. B u yazı o n u n çok za m a n k u lla n d ığ ı «K am ­ ber» ta k m a a d ile gene A k b a b a d erg isin d e çıkm ıştı.

ÖRNEKLER:

DİLENCİYE GIPTA

Bir dilenci tanırım ki, yirmibeş yıldır, İstanbul'un geçit bir yerin­ de sâkinane, edibâne ifayı san'at eder. Âmâdır ama, bu âmâlığı insanı tiksindirecek derecede patlak, çökük veya çapaklı değil, sadece kapalı iki göz... Sırtında iyi cins bir aba, elinde değnek, önü ilikli, sessiz, muayyen bir yerde ayakta durur. Gelene geçene sataşıp atılmaz, sır­ naşmaz... Hatta sadaka bile istemez, öyle boynu bükük, ağzı mühürlü dervişane bekler... Bütün zahmeti ayakta durmaktan ibarettir, kendi­ sini yoracak başka hiç bir harekette bulunmaz. Parayı almak külfe­ tine de katlanmaz, önündeki teneke kutuya atar, geçerler. İşte bu dilenci yirmibeş yıldır, bütün İstanbul altüst olup durur­ ken, nice eski devir paşaları sürünüp, nice harp zenginleri dilenme devrelerine girerken ve nice gençler sapasağlam kolları, gürbüz ayak­ ları ve açık gözlerde çalışmaya teşne, aç dururken o köşesinde haya­ tını zahmetsiz kazandı, hiç zahmetsiz uzun, mes'ut, kaygusuz bir hayat sürdü.

Onu ne harp ne Meşrutiyet, ne kambiyo farkı hiç biri müteessir etmedi. Zira her hengâmede onun manevi kuvvetinden yardım bekliyenler oldu ve evvelce bir onluk verenler sonraları pahalılık zammile tenekesine yüzer para, beşer kuruş atmaya başladılar. Evvelce günde elli kuruş alırdı, bugün belki de beş mislini alıyor... Hülâsa Reji, Dü­ yunu Umumiye ve banka memurları gibi piyasanın Vaziyetinden ancak pekaz bir zarar gördü, geliri o nisbette çoğaltıldı. Şimdi geliniz de bu dilenciye gıpta etmeyiniz... Geçen gün önün­ den geçerken baktım ki üzerindeki gömlek bembeyaz, yüzü ve elleri tertemiz ve elbisesi yepyeni... Yâni bizim Babıâli Yokuşu’nda dolaşan meslekdaşların çoğundan hali, vakti daha âlâ... Belki ailesi ona minnetterane pek mükemmel bakıyorlar, çamaşırlarını yıkıyorlar, ütülü­ yorlar, dört beş günde bir hamama sokuyorlar, giydiriyorlar.

Ah, bu saadet, evdeki bu rahat acaba şu intizamlle beylerimizin efendilerimizin kaçta kaçına nasiboluyor?...

Bana öyle geliyor ki dilencinin hayatı saadetin ta kendisidir. Sa­ bahleyin kalkar, mangalı yanmıştır, kahvesini eline verirler. Keyfini çatar, öyle ya âmiri yok, efendisi yok, devam cedveli veya ustası yok...

Sonra hazırlanır, aheste aheste köşesine gelir, durur... Tenekesi dol­ du mu kalkar evine döner. Karısı, — Buyurunuz Efendi...

Diye karşılar, soyunur, minderine geçip dinlenir. Yirmibeş, otuz senedir bir hayli para dahi biriktirmiştir. Belki iradı da vardır. Birkaç dükkân gediği, Fatih'te bir ev, Çarşamba'da bir bostan. Hatta, ne ma­ lûm dilendiği caddenin biraz ötesindeki büyük tuhafiye mağazasından eli paketlerle dolu olarak çıkan şu ipek mantolu, güzel hanım onun kızıdır, Amerikan Koleji'nde tahsil görmediğini kimse temin edemez.

Yolda rastgeldiği ve güzelliğine cazibesine, meftun ettiği erkekler onun, — Babacığım... Diye akşamları dilencinin boynuna sarıldığını ne­ reden hatıra getirsinler? Belki de bu kızın iltifatına nail olmak dileğlle bilmeden babasının çanağına mecidiye atanlar da vardır!...

Ya mahdum bey? Elan Berlin'de elektrik tahsilinde değilse işte bi­ rahaneden çıkan şu çarliston pantalonlu, kırmızı iskarpinli, ipek ço­ raplı, ağzı sigaralı genç belki de odur... Şimdi de Nişantaşı’na bir çay davetine gitmediği de ne malûm?... İşte bu yirmibeş senelik dilenci beni bu düşüncelere sürükledi, b usakin, emin, zahmetsiz maaş sahibine karşı yüreğim gıptayla dolu.

Artık önünden geçerken sadaka vermek nerde, arkamdan, — Dur efendi, al şunu haline acıdım, bana dua e t!...

Diyerek avucuma bir beş liralık sıkıştıracak sanıyor, yarı ümit, yarı kederle karışık acele acele yürüyüp gidiyorum.

Sanıyorum ki bugün bu saat İstanbul'un en mes'ut adamı bu kör dilenci, en müreffeh ev ve aile de onun evi, onun ailesidir!...

ESKİ BİR MUHAKEME

Geçende gazetelerde Demirci kazası hâkiminin garip bir istifana­ mesi vardı, hâkim efendi istifasına sebep olarak mahallî şiveyi an­ layamadığını, bu yüzden adliye vazifelerinin lâyıkıyla ifa edilmediğini söylüyor ve kendisinin şive ve lehçesine vâkıf olduğu Trakya kabala­ rından birine naklini istiyordu. İşte bu münasebetle bundan on sene evvel Anadolu'da cereyan eden bir muhakemeyi aynen naklediyoruz: Vaka Kastamonu vilâyetine merbut kazaların birinde cereyan eder.

Mahkeme Reisi: Boşnak Hüseyin Bey — Azâ Süleymaniyeli Kürt İbrahim Efendi — Azâ: Mektebi Hukuk'tan mezun Niğdeli Yordanaki Yusuf Efendi — Müddeiumumi Sirozlu Fehmi Bey — Zabıt kâtibi Zağfranbolulu Kadir Efendi, — Müddei: Araç’ın köylerinden Memiş onba­ şı — Müddei: Memiş’in zevcesi Kezban — Şahitler: Kasabanın tellâlı Şibinkarahisarlı Mevlût Çavuş — Bafralı bir ihtiyar Rum karısı — Müeddeialeyh: Araç'lı Delibarut'un Kel Ömer ve zevcesi.

MUHAKEMENİN CEREYANI Reis Boşnak Hüseyin Bey — Müddeîlere ve müddeialeyhe alel­ usul hüviyetlerini sorduktan sonra: — Ey suyle bakayım Memiş, nedir devânız (dâvanız)? Ne ister­ siniz bu adamdan?

Memiş — Estamfurlah efendum!

— Nasıl estayafurullah, yok mu bir şikâyâtinız bu Umerdon7...

— Var efendum!

— Nedir suyle?

— Efendum, bizum ayagi kısa, «Efleni» bazarına erişte gotümüştü.

— Dur, dur, dur! Birer, birer, tane, tane suyle... Yok pişinda atlı ya, kovalar?

— Hayur efendum atlu deyüldü, gatürlüydü.

— Canım sormarım şindi sana, ati, katiri. Ağır, ağır suyle! Te': rar it bakayım!

— Efendum, bizum ayagi kısa, «Efleni» bazarına erişte gotümüştü...

— Nasıl, nasıl... Kimin kisa ayağı, eniştenin mi?

— Yoh efendum, ayağı gısa demekten meram yâni ya, bizim gasuh düşmeni...

— Umer mi senin kaşık düşmânı?

(Memiş sırıtarak fesübhânallah makamında başını sallar.)

— Siritma karşımda maskara gibi, burasi mahçemedir. Kim idi o keşik düşmânı?

-- Efendum senün anluyacağın, (başıyla karısını işaret ederek) Bu biziın nâmehremlük!

— Ey, ne olmuş ona?

— «Efleni» bazarına erişte gotümüştü.

— Enişten bu senin nâmahremligi Efleni pazarına mı götürmüştü?

— Bende enişte, ne gezer efendüm? Erişte, erişte.

— Hamır gurusu be. İstanbul'daki delüklü hamırın, delüksüzü?

(Azâdan Süleymaniyeli İbrahim Efendi reisin kulağına eğilip eriş­ tenin ne olduğunu anlatır.)

— Ey; sonra?

— Sonra efendum, yolda geliykene, bu Delibarutun Keleş, garşulayıp kendune silâhendazlıhta bulunmuş...

— Nasıl olmuş, nasıl?

— (Ömer’i göstererek) Delibarutun Keleş.

— Bunun adı oyle midir, sizin kûyde, bunu oyle mi çağırırsınız?

— Biz öyle derük, Araç’ın içünde *Kel domuz» dirler.

— Tecavüz etme, nezahetini takın?

— Sehatim yok efendüm?

— Ne saati canım, saati de nereden çıkardın?

— Ben çıharmadım efendüm, geçen yıl Daday'dan gelükene, esker gaçahları soydular.

— Allah, Allah... Yok bir lâf anlayan gelsin, buna tercümanlık etsin?

(Süleymaniyeli İbrahim Efendi tekrar reisin kulağına bir şeyler söyler. Reis sualleri Niğdeli Yordanaki Efendiye bırakır.)

Yordanaki — Dibaham, bu Kel Ömer, senin gadına ne yapmış?

— Efendum, boynundan altununu almah içün silâhendazlıh etmiş...

— Ne etmiş, ne etmiş, herfendazlık olmasın?

— Ben iyice bilemeyom... Kendü anlatsın!

(Kadına hitap ederek): — Sen, dibaham Kezban, bu Kel Ömer sana ne yaptı?

(Yüzü sımsıkı bir alaca bezle örtülü kadın titrek sesle cevap v e rir): — Ben «Efleni» bazarına erişte gotümüştüm.

— Onu ağnadıh... Alt yanım diyivir!

— Yolda baha bulaştı?

— Ne demiye bulaştı?

— Kezban gatırın guyruğu gopmuş, dedi.

(Sâmiinde gülüşmeler) — Sen ne cevap ettin?

— Dırlanma dedüm, soytarı!

— Sorna o saha deha nasıl debelleş oldu?

— Kolumu cırmıhladı.

— Deha, ni yaptı?

— Söylemesi kötülük, bir tohat attı!

— O vahit sen ni yaptın?

— Ben de onu depdim!

— Sonra...

— O gadar işte... Sonrası dırlana dırlana getti!... Emme boynum­ daki sarucuklar da getti!

İKİNCİ CELSE

(Yordanaki bir iş için civar köylere gittiği için Yordanaki'nin yeri­ ne başka birisi gelmiştir. Bu sefer suallere Sirozlu Fehmi Bey baş­ ladı:) — Clmer, süyle bakalım, ne istedin bu hatun kişiden?

— Hepsi yalan be! Ben, Daday'dan geliyodum, bu garıya yolda rasıgeldum, baha dedu ki, gocami gördün mü? Ben de gordum de­ düm, geçtüm, yürüdüm. Ben başha bişey bilmiyon! Şahitler çağırılır: — Şahit Karahisarlı Mevlûd Çavuş! (içeri kısa boylu delişmen, beyaz şalvarlı birisi girer.)

— Mevlûd, nasil çordun ise vâkıayı anlet!

— Efendum, ben yalahuz (yalnız) bu, hotik çuharasıyı (Allah belâsını vere! makamında bedduadır) o ahşamınan (akşamlayın) bizim gayfenin öğünde direnmiş kendü kendiye bir tahım horata ederken (söylenirken) gordûml — Anladım isa, arab olayım! Yok mu senan Türkçen be adam!

Türkçe konuşsena.

— duadır) — —

Bu, aç baba tüliyesi (vücudunda yaralar çıka makamında bed­ keleşi deyirim!

Türkçe suyle be!

Evin yapıla be adam! Hoş bu söyledügüm Türkçe değul mü?

— Nasıl Türkçe bu? Ben, sana sorarım, bu Kel Umer bu kadına sataşırken filân gördün mü?

— Ben de, deyirim ki, gordedim emme, Keleş kendü kendüye dır­ lanırken Kezbanın kocasıyla biraz dalaştılar.

— Haydi sen çık kâfi!

— Şahit Despina! (İhtiyar bir Rum karısı gelir) .

— Söyle bakalım, Despina! Bu adam, bu kadına sataşırken gördün mü?

— Zabah vahtı ben davara gidiken aha bu herif, ha bu garının ardı sıra idi. Sonra ha bu herif, ha bu garıya bir sivalde bulundu, o da bir cuvap etti, arhasından dırlandılar; dırlandılar, sonra ha bu herif, garıyı golundan dutup ırgaladı, garı da bikez ırladı, ayrılıp gettiler.

— Bu adam, bu kadına bir güna tasallut ve tecavüzde bulundu mu?

— Bulundu ya?

— Nasıl bulundu?

— Garı gediykene peşinden bir cuğara yahıp turku çağırdı.

— Allah, Allah! Başka bir şey görmedin mi?

— Görmedim.

— Ne dersin, Kezban, bak bu kokana, Kel Ömer, Kezbana herhangi bir türlü sataşırken görmedim, diyor.

— (Kezban hiddetle) Hele şuna bak, gâvurun sözüne inaniya da benin sözüme inanmıya!

— Sus, haddini bil!

— Ben Hak dinini senden iyi bilirim!

— Muhakeme hitam buldu!

Kararnameyi zabıt kâtibi okur: İcabı lidelmüzakere şahitlerden Karahisarlı Mevlûd ve Des­ pina kadının şahadetlerinden anlaşıldığına göre maznun Ömer ta­ rafından Kezban nam kadına bir güna taarruz vukubulmayıp sade şaka

tarzında kendisiyle alay etmiş olduğu anlaşıldığından Ömer'in beraetine karar verildi. Ömer — Gabul etmem efendim!

Reis — Neyi kabul etmiyorsun? Seni beraet ettirdik, kabahatin yokmuş, serbestsin!

— Allah ömür versin devletimize efendüm!

I Heyeti hâkime, bu beraet kararını Mevlûd’le Bafralı Oespina'nın sarfettikleri «dırlandılar, dalaştılar, ırladı, direndi« gibi kelimeleri «şa­ kalaştılar, gülüştüler, konuştular« suretinde tefsir ederek vermiş ve zavallı Kezban'ın iki beşi biraradası bu suretle güme gitmişti.

İTALYA HARBE GİRDİ Mİ? GİRMEDİ Mİ?

Vaktiyle menfiyen Sinop’ta bulunmuş olan çok alaycı ve şimdi inçekilmiş bir tanıdığımız anlattı: — Birinci Cihan Harbi başladığı zaman orada menfiler iki parti olmuşlardı, bir kısmı behemehal İtalya'nın harbe gireceğini, diğer kıs­ mı mutlaka bîtaraflığını muhafazal edeceğini iddia ediyorlardı. İtal­ ya'nın hem de pek az zamanda harbe dahil olacağına en ziyade emin olan hoca Nuri Efendiydi. Bu zat, tâ Sultan Hamid zamanından beri menfâdan menfâya geze geze elli yaşında âdeta biraz bunamış, bütün ilim ve faziletine rağmen haline bir acaiplik gelmiş, Molliere'in «Zor Nikâh»taki hocasına dönmüştü. Gençler kendisine hürmet etmekle beraber arada, sırada hafif yollu alay etmekten de kendilerini alamaz­ lardı. Güneşin otları kavurduğu, deniz kenarındaki yalçın kayaları ha­ mamlardaki göbek taşı gibi kızarttığı sıcak bir Temmuz günü öğle vakti Belediye bahçesinde yalnızca oturmuş, sigara içiyor, dalga geçiyordum.

Kulağımın dibinde gür bir ses: — Selâmünaleyküm, deli oğlan!

Diye bağırınca toplandım, kendime geldim. Bir de baktım ki, bi­ zim hoca efendi, kan ter içinde cübbesini toplayarak yanıma diz çöktü: — Ver bakalım bir sigara, ben paketi evde unutmuşum!

Ah gençlik, insana neler, ne muziplikler yaptırıyor. Başüstüne horam deyip kalktım, bahçenin alt yanında esrar içmekte olan delikan­ lıların yanına gidip biraz esrar aldım, geldim ve cebimden tabakayı çıkararak âlâ Bafra tütünüyle hocaya kalınca bir sigara sardım, uzat­ tım: — Buyurun hoca efendi, fakat benim tütün serttir, başınızı dön­ dürürse karışmam!

— Ziyanı yok... Tütünün asıl serti iyidir.

Zavallı hoca, daha ilk dumanı çekerken sersemledi ve ¡kincide elim ensesine götürerek: — Ensemde kertenkele mi var, böcek mi? Bir şeyler geziniyor ama... diye söylenmeye başladı.

Sigara yarıyı geçince bir de şekeri çok kahve söyledim, onu da içir- sonra gözleri ufaldığı halde engin denize bakarak ve Odesa ist’kametini göstererek: — Yalova şöyle mi düşüyor? diye sordu .

— Hayır, dedim; biraz daha cenuba düşer!

Biı müddet sessiz durduk. Ben adamakıllı bir muziplik düşünü­ yordum. zı - y d

İtalya, harbe gireli on beş gün olmuştu. On beş gün evvel gelen bir ajans İtalya'nın harbe dahil olduğunu haber verdiği zaman hocanın etekleri zil çalıyor ve elinde ajans olduğu halde rastgelene: — Hani nerede o siyaset balkabakları, nasıl dediğim çıktı mı? diye gülüyordu. Şimdi hocanın esrar dumanıyla sersemleşen kafasında benim şu suslim bir bomba gibi patlayınca şaşırdı: — Hoca efendi, ne dersiniz, İtalya harbe girecek mi?

— Çıldırdın mı sen ayol? İtalya harbe gireli on beş gün oldu.

Sakın senin sorduğun Ispanya olmasın?

— Aman hocam yapma, yoksa şaşırdınız mı?

— Alay mı ediyorsun, deli çocuk?

— Hayır hocam, İtalya'yı soruyorum.

Gözlerini kapadı, düşündü, sonra: — Bende bugün bir sersemlik var ama... Tuhaf değil mi, kendimi İstanbul'da zannediyorum...

Hoca kalktı, sendeliyerek yola düzüldü, lâkin bir Kaç adım gider g:tmez döndü: — Yahu, dedi, İtalya'nın harbe girip girmediği meselesini ciddî m> soruyorsun?

— Tabiî ciddî soruyorum efendim!

Çarşıda fırıncı Vasil, hocayı dalgın dalgın giderken görünce ses­ lendi: — Hoca efendi, heç yanıma uğramisin, göresim geldi seni...

Buğun zatınız için mahsuslayın guzu furunu yaptım, yanıma uğramayon ki bud terefinden vireyim?

— Vasil be, sormak ayıp olmasın ama, İtalya harbe girdi miydi, yoksa girmedi mi?

Vasil şaşı gözünü hocanın gözlerine dikerek: — Etalya dediğinniz şu Ulahlar mı?

— Yok Sırplar... Sen de amma eşek şeymişsin!

Hoca baktı ki, Vasil, dünyadan bihaber ahmağın biri, henüz Ulah kim, Italyan kim? onları bilmiyor; canı sıkılarak yoluna devam etti, kale kapısına sapan dar bir yola girince karşısına beli silâhlı, kalpak­ lı, çizmeli bir Çerkeş köylüsü çıktı. Selâm vererek Çerkese sordu: — Baksana hemşehrim, sana bir şey soracağım: Şu Umumî Har­ be dahil olan milletleri bana saysana! Çerkeş bıyıklarını bükerek gayet çetrefil bir lisanla başladı:

— Bu surdun meselenin uç türlü cevabı vardır. Ben unları size temam temamıyla söylemek istedim âmmâ, bunun hengi cihetinden başlamak muafiktir, valayı, o yine siz Molla efendimize daha iyi âyân beyândır. Malûmdur ki biz Çekeslerde bir edet vardır ...

— Canım şimdi sizin âdetinizi sormuyorum, sen söyle bana İtal­ ya muharebeye girdi mi?

— Efendum, meharebe için evil emirde, bizim Çekesler kadar...

— A ... Ne lâf anlamaz şeysin sen be! Sana Çerkesleri değil, İtalyanları soruyorum, harbe girdiler mi, girmediler mi? Biliyorsan söy­ le. bilmiyorsan çek arabanı!

— Itelya herbe girmiş ne çıkkar, girmemiş ne çıkkar? Biz dokusan uç meharebesinde, on dokuz kişi ilen Meskofun temam efendim uç, dört miliyunluh bi taburini tarlanmar ettik.

— Haydi oradan sende, budala! Evvelâ üç, dört milyonluk bir ta­ bur olmaz, saniyen dilini eşek arısı soksun, tarlaman değil, o, taru­ mardır. Ben de adam buldum da yol soruyorum!

Hoca hiddetle yürür, biraz ileride önlerinde odun yüklü eşeklerle üç köylüye rastgelir: — Selâmün aleyküm. köylü dayılar!

— Aleyküm selâm imam efendi!

— Bende bugün garabete benzer bir hal var mı?

— Halt etmiş onu söyliyen, hokka dört yüz dirhemmüslümanlıh ahıyor üzeringden... Kim demiş sana Garebete benziysin... diye...

Hoca bir «fesübhanallah« çekip köylülerden ayrılır, biraz daha yü­ rür, zerzevat pazarının arkasında kümese benziyen küçük, pis bir kahvenin önünde pejmürde kıyafetli birisine rastgelir. Bu adam bir katil meselesinden dolayı orada beş senedir kal’abend bulunuyor, serseri ruhlu, gece gündüz sarhoş ve biraz da mecnun. Şamlı bir Arapdır.

— Esselâmüaleyküm hacı efendi!

— Ve aleykesselâm ya efendîna!

Hoş galdi, safa galdi, keyf hatırak, mebsuta inşaallah?

— Hamdolsun, siz de iyisiniz inşaallah! Ne var, ne yok bakalım, ahvali âlemden ne haber?

— Haber m âfiş... Uç gün var es'ay leküm maalkâfirin...

— O kâfirler kimdir?

— Elengiliz, Elfransız, Elrus, Elitalyan...

— Hah, çok şükür ki bir lâf anlayanına rastgeldik. Bari Arapça sorayım: — Hacı Efendi, yudhil-ül-harbi Italyan?

— Lâ yedhal... Emma fî yevmina haza ennelmuharib, elbaklava veşşambaba velrevânî, velbörek...

— Nasıl, nasıl? Herif galiba deli olmalı!... Deli olmalı diyorum ama, bende de bir fevkalâdelik var, yoksa ben mi sapıtıyorum?...

Bu esnada kasabanın biricik meczubu «Ömer» karşı taraftan sökün eder. Ömer o meczuplardandır ki ayağında hamam nalınları ve iç do­ nu gömlekle sırıtarak sabahtan akşama kadar sokaklarda gezer ve bir şey sorulduğu vakit sadeoe ya «Evet!» der, ya «Hayır!»... Onun ağ­ zından başka hiç bir lâf almak kabil değildir. Hoca Efendi, Ömer'i görünce birdenbire tanıyamaz ve hemen yanına sokularak sorar: — Arkadaş, sen aklı başında bir adama benziyorsun, söyle ba­ kalım, İtalya harbe girmedi mi? Ömer kafasını gökyüzüne dikip bir müddet sırıttıktan sonra: — Hayır!

Der demez, hoca feryadı basar: — Tevekkeli değil sabahtan beri bende bir acaiplik var. Sapıtmı­ şız da farkında değilim... Demek on beş gündür gelen o ajanslar, gazeteler filân hep hayalden ibaretmiş... İhtimal Umumî Harbin de aslı yok, belki o da benim muhayyelemde vücut bulmuş bir safsata­ dan ibaret... diye söylene, söylene eve doğru yürür ve işte bu sırada çocuğun biri pencereden «Guguk!» diye bağırır. Hoca durur, acaba bana mı? diye düşünürken çocuk tekrar eder: — Guguk!

O zaman zavallı adamcağız doğruca polis dairesine gidip komi­ sere «Ben sapıtmışım, beni hastahaneye kaldırın» demek isterken: Komiser gülerek sorar: — Hoca efendi, şu İtalyanların harbe gireceğini nasıl bildiniz?

Aşkolsun!

— Aman sus. o bahsi kapa! Delilik bu, para ile, pulla değil k i...

REFt CEVAD ULUNAY ( 1890 - 1968 )

A n k a ra v alisi M u h ittin P a ş a ’n ın oğlu d u r. 1890’da Ş a m ’da doğdu. G a la ta sa ra y S u lta n isi’n i b itir ir b itirm e z gazeteciliğe, T a ­ nın, s o n ra ik d a m g az etesin d e ç a lışm ay a b aşlad ı (1909). Ş e h ra h g azetesin in y az ı işle ri m ü d ü rlü ğ ü n ü y ap tı. G ıdık ad lı b ir m izah derg isi çık ard ı. K a r ik a tü r d e çizdi, itt ih a t v e T e ra k k i F ırk a s ı’n a k a rş ı o ld u ğ u için, te k k a rş ı p a r ti o lan H ü rriy e t v e İtilâ f F ırk a sı’n a g ird i. P e h liv a n K a d ri’y le b ir lik te A le m d a r gazetesin i ç ık a r­ dı. B ab ıâli b ask ın ı ü ze rin e A le m d a r k a p a tıld ı. M a h m u t Ş ev k et P a ş a ’n m b ir su ik a sıtla ö ld ü rü lm e si ü zerin e, to p lu sü rg ü n le rle b irlik te S in o p ’a sü rü ld ü ; so n ra s ü rg ü n lü ğ ü n ü Ç o ru m v e K o n y a ’d a geçird i (1914-1918). 1918 M ü ta re k e siy le İs ta n b u l’a d ö n en R efi C ev ad y e n id e n A le m d a r’ı ç ık a rm a y a b aşladı. B u g azeted e İn g iliz M u h ip leri C e m iy eti’n in (In g ilizİeri se v e n le r d e m e ğ in in ) ö rg ü t­ le n m e ç a lışm a la rın a geniş y e r v erd i. A le m d a r’ı, ik tid a rd a b u lu ­ n a n H ü rriy e t v e İtilâ f F ırk a s ın ın y a n resm î o rg an ı d u ru m u n a g e­ tird i. B u g azetede, k u r tu lu ş savaşı iç in ö rg ü tle n m e y e k a rş ı y a z ı­ la r yazdı. B u yüzd en , Z a fe rd e n sonra, y ü z e llilik le r d en ilen listey e sok u ld u , y u r t d ışın a s ü rü ld ü (1922-1938). 3 y ıl C ü n y e’de, 17 y ıl P a r is ’te, to p la m o la ra k 20 y ıl y u r t d ışın d a k a ld ık ta n sonra, 1938 d e ç ık a rıla n a f y a sa sıy la y u rd a döndü. Ö nce T an, u z u n y ılla r Y en i S ab ah , ö lü m ü n e d e k d e M illiy et g az etele rin d e f ık r a la r y a z ­ dı. «M izah», «Dolmuş», «A kbaba» d e rg ile rin d e de y a z ıla rı y a y ın ­ land ı. G ü n lü k o la y la n y ü ze y se l v e şa k a lı e le ş tirile rle g eç iştire n y a z ıla rın ın çoğu, e d e b iy a t d eğ e ri taşım a d ığ ın d a n , c a n lılık la rı a n ­ c a k b ir g azete y a şa n tısı k a d a r sü rü p k ısa sü re d e u n u tu lm u ş la r­ dır. D il ö zleşm esine k arşıy d ı. Y az ıla rın ın genel n ite liğ i tu tu c u o lu şlarıy d ı. 4 K asım 1968’d e İs ta n b u l’d a öldü, K o n y a ’d a Ü çler M e za rlığ ın a göm üldü.

ÖRNEK:

BİR AV HATIRASI

Kahve, ahşap bir bina. Bütün köy kahvelerinde olduğu gibi orta yere bir saç soba kurulmuş, etrafında üç beş kişi dizilmiş düşünüyor­ lar, iki müşteri bir masada 66 oynuyorlar.

Kahveci, — Su kazanı delindi, size çayı ibrikle yaptım, kusura bakmayın, dedi. Çayı içtik, sobanın başında kaynatmaya başladık. Kahveci, — Beyim, dedi, hava lodos olursa burada kuş bulamazsınız. Fakat hava karayel eser, hele biraz da kar olursa avın bolluğundan fişenk yetiştiremezsiniz.

— Meselâ ne gibi?

— Ne gibi olacak? Çulluk, ördek, tavşan... Ne istersen var.

— Kocadağı methettiler.

— Orada av vardır ama sarptadır, kanadının sesini işitir, vuramaz­ sın.

— Demek avın ortaya çıkmasını bekleyeceğiz.

— Öyle. Bana sorarsan ben böyle avlardan bir şey anlamam.

— Sen nasıl av seversin?

— Ben ayı avı severim beyim, sen bana gel de seni ayı avına götüreyim, bana İbrahim Dikili derler, kime istersen sor.

— Ayı avı tehlikeli değil mi?

— Tehlikeli olsa da ona göre kazancı var beyim, bir ayı yedi sekiz yüz lira eder.

— O kadar ha?...

— Y aa l... Bir kere iki üç yüz lira derisi eder, yağının kilosu da sekiz liradır. Küçücük kuş vuracağım da ne olacak? Sen benimle gel.

Ben sana ayı vurdurayım da gözün av görsün.

— Peki, nasıl vuracağız ayıyı?...

— Beraber, ayının İnine İneceğiz, inin dışına silâhlıarkadaşlar pusu kuracaklar.

— Sonra?

— Sen anadan doğma çırçıplak soyunacaksın.

— Ben? — Evet sen. Eline tabancayı alıp içeri gireceksin.

— Ben? — Evet sen. Ayı görünce ayak üzeri kalkar. O zaman tabancayı kf.'asına sıkacaksın...

— Ben? — Evet sen. Ayı birdenbire ölmez. Tabancayı sıkar sıkmaz, yüzü­ koyun yere yatacaksın, ayı fırlar o hızla, kendini dışarı atar, dışardakiler yaylım ateş ederler, ayıyı öldürürler, sekizyüz lira cepte.

— Ya öldüremezlerse?

— O zaman ayı geri döner, ine girer, içerideki artık yok demektir.

— İbrahim efendi, sen alay ediyorsun.

— Vallahi alay değil beyim.

— Ayol ben evde çamaşır değiştirirken aynaya bakamıyorum, bu soğukta dağ başında herkesin içinde anadan doğma soyunup ayı inine nasıl gireyim? Ayı beni görürse gülmeden bayılır.

— Ama beyim avcılık böyle olur.

Tam bu esnada kahve sallanmaya başladı. Zelzele oluyordu. He­ pimizde renk attı, salâvat getirerek kahveden dışarıya fırladık.

ORHAN SEYFÎ ORHON ( 1890 - 1972 )

A lb a y E m in B e y ’in oğlu d u r. 1890’d a İs ta n b u l’da doğdu. Beyle rb e y i’n d e H avuzbaşı ilk o k u lu n u (1902), B e y le rb e y i R ü ştiy e’si’n i (1905), M ercan İd a d i’sin i (1909) b itird i; 1914’d e d e H u k u k ö ğ ren im in i b itird i. İsta n b u l M ebusan M eclisi’n d e K a v a n in (k a ­ n u n la r) k a le m in d e k â tip o la ra k g ö rev aldı. İs ta n b u l M eb u slar M eclisi’n in k a p a tılm a sın d a n so n ra g azetecilik v e ö ğ retm en lik y ap tı. 1919’d a b ac an a ğ ı Y u su f Z iy a O rta ç la b ir lik te A k b a b a ’y ı çık a rm a y a b aşladı. S o n ra k en d isi P a p a ğ a n ad lı m izah derg isin i ç ık a rd ı (1924-1927, 239 sa y ı). B ir zam an d a K arag ö z g azetesin in b a şın d a b u lu n d u . 1923’d e y in e Y u su f Z iy a O r ta ç la b ir lik te A k b a b a ’y ı k u rd u la r. B ir a ra H a rp A k ad e m isin d e v e İsta n b u l E rk e k L isesi’n d e ed e b iy a t ö ğ retm en liğ i y ap tı. Y edinci d ö nem seçim ­ le rin d e C H P ’n in Z o n g u ld a k m ille tv e k ili old u (1946-1950). 1950 de m illetv ek ili seçilem edi. İs ta n b u l’d a n A P m ille tv e k ili seçilerek p a rla m e n to y a ik in ci kez g ird i (1965-1969). B irç o k gazetelerd e, b u a ra d a , C H P ’n in U lus, D P ’n in Z afer, A P ’n in Son H av ad is g a ­ ze te le rin d e fık ra yazdı.

M İ z p I i y a z ıla rım g en e llik le «Fiske» ta k m a a d ıy la yazdı. Beş H e c e c ile rd e n b irid ir. M izah y a z ıla rın ı «Fiske», ta şla m a la rın ı «Hi­ civler», m izah h ik â y e le rin i «D üğün Gecesi» adlı k ita p la rd a d e r ­ ledi.

23 A ğustos 1972’d e öldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

İSM AİL HAB1B SEVÜK YAZIYOR: T ü rk ç ü lü k ak ım ın ın h eced e k az an d ığ ı ilk sev im li âh e n g i y a ­ r a ta n la r için de ince d u y g u sa llığ ıy la O rh a n S eyfi en b a ş ta ge-

liyor. K en d isi a ru z a d a ta m a m e n h âk im d i. ( ...) A ru z u ; sedefli, işlem eli, a m a y e n i ih tiy a ç la ra cev ap v e rm e y e n b ir saz gibi k ılı­ fın a k o y a n şair, a r tık h e c e n in d a h a sâde, d a h a süslü, am a d a h a can a y a k ın te lle riy le « G önülden S esler» v e rm e y e başladı.

— «Edbı Y eniliğim iz» ad lı kitabından — İBRAHİM ALÂETT1N GÖVSA YAZIYOR: A çık, te rk ip siz T ü rk ç e y le ve h ec e v ez n iy le y az m a k ak ım ın ın b aşlad ığ ı z a m a n la rd a Z iy a G ö k alp ’in çe v re sin d e to p la n a n g en ç­ le r a ra sın d a güzel T ü rk ç ey i işle y e n le rd e n v e p e k iy i ö rn e k v e­ re n le rd e n d ir.

— «Türk M eşhurlan» A nsiklopedisinden — M USTAFA BA Y D AR ’LA KONUŞM ASI: — A n a d o lu için yazd ığ ın ız b ir şiird e: « S en elerce sa n a h a s re t ta şıy a n B ir g ö n ü lle k o lla rın a a tılsa m B en d e b irg ü n k u ca ğ ın d a y aşay a n B a h tiy a rla r a ra s ın a k atılsam .» diy o rsu n u z. B u şiiri n e za m a n y azdınız? O zam an A n ad o lu ’ya geçm ek ço k m u güçtü ? Y oksa b ir fa n te z i m i?

— B u ş iiri yazd ığ ım za m a n A n a d o lu ’y a çağ rılm ıştım , gidecek lim . O sıra d a an n e m v e b a b a m k e n d ile rin e y a rd ım e tm e k vazifem i h a tır la ta r a k istem ed iler.

— A n a d o lu ’y a k im in ta ra fın d a n çağrılm ıştınız?

— H a m d u lla h S u p h i o sıra d a A n ad o lu ’y a geçm işti. O ra d an g elen T ü rk O cağı m en su b u a rk a d a ş la rım b a n a A n ad o lu ’y a g it­ m em i ih sas ettile r. O za m a n M illî M ücadele y en i b aşlam ıştı. Ş iir o n u n h a s re tid ir. (...)

— M izah ve h iciv a ra sın d a k i ay rım ı b e lir tir m isiniz?

— M izah şa k a d ır, g ü ld ü rm e k , n eşele n d irm ek , e s p rile riy le hoşa g itm e k ister. H iciv te n k ittir. H a ta la rı, k u s u rla rı y ü ze v u r a ­ ra k d ü z e ltm e k ister. H icvin m iz a h ta n fa rk ı, şahsî ta riz le rle h a k a ­ r e t v e a la y şe k lin d e k u s u rla rı söylem esidir.

— C e m iy e tte m izah v e hicv in rolü?

— B iri eğlendirici, ö b ü rü ih tilâlci, u y an d ırıcı, ta sh ih ed icid ir.

— M izah ta y aln ız eğ len d iric i ö zellik m i v ar, u y a n d ırıc ı v e ta s h ih edici y ö n y o k m u?

— O lab ilir, am a hicvin y a p tığ ı ta riz i; ta h k iri yapm az. H i­

civ k ö tü le m e k isted iğ i şeye k ü f re v a rın c a y a k a d a r h erşe y i m u ­ b a h g ö rü r. H iciv k ü fre d e r, m izah b u n u yapm az. M izah ta b ir t e r ­ biye, z a ra fe t v e n e z a h e t v a rd ır.

— E d e b iy a t ta rih im iz d e en b ü y ü k m izah v e h iciv o to r te s i o la ra k k im le ri ta n ıy o rsu n u z?

— D iv an E d e b iy a tın d a k i h iciv çok şahsî ve çok m ü ste h c e n ­ d ir. S iy asî v e İçtim aî b ir h e d e f gütm ez. Ş a ir k ızdığı ad am ı d ö v e­ ceğine, ö ld ü rec eğ in e hicv ed er. T a n z im a tta n so n ra h iv ic A v ru p a lı m â n asiy le ed e b iy a ta g iriy o r. İlk e se r Z iya P a ş a ’n ın « Z afem âm e» si... E n k u v v e tli h iciv şa iri A b d ü lh am id in id a re sin i şid d e tle te n k id e d e n E ş r e f tir . O n d an so n ra S e rv e tifü n u n ş a irle rin in b a ­ şın d a F ik r e t’in y en i ta rz d a h ic iv le ri v a r.

D o k sanbeşe D oğru, H ân -i Y ağm a, B ir L âh z a-i T e a h h u r gibi. S iyasî h iciv o la ra k b ir k ita p şe k lin d e n eşre d ilm iş b u n d a n so n rak i e se r g alib a b en im «H icivler»im dir. N esir sa h a sın d a d a R e fik H alid ’i sayab iliriz.

— D iv an E d e b iy a tın d a N e f îd e n b a şk a m ü h im h eccav ta n ı­ y o r m u su n u z?

— Y ok gibi. S ü ru ri v a r; y a z d ık la rı ta rih şe k lin d e bazı k ıta ­ la rd a n ib a re t.

— M ustafa B aydar’ın «Edebiyatçılarım ız n e diyorlar?» adlı kitabından — Y U SU F ZİYA ORTAÇ YAZIYOR: Ö nce b ir a rk a d a ş lâzım d ı b an a, b ir iş ve k a fa a rk a d a şı...

K im o la b ilir d iy e d ü şü n m e d im bile. G ece gün d ü z b e ra b e r o ld u ­ ğum te k a d a m O rh a n S eyfi idi. ( ...) O rh a n S eyfi, b ir m izah gazetesi çık a rm a y a hiç h ev esli görü n m ed i. B ir k e re y ü z lir a y ı n e rd e n b u la c a k tık ? S o n ra gazete im tiy azın ı, İsta n b u l’u n so k a k la ra ta ştığ ı o başsız g ü n le rd e k im d en alac ak tık ? H ele b ir ü çü n cü m esele v a rd ı ki, o h e p sin d e n ö n em ­ liy d i: B ak alım , sa tılır m ıydı, o k u n u r m u y d u çık aracağ ım ız g a ­ zete? (...) Seyfi, güzel ro m a n ın ın ad a m ıd ır b ü tü n öm rünce: T atlı, iyim ser, çocu k ad a m ...

— «Bizim Yokuş» adlı kitabından — R A U F M UTLUAY YAZIYOR: B irin c i D ü n y a S av aşı y ılla rın d a yazd ığ ı a ru z şiirle riy le t a ­ n ın ın c a Z iy a G ö k alp ’in çe v re sin e ça ğ rılır. İ k tid a r h ü k ü m e ti hem T ü rk ç ü lü k a k ım ın a u y g u n e s e rle r y azacak, h em ısm a rla m a y u r t­

se v e rlik e d e b iy a tın a k o şu la c a k genç y e te n e k le r a ra m a k ta d ır.

G ö k alp ’in h ece ölçüsü v e s a d e d il g ö rü şü n e, İ ttih a t v e T e ra k k i’n in sav aş e d e b iy a tın a y ü r e k te n k a tıld ık la r ı o ra n d a d a d e ste k le ­ n e c ek lerd ir. D ergi y a y ın ın ın k az an ç lı b ir iş o ld u ğ u n u , p a ra d a n b aşk a b azı ç ık a rla r d ah a sa ğ lad ığ ım e n önce g ö re n le rd e n b iri O rh a n S ey fi’dir. ( ...) H e r d ö n em d e egem en g ü çlerin y ö n ü n d e k alem k u lla n a ra k h e p a y a k ta k a lm a n ın y o lla rım b u la n b ir y ö n ­ te m u y g u la r.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» adlı kitabından —

•ÖRNEK:

HORTLAK

Hüseyin Necmi on senelik ayrılıktan sonra evinin kapısını çalar­ ken yüreği heyecandan titriyordu.

— Kimbilir zavallı anneciğim beni görünce nasıl sevinecek, di­ yordu. On senedir döktüğü gözyaşlarının acısını bir dakikada unuta­ cak.

Daha şimdiden anasının kollarını boynunda hissediyordu.

Ayşe Hanım bir tek evlâdı olan Hüseyin Necmi’ye çok düşkündü.

Oğlunun şehit haberini aldığı zaman öyle saçını başını yolmuştu ki...

Komşuları, — Artık Ayşe yaşamazi diyorlardı.

Bir hafta içinde belki yirmi yaş ihtiyarlamıştı. Saçları bembeyaz kesilmişti. Fakat dert veren Allah tesellisini de veriyor. Yavaş yavaş yüreğinde kanayan yara kapandı. Birgün geldi ki «Şehit anası» diye etrafından gördüğü hürrpetten bir haz bile duymaya başladı. Merasim günlerinde memleketin vatanseverleri onu toplantı yerine getiriyorlar, ona birikl söz söyletiyorlardı. Bu sözler halkı o kadar heyecana geti­ riyordu ki, ne istense hemen yaptırılıyordu. Şehit anasının himmetiyle, memlekete yol, mektep, hastane yaptırıldı. Şehit anası adeta bir vatan timsali oldu. Ona hürmet etmek herkese borç bilindi.

Seçim günlerinde şehit anası belediye dairesine gidiyordu. Onun • İyidir, namusludur!» dediğine hiç kimse itiraz edemiyor, gözü ka palı rey veriyordu. Seçimden sonra belediye başkanından kaymakama kadar herkes gelip elini öpüyordu.

Hüseyin Necmi kapıyı çaldı. Tanımadığı bir adam açtı.

— Ayşe hanım burada oturmuyor mu?

— Hangi Ayşe Hanım?

— Hani şu oğlu şehit olan... Hüseyin Necmi'nin annesi...

— Şehit anası mı?

— Evet.

— O burda oturmaz. Hükümet konağının yanında, belediyenin al­ dığı evde oturur.

— Belediye ona ev mi aldı?

— Ona almayıp da kime alacak? Şehit anası bu... Aslan gibi oğ­ lunu kurban verdi.

Hüseyin Necmi'nin bile hafifçe koltukları kabardı.

•Zavallı anneciğim, on yıldır matemimi tutuyor demek, aman ça­ buk gideyim...»

Yolda karısıyla oğlunu düşünmeğe başladı. Nâhide ile öyle se­ vişiyorlardı ki on sene önce ayrılırken genç kadının kollarını güç­ lükle boynundan çözebilmişti. Sıcak gözyaşları sağnağa tutulmuş bir yolcu gibi üstünü başını ıslatmıştı. Genç kadın kocasının ölüm ha­ berini duyduğu zaman daha az ağlamadı. Vakıa bu göz yaşlarının için­ de kendi talihine de dökülen damlalar vardı. 25 yaşında dul kalmak bir kadın için ne acıdır. Nahide kaynanasına bir ana gibi sarıldı. Ev­ lenmedi. Çocuğuyla teselli bulmaya çalıştı. Nihayet birkaç ay evvel bu şerefli aileye sıhriyet peyda etmek isteyen memleketin eşrafından Buğdayzade İbrahim Bey'le nişanlandı. Yeni kocası eskisine nispetle hem daha zengin, hem daha yakışıklı bir adamdı. Ayşe Hanım gelinini, kızı yerine koymuştu. İbrahim Bey onlara içgüveysi girecek, evlerinin düzeni hiç bozulmayacaktı.

Hüseyin Necmi içini çekerek, — Zavallı karıcığım, beni görünce kimbilir nasıl şaşıracak, boynu­ ma atılacak? diye düşünüyordu.

Oğlu Ferid'e gelince, o haylaz çıkmıştı. Baba tazyiki ortadan kal­ kınca okumadı. Çapkınlığa başladı. Büyük anasından boyuna para çe­ kip kızlara yediriyordu. Bir sene evvel sinni rüşte girdiği İçin baba­ sından kalan mirası eline geçirmişti. Şimdi bunları yemekle meşgul­ dü.

Hüseyin Necmi kapıyı çaldı. İhtiyar bir kadın açtı.

— Ayşe Hanım burada mı?

— Evet!

— Nahide?

— O da burada!

— Oğlu Ferit?

— Hepsi burada, yemek yiyorlar. Ben birdenbire karşılarına çık­ mak istiyorum.

— Siz kimsiniz?

— Ayşe Hanımın oğlu...

— Hangi oğlu?

— Sen hele dur. Şimdi anlarsın...

Birdenbire odadan içeri girdi. . — Anne beni tanıdın mı?

Diye bağırdı. Hepsinin lokmaları ağzında kalmıştı.

Ayşe Hanım, — A, a, a ...

Diyebildi. Nahide, — Aman, aman... O...

Diye söylendi. Ferit: — Vay canına, babam!

Diye mırıldandı... Ayşe Hanım kendini topladı: — Sen kimsin ayol? Paldır küldür içeri girdin?

— Beni tanımadın mı anneciğim, oğlunum!

— Benim oğlum vatan uğruna şehit düştü, şimdi kemikleri bile kalmadı.

— Hayır, yanılıyorsun. Ben şehit olmadım. Yaralandım. Arkadaş­ larım öldü sanmışlar... On sene Sibirya'da kaldım. Hastanede yattım.

Bir türlü kendime gelemiyordum. Nihayet iyi oldum işte... Gel anne­ ciğim. boynuna sarılayım...

— Dur, üstüme gelme bağırırım...

— Canım anneciğim, beni tanımıyor musun? O kadar çok mu değiştim?

Ayşe Hanım ciddi bir tavır aldı: — Oğlum olduğunu ne ile isbat edebilirsin bakayım? Yanında nüfus kâğıdın, askerlik vesikan falan var mı?

— Ne vesikası anne, ben Rusya’dan ihtilâlden kaçtım. Zorla ca­ nımı kurtardım.

Ayşe Hanım gelinine döndü: — Bu adam Hüseyin Necmi’ye benziyor mu kızım, söyle!

— Hayır, ben hiç benzetemedim.

— Karıcığım, sen de mi kocanı tanımıyorsun?

— Rica ederim, evli bir kadına böyle şeyler söyleme...

Kocam duyarsa fena olur.

Hüseyin Necmi deli gibi olmuştu: — Ferit, söylesene baban değil miyim?

Ferit, dudaklarını havluya silerek sofradan kalktı: — Benim böyle şeylere aklım ermez. Babam mısın, değil misin.

Elbette büyükannemle annem daha iyi bilir!

Dedi ve yavaşçacık sıvıştı. Hüseyin Necmi kendini toplamıştı.

Yorgun argın bir sandalyenin üstüne oturdu.

Annesine, — Y a ... Demek ki senin oğlun değilim ...

Ayşe Hanım, karşısındakinin ağzını kapatmak ister gibi elini uza­ tarak ağlamaya başladı: — Açma... Açma. Evlâdımı hatırlattın... Hu, Hu... Hu...

Hüseyin Necmi karısına döndü: — Senin de kocan değilim!

Nahide gözlerini sildi: — Su s... Su s... Kocacığımı aklıma getirdin... Hu... Hu... Hu...

Ayağa kalktı: — Hakkınız var, Hüseyin Necmi on sene evvel ölmüştü. Tekrar yaşamaya hakkı yok... Olsa olsa hortlayabilir... dedi. Başka bir şey söylemedi. Odadan çıktı.

Bir mezar kaçkını gibi kendi kendinden korka korka yürürken: — Vay canına, diyordu, demek ki hortlak diye o kadar korktuğu muz buymuş. Meğer ben hortlakmışım da haberim yok...

MAHMUT YESAR! ( 1895 - 1945 )

M a h m u t E sa t Y esari, ü n lü h a tta t Y esarizad e M u stafa İzzet E fe n d i’n in to ru n u , a lb a y F a h r e ttin B e y ’in o ğ lu d u r. 5 M ayıs 1895 d e İs ta n b u l’d a doğdu. B u rh a n -ı T e ra k k i ip tid a i m e k te b in d e ( ilk ­ o k u lu n d a ) o kudu. S o n ra İsta n b u l S u lta n isin d e (lisesin d e) ö ğ re n ­ ciyken, d a h a o n altı y aşın d a, G ıd ık ad lı m iz ah d erg isin e «A. Esat» im zasıy la k a r ik a tü r le r y a p tı (1326 «1910», sayı 16, 17). L ise öğ­ re n c iliğ i sırasın d a, resim y a p m a y e te n e ğ i g ö rü ld ü ğ ü n d en , resim ö ğ ren im i için h ü k ü m e t M a h m u t Y e sa ri’y i A v ru p a ’y a g ö n d e re ­ ceği s ıra d a B irin c i D ü n y a S av aşı’m n çık m ası ü z e rin e S an ay i-i N efise M e k teb i’n e (G üzel S a n a tla r A k ad e m isi’n e) g ird i (1914), am a o k u lu b itirm e d e n a sk e re alındı, y e d e k su b a y o la ra k Ç a n a k ­ k a le sa v aşın a k a tıld ı. S av aş b itin c e İs ta n b u l’a döndü, b asın u ğ ­ ra şm a g ird i. D ik en ad lı m izah d erg isin e k a r ik a tü r le r y ap tı. K a ­ rik a tü rc ü lü k te n o y u n y a z a rlığ ın a geçti. İlk ro m a n ı «B ir N am u s M eselesi» R eşat N u ri’y le b ir lik te ç ık a rd ığ ı K e le b e k a d lı m izah d e rg isin d e te frik a ed ild i (1923-1924). İlk y a z ıla rın d a Y esarizad e M a h m u t E sat ad ın ı k u lla n d ı. Y aşam ın ı sa lt k a le m iy le k azan d ı.

30 y S ı a ş k ın çileli b ir y a z a rlık y a ş a m ın d a n so n ra Y ak a cık sa n a ­ to ry u m u n d a , 16 A ğustos 1945’de v e re m d e n öldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR Y U SU F Z İY A ORTAÇ Y A ZIY O R: ( ...) N edim , b ir s a n a t derg isiy d i. H a lit F a h ri O zansoy’du çık aran . B irg ü n b u te k odalı id a re evinde, k im e b a k tığ ı b e lli o l­ m a y a n b ir genç ad am gö rd ü m . B ira z yağlı, b iraz y o rg u n y ü z ü n ­ de, b e b e k le ri sağa, sola k ay m ış ik i göz k ıp ırd ıy o rd u . S iy ah , p a r ­ la k sa ç la rı a ln ın a d ü şü k tü . S esi h ım h ım d ı biraz. B u, a d ı h en ü z

b e lle k te k a la c a k k a d a r d u y u lm a m ış olan b ir y az arım ızd ı: M ah ­ m u t Y esa ri...

U zu n y ılla r içim ısın m ad ı ona. S evem eyeceğiniz k a d a r ç irk in ­ di. B u ç irk in liğ in ençok k en d isin i ü rk ü ttü ğ ü n ü , so n rad a n a n la ­ dım .

B irg ü n , iş h a y a tı, ikim izi A k b a b a ’da k a rş ı k a rşıy a g etirdi.

M a sasım n ü stü n e n e rd e y se k a p a n ır, y a ğ lı sa ç la rın d a n b ir p e r ­ çem aln ın d a, sig a ra sı d u d a ğ ın a yapışm ış, çalışırdı. Ç ok v erg ili kalem i v a rd ı: H ikâye, fık ra , skeç, ro m an , h e r çeşit yazı g elird i elin d en .

A y la r g eçtikçe onu ta n ım a y a b aşlad ım : H in d ista n cevizi gibi, b u esm er k a b u ğ u n içinde, d u y g u b em beyaz b ir süttü !

A z za m a n d a çok e se r v e rd i: Ş e h ir T iy a tro su sah n esin d en k ita p ç ı r a f la rın a k a d a r ... A k b a b a ’n ın ciltle ri de b u ara d ad ır. (...) B ir gece k a f a la r d u m an lı, to p lu c a G a rd e n b a r’a g itm ek istedik. M ah m u t Y esari, o sessiz, o u y sa l insan b ird e n te rsleşti.

Y üzü, sesi, g özleri ç irk in değil, k o rk u n ç tu sa n k i...

— B e n g itm em , d iy o rd u , g itm em ben!

Biz z o rla d ık ça o d ay a tıy o r, biz y a lv a rd ık ç a o ç e tin le şiy o r­ d u ... A m a n e d e n ... A m a niçin? A m a? D ev am e ttirm e d e n , b a şı­ nı, sa rh o şla deli k a rış ık b ir ö fk e y le sa ç la rın ı silk e le y e re k ö n ü ­ m üze eğdi: — B e n b u k a fa y la o ışık lı y e re n asıl g id e rim ? ... O genç in ­ sa n la r, o g ü zel k a d ın la r a ra sın d a n a sıl o tu ru ru m ? H a? N asıl?

N asıl?...

B a şın d a k o rk u n çç , v ah şi b ir e t b eni v a rd ı. Bu, el b ü y ü k lü ­ ğün d e, m o r, tü y lü b en , o n u n k a fa ta s ın a tır n a k la r ın ı g eçirm iş b ir c a n a v a r pençesiydi!

M eze a rtık la rı, k a d e h a r tık la r ıy la d o lu m a say a k ap a n d ı, iç­ k in in c ö m e rt m ü sa ad e si için d e r a h a t r a h a t a ğ la d ı o gece...

B ir k e re M a h m u t’a d arıld ım . B u, b ir iş d arg ın lığ ıy d ı: A k ­ b a b a ’d a b aşlad ığ ı b ir ro m a n ı y a r ıd a b ırak m ış, k a y b o lu v erm işti.

N ered ey d i? N e rd e o tu ru y o rd u , b ilm iy o rd u m . B ü tü n d o stla rın a so rd u k , b ü tü n m e y h a n e le ri a r a ttık , yok. Ç aresiz, ik i sayı, k o n u su n u b ilm ed iğ im ro m a n a b en devam ettim . D erk en , çık ag eld i: Â şık olm uş! G üzel b ir k a d ın d ı b u : R e n ­ gi güzel, çizgisi g üzel b ir genç k ad ın . K en d ik e n d in e ö y le g ü lü ­ y o rd u k i, ağ lasa b u k a d a r acı olm az!

S o n ra ? ... E v le n d ile r v e ... a y rıld ıla r.

A rtık g ü n d ü z le ri d e içiy ordu: C ebinde k ü ç ü k b ir k o n y a k ş i­ şesi v a r d ı h e r zam an.

H ep u y sa l, h e p ta tlı sa rh o ştu . A ra s ıra ö lçüyü k aç ırın ca , g ü ­ c ü n ü a ş a n b ir öfkeyle, — B u s u ra ta b u k a lp y a k ış ır m ı? d iy e b o ğ u la boğua, hıçkır a h ıç k ıra g ü le r d i ( ...) İy i in san , to k gözlü in san d ı. Y azı alışv e rişin d e a ld a tıl­ m a y ı s e v e rd i n erd e y se: A n la tıp g ü lm e k v e b iraz d a öc alm ak için!

H a sta lığ ın d a e n acı sözü R e şa t N u ri’y e söylem iş: — ı B oşuna, dem iş, ö b ü r d ü n y a d a d a r a h a t y o k tu r b a n a ... Bu s u ra tla ad a m ı ce n n ete de sokm azlar!

— «Portreler» adlı kitabından — HAL1T FAHRİ OZANSOY YAZIYOR: 1923’te ben, K ız ılto p ra k ’ta, K ö rd e re ’de, M ah m u t Y esari K a ­ d ık ö y ’de, B a h a riy e ’de o tu ru y o rd u k . M a h m u tu n h a y a tta e n m u t­ lu, e n r a h a t y ılla rı. B ab a sağ. E v d e d ad ı v a r, hizm etçi v a r. O ta rih le r d e g ö n ü l sık ın tısı b ile yok. H ik ây e yazıyor, ro m a n y a z ı­ y o r v e p iy e s yazıyor.

— «Edebiyatçılar Çevremde» ad lı kitabından — CEVDET KUDRET YAZIYOR: M ah m u t Y esari, k o n u la rım g ü n lü k y a ş a y ışta n a la n re a list b ir h a lk ro m an c ısıd ır. R o m an y a z a rla rın ın g ö zlem lerd en y a r a r ­ la n m a sı g ere k tiğ i k a n ısın d a d ır. ( ...) M ah m u t Y esari, b ü tü n e s e rle rin d e v a k a y a önem v erm iş, zam an za m a n d u y g u sa llığ a kaçm ış, k im i e se rle rin d e y e r y e r to p ­ lu m s o ru n la rın a d a d eğ in m iştir.

— «Türk Edebiyatında H ikâye ve Roman» adlı kitabından — R A UF MUTLUAY YAZIYOR: 50 y a şın d a v e b ü tü n em eğine, ça b asın a k a rşın «kendisi için h iç b ir z a fe r k azan m ad an » ö len M a h m u t Y esari, ed e b iy a tım ızın b e lk i de en ta lih siz kişisid ir. B elk i d e değil, k en d isi d e e d e b i­ y a ta özen en oğlu A fif Y esari ta ra fın d a n o lsu n eseri izlenm ediği, d erlen m ed iğ i, y e rli k ita p la ra b u n c a ilg i g ö ste rilen d ö n em lerd e hiç olm azsa en d e ğ e rlile rin in y e n id e n b asılm a sın a e n k ü ç ü k b ir y a rd ım y a p ılm a d ığ ı için m u h a k k a k k i en b a h tsız ed e b iy a t k a d e ri o n u n k id ir. ( ...) S e rm a y e d esteğ in d en y o k su n o la ra k b ir y a y ın o rg a n ın a sah ip o lm a dileği, y a k ın siy asî ilişk ile ri b ilm ey e n doğru sö zlü -

lü ğ ü y ü z ü n d e n ça b u c a k en g e lle n m iş (K e le b e k ), o n u b aşk a k a p ı­ la rın s ö m ü rü le n em ekçisi d u ru m u n a d ü şü rm ü ştü r. O tuz y ılı aş­ k ın b ir y a z a rlık y a ş a m ın d a n so n ra Y ak a cık S a n a to ry u m u n d a ölen b u ed e b iy a t çalışk an ı, b ir a r a m ason d e rn e ğ in e g irip çık ­ m a sıy la d a d am g ala n arak , b ü s b ü tü n b ıra k ılm ış kö şesin d e y a p a ­ y aln ızd ır. ( ...) D ilini b u lm u ş; k o n u la rım , s o ru n la rın ı iy i k o y m u ş b ir ro m an c ılık , y az ık ki, p iy a sa n ın acele iste k le ri k a rşısın d a k ıv am ın a gelm eden o rta y a ç ık tığ ı için y e te rin c e o lg u n dü zey e erişe m e m iştir. B u, b izim e rk e n y e tişm iş p ro fe sy o n el ed e b iy a t k uşağım ız için yak ın acağ ım ız b aşlıc a k o n u la rd a n b iri o lm alıd ır.

M ah m u t Y esari, e ğ e r e d e b iy a t ç e v re le rin in d o stlu k ilg ileriy le destek len se, ese rle rin i b asac ak b ir y a k ın y ay ın ev i b u lsay d ı d u ­ ru m m u h a k k a k k i b aşk a o lu rd u . N e v a r k i za m a n ı geçm iş g e r­ ç e k le ri a r tık k im se y aşata m az ; b u n a güç yetm ez. Ç ü n k ü e d e ­ b iy a tım ızın gelişim i, g eçm işte k a lm ış h a k k ı b ilin m em iş d e ğ e r­ leri, y e n id e n y a ş a tm a y a e lv e rişli değildir.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı« adlı kitabından —

ÖRNEK:

KOVALAYAN ALACAKLI

1928 yılının ilkbaharı... Ankara'dayım...

Harf değişikliği oldu; matbaalar bütçelerini kıstılar, daralttılar ve ben açıkta kaldım.

Oluk gibi akan muslukların, hem de hepsinin birden, kesilivermesi, beni şapa oturtturmuştu.

Estiği kadar tozar! derler. Parayı geldiği gibi yediğim için, elde yok, avuçta yok «Cep delik, yok metelik; kese bakırdan hâli» Bâbıâli kaldırımlarına döştük.

Geçici bir tatil değil ki borç harç oturup yasak savalım. İki el bir baş için, dedim, kolları sıvadım. Sağa baş vurdum, olmadı! Sola baş vurdum, nafile!

O sırada «Dil Encümeni» kurulmuş, bana da Larousse tercümesi için «fiş»ler gönderiyorlar. Fişlerin posta ile gönderilmesi, vakit, za­ man iş i...

Ankara’ya gidip, dostlara bir görünmeli. Gözden ırak olan gönül­ den de ırak olur, derler. Ötede beride takıntıda kalmış bölük pörçük alacakları topladım: Ankara yolunu tuttum.

Evvelâ Dil Encümeninde, bana, bir oda verdiler. Kışı orada geçir­ dim. Fakat bahar gelince, orası beni sıktı. Bir otele taşındım.

Bundan şunu anlayabiliriz; Para kazanmağa, yani tüylenmeğe baş­ ladım. Bir yandan «fiş-lere çalışıyor, bir yandan da, «Cumhuriyet»e «Bağrı Yanık ömer»i yetiştiriyordum.

Lâkin asıl «Bağrı Yanık» bendim. Çanakkale Harbi yadigârı ma­ laryam, beni sık sık yoklamağa başlamıştı. Sıtma nöbetleri içinde üşüye ürpere, yana terleye, çalışmak çok zor, çok çetin bir işti.

Ne yaparsınız, başa gelen çekilir. Ve hakikaten çekiliyor da...

Hesaplarımı az çok düzeltir gibi olmuştum. «Encümen»den al­ madığım zamanlar, gazete imdadıma yetişiyor, böylece birbirini ko­ ruyup gidiyordu.

«Fiş»lerden, yüz küsur lira alacağım birikmişti. Elimdeki para tükenmek üzere iken Encümen kâtibine sordum: — Bordroları yaptık, Divanı Muhasebata vereceğiz.

Dedi, yüreğime sular serpildi.

Fakat aradan bir hafta geçti, bordrolardan ses, sada yok. Tekrar kâtibi gördüm: Yaslı yaslı başını salladı: — Divanı Muhasebat, bordrolarda bazı noksanlar görmüş, iade etti, yeniden çıkarıyoruz.

Ne denir? Boynumu büktüm: — Allah Razı olsun; dedim.

Artık siz bunu ne mânâya çekerseniz, çekiniz. Vebali boynunuza!

«Cumhuriyetle baş vurmaktan başka çare yok... Benim zavallı arkadaşım merhum M. Agâh, Cumhuriyetin mesul müdürü. Ona bir tel­ graf çektim, para istedim. Ayrıca da o zaman tahrir müdürü olan Ke­ mal Salih'e bir mektup yazdım.

Agâh’ın, benim için canla başla çalışacağına eminim. Eh, Kemal' Salih de beni korur. Artık, fazla endişeye mahal yok.

Aradan iki gün geçti, üç gün geçti, bir hafta oldu. Cevap yok.

Aldı mı beni bir düşünme!

Otele borcum kırk lirayı geçmiş... Otelcinin, kâtibin yüzlerini gör­ meyeyim diye, gün ağarırken sokağa fırlıyor ve gece yarılarından sonra dönüyorum.

Para olsun, mesele yok... istediğin yere gider, oturur, gezer, to­ zarsın. Fakat meteliksiz, ne yaparsın?

Git, «Hâkimiyeti Milliyye»nin tahrir odasında pinekle... Oradan çık, «Havacılık ve Spor Mecmuası»na uğra...

«Türk Yurdu»na «Havacılık ve Spor»a «Gürbüz Türk Çocuğu»na yazı yetiştiriyorum amma, bunlar çerez kabilinden... öyle toplu borç ödeyecek vaziyette değilim.

Bir sabah, otelcinin, sofada birine çıkıştığını duydum. Otelde ya­ tan bir kadından hesabını istiyor... Hem de çıkışarak!

Bana o ana kadar ne kaşla gözle, ne surat eder, ne de sözle, küçük bir imada bulunmadılar amma, alınganlık fena!

Kararı verdim. Beklediğim paraları alıncaya kadar otele uğramıyacaktım. öğle vakti otel tenhaydı, yanıma lâzım olan bir iki kitapla defter­ lerimi aldım, otelden sıvıştım.

Devlet Demiryolları Ankara'ya yeni taşınmıştı. İstasyonda bilmem ne kısmının cer müfettişliğinde kısım âmiri bir arkadaşım vardı: Kadıköylü Necmettin...

Necmettin, diyebilirim ki dünyanın en şen hovarda insanlarından biridir. Cin gibi zeki, tam uçarı bir İstanbul çocuğu!...

Onun istasyonda bir odası var. Fakat ne oda!

Bırakın, bu fâsılları ayrı yazayım, çok uzun sürer. Necmi, benim.

gidişime sevindi. Ben otel sıkıntısından kurtulduğum için ferahlamış­ ım . Parasızlık umurumuzda değil, basıyorduk kahkahaları...

Necmi aylık aldı... Fakat ah bu Necmi'nin aylık alışları! Ay için­ de, aylığını yediği için aylığı aldığı gün, alacaklılara dağıtır ve elinde yüz küsur liradan ancak yedi buçuk, sekiz buçuk lira kalır.

Necmi paralanınca elleri pantalonunun ceplerinde bir horozlandı: — Cuma günü, Marmara Çiftliğine gidelim.

Böyle tekliflere, ne zaman; hayır demişim ki ona diyeceğim.

Cuma günü oldu... Bizde sabahtan bir faaliyet... Sıkı perdah sinek kaydı bir tıraş... Pantolonlar ütülendi... kravatlar ütülendi... İskarpin­ ler boyandı... Biz, kıl pranga kızıl çengi...

Necmi, iki pencere arasındaki duvara asılı, ayna kırığına bakarak saçlarını tararken kendi aksine gülümsüyor; «Beyler, para yemeğe çıkıyorlar.»

Ağır ağır istasyona yürüdük, istasyon lokantasında yemeklerimizi yedik ve nihayet trene atladık. Öyle neşeliyiz, öyle neşeliyiz k i... Trendekilerin kılıklarına, kıyafet­ lerine bakıyor, gülüyorduk. Ağaçlara bakıyor, gülüyorduk...

Tren durdu, biz, yine güle konuşa indik ve çiftliğin İki yanı ağaç fidanlarıyla süslü yolundan yürümeğe başladık. Güneşli hava... Taze yeşillik, büsbütün içimizi açmış, neşemiz artmıştı.

Marmara havuzunun kenarına kadar geldik. Bir iskemle çekip oturacaktım.

Karşımda, ileride, bir hayal belirdi: Benim otel sahibi.

Size, otel sahibini anlatayım. Uzun boylu, kır sakallı eskibirB taşi babası.

O da, beni gördü galiba. Durmağa gelmez, Necmi'nin eteğinden çektim: O, şaşkın şaşkın bakıyor.

— Ne var?

— Yürü, sonra anlatırım.

Biz sıkı yürüyüşle yokuş aşağı iniyoruz. Necmi soluk soluğa so­ ruyor?

— Ne var?

— Bizim otelci burada...

Baktım onun da yüzü değişti: — Eyvahiar olsun...

Yokuşun ortasında durduk, sola saptık. Biraz dinlenir olmuştuk, tekrar yola çıktık. Çıktık, çıkmadık, otelci karşımızda değil mi?

Kaçtığımızı, gûya belli etmeden, ters geri döndük. Akasyaların,

aylandozların arasından tekrar yukarı çıktık. Bu sefer, havuzun ke­ narındaki mızıka yerini seyrederek durduk.

Biraz nefes almıştık. Necmi, kolumu dürttü; dişleri arasından kı­ sık kısık: — Otelci, dedi.

Artık anlaşılmıştı. Bir hafta, on gündür görünmeyişimden öteler kuşkulanmış ve bana rastlayınca peşimi kovalamağa başlamıştı.

Otelcinin, hemen adım başında karşımıza çıkışı başka türlü tefsir edilemezdi.

Mızıka yerinin kenarından, etrafta dolaşan halkın arasına karış­ tık, tekrar aşağıya süzüldük. Aşağıda çağlıyanlı küçük köşke girdik, çıkarken, bir de ne bakalım, otelci karşımızda değil mİ?

Artık, bütün neşemiz kaçmıştı. Tekrar köşke girdik ve öbür kapı­ dan yukarıya tırmandık.

Kan ter içinde kalmıştık, nefeslerimiz kesilmişti.

Necmi, canı sıkılarak yüzünü buruşturdu: — Otobüslerden birine atlayıp gidelim.

Otobüslerin olduğu yere gittik, tam binecektik. Necmi, kolumu dürttü: — Otelci!

Eyvah! Bu daha felâketti. Otobüsün içinden kaçamazdık da. iki­ mizin de aklından aynı şey geçmiş gibi istasyona doğru koşar adımla iniyorduk. İstasyonda, biraz alargada durarak bekliyorduk. Saatlerden sonra tren geldi, bizi aldı.

O kadar yorulmuştuk ki, otelci tekrar karşımıza dikitse, kaçacak halde değildik.

Odaya, bitkin bir vaziyette düştük, karyolalarımıza serildik!

Birkaç gün sonra, Dil Encümenine gitmek için odadan çıktım. An­ kara Palasın önünden ağır ağır çıkıyorum.

— Merhaba Mahmut Bey! Nerelerdesiniz?

Ses! tanır gibi oldum ama, hayra yormadım; başımı kaldırdım, baktım. Bizim otelin kâtibi!

Kaçmak imkânı da yok...

Kekeledim: — Eskişehirdeydim. Bir işim vardı.

Kâtibe dikkat ediyorum, cam sıkılmış bir hal göremiyorum. Çün­

kü patronların endişelerinin, zararlarının kuvvetlerini ve derecelerini adamlarının suratlarında görmeğe ve okumağa çok alışığımdır.

Kâtip gülüyor: — Siz, gittiniz, akşam üstüydü. Galiba. Postacı geldi, namınıza 100 liralık bir havale getirdi! Hattâ, bizim bey de sizi Marmara çift­ liğinde görmüş, peşinizden koşmuş, söylemek istemiş. Fakat siz, ar­ kadaşınızla, pek telâşlı imişsiniz!

Katip, daha kurnaz gülüyordu: — Bizim Bey, eski kurtlardandır. Galiba bir kadın peşindeydiler; fazla ısrar edemedim, dedi.

F. CELÂLETT1N

E ski d ışişleri m e m u rla rın d a n A h m e t C elâdettin B ey ’in o ğ lu ­ dur. 20 M ayıs 1895’de İs ta n b u l’da doğdu. İlk ö ğ ren im in i, İs ta n ­ b u l’da, K o sk a’da D a r-ü l-e d e b ’te y ap tı. M ercan İd a d isi’n i b itird ik ­ ten so n ra (1912), T ıp F a k ü lte s i’ne g irdi. 1918’d e h ek im oldu. Ü s­ k ü d a r’d a T o p taşı T ım a rh a n e si’n d e (A kıl ve sin ir h a s ta lık la rı h a s ­ tan esin d e) u zm an lığ ın ı elde e tti. A y n ı h astan e d e, so n ra d a B a­ k ırk ö y H astan e si’nde k lin ik şefi o la ra k çalıştı. 1924’de evlendi, bir kızı v a rd ır. M anisa A k ıl v e S in ir H a sta lık la rı H astan e si’ne b aşh ek im oldu. D ah a sonra, b aşh ek im liğ in i y a p tığ ı B a k ırk ö y A kıl ve S in ir H a sta lık la rı H a sta n e si’n d e g ö revinden, y a ş sın ırla n d ır­ m ası n ed en iy le, 65 y a şın d a y k e n em ek liy e a y rıld ı (1960). Öz adı F a h ri C elâl G ö k tu lg a’d ır; h ik â y e le rin d e F. C e lâ le ttin ad ın ı k u l­ lan r.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

CEVDET KUDRET YAZIYOR: ( ...) y azar, B irinci D ü n y a S avaşı y ılla rın d a b u yo ld a ç a lış­ m ay a başlam ış, M ü ta re k e dönem in d e «Şair», «Nedim », «Ümit», «D ördüncü K itap» vb. e d e b iy a t d e rg ile riy le «Âyine» vb. gibi m i­ zah d e rg ile rin d e y ay ım la d ığ ı h ik â y e le rle sa n a t çe v re le rin e k e n ­ dini ta n ıtm ıştır. ( ...) H ik ây e le rin in k o n u la rın ı h a y a tta n a lm ak la b irlik te , g e­ nele değil, özele doğru yönelm iş; g ü n lü k h a y a tta sık sık g ö rü len olay v e k işiler y erin e , ço k lu k la se y re k ra s tla n a n özel d u ru m la rı ve tip le ri seçm iş; böylece o k u rd a çarpıcı, şa şırtıcı b ir e tk i u y a n ­ d ırm a k istem iştir; b u a ra d a m esleği olan sin ir d o k to rlu ğ u n u n o la­ n a k la rın d a n da y a ra rla n a ra k , dengesi h a fifte n b ozuk k işile rin ru h sa l d u ru m la rı ü ze rin d e de d u rm u ştu r.

H ik â y e le rin in b ir b aşk a özelliği de, k e n a r m a h alle in sa n la ­ rın ın g ü n lü k yaşayışı, b u g ü n için a r tık ta rih e k arışm ış y a d a k ı­ y ıd a köşede kalm ış eski ( ...) zam an in sa n la rı ( ...) ü ze rin d e d u ­ ru lm u ş olm asıdır. ( ...) C u m h u riy e t dönem in d e y azdığı h ik â y e ­ le rin d e bile, çoklu k la, y ü rü y e n b ir h a y a tın değiıl, geçm iş, a r tık b ire r an ı olm uş h a y a tın in sa n la rın ı, o la y ların ı, d e k o rla rın ı v e r ­ m iştir. ( ...) H ü sey in R a h m i ve Ö m er S e y fe ttin ’le gelen, h ele M eş­ r u tiy e t v e M ü ta re k e d ö n e m le rin d e m izah d e rg ile rin in çoğalm ası ü z e rin e o dön em h ik â y e c ile rin in çoğunda (E rc ü m e n t E k re m , O s­ m an C em al, R eşat N u ri vb.) â d e ta b ir g elen ek h a lin i a la n m izah h av ası v e çeşnisi içinde, hiç değ ilse b ıy ık aıltından g ü le re k a n ­ la tılm ası çığırı, F. C e lâ le ttin ’le en b a ş a rılı te m silc ile rin d e n b irin i k azan m ıştır. ( ...) H ik â y e le rin i za m a n za m a n b ir sü rp riz le b itirir, b u u m u lm a d ık so n u ç ları da b ir m izah öğesi o la ra k k u lla n ır. ( ...)

M e şru tiy et dönem i s a n a tç ıla rın ın İsta n b u l d ışın d ak i h a y a ta y ö ­ n elm e eğ ilim ine de y a b a n c ı k alm am ış, k o n u la rın ı k öy v e k a sa b a h a y a tın d a n seçtiği h ik â y e le r de yazm ıştır.

— «Türk Edebiyatında H ikâye v e Roman» adlı kitabından — BEHÇET NECAT1G1L YAZIYOR: K a h ra m a n la rın ı ço k lu k k ıy ıd a köşede göze ç a rp m a d a n y a ş a ­ y a n y a rı an o rm al, am a z a ra rsız in sa n la rd a n seçen F. C e lâ lettin , o n la rın d ü n y a la rın ı; z a a fla rın ı ta tlı b ir a b a rtm a ve m izah la ışığa ç ık a rm a k ta n ho şlan ır. G e rile rd e k alm ış b ir d e k o r v e atm o sfer, a n ıla rd a g ö m ülü eski d ö nem in sa n la rı, tip le ri b u lu n u r; m e sle ğ in ­ den g elm e b ir d ik k a t v e k o la y lık la , h a re k e tli b ir k o n u şm a d ili v e u sta b ir a n la tışla o n la rın k ü ç ü k d ü n y a la rın ı ca n la n d ırır.

— «Edebiyatım ızda İsim ler Sözlüğü»nden — Y A ŞA R NAB1 NAYH t YAZIYOR: Ç ok gü çlü b ir b aşlan g ıçla y o la ç ık an F . C elâılettin, e d e b iy a t ala n ın d a g ereğ in ce v e rim li o lam adı; p e k a ğ ır olein m eslek î y ü k ü ­ n ü n a ltın d a ez ile re k sa n a t ça lışm a la rın a y e te rin c e em ek v e re m e ­ di. ( ...) A n latım ı çok ak ıcı o lm a k la b irlik te n e y az ık k i y e te r in ­ ce özenli d eğildir.

— «Türk H ikâye A ntolojisi - Varlık; 1967»den —

ŞÜK RA N K U R D AK UL YAZIYOR Ç ağdaş an lam d a gerçek çilik an la y ışın a bağlı b u lu n m ay an y az arın , y en i e d e b iy a t a k ım la rın ın g e tird iğ i g elişm elerin d ışın d a kalışı, e s e rle rin e y en i d ö n ü şü m le r k a z a n d ırm a olan ağ ı v e rm e ­ m iştir.

— «Şairler v e Yazarlar Sözlüğü» - B ilgi Y ayınevi, 1971»den __ TAH1R A LA N G U YAZIYOR: A d liy e k o rid o rla rın d a k i k a la b a lığ ın a ra sın d a n seçilm iş tip ­ le r v e o la y lar, m izah d e rg ile rin in iste k le rin e u y a ra k (m izahifan te zi) k u ru lm u ş h ik â y e le r, ta ş ra y a şa y ışın d a n çık arılm ış acık lı son u çlu m ag azin h ik â y e le ri. B u n la r Ö m er S e y fe ttin , R eşat N u ri, H ak k ı S ü h a gibi y a z a rla rın a rd ın d a n iyice y erle şen M a u p assa n t’v ari, sağ lam k onulu, hey ecan v e ric i o la y la rla y ü k lü , alışılm ış, o k u ru h a z ır b ir h ik â y e an la y ışın ın izleyicisi o lan eserlerd i. (...) İlk b aşarılı h ik â y e le rin d e n sonra, k o n u la rın ı, tip le rin i te k r a r a d o ğ ru gid en b ir d a r ç e v re y a z a rı h a lin e geldi. B u n d a b irç o k la rın d a olduğu eibi p ek e rk e n b a ş a rıy a u la şm asın ın b ü y ü k e tk isi o ld u ğ u söy len eb ilir. ( ...) F. C elâdettin de bizd ek i b ü tü n p ito re sk âşıkı, y e rli re n k g erç e k ç ile rin d e old u ğ u gibi (H ü sey in R ahm i, A h m et Rasim . S erm e t M u h ta r, A. Ş inasi H isa r) y aşay ışın içindeki insan i o lu ştan çok, göze hoş gelen alac alı m a n z a ra la ra d ü şk ü n olm uş, d ev irleri a şac ak ö ze llik lere in e m em iştir. B u k o n u d a a n la ttık la rı ne k a d a r hoş o lu rsa olsun, o y aşay ışı b ilm e y e n le r için u n u tu lm a y a m a h ­ kû m , a n tik a g ü ze llik te h ik â y e le rd ir. ( ...) Y eni y etişen h ik â y ec ile ri beğ en m ey e g önlü b irtü rlü raz ı olm u y o r. B u n la rın içinde an c ak k en d i h ik â y e an lay ışın a en y a ­ k ın o la n la ra , m izah a k a ç a n la ra , d ild e d e gelenekçi o la n la ra b iraz ta h a m m ü l g ö stereb iliy o r. (H a ld u n T a n e r gibi).

— «C um huriyetten Sonra H ikâye v e Roman» kitabından —i

ÖRNEK:

ÇEVİR HERİFİ GERİ

O zamanlar muayenehanelerimiz yoktu da eczanelerde oturur, has­ ta beklerdik. Eczacı işinin ehli, bir eski kurttu. Beş altı hekimi, hiç birini darıltmadan, öyle, yollu yolunca idare ederdi. Sıra, edeb, erkân bilirdi.

Bir sabah yine eczanede oturuyorduk ki, bana seslendi: — «Doktor Bey, Ahmetlerde bir kadın doğuramıyor, zatınız teşrif buyurun, 10 kâğıt verecekler...» dedi. Çantama davrandım. Forseps, klordetil, pamuk paketlerini, neş­ terimi, makaslarımı, bir daha gözden geçirdim.

Yanımda eli kırbaçlı bir keleş oğlancağız peyda oldu.

— «Neyle gideceğiz oğlum?» dedim. Çenesinin ucuyla işaret etti ki vasıta dışardadır. Kapının yan ta­ rafında bir yaylı araba duruyordu. Oğlan yerine sıçradı, ben içeriye uzandım. İkindiye doğru uyanmışım. Amma da uyku...

Bozuk yollarda tekerlekler hep aynı gıcırtıyı çıkarırsa uykunun ucu bucağı olmuyor. Karnım acıkmış...

Arabacıya dedim ki: — «Yiyeceğin var mı oğlum? Ben tedariksiz çıkmışım...»

Kel Oğlan, kuşağının içinden yufkaya sarılmış, soğanı bol, kıy­ malı bir azık çıkardı. Koparıp verdi. Hava kışa yakındı. Arabanın dı­ şında sicim gibi bir yağmur yolları vıcık vıcık ediyordu. İki taş döven hayvan yokuşları güç çıkıyordu. Yollar gitgide dağlara doğru yükseli­ yordu. Belliydi ki gittiğimiz yer bir dağ köyü idi.

Arabacı ile lâkırdı, içime basan sıkıntıları unutturdu: — «Daha ne kadar gideceğiz?» dedim.

— «Eh biraz daha» dedi.

Anladım ki gece yarısını bulacağız. Neden derseniz, onların «biraz daha»sı en aşağı altı saattir.

— «Gelin kaç saattir doğuramıyor?» dedim.

— «Eh iki gündür sancılı...» dedi.

Lâkırdı yine bitti...

— «Gelin senin neyindir?» demek aklıma geldi.

— «Ağamın karısı...» dedi.

Bir saat daha gittik... Bir uçurumun kenarından geçiyorduk ki önü­ müze, koca bir kazan büyüklüğünde bir taş yuvarlandı. Hayvanların önünden aşağı doğru yuvarlanırken arkadaşım kırbacının ucuyla yolun üstüne düşen tepede bir şey gösteriyordu. «Ne oluyoruz?» diye ba­ şımı dışarı çıkardım. Koca bir ayı, ayakta bize bakıyordu. Ben şaş­ kınlığımdan pek anlamamıştım ki arabacı: — «Bize taşı atan odur!» dedi.

— «Ey, şimdi ne olacak?» diye telâş ettim.

— «Hiç...» dedi. «Geçelim bakalım...»

Geçtik. Ben oturduğum yerden daha kolay seyrediyordum. Bir ara­ lık, ayı, dört ayağının üstüne indi. Yürüdü, gitti.

Fakat bir yol dönemecinde önümüze, daha irisinden bir taş yu­ varladı. Oğlan oturduğu yerden, hayvanları durdurmadan, bağırdı: — «Çekil ulan, çekil, koca herif...»

Fakat koca herif bu sefer ön ayaklarının üstüne kapanmadı, ileri doğru yürüdü. Birden yolun üstüne atladı. Benim korkudan nefesim tutulmuştu. Hayvanların önünü kestirmek ister gibi bizi önlemeğe geli­ yordu. Silâhım yoktu. Çocuğa dedim ki: — «Silâhın var mı?»

— «Ne silâhı be?» dedi. «Ondan korkup da silâh mı taşıyacağım?

Gelirse görür c beni...»

Bu tüysüz, yalın yüzlü oğlancağıza hayretle baktım. İçime tuhaf bir emniyet gelir gibi oldu. Amma, ne eylersiniz ki, ayı sanki bize düş­ man kesilmişti. Bir zaman arabanın önünden dört ayakla gitti. Sonra, birdenbire soldan geri etti, ayağa kalktı. Sanki hayvanların yularına yan'sacaktı. Beygirler ürktüler. Ben ümitsiz bir ah çektim. Fakat küçük arabacı birdenbire yerinden yere atladı. Hiç tereddüt etmeden ayının üstüne yürüdü. Yemin ederim ki, ikisi karşı karşıya gelince, ayı onun tepesinden bakacak kadar iri, çam yarması gibi duruyordu.

Birbirlerinin gözlerinin içine gözlerini dikmişlerdi. Amansız bir mücadele, evvelâ gözlerde başlamıştı. Çocuğun elindeki kırbaç bir­ denbire onun suratında şakladı. Öteki, kırbacın sırımını tutmak ister gibi bir şey yaptı. Fakat bu sefer de kırbacın değneği birbiri ardına suratında şakır ş.-kır inip kalkıyordu.

Bense yerimden bile kalkacak halde değildim. Açıkçası, korkmuş­ tum ve utanmadan, oğlum yerindeki yavrucağın imdadına gidemiyordum.

Ama işin doğrusunu ararsanız onun da beni böyle bir yardıma çağır­ mağa niyeti yoktu... Benim yardımıma tenezzül eder miydi? Fakat aradaki yaradılış farkı o kadar büyüktü ki, ayı, oğlanı birden belinden kapar, yerden yere çalar, başını avuçlarının arasında patlatabilirdi.

Hep bu ihtimaller kafamdan geçip giderken dediğim de oldu. Ayı­ nın, onu, sol elinden yakalamasıyla altına alması bir oldu.

— «Eyvah, gitti çocuk!« diye haykırdım. Atlar, korkularından mü­ temadiyen titreyip kişner gibi sesler çıkarıyorlardı.

Fakat arabacının, alta gitmesiyle beraber, ayının acı acı sesler çıkararak kaçmak istediğini farkettim. Çocuk, olmaz bir soğukkanlı­ lık ve meharetle koca hayvanın hayalarına saldırmıştı. Ayı çırpınıyor­ du. Sonra, birdenbire dört ayağının üzerine inerek ileri doğru fırladı.

Bir müddet çocuğu kendisiyle beraber, bir iki metre sürüklerdi. Ben, arabadan ineyim, mel'unun kafasına bir iki taş yerleştireyim dedim.

Fakat, ayı, ben davranmadan hayalarını kurtarıp ormana doğru saptı.

Kel oğlan, sanki bir şey olmamış gibi, gülerek, küfrederek tekrar yanımıza geldi. Arabayı sürükleyip uçurumlara yuvarlamağa hazırlanmış beygirleri teskin etti. Sonra bana döndü: — «Yoksa ürktün mü Efendi?» dedi.

Ben cevap verecek halde değildim.

— «Sen üzülme...» dedi. «Mademki ben buradayım, onu senin yanına sokmam...»

Ben yarı mahcup, kılığımdan, erkekliğimden utanmış, gözlerim önümde, sustum.

Akşama kadar böyle gittik.

— «Daha gelmedik mi oğlum?» demeğe mecalim yoktu. Akşam yemeği vakti, çocuk, ayılı eliyle, yine kuşağının arasından azığını çı­ kardı yine çoğunu bana verdi.

— «Zıkkımlan da kes sesini...» der gibi bir hal! var mıydı? Yo, sanmam... Fakat karanlık çoktan basmıştı. Saatime baktım ki on biri bulmuş.

Birdenbire bir dağın eteğinde durduk. Bana: — «İn efendi!» dedi. «Buradan dağa eşekle çıkacaksın».

Islak dağ yollarında bu sefer de saatlerce eşekle mİ gidecektik?

Geldiğime, geleceğime bin pişman, nereden peyda olduğunu bilmedi­ ğim eşeğe binmeğe hazırlanırken gecenin karanlığı içinden, dağın te­ pesinden bir ses bağırdı: — «Ulan Ahmet sen misin?» Çocuk haykıra haykıra cevap verdi: — «He... Biziz...»

— «Ulan bir kızımız oldu, çevir herifi geriye...»

Eh, çocuk doğduktan sonra herife de sanki ne lüzum vardı? Ar­ kadaşımı utandırmamağa dikkat ederek: — «Haydi dönelim evlât...» dedim.

YUSUF ZIYA ORTAÇ ( 1895 - 1967 )

M ü h en d is S ü ley m a n S am i B ly ’in o ğ lu d u r. 1895’de İs ta n b u l’­ d a doğdu. V efa İd a d isi’y le K u z g u n c u k ’ta k i A ly an s Iz ra ilit o k u lu ­ n u b itird i. D a rü lfü n u n d a v e rd iğ i y e te rlik sın a v ıy la e d e b iy a t öğ­ r e tm e n i o lu p İzm it S u lta n isi’n d e (lisesin d e) b aşlad ığ ı ö ğ re tm e n ­ liğ i (1915), G a la ta sa ra y S u lta n isi’nde, İs ta n b u l’d ak i y a b a n c ı o k u l­ la rd a sü rd ü rd ü . M izah m azu m e v e y az ıla rın ı, ilk in D ik en adlı m iz ah d erg isin d e (1918-1920, 64 sa y ı), Ç im dik ta k m a a d ıy la y a y ın ­ ladı. B u ta k m a a d ı so n ra la rı b a ş k a d e rg ile rd e v e A k b a b a ’d a d a k u lla n d ı. B acan ağ ı O rh a n S eyfi O rh o n ’la b irlik te A k b a b a d e r ­ gisini k u rd u (1923). C H P ’n in O rd u ili m ille tv e k ili o la ra k (19461950) p a rla m e n to d a b u lu n d u .

E d e b iy a t ta rih im iz e H ecen in B eş şa iri’n d e n b iri o la ra k geç­ m iştir. H ecey le y azılm ış ilk m a n zu m o y u n o lan B in n az ad lı oyuiıu, 1919’d a D a rü lb e d a y i’de sa h n ey e k o n u ld u . B u o y u n so n rad a n film e d e alındı.

11 M a rt 1967’d e k a lp k riz i so n u c u n d a ö le re k Z in c irlik u y u M ezarlığ ın a göm üldü. E se rle ri o tu z u aşk ın d ır.

M izah m a n zu m e le ri «N ik âh ta K eram et» , f ık ra la rı d a «Beşik», «S arı Ç izm eli M ehm et A ğa», «G ün D oğarken» ad lı k ita p la rd a d e r ­ len m iştir.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR M U ST A FA H A Y D A R IN Y U SU F Z İY A O R T A Ç T A K O N U ŞM A SIN D A N : — Sizin m izah a la n ın a girişin iz te sa d ü fle m i oldu?

— ( ...) M izah e d e b iy a tın a k en d im i v erişim , k ö p rü ü s tü b ir te sa d ü ftü r. A n latay ım ! B ir y az g ü n ü S e d a t S im av î’y e ra stla m ış-

Iım. İkim iz de çok gençtik. B eni b elli b ir h ey e ca n la çağırdı.

D iken ad ın d a b ir m izah dergisi çık aracak m ış. M an zu m e ler isti­ y o rd u . P e k g ü cüm e g itti: B en şa ird im , ciddî b ir ş a ir... ( ...) B ir­ kaç g ü n s o n ra S e d a t’a D ik en a d lı b ir m an zu m e g ö tü rd ü m . (...)

— A k b a b a ’da y etişm iş bazı k a le m ve çizgi u s ta la rın ı ağ zın ızd an d in le y e b ilir m iyiz?

sizin

— A k b ab a y aln ız b ir m izah dergisi değil, b ir m izah o k u lu d u r da. Ben, b irço k a rk a d a şla rım la b irlik te o o k u ld a h em ö ğ ren ci­ lik ettim , h em ö ğ retm en lik . H âlâ b işe y le r öğren m ey e v e ö ğ re tm e ­ ye d e çalışıyoruz. ( ...) A k b a b a ’n ın 34 y ıld ır k a p a k k o n u la rın ı a rk a d a şla rım a b en v eririm . (...)

— D ü n k ü m izah a n la y ışıy la b u g ü n k ü a ra sın d a n e gibi f a r k ­ la r v ar?

— M izah te k cep h eli b ir sa n a t değildir. O n u n d ü şü n d ü rü c ü k u v v e tin i, g ü ld ü rü c ü k u v v e tin d e n az sanm ayınız. B en m izahı, ö fk elerim i, şik â y etlerim i, a rz u la rım ı söylem ek için a ra ç d iy e k u l­ la n ıy o ru m . D em okrasi, n asıl p o litik a y ı h a lk y ığ ın la rı a ra sın a y a ­ k ıy o rsa, b u y ay ılış m iz ah ın s ın ırla rın ı d a y en i y en i d â v a la ra açı­ y o r... Y an i p lâ j şak asın a, salo n fin g irtisin e y e r az k a lıy o r artık !

— T ü rk m izahı n e y e u lu s la ra ra s ı olam ıyor?

— T ü rk ç e u lu s la ra ra s ı olm ad ığ ı için.

— M ustafa Baydar’ın «Edebiyatçılarım ız N e Diyorlar» adlı kitabından — İSMAİL HAB1B SEVÜK YAZIYOR: Y ılla rd ır a r tık o A k b a b a ’d a v e bazı g ü n d elik g az etele rin m i­ zah kösesinde; g ittik ç e gelişen ince b ir zevkle, ta tlı, am a çok k e re s a n a t k a y g ısın d a n çok o k u ru n ze v k in i ve ra ğ b e tin i d ü şü n e n r e n k r e n k m a n zu m e le r ve çeşit çeşit d ü zy a zılar yazdı. A çık d e­ k o rlu . sen. k ıv ra k m a n zu m h ik â y e le rin i «N ik âh ta K eram et» a d ın ­ d ak i b ir c iltte to p lad ı. ( ...) am a o n u n b ü tü n b u ş iirle rin d e n çok m a n zu m p iy esiy le (B irn a z ) on y ıllık n ü k te li g ü lü m sey işi d a h a çok y aşay a cak gibi g örü n ü y o r. ( ...) Y u su f Z iya m izah y o lu n d a g a lib a asıl k e n d i kişiliğ in i buld u . E lb e tte b u y o ld a k i b ü tü n e se rle rin i h ep e d e b iy a tın v e sa ­ n a tın ala n ın a g irsin d iy e v a re tm e d i. B u n u n la b irlik te , b u n la rın için d e m an zu m ve h e le düzy azı o la ra k ; zekî v e ed eb î b ir e r g ü lü m ­

sem e o la ra k p a rla y a n b irço k p a rç a la r v a rd ır. M izah y o lu n d ak i tem iz deyişıli, akıcı; m ü te v az ı d u y u şlu , g ülüm sem eyi, in celik le sa k lam ay ı b ilir f ık ra la r v e d ü z y a z ıla rı h e rk e s ze v k le okudu.

— «Edebî Y eniliğim iz» adlı kitabından — Y U SU F ZİYA ORTAÇ, K EN D İN İ ANLATIYOR: (...) A dım ı, b ir g azete k âğ ıd ı ü stü n d e ilk görüşüm , 1912’dedir. V efa id a d isin d e ö ğ ren ciy d im o zam an : 121 Y u su f Z iya efendi! ik i y a p ra k lı, k ü ç ü k boy, b ir g a z e te çık a rd ı o g ü n le rd e : Fen. Ben, m ü h e n d is S ü ley m a n S am i b ey in oğlu Z iya, cebirde, g eo m etrid e, fizik te sın ıfım ın yıld ızıy d ım . M ühendis olacak tım b a ­ b am gibi. (...) F en gazetesi, bu y a rış a açılm ış b ir alan d ı. P ro b le m le r v e rir, çö zen lerin a d la rın ı y a y a r, ça b asın a hız k a ta rd ı g en ç le rin ... (...) K ö p rü ’n ü n sol y a y a geçid in d en K a ra k ö y ’e do ğ ru g id i­ yord u m . B iri k o lu m a g iriv e rd i ansızın: — P e k dalgınsınız!

S e d a t S im avî B ey ’di bu. H enüz basın d ü n y a sın a a y a k b a sm a ­ m ıştı. E ğ len ce y e rle rin d e n d i d o stluğum uz, T epebaşı bahçesin d e, T ak sim b ah ç esin d e başlam ış te sa d ü fle rin d o stlu ğ u ... (...)

— B en d e sizi a rıy o rd u m , dedi, S edat.

K a ra k ö y ’e, so n ra d a n p o sta n e o lan C enyo’n u n ö n ü n e g elm iş­ te .

— Ş u rd a b ire r b ira içelim m i?

— B ir m ecm ua h az ırlıy o ru m , dedi, gözleri, y a n a ld a n g ü le­ re k ... B ir m izah m e cm u ası... D iken!

— Y aa ... T e b rik e d e rim ... U ğ u rlu olsun.

— Siz d e y a rd ım edeceksiniz b a n a ...

— B en m i?

S ah id e n şaşırm ıştım . A m a o, y ü zü n d e h â lâ iy im ser g ü lü şü ­ n ü n çizgileri, ra h a ttı, telâşsızdı.

— E vet. siz... M izahî m a n z u m e le r istiy o ru m sizden!

— H iç b ö yle b işey düşü n m ed im , hiç bö y le bişey d en em ed im S ed at B e y ... N erd en geldi aklım za?

S in ile n m iştim âd eta. Bu, şa irliğ im e say g ısızlık tı benim . A m a S ed at S im avî, ta tlı b ir m u tlu lu k içinde, fa rk ın d a b ile d eğildi öfkem in.

— Ö m er S e y fe ttin B ey söy led i... O d a m in ik h ik â y e le r y a ­ zacak, im z asıy la... S iziıi için « T ürkçe’n in ca m b azıd ır, k a fiy e le re ta k la la r a ttırır» dedi.

G ü ld ü m . G üldü.

— Söz m ü?

— B ilm em . D eneyim . ( ...) E rte si g ü n T o p ra k S o k ak ’ta k a rş ıla ş tık Ö m er S e y fe t­ tin ’le: — Y az cancağızım , d iy o rd u , y a z ... Sen, h em iyi şa ir o la m a y a ­ cak , h em iy i m iz ah y a z a rı o la ca k k a d a r ze k isin ...

S o n ra ö n ü n d ek i T ü rk Y u rd u ’n u açtı, k o lu h av a d a, k irp ik siz m a v i g ö zlerin i sü z erek ik i m ısra o k u d u son şiirim d en : Şair! Kadın kalbi sıcak bir m âbet değil, H er yolcuyu sarhoş eden bir m eyhanedir!

— G ü zeeeel... A m a ze k â n ın güzeli, k a lb in d eğ il... iç in d en g elm iy o r b u ses, k a fa n d a n g eliy o r cancağızım ! ( ...) E rte si g ü n D ik en ’e gittim . ( ...) O na b ir m an zu m e g e­ tirm iştim : D ik en d iy o r k i...

Son d ere ce se v in m işti S e d a t G itm e k iç in u z a ttığ ım e li se v ­ giy le sık ısık ı tu ta r a k so rd u : — N e ta k d im e d e y in size? Ü ç lir a m ı, b ir o k k a şe k e r m i? Ş ek er, k a ra b o rsa d a b ile b u lu n m a z o lm u ştu o g ü n le rd e ... İ s ­ ta n b u l, y aln ız d ü şü n e n le r değil, k a ş ın a n la r şe h riy d i ta tlıs ız lık tan!

— A m an S e d a t B ey, dedim , ş e k e r v e r ...

S e d a t S im avî, k ırm ız ı b ir k â ğ ıd a sa rılm ış p a k e ti g ü lü m sey e­ r e k u za ttı.

— C id d en te ş e k k ü r ederim .

— B en d e ... İk in ci yazınızı geciktirm ezsiniz, değil m i?

— G e c ik tirm e m ... Siz b e ğ e n d ik te n sonra!

M izah ed e b iy a tın a b ö y le şe k e rle b aşlad ım , ta tlı ta tlı! ( ...) S ed at, Z ek e riy a S e rte l’le o r ta k tı D ik en ’de. Çok sü rm e ­ d i b u ik ili şirk e t, h em en a y rıld ıla r... (...) U lvi Bey, S a b a h gazetesin in id a re m ü d ü rü y d ü . ( ...) B irg ü n b an a , y e n i ç ık m ay a b a ş la y a n A y d e d e ’y e y az ı y az m a m ı te k ­ lif e tti. R efik H alid B ey ’di A y d ed e’y i ç ık a ra n . ( ...) A y d ed e’y e y az m a k iste rd im elb et. A m a, k a rşım d a k i adam , b ir m izah u s ta ­ sıydı. K o lay m ıy d ı ona yazı b e ğ e n d irm ek ? B ir a y rı ta rz a ra m alı, yen i, ay rı, o n u n sa y fa la rın d a o lm a y an bişey y ap m alıy d ım . İş te so n ra d a n « N ik âh ta K eram et» a d lı k ita p ta to p la d ığ ım m a n zu m h ik â y e le ri, A y d ed e için y az m a y a b aşlam ıştım o g ü n le rd e . (...) S a b a h b aşy a z a rı A li K e m a l’in İz m it’te lin ç e ttirilm e si y ıld ırm ıştı o n u (R efik H a lid ’i). ( ...) B ir d a h a g elm ed i R e fik H a ­ lid, b ir d a h a sesini d u y m a d ık , k a y b o lu v e rd i o rta d a n ...

(...) U lv i B ey b en i y a k a la d ı y o k u şta : — A m an ne iy i te sa d ü f Y u su f Z iya B ey, d e d i... B en d e sizi a rıy o rd u m . İşiniz y o k sa m a tb a a y a gidelim , b ir te k lifim v a r size...

T ek lifi şu y d u U lvi B ey ’in : A y d e d e ’n in y e rin e b ir m izah d e r ­ gisi ç ık a ra c a k tım b en i (...)

— B ir m izah g azetesi n e y le ç ık a r U lv i B ey? K âğ ıt, klişe, m a t­ baa, ressam ; id a re evi? B u n la r se rm a y e işi h e p ... Siz b en i z e n ­ g in m i sa n ıy o rsu n u z yoksa? Ö yle ta tlı öyle h a fif ö yle k ü ç ü m se y e re k b ir k o la y d ed i ki; şaştım !

— K o lay Y u su f Z iy a B e y ’ciğim , k o la y ... O danız, m a san ız y u k a rd a h a z ır... M ü re ttip h a n e dizer, m a k in e b a s a r isted iğ in iz g i­ b i... Siz y aln ız k lişe v e k â ğ ıt p a ra sım b u lu n u z y e te r ... E n çok y ü z lira!

S o n ra k a ş la rın ı k a ld ıra ra k , — H aa, dedi, b ir de g azete im tiy a z ı a lm a k lâzım . A sıl zor o lan işte bu!

H ay ır, asıl zo r o lan y ü z lira y ı b u lm a k tı. B en k aç ay v a r ki, y ü z değil, elli değil, y irm ib e ş lira y ı cebim de g örm em iştim .

O ak şam , b elli b ir yö n e ç e v rilm iş a d ım la rla d o laştım so k a k ­ la rd a : çil çil y ıld ız la rın , b ir m ucizey le av u ç la rım a d ö k ü lm e sin i h a y a l e d e re k ... Ö nce b ir a rk a d a ş lâzım dı b an a , b ir iş v e k a fa a rk a d a ş ı...

K im o la b ilir d iy e d ü şü n m e d im bile. G ece g ü n d ü z b irlik te o ld u ­ ğu m te k ad am O rh a n S ey fi’ydi. ( ...) O rh a n S eyfi b ir m izah g azetesi ç ık a rm a y a hiç h ev esli g örü n m ed i. B ir k e re y ü z lira y ı n e rd e n b u la c a k tık ? ( ...) B a k alım sa tılır m ıydı, o k u n u r m u y d u çık aracağ ım ız gazete? ( ...) K ad ro m u z u h em en k u rd u k : M ü n if F ehim , R am iz, H a k ­ kı, k a r ik a tü r le r i y a p a c a k tıla r. O rh a n Seyfi, H alil N ih at, O sm an C em al, S elâm i İzzet, A bdüılbâki F evzi, ben, y a z ıla rın ı y a z a c a k ­ tık . Ş im d ik i A k b a b a ’d an b iraz d ah a bü y ü k , d ö rt sa y fay d ı eski A koaba. T ek re n k , fiy a tı 100 p ara . A m a h a fta d a ik i k e re çık ac ak tı: P a z a rte si, p erşem be. ( ...) F en d en e d e b iy a ta k ay ışım b ir in a tla şm a y ü z ü n d e n o l­ m u ştu r: S ın ıf a rk a d a şım S a la h a ttin ’d en b irin c iliğ i alm ak iç in ...

B en o n d an ed e b iy a t b irin c iliğ in i alm ıştım am a, ed e b iy a t d a b e­ n i b ir d a h a g eri v erm e m esiy e alm ıştı.

H a lit F a h ri O zansoy’u n K e h k e şa n d erg isin d e y a rışm a y ı k a z a ­

n a n şiirim e a rm a ğ a n e d ile n b ir ip e k k ra v a tla beni, boyn u m d an b a ş la m ıştır B izim Y o k u ş’a! ( ...) Y aşım y irm i idi, y a ş la rın e n güzeli... M evsim b ah ard ı, m e v sim lerin en ta tlıs ı...

B ir sa b ah elim d e d efte r, kalem , e rik le rin beyaz beyaz, şe f­ ta lile rin p em b e pem b e çiçek ler açtığ ı b o sta n a k a rşı o d am d a m a ­ say a k ap a n d ım ...

B ir ay, ik i ay, üç, ay, beş a y ... A ğ aç lard a y a p r a k la r ın k ız ıl­ laştığ ı b ir ey lü l ak şam ı çık tım b u o d a d a n ... E lim de üç d efterle.

B u üç d efte r, üç p e rd e lik b ir m a n zu m piyesti. Ü çüncü A h m et d e v rin d e geçen b ir tra je d i: B in n az ... Ş ö h re tin b ü y ü k k ap ısın d a n o n u n la girdim . Ş e h ir T iy a tro s u ­ n u n ışık lı k a p ısın d a n o n u n la g irdim . E d eb iy at ta rih in in d a r k a ­ p ı m d a n o n u n la girdim .

B en o n a y irm i y aşım ın d ö rt, beş ay ım v erm iştim . O b an a s a ­ ir 4 d ü n y a sın d a kim liğim i verdi! ( ...) 1946’da m illetv ek ili seçildim O rd u ’d a n ... D ah a d oğrusu Ç a n k a y a ’dan! (...) P a rm a k la rım a ra sın d a k i şu kalem i, elm as, z ü m rü t k a k ­ m alı, som a ltın h ü k ü m d a r asâsın a değişm em !

— «Bizim Yokuş» adlı kitabından — AZİZ NESİN YAZIYOR: G üzel k o n u şa n lara, ağ zın d an b al akıyor, d en ilir. Y usu f Z iya O rtaç ta tlı a n la tır, ta tlı y azard ı.

G üzel y a z a n la ra , k a le m in d e n k a n d am lıyor, d en ilir. O rta ç ’ın k a le m in d e n h em b al ak a r, hem k a n d am lard ı. O n u n k alem in d e gü zellik le ta tlılık , d o ğ ru lu k ta n çok önce gelirdi. B ir ü slû p u s ­ tasıy d ı. Ü slû b u n u ta k lit çok k o la y d ır am a, o ü slû b u n y a ra tılm a sı çok zordu. Y ılla rın y a z a rlık d e n e y im le ri ağ d alaşıp y o ğ u n la şa ra k O rtaç ü slû b u o rta y a çıkm ıştı. S ü slü p ü slü y az ard ı, am a o süs göze b a tm a k değil, çarp m az d ı bile. Y ap a y sal b ir ü slû p tu , am a y a p m a c ık o lm ad ığ ı için y a z ıla rın ın alb e n isi v ard ı.

K en d isi m izah y azm ad an , T ü rk iy e ’de elli y ıl m izah u sta sı o l­ m uştu . Ç ü n k ü o, m izah ek sp eriy d i. T ü rk iy e ’de hiç kim se o n u n k a d a r m izah tan , m iz ah ın ta d ın d a n an lay am azd ı. M izahın en es­ kisin d en , en yenisine, en so y u tu n d a n e n so m u tu n a, en y e rlis in ­ de en y ab a n cısın a k a d a r h ep sin i d e ğ e rle n d irird i. B u n u n ne zo rlu b ir u sta lık g e re k tird iğ in i de an c ak m iz ah ç ıla r bilir.

— G ünaydın gazetesinin U stura adlı m izah ekinden —

ÖRNEKLER:

BASKIN

— Ooof, yapma canım. Bak, oldu mu ya, naylon sutyenimi yırt­ tın...

— Canın sağ olsun şekerim, gazeteler Avrupa'dan kırk bavulla döndüğünü yazdılar, kimbilir daha kaç düzine vardır... Haydi, şerefine!..

— Vallahi içmem... Etrafı sis içinde görüyorum artık...

— Ne olur?... Kayalara düşecek değilsin ya, olsa olsa karyolaya düşersin!...

Kahkahalar, çığlıklar, kalınlı, inceli sesler birbirine karışıyordu...

— Beş yüz lira.

— Banko...

— İstemez... A ltı...

— Sekiz!...

— Hay kâfir, çok şansın var bu gece!...

Hüseyin Gezer, çeşmenin duvarına dayanmış, dalgın dalgın bu konuşmaları, gülüşmeleri dinliyordu. Tam yedi yıl olmuştu bu mahal­ leye bekçi olalı. Esnafı, memuru, işsizi, uygunsuzu birer birer tanırdı.

Ama şu eski evde, evvelki sene annesi öldükten sonra tek başına kalan Bastonlu Şevkete akıl erdirememişti bir türlü. İşte bütün ma­ halle koyu bir karanlık içinde uyurken, onun pencereleri ışıldayan göz­ lerle hâlâ uyanıktı.

Bekçi Hüseyin, öteden beri kızıyordu bu herife... Hep muhalif gazeteleri okur, seçimlerde sandık başına gelmez, burnu havada ge­ zerdi... Bu huyundan olacak, genç yaşında emekliye ayırmışlardı. O gün bugündür, parti başkanına selâm vermez olmuştu. Evine giren belli değil. İçeriden gelen gürültü kahkahaları, sarhoş şakalarını duy­ dukça öfkesi kabarıyor, kendi kendine: — Ule, diyordu, bu herüf oturak âlemi mi yapiy?... Zekeriya sof­ rası mı kuriy?... Ne halt ediy?...

Yok, bu böyle sürüp gidemezdi. Yarın muhtarı da yanına alıp hem, parti başkanına gidecekti, hem komiserle konuşacaktı.

Bastonlu Şevket’in evinde, ertesi gece galiba muhalif partilerin işbirliği toplantısı vardı. Etrafı dikizleyen nöbetçiler, seçim propa­ gandasına benzer heyecanlı nutuklar işîtiyoılardı. Dik sesli' biri, keli­ meleri uzata uzata:

— Biiiz, diyordu, bütün kötülüklerin ahlâk bozukluklarından geldi­ ğine inanıyoruz arkadaşlar!... Allahtan korkmayan, kanundan, nizam­ dan, korkar mm?... Korkmaaazl... Onun İçin, mekteplerde yalnız din derslerinin değil namazın, orucun da mecburî olmasını istiyoruz!

O susunca, yeni ötmeğe başlamış horoz sesiyle bir başkası nutuk çekmeğe koyuldu: — Sayın dostlarım!... Biz memlekette tam bir hürriyet rejimi İsti­ yoruz. Basın hür olacak!... Üniversite hür olacak!... Ticaret hür ola­ cak!... Sanayi hür olacak!... Ziraat hür olacak!... Hayır arkadaşlar, ha­ y ır!... Hürriyet olmayan yerde ışık olmaz. Işık olmayan yerde İse şüp­ heler, günâhlar gizleniri... Siz «Gündüzler gebedir« dendiğini işittiniz mi hiç? Ama «Geceler gebedir« denir!...

Birden kopan alkışlar, Bastonlu Şevket'ln pencerelerinden sokağa taşmış, yaşa, var ol sesleri camları titretmişti.

Arkadan bir başkası konuşmağa başladı. Biraz tutuk, biraz düşün­ celi, ama tane tane söylüyordu : — Bizim partimiz, kurtuluşu ekonomik düzende görmektedir. İk­ tidara gelirsek yepyeni bir İktisadî program tatbik edeceğiz. Bu saye­ de hem döviz miktarı çoğalacak, hem memlekette görülmemiş bir ucuz­ luk devri açılacaktır.

Bu nutuk da kalınlı. İnceli takdir sesleri, sürekli alkışlarla karşılan­ mış. gösteri sona erince, Bastonlu Şevket'in konuştuğu duyulmuştu: — Aziz misafirlerimiz!.. Muhalefet partilerinin müşterek basın top­ lantısı sona erdi. Hepinizeteşekkürler eder, hayırlı geceler dilerim!

Karakolda, Bastonlu Şevket, bastonuna dayanmış, İfade veriyordu: — Küçücük bir emekli aylığıyle davetler yapmağa, ziyafetler çek­ meğe İmkân yok... E, koca evde tek başına da yaşanmıyor... akşam oldu mu, gücüm yettiği kadar mezeciğimi hazırlıyor, soframı kuruyo­ rum.. Gündüz, kahvede okuduğum gazetelerin «Sosyete dedikoduları »ndan, tutunuz da, parti sözcülerinin demeçlerine kadar aklımda ne kal­ dı ise hepsini, kalınlı, İnceli seslerle başlıyorum kendi kendime konuş­ mağa.. Biraz sonra oda, öyle neşeli, öyle heyecanlı bir hava ile doluyor ki, ben bile kendimi sahici bir toplantı İçinde sanıyorum... Birkaç saat böyle, gülerek, eğlenerek, konuşarak, hatta affedersiniz içimde gizli kalmış arzuları bile alarak geçiyor...

Komiser, Bastonlu Şevket’in yüzüne hayretle baktı. Tatlı, yumuşak bir hüzünle gülümseyen bu gözlerde delilikten eser yoktu. Yoktu ama. İhtiyaten yine masa başındaki genç memura em retti: — Ahmet efendi, yaz Kaymakam beye bir müzekkere: «Yalnız ya­ şadığı hanesinde, her gece tek başına sosyete eğlenceleri, içki ve ku­

mar âlemleri ve siyasi, İçtimaî, İktisadî parti ve basın toplantıları ter­ tipleyen ve kendi kendine muhalefet liderleri gibi nutuklar irat eden ve alkışlar tutan mahallemiz sakinlerinden Bastonlu lâkabiyle meşhur emek­ li Şevket'in bir kere de Tıbbî Adlî’de müşahede altına alınmasına emir ve müsaade buyurulmasın!...>

İstemiyorlar... Eline kalem alıp fikirlerini yazmasını istemiyorlar.

Kürsüye çıkıp düşüncelerini söylemesini istemiyorlar. Iğriye iğri, doğ­ ruya doğru demesini istemiyorlar!

Kimin mi?.. Hayır, hayır, İsmet Paşanın değil.. Hayır, hayır. Osman Bölükbaşının değil!.. Hayır, hayır, Fevzi Lütfi Karaosmanoğlunun da değil!

Anlamış gibi gülümseyerek başınızı sallamayınız öyle... Yine anlıyamadınız, yine bilemediniz, yine değil... Ne Hüseyin Cahit Yalçın’ın, ne Falih Rıfkı Atay’ın, ne Ahmet Emin Yalman’ın, ne Nadir Nadi'nin, ne şunun, ne bunun!

Pekiy, ya kimin?

Telâş etmeyiniz, söyliyeceğim. Yalnız, aman dikkat!.. Hayretten, gözbebekleriniz iki bilya gibi çerçevelerinden fırlayıp yere yuvarlanma­ sın !... Çene kemikleriniz, ağız dolusu bir «Aaaaa« ile menteşelerinden oynamasın!

Bu düşünmesi istenmiyen, bu konuşması Istenmlyen, bu yazması Istenmiyen, bu el pençe bir sükût ile susması istenen Ankara ve İs­ tanbul Üniversiteleridir! Üniversite susacak: Dilsiz gibi, sağır gibi, heykel gibi, ağlama du­ varı gibi susacak!

Ya kim konuşacak? Oy vurguncusu politika kargaları mı? Üniversitenin «sus» diye boğazına sarılanlar, acaba bir gün olsun, havada gezen mağrur başlarını Dil-Tarih-Coğrafya Fakültesinin alın yazısına çevirip bakmadılar mı?

Bu tek satır : — Ordular!.. İlk hedefiniz Akdenizdir!

Diyen asker Atatürk’ün, bütün memlekete sivil kumandasıdır: — Hayatta en hakikî mürşit ilimdir! Şimdi, on binlerce genç, bu emrin cezbesi içinde yarınlara yürüyor.

Dili tutulmuş, çeneleri kilitlenmiş, başı kitapların yastığında uyu­ yan bir Üniversite karşısında, bütün memleket, Abdülhak Hâmid’in me­ zar sessizliği içinde kopardığı çığlıkla ürperir : Yalnız bu derin sükût dinsin!

HAKKI SÜHA GEZGİN ( 1895 - 1963 )

Y em en ’d e şe h it o lan a lb a y R ıza B ey ’in o ğ lu d u r. B a b asın ın a la y k o m u ta n ı b u lu n d u ğ u M a n a stır’d a 189î>’de doğdu. M an astır, B e ra t v e S e lâ n ik ’te ilk v e o rta ö ğ re n im in i b itird ik te n so n ra g el­ diği İsta n b u l’da H ad ik a -i M e şv eret İd a d isi’n d e okudu. K en d i k e n ­ d in i y e tiştird i. İsta n b u l E rk e k L isesi’n d e k ır k yılı aşk ın (1913 1957) ed e b iy a t ö ğ retm en liğ i y a p tığ ı sırad a , g a z etele rd e de fık ra y az arlığ ı y ap tı. U zun y ılla r V a k it gazetesin in fık ra y az arıy d ı.

P ek ço k çev iri, m a k ale ve h ik â y e le ri v a rd ır. G azete ve d e rg ile r­ de S ey y ah ta k m a a d ıy la p ekçok yazd ığ ı için G ezgin soy ad ın ı a l­ dı. Y az ıla rın d a m izah a da y e r v erd i, m izah d e rg ile rin e de yazdı.

7 K asım 1963’d e İs ta n b u l’d a öldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

RAUF MUTLUAY YAZrYOR : Z iya G ö k alp çe v resin d e k i u y a n ık b aşlan g ıcın d a n so n ra u zu n y ılla r ö ğ retm enliğe, ay n ı lisedeki k u ş a k la r eğ itim in e ad an m ış; y e tiş tird iğ i k işilerin b elleğ in d e (b en im de) sevecen, ilgili, e s ir­ geyici, h o şg ö rülü, y a rd ım se v e r b ir b ü y ü k o la ra k k alm ıştır. B u k ita p ta y e r alm ası için y e te rli d e ğ ild ir bu n ite lik le r. K en d i k u ­ şağ ın ın ö tek i te m silcileri gibi b ir y a n d a n gazetecilik, fık ra c ılık y a z a rlığ ıy la g ü n ü n ü n g ere k sin im lerin e y etişm ek te, b ir y a n d a n da ç e v irile r y a p m a k ta çaba g ö ste rm iştir.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» adlı kitabından —

ÖRNEK:

HÜLLE İçtima usullerindeki acemiliklerini bildikleri İçin ön tarafa asrlleri koymuşlardı. Bu teklif üzerine onlar ellerini kaldırınca, bütün salondakiler, imama uyan cemaat gibi sorup anlamadan kollarını havalandır­ dılar. Zaten çıplak kollarının teşhiri de hoşlarına gitmişti. Kabul şartı böyle bir nümayiş olduktan sonra ne teklif edilse reddedemlyeceklerdi.

Yaşlı, İri ve şişman bir hanım, gurur ve sevinçle yüzü kıpkırmızı kürsüye çıktı, ön sıralardan başlayıp her tarafa sirayet eden sürekli bir alkış içinde riyaset makamına oturdu.

Birinci hatip : — Daha bitmedi; şimdi de bir kâtip seçilecek, nizamnamenin okun­ masını ve İdare heyeti intlhabatım başka bir celseye bırakacağız. Bu­ gün onlardan daha mühim bir ruznamemiz var. Kadınlığın, nasıl bir kuv­ vet olduğunu yalnız erkeklerden İbaret hükümete bildirmek lâzım. İçi­ nizden söz söylemek istiyenler varsa, reis hanımefendiden müsaade alırlar, sıra ile fikirlerini bildirirler.

Son sıralardan yaşlı bir hanım atıld ı: — Benim diyeceğim var... Kocam olacak o boyu devrilesi herif, her gece zil zurna sarhoş geliyor... Evvelâ hükümete bunu yazalım ve...

Yer yer fıkırtılar başlamıştı. Dönüp bakanların, sandalye gıcırtıları arasında reis hanımefendi gülmemeğe çalışarak : — Belki bir gün sıra ona da gelir efem; dedi; fakat şimdi ruznameden ayrılamayız. Kadınlığın itilâsına dair söyllyeceğiniz varsa kür­ süye buyurun.

Kadıncağız ruznamenin ne demek olduğunu bilmiyordu ve itilâ ke­ limesi de aklına yatmamıştı, sustu. Zaten şuradan buradan birçok kol­ lar kalkmış, reisin önündeki kâğıt isimlerle dolmuştu. Kayıt muamelesi bittikten sonra, reis : — Şehnaz Hanımefendi, buyurunuz söz sizin.

Dedi. Kalabalığın İçinden kesik siyah saçlı, esmer bir genç kız yük­ seldi ve sandalyeler arasından ip atlar gibi sıçraya sıçraya geçerek kür­ süye çıktı. İnce keskin bir sesi vardı. Kelimeler, dudaklarının gergin yayından birer İğne gibi fırlıyor, kulaklarda hafif bir vızıltı bırakıyordu : — Ben, Darülfünunda hukuk yaptım; diye başladı. Ne zamandır kadınlığın kendi hakkını dâva edeceği bu mesut günü bekliyordum. Fı­

kıh meseleleri içinde senelerce kafa patlattım. «Kitab-ül-nikâh* ı ezber­ ledim. İstiyorum kİ, memleketimizde kadın tarihinin bu İçtimaî, istik­ lâlinin başladığı gün olsun ve her sene bu aziz günün yıldönümü alkış­ lansın. (Sürekli alkışlar). Evet, bizi ezen kara kuvvetin elinden şeriat kamçısını artık alalım. Binlerce seneden beri gömdüğümüz hemşirele­ rimiz beyaz, güzel omuzlarında bu kırbacın mor izlerini taşıyorlar. Ta­ rih, esaret devrinin kalktığım yazmakla nihayet kocaman bir yalan söy­ lemiş oluyor. Şarkta her evli kadın, kocasının esiridir. Daha ne vakte kadar bu zillete katlanacağız? (Yine sürekli alkışlar).

Hatip hanım durdu. Heyecandan göğsü kabarıyor, İdeali uğrunda meydana atılmış bir kahraman gibi gözleri parlıyordu. Titreyen eliyle bardağı aldı, dudaklarını ıslattı, sonra: — Fakat mesele ve felâket yalnız bununla da kalmıyor. Ne yazık ki hürmetle yâdâ mecbur olduğumuz kanun sayfaları parçalanmış ka­ dın haklarının kanları İle kıpkırmızı. Şimdiye kadar bir kul çıkıp bu hak­ sızlığa karşı haykırmamış. Erkeklerimiz hâlis birer kasap kafasıyla yal­ nız etlerimizi düşünmüşler, bizim de bir kalb ve ruh sahibi olduğumu­ zu akıllarına bile getirmemişler. Bilirsiniz ki dünyada ne ferd, ne züm­ re hakları doğru ve şaşmaz bir terazi ile ölçülemez. Hak, hürriyet gibi­ dir. Bahşedilmez zorla alınır. Biz işte kilitleri paslanmış zindanlara atı­ lan haklarımızın kollarındaki zincirleri kırmak için toplandık.* Darülfünunlu hukuk doktorunun sözleri ön sıralardan alkışlarla kar­ şılandığı halde arka taraflardan hoşnutsuz bir mırıldanma dalga dalga, yükselmeğe başlamıştı. Artık anlamıyarak dinlemekten canları sıkılmış­ tı. Bu mırıltı biraz sonra ön sıralarda derin medlerle çalkalandı. Yalnız kürsüye çıkmak ve birkaç dakika bütün gözleri kendi üstünde toplamak muvaffakiyeti için söz alanlar, bu uzayan ve haktan bahseden nutukta yavaş yavaş kendi haklarına karşı bir tecavüz görmeğe başlamışlardı.

Bu hatip namzetleri her alkış sonunda birbirlerine eğilerek : — Aman ne soğuk!.

— Ağız değil... Mübareğinkl şimal kutbu!.

— Biraz daha sürerse vallahi bayılacağım.

Diye Darülfünunluyu çekiştiriyorlardı. Fakat onun bitireceği yoktu. Çıktığı kürsüye tahtını kıskanan bir padişah ihtirasıyla sarılmıştı, de­ vam e t ti: — Gerçi son zamanlarda dizginlerimiz biraz gevşedi. Saçlarımızı kesiyor, sigaralarımızı içiyoruz. Fakat bütün bunlar, çok basit şeylerdir. Şark, bilhassa Türk kadını, pek eski zamanlardan beri sedire yan gelip nargile marpucundan emziğiyle temsil edilir. Kartpostallarda tabiî bu ti­ pi hepiniz görmüşsünüzdür. Hayır, biz bunlarla iktifa edemeyiz... Ka­ nunlar değişmeli, memleketin resmî hayatında erkekle kadının hukuk

farkları kalkmalıdır. İzdivaç hayatı daha eşiğinde haksızlıklarla başlı­ yor. Her gün işitiyoruz: Falan Bey. falan hanımı almış! Acaba neden filân hanıma, falan beyi almak salâhiyeti verilmiyor? Erkeklerin bize böyle satın alınması mümkün birer mal nazarıyla bakmalarına ne vak­ te kadar tahammül edeceğiz? Yapacağımız inkılâpta bu fark ortadan kaldırılacaktır.»

Nutuk, herkesi alâkadar eden canlı ve heyecanlı noktalara gelmiş­ ti. Hatibin sesi azgın bir alkış fırtınası içinde kayboldu. Arkada uyuyan yaşlı hanımlar, bu gürültüden huylanarak dudaklarında (lâhavle) lerle birbirlerine bakıştılar. Ortalık durulunca yine o ince keskin sada işitildi: — Pek muhterem ve mukaddes hanımefendiler, bugün huzurunu­ za çıkmaktan maksadım, hepinizin bildiği, hepinizin çektiği esaret ızdırabtm anlatmak değildir. Daha başka yüksek bir hakkımızdan bahse­ deceğim.

Kalabalığın arasından birkaç ses birden : — Ama çabuk... Bizim de diyeceklerimiz var!

— Bir saattir söylüyorsun!

— Kanun çıkaralım ev işlerini erkeklerin göreceğine dair..

Diye çıkıştılar.

Reis müdahale etti : — Olmaz hanımlar! Eğer hepiniz birden konuşmağa başlarsanız, mümkün değil bir neticeye varamayız. Hem usulden değildir. Içtimalarda gelişi güzel konuşulmaz.

Bu ihtara kızanlar ve meclisi terkedenler oldu. Sükûnun biraz av­ det ettiğini gören hatip devam etti : — Evet yüksek, ulvî bir hakkımız çiğnenmiştir. Bizi şeriat ismi al­ tında kepaze ediyorlar. «Hülle» den bahsedeceğim.

Bu kelime, telâffuz edilince kadınların çoğu çıplak bir adam gör­ müş gibi ürkek, utangaç çocukları andıran bir halle yüzlerini kapadılar.

Arapça ve pek çapraşık tecvidli olmasına rağmen, hepsi bunun hem mâ­ nâsını, hem de nasıl telâffuz edildiğini biliyorlardı.

Hatip köpürdü : — Ne oluyorsunuz?. Bu kelimenin telâffuzundan değil, vücudumuz üzerindeki tatbikatından utanmalıyız. Herif eve sarhoş gelir. Karısına kızar: «Boş ol!» diye bağırır. Senelerce bir yastıkta geçen ömrün üstü­ ne bu, bir balta gibi düşerek bütün bağları koparır. Kırk yıllık karı koca birbirlerine artık yabancı olurlar. Bunu pişmanlık takip eder; nikâh ta­ zelenir, birkaç gün sonra yine bir sarhoşluk, bir kavga ve bir «boş ol!» daha olur. Oçüncüden sonra nikâh tazelenmesi için zavallı kadının es­ ki kocasına bir başka adamın kucağından geçerek gitmesi şart... Bu

ne kepazeliktir? Zevcenin bu işte ne kabahati var? Hangi cürmü için bu cezaya çarpılıyor? Şeriat molla, bunu düşünmemiştir. Bektaşinin de­ diği gibi, eğer mutlaka lâzımsa, hülle erkeğe yapılmalıdır.

Fıkıh erbabı bir de utanmadan: «Hülle kadını himaye için mevzu­ dur!» tekerlemesini yuvarlıyorlar. Demek istiyorlar ki bir erkek karı­ sının bir başka adamla teması karşısında dehşetli azap çeker ve o âkıbeti düşünerek karısını boşamaz. Bir defa her gün mahallelerimizde geçen (hülle) vakalarıyla bunun ne çürük bir müdafaa olduğu aşikâr­ dır. Fakat bunun içinde bizlere yine ne büyük bir hakaret vardır. Felâ­ kete uğrayan (hülle) nin çilesini çeken kadının kendi haysiyeti, kendi şerefi hiç kaale alınmıyor da erkeğin kıskançlık azabına uğraması uğ­ runda bir vasıta diye kullanılıyor. Sonra da sorarsanız: «Sizi müdafaa ediyoruz!» demekten de sıkılmazlar. Bu mesut içtimain ilk yıkacağı zu­ lüm hisarı bu olmalıdır. Bu şerefli kürsüyü diğer hemşirelerime terkederken bilhassa bu nokta etrafında söz söylemelerini rica ederim.»

Hatip alkışlar arasında çekildi. Bundan sonra daha birkaç hanım kırıtarak bu mevzu üzerinde mütalâa yürüttüler. Hattâ bir tanesi lâfı­ nın arkasını getiremiyeceğini anlayınca heyecandan bayılmış gibi gö­ ründü.

(Hülle) bahsi alıp yürümüştü. Bütün söz söyliyenler ona hücum ettiler: «Kanunları erkeklerin yaptığı müddetçe kadınlık için mutlak bir kurtuluş günü doğamaz. Siyasî bir cemiyete inkılâp edelim. Fırkalar te­ sis ve idareyi ele alalım; başka çare yoktur!» dediler.

Mesele tam reye konulacağı sırada arkadan kısa, yuvarlak bir ka­ dın haykırdı: — Bu hususta son sözü ben söylemek istiyorum.

Bütün başlar merakla ondan tarafa döndü : — Kim acaba?..

— Tanıyor musunuz?

Tarzında fısıltılar ağızlarında dolaştı.

Bu, ellisini geçmiş, fakat henüz kollarının yuvarlaklığı kaybolmamış, içinde genç bir parıltı yanan yeşil gözlü bir hanımdı. Bakışlarında hâlâ sönmemiş ihtiraslardan kalma sıcak bir ışıkla salondakileri uzun uzun süzdü. Kabarık burun kanatları ağır ağır açılıp kapanıyor, dudaklarının etrafında çizgiler tatlı bir çarpıklıkla seyiriyordu. Birdenbire : — Benden evvel söyliyenlerin hepsi genç, hepsi yeni yetişmeler­ di! Diye başladı. Daha olgunlar için de benim söz almaklığım lâzım gel­ di. Gerçi Darülfünunda okumadım. O hanım kızım gibi süslü lâflar söy­ lemesini de bilmem; fakat esasen maksadım için bunlara da hacet yok.

Körpe ve güzel bir kızın (hülle) den bu kadar nefretle bahsetmesi pek haklıdır ve belki hakikaten bu mesele de pek insanca bir şey değildir.

Lâkin unutmamalı ki, İslâm kadınlığı İçin yegâne tenevvü, çeşni vası­ tası da ancak hülledir. (Gürültüler!) Bize zulmeden bir kocadan alaca­ ğımız en tatlı intikam, olsa olsa budur. Bu kuvvetli silâhı ne diye kendi elimizle kırıyoruz? (Uzun, sürekli gürültülerle beraber; aferin! Yaşa ka­ dınım sesleri!) sonra biz (Havva) mn kızları birbirimize yardımla mü­ kellefiz. İhtiyar değil; fakat meselâ pek çirkin bir hemşiremizi ele ala­ lım. Bu kadıncağızın, kendisine ancak tahammül eden kocasından baş­ ka bir erkeği canı çekerse ne yapar? Güzelliği yok ki, İstediğine nail olsun. Onun bu emeline kavuşmasını yine mübarek şeriata borçluyuz.

Kocasını kızdırır boşanır; yalvarır tekrar varır. Böyle böyle nihayet iş (hülle) ye dayanır.

Son hatip sözünün burasında biraz durdu. Dudaklarında iştihalı bir tebessümle : — Hem uzaktan misal getirmeye ne hacet efendim?. Biraz daha samimî olursak hepimizin bu hususta anlaşamıyacağımızı kim iddia ede­ bilir?

Dedi. Son cümlesi cemaatin isyanlı rüzgârıyla savrulmuştu. Yaka­ sını ısıranların, «Aman ne sıyırık şey!»; «Biz ne ise ama, aramızdaki koskoca polis de bütün bunları dinledi. Eyvahlar olsun a dostlar, iki pa­ ralık olduk!» diyenlerin merdivendeki münakaşaları gittikçe yükseliyor, hırçın gürültü her an biraz daha büyüyordu.

SELÂMI İZZET SEDES ( 1896 - 1964 ) A n a so y u n d a n S elâ m i P a ş a ’nın, b ab a so y u n d a n S ü ley m a n P a ş a ’n ın to ru n u d u r. R ü su m at E m a n e ti H u k u k M ü şav iri Y u su f İz­ zet B e y ’in o ğ lu d u r. 1896’d a İs ta n b u l’d a doğdu. T efey y ü z v e B u rh a n -ı K a tı’ o k u lla rın d a , b ir sü re de G a la ta sa ra y S u lta n isi’n d e o k u ­ d u k ta n so n ra g ird iğ i E d e b iy a t F a k ü lte sin d e n , ö ğ ren im in i b itirm e ­ d e n ay rıld ı. B asın d ü n y a sın a S e rv e t-i F ü n u n d erg isin d e y a y ın la ­ n a n ş iirle riy le g irm işse de, s o n ra d a n şiiri b ıra k ıp hik ây e, ro m an , oyun, o y u n e le ştirile ri yazm ış, y a b a n c ı o y u n la rı d ilim ize u y a r la ­ m ış, çe v irile r y a p m ıştır. M aurice L eb lan c’ın A rşe n L üp en , C onan Doyıle’u n Ş a rlo k H olm es dizi polisiye ro m a n la rın ı d ilim ize ç e v ir­ m iştir. E y lü l ro m a n ın ın y a z a rı M ehm et R a u f’u n kızı o lan eşinin, T ev fik F ik re t d ay ısıd ır. U zun y ılla r, gazeteciliğ in h e r d a lın d a ça­ lıştı. 13 M ayıs 1964’de İs ta n b u l’d a öldü.

H er d a ld a y az an S elâm i îz z e t’in bu a ra d a m izah d e rg ile rin d e çık m ış p ek ço k m izah h ik â y e le ri de v a rd ır. B u h ik â y e le rd e y a z a ­ rın , o k u ru eğ len d irm e k , ona hoşça v a k it g e ç irtm e k te n öte h iç b ir k ay g ısı y o k tu r. K a d ın v e aşk çem b eri içinde geçen b u h ik â y e le r b ir e r fan te zid ir.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR Y U SU F ZIYA ORTAÇ YAZIYOR : Y aln ız k alem iy le y a şa y a n ad a m d ı S elâm i İzzet. B ir a ra Ş e­ h ir M eclisi ü yesi old u g a lib a ... B elki b u n a b e n z e r geçici b irk a ç işe d ah a ta k ılm ıştır. A m a b u n la r, Y okuş’ta geçm iş elli y ıl için d e s a y ıla c a k y e r tu tm az . ( ...) H ik ây e le rin in , ro m a n la rın ın çoğu, T ü rk u y r u k ru lu ğ u n a g irm iş F ra n sız h ik â y e le ri ve ro m a n la rıd ır. ( ...)

A h m e t H aşim : «H erb iri b ir ad am ı ö lüm süzlüğe y ü k se ltm iş b u n ­ ca şa h ese re im za a ttığ ı halde, h â lâ e d e b iy a tta y e ri yok» diye, Selâ m i’n in talih sizliğ iy le zalim ce a la y ederdi. ( ...) H o v a rd a ço cu k tu do ğ ru su : P o k e r m a sasın d a se rv etin i, içki m asasın d a sağ lığ ım cö m ertçe tü k e tm iştir.

— «Bizim Yokuş» adlı kitabından —

ÖRNEK:

HAVVANIN KIZI

Sevimli, nazik, kibar, güzel bir kadındı. Takdim edildiğim zaman, tatlı bir tebessümle : — İsmimi sormayınız; dedi. Ayşe veya Fatma... Ben sadece ka­ dınım... Her kadın gibi; hepimiz Havvanın kızları değil miyiz?...

Bu kadın pek hoşuma gitmişti. Fakat birdenbire ortadan kayboldu.

Arkadaşlardan sordum, meseleyi anlattılar: — Evet, dediler; doğru söylem iş... Her kadın gibi güzel —çünkü her ne suretle olursa olsun kadın kadındır ve güzeldir— ve her kadın gibi de bir kabahati vardır: İhanet. Tam sekizini de aldattı. Dokuzuncu kocası, deli, budala bir âşıktı. Karısının ilk ihanetini anlayınca, biçare adamcağız : — Kadın, demiş; neden üzerime ihanet ettin?

Kadın soğukkanlılıkla cevap vermiş : — O adam çok güzeldi de ondan!

Adamcağız : — Anlaşıldı; demiş.

Ertesi gün sıkı bir perdah olmuş, pudralanmış, yeni elbise ve yeni potin almış. Pekâlâ güzel bir genç olmuş...

Fakat kadın durur mu?. Kocasını bir daha aldatmış. Adam duyun­ ca tekrar sormuş : — Kadın, beni yine neden aldattın?

Kadın soğukkanlılıkla cevap vermiş ; — O adam çok zengindi de ondan!

Adamcağız : — Anlaşıldı; demiş.

Ertesi günü, ne kadar emlâki arazisi, menkul ve gayrı menkul nesi var, nesi yoksa hepsini pazara çıkarmış. Bütün paralan getirip karısına vermiş.

Fakat kadın üçüncü defa olarak kocasına tekrar ihanet etmiş, adam: — Peki, demiş, ya bu sefer neden yaptın?

Kadın soğukkanlılıkla cevap vermiş : — Çok tuhaftı, beni güldürüyordu da ondan!

Adamcağız: — Anlaşıldı; demiş.

Ve hemen çıkıp bir mizah gazetesi koleksiyonu alm ış... Okumuş gülmüş, gülmüş okumuş... Bütün gece karısını kahkahadan bayıltmış...

Fakat mesele kapanmamış k i... Her haftanın başında ve sonunda aynı sual cevap başlamış : — Neden bana ihanet ettin?

— Çünkü o adam şöyleydi... Veya böyleydl.

Nihayet, dokuz yüz doksan dokuzuncu ihanetten sonra, kocası tek­ rar sormuş : — Kadın bana niye ihanet ettin?

Kadın soğukkanlılıkla cevap ve rm iş: — Çünkü o adam kaatildi de ondan...

Adamcağız: — Anlaşıldı; demiş.

Hemen karısını öldürmüş ve ancak bundan sonra onun ihanetinden kurtulabilmiş!

PEYAMÎ SAFA ( 1889 - 1961 )

Ş a ir İsm ail S afa’n m o ğ lu d u r. 1889’d a İs ta n b u l’da doğdu. B a ­ bası, İk in ci A b d ü lh a m it d ö n em in in sü rg ü n ü o la ra k S iv as’ta v e ­ re m d e n ö ld ü ğ ü n d e (1901), P e y a m i 2 y aşın d ay d ı. 9 y a şın d a y k e n sağ elin in ek lem in d e k em ik h astalığ ı başladı. B ü tü n b u s ık ın tıla r için d e ilo k u ld a n so n ra ö ğ ren im in i sü rd ü re m e y e n P ey am i, d ah a 13 y a şın d a y k e n y aşam ın ı k az a n m a k z o ru n d a k ald ı. D ü zg ü n b ir o k u i ö ğ ren im i g ö rm ed i am a, k e n d i k en d in i y etiştird i, ö ğ re n c ilik y a ş ın d a ö ğ retm en liğ e (1914-1918), o k u rlu k y a şın d a y a z a rlığ a b aşlad ı. K a rd e şi îlh a m i S a fa ’n ın ü stelem esi ü z e rin e m e m u rlu k ­ ta n a y rılıp 19 y a şın d a y k e n gazeteciliğe başladı. «Y irm inci A sır» ad lı b ir g azete çık ard ı. B u g az eted e k i «A srın H ikâyeleri» g en el başlığ ı a ltın d a y a y ın la d ığ ı h ik â y e le ri ilgiyi çekti. B ü tü n y a şa m ı­ n ı y aln ız k alem iy le kazandı. G eçin eb ilm ek için b irta k ım p iy asa ro m a n la rı v e h ik â y e le ri de y az m a k z o ru n d a k a la n y azar, o y o l­ d ak i e s e rle rin d e ve C ingöz R ecai ad lı dizi polisiye ro m a n la rın d a a n n e sin in S ev er B edia ad ın ı e rk e k a d ın a ç e v irip S e rv e r B ed i y a ­ p a ra k , bu ta k m a ad ı k u lla n m ıştır.

H ırçın , k avgacı, d id işk en b ir k a le m i v ard ı. T a rtışm a y ı çok aşan k alem k a v g a la rı oldu. Eşi, a n la şıla m a y a n b ir h a s ta lık ta n u z u n y ılla rın ı y a ta ğ a bağlı o la ra k geçirdi. T ek oğlu M erv e’n in genç y a ş ta ölüm acısını d a çek en P ey am i S a fa ’n ın m u tsu z v e k a ­ le m k a v g a la rıy la geçen h ırç ın yaşam ı, 15 H a z ira n 1961’de b ey in k a n a m a sıy la sona erd i. E d irn e k a p ı m e za rlığ ın a göm üldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR Y U SU F ZİY A ORTAÇ Y A Z IY O R : ( ...) Y azı çeşidinin hiç b irisin e k a le m i y ab a n cı değildi: E d e­ b iy a tta n resm e, m u sik iy e ... F else fe d en sosyolojiye, ekonom iy e ve... Ş aşm ayınız, tıb b a k ad a r!

T ü rk iy e ’m iz k e n d i k en d in i y e tiş tire n le r y u rd u d u r. A m a hiç kim se, P e y a m i k a d a r k e n d i k e n d isin i y etiştirm e m iş, y e tiş tirm e k ­ te n d e fazla, y a ra tm a m ıştır.

S elâm ı b ile v e rm e k te n çok a lm a y ı seven D o k to r A b d u lla h C evdet, b irg ü n o n u n çocuk e lle rin e sığ m ay a n k o cam an b ir k ita p v e rm işti: B ir L arousse.

— İşte, dem işti, istik b a lin i b u n u n içinde ara y aca k , b u la c a k ­ sın!

P ey am i, o ince y a p ra k la r, ince s a tır la r ü stü n e y ılla rc a k a ­ p a n d ı... G aliba, b ü tü n nasipsiz h a y a tın d a d in le d iğ i te k ö ğ ü t b u d ur! ( ...) B ir ed e b iy a t k a v g a sın d a A h m e t H aşim ’in dediğ i gibi «Ç ekirge v ü c u d u n a y a p ıştırılm ış a t k afalı» çelim siz b ir y a r a tık ­ tı: K olu h asta, k u la ğ ı h asta, ciğeri h a s ta ... V e kesesi, h a s ta d a d e­ ğil, b ü tü n ö m rü n ce ölü m döşeğinde!

R u h a b ü y ü k inancı b u n d a n d ır P e y a m i’n in : O ç ü rü k v ü cu d u , sağ lam b ir r u h ile altm ış b ir yıl, d im d ik a y a k ta tu ttu . (...) F ik ir v e sa n a t a d a m la rın ın h em en h em en h ep siy le dost, h ep siy le d ü şm a n o lm u ştu r.

— «Portreler» adlı kitabından — HALIT FAHRİ OZANSOY Y A ZIY O R : P ey am i, H a re k e t’te H a m d u lla h S u p h i’y e h ü cu m ed en b ir ta ­ k ım m a k a le le ri sıralıy o rd u . Ç ü n k ü b irisin e ça tm a d an yazı h a y a ­ tın d a r a h a t edem ezdi. B u n la rın en hazini, A h m et H aşim a le y h in ­ d ek i in safsızca b ir yazısıydı.

— «Edebiyatçılar Çevremde» ad lı kitabından — İSM AİL HAB1B SEVÜK YAZIYOR : ( ...) B irg ü n elin d en k alem i b ırak m ak sız ın , y a k e n d i im zasıy la y a ta k m a a d la rla , e d e b iy a tın h e r a la n ın d a yazı y azan P e y a m i h e ­ n ü z y irm i ik i y a şın d a y k e n ilk ro m an ı «Sözde K ızlar» la ü n ü n ü y ap tı. Y alnızca k alem iy le g eçinm ek z o ru n d a oiduğu için b ir s ü ­ rü te frik a v e m a ce ra ro m a n la rı d a y az ıy o r v e b u n la rı ed eb î y a ­ z ıla rın d a n a y ırm a k için b u g ibi e s e rle rin i S e rv e r B edi im zasıy la y ay ın lıy o r.

— «Edebî Yeniliğim iz» adlı kitabından —

M USTAFA BA Y D AR ’LA KONUŞM A SIN D A N : — S o n ra d a n p işm a n lık d u y d u ğ u n u z bazı y az ıla rın ız v a r m ı?

B ü tü n y a z ıla rım d a n p işm anım . O n la rd a n u ta n d ığ ım için d a h a iy ile rin i y az m a y a çalışıyorum .

— «Edebiyatçılarım ız ne Diyorlar» adlı kitabından — CEVDET KUDRET Y A ZIY O R : (...) İk in ci D ü n y a S avaşı y ılla rın d a k e n d in i F aşizm ak ım ın a k a p tırd ı; sav aş so n la rın d a, çalıştığı p a rti g az etele rin e göre ik id e b ir ağız d e ğ iştire re k siy asal b ir d engesizlik içinde bocaladı, g e­ n e llik le g erici b irta k ım g ö rü şle rin sa v u n u c u lu ğ u n u y ap tı. A ta ­ tü r k ’ü n sa ğ lığ ın d a « T ü rk İn k ılâ b ın a B akışlar» (1938) adlı b ir k i­ ta p y az m ışk en A ta tü rk ’ü n ö lü m ü n d e n so n ra « devrim d ü şm a n ı b ir yol tu ttu » . (...) B u n la r (h ik â y e le ri) üç k ita p ta to p la n m ıştır. S ayısı y ü ­ zü aşk ın odan ve çoğu k a d ın la e rk e k ara sın d a k i ilişk ile r ü ze rin e k u ru lm u ş b u lu n a n b u y azılar, b ire r m a g azin h ik ây esi n iteliğ i gös­ te rm e k te d irle r; b ire r sa n a t d eğ e ri ta şıd ık la rı söylenem ez; y a z a ­ rın k e n d i deyişiyle, b u h ik â y e le r, «günü g ü n ü n e ç ırp ıştırm a k a ­ ra la m a la rd ır» .

— «Türk Edebiyatında H ikâye v e Roman» adlı kitabından — R A UF M UTLUAY YAZIYOR : D o stlu k la rla b aşlad ığ ı ilişk ile ri s e rt y e rg ile rle k alem d ü şm a n ­ lık la r ın a d ö n ü ştü rü r. B asın d ü n y a sın d a b ir ilg i m e rk e zi o lm a n ın b ü tü n y o lla rın ı k u lla n ac ak , sü tu n u n d a o k u ru çek en m e ra k ip lik ­ le rin in h ep sin i sö m ü rec ek tir. ( ...) P ey am i S a fa ’n ın te k lif ettiğ i b ir d ü n y a g örüşü y o k tu r. A m a ro m a n la rın d a , çağ ın ın dengesiz sa rsın tıla rın ı y a şa y a n k işileri k a h ra m a n y a p a ra k , belli b ir d ö n e­ m in h esap la şm a sın a g irm e y i dener. (...) A n la tım ın ın y a tk ın lığ ıy la b a şa rı k azandığı ro m a n la rın ­ da, ru h sa l b u n a lım la rı olum suz y o lla rd a çözüm lem eye çalışan u m u tsu zlu ğ u iyice göze ç a rp a r; bu, b iraz da k en d i y a şam ın ın if ­ lâ sla rla d o lu to p la m ın d a n g elm ek ted ir. B azı e le ş tirile rin onu m il­ liyetçi - m u k a d d esa tçı - islâm cı sa y an g ö rü şleri, gü çlü b ir k a le ­ m i k en d i ce p h elerin e çek m e d ile ğ in d e n d o ğ m a k tad ır; ç ü n k ü P e ­ yam i S a fa ’n ın k a rışık lığ ı, aslında, h iç b ir cep h en in sözcülüğü için elv erişli d eğ ildir.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» ad lı kitabından —

ÖRNEK:

MAAŞ CÜZDANI

Hayati Bey, tam Beyazıt meydanını geçerken, iki yumruğunu şa­ kaklarına vurarak, birdenbire durdu: Eyvah, eyvah, maaş cüzdanını bir yerde unutmuştu. Eyvah, nerede unuttuğunu bir türlü akıl edemiyordu.

Eyvah, ya alışveriş ederken dükkânların birinde bıraktı, münasebetsi­ zin biri alıp gittiyse? Eyvah, ya arar arar bulamaz, yeni cüzdan çıkart­ mak için aylarca uğraşıp durursa? Öyle ya, evvelâ gazetelere ilân ver­ meli, sonra mahalleden ilmühaber çıkartmalı; o ... Dahası var, dahası var, cüzdanın torbasında berat kâğıdıyla nüfus tezkeresi de beraberdi, hay Allah müstahakını versin, bunların hepsi yeniden çıkacak ha... Allahüâlem bissevap, bugün bir uğursuzluk var, günlerden ne? Salı mı? değil, Çarşamba mı? Değil, Perşembe mi değil, Cuma mı değil... Hay Allah cezasını versin, şimdi ne yapmalı?

Akılsız başını bir daha yumrukladı: Kendini bildi bileli dalgınlıktan kurtulamamıştı. Her gittiği yerde ya şemsiyesini, ya bastonunu, ya göz­ lük kutusunu unutur, akşama eve gidince, Hadiye Hanımdan bir temiz azar işitirdi. Zavallı karısı, şimdiye kadar az mı bağırdı ya, dalgın ko­ casını az mı payladı?. Eyvah, hele bunu duyarsa Hadiye Hanımın iki eli beline yapışacak, yuvarlak gözleri yumurta gibi şişecek, belki de... Bel­ ki de avucundaki ocak yelpazesi kocasının başına inecekti........

Hayati Bey, âdeta kötürüm oldu, ileri geri bir adım atamadı, san­ ki ökçeleri tutkalla yere yapıştı. Daha şimdiden Hadiye Hanımın hay­ kırışlarını işitiyor, daha şimdiden iradei cüz’iyyesi elinden gidiyordu.

Düşündü: A sersem kafa, a enf¡yeli bunak, a... Beyni sulanmış mü­ tekait, cüzdan torbasını hangi cehennemin bucağında unuttun? Hangi cehennemin bucağında? Mahalle kahvesinde mi? Kooperatifte mi? Kurukahveci Mustafendide mi? Yoksa... yoksa... tâ... Mısır Çarşısında kökçü Hacı Haşanda mı? Nerede? Nerede?» Şimdi evvelâ, Mısır çarşısına kadar gitmek lâzımdı. Hayati Bey, koşa koşa, dara dar, soluya soluya oraya kadar yürüdü, kökçü Hacı Ha­ şan Efendinin dükkânının önünde durdu : — Merhaba Haşan Efendi... Ben burada sabahleyin enfiye alırken bir torba unutmuş muyum?

Hacı Haşan Efendi beyaz dişleriyle sırıttı ve tecvidli bir Arab şi­ vesiyle cevap verdi :

— Sen burada ... unuttun bir torba... a-ah, a-ah...

— Etme Haşan Efendi, şuralarını arayıver, pek İktiza...

— Sen kendini ara Hayati Bey... Yok burda... torba...

Hacı Haşan Efendi bütün Mısır Çarşısını çınlatan bir kahkaha bı­ raktı.

Hayati Bey, esefle başını sallayarak çarşıdan çıktı. Gördün mü fe­ lâketi? Şimdi de semte kadar yollanmak İcap ediyordu. Belki de kahve­ de yahut dükkânlarda unutmuştu.

Hayati Beyin semti Topkapıydı!

Emlnönünde, yağmur altında, bir saat tramvay bekledi. İnsanın omuz kemiklerini kıkırdatan berbat bir kalabalık içinde, Topkapıya ka­ dar geldi, tramvaydan atlar atlamaz bakkala uğradı: — Merhaba Yuvan.

Yuvan, Hayati Beyin maaş aldığını, borçlarını ödemeğe geldiğini sanmış, bir kaşar tekerleği gösteriyordu: — Hayati Bey... Halis Urumeli G aşarı... Bl barnak damağına basd ır... Gozunu seveyim Hayati Bey... Sen ömründe böyle gaşar yimedin!

— Şakayı bırak Usta Yuvan... Maaş cüzdanımla nüfus tezkeremi kaybettim. Burada aramaya geldim. Sabahleyin bırakmış olmıyayım?

— Ne diyorsun Hayati Bey? Mayış cüzdanını gaip Ittinse bu ay na­ sıl ahsuate Ideceğin?

— Eyvahlar olsunl Hayati Bey, çıldırmağa yüz tutarak dükkândan köşe başındaki kah­ veye girdi, Iranlı Abbasi yakaladı: — Yahu... Abbas Efendi... Ben sabahleyin burada cüzdan torbamı unutmuş muyum?

— Heyyati Bey Sebbehten beerl buraya min glşşi girmiş, çıhm ışi. Men ne bilem?

Yan kerevetlerine yaslanmış iki tulumbacı, Hayati Beye bakarak gülüştüler: — Hayati Bey dalgayı mort etti ha... Bu akşam Hadiye Hanımla kirize dayansınl Fena çıngar kopacakl Hayati Bey müthiş öfkelenmişti. Külhan Beylerinin alayına dayana­ madı, hırslanarak başını çevirdi, bağırdı: — Kanımı başıma sıçratmayın da bozuşmıyalım.

Tulumbacıların esmeri, yılışık bir kahkaha a ttı: — Aman sıçratma... Zaten başında bir tel saç yok, kelek helvacı kabağı gibi kızarır!

— Ağzını bozma hayvan!

— Hayvan slnsilendir. Şah damarına bir inersem nargileleri tavan­ da görürsün.

— Bak edebsize... Bak terbiyesize...

Amma Hayati Bey fazla devam edemedi. Tulumbacı, ayağından ye­ menisini kaptığı gibi, en kısa yoldan muarızının çenesine yapıştırdı...

Hayati Beyin İki dişi fırladı ve ağzından kan boşandı.

Zavallı adam, çenesini bağlamak için evine dönerken Hadiye Ha­ nımla da bir kavga savuşturacağını düşünüyor, tir tir titriyordu.

Bir eliyle çenesini tutarak öteki eliyle evin tokmağını vurdu.

Kapıyı açan kadın. Hayati Beyin kanlı yüzünü görür görmez hay­ kırdı : — Bu ne hal a sersem kafa? Bu ne surat a bunak? öküz arabası­ nın altında mı kaldın? Mahallenin çocuklarından dayak mı yedin? Çe­ nen mİ dağıldı? Gözün mü çıktı? Gir içeri bakayım?.

Hayati Bey, korkudan başını omuzları arasına çekerek içeri girer­ ken, Hadiye Hanım, kocasını yakasından tutarak dut ağacı gibi silkeli­ yordu : — Allahın avanağı!. Maaş günü sen cüzdan torbasını evde bırak da sokağa fırla... Körolası... Tanrının günü aklın nerede?..

M eh m et N u re ttin A rta m 1900’d e İs ta n b u l’da, Ç engelk ö y ’de doğdu. B abası, Ç e ngelköy’d ek i K a d iri T ek k e si’n in şeyhi M eh m et V eli E fe n d i’dir. A ta la rı, B u h a ra ’d a n B e lh ’e, o rd a n da T ü rk iy e ’y e g ö çetm işlerd ir. M ehm et N u re ttin , ilk o k u ld a n so n ra B e y le rb e y i R ü ştiy e s i’ni, so n ra da İsta n b u l S u lta n isi’ni (lisesini) b itird i. B a ­ b a s ın d a n v e b a şk a ö ğ re tm e n le rd e n A rapça, F a rsç a ve B a tı d illeri öğrendi. 1917’de y ed e k su b a y o la ra k B irin c i D ü n y a S av aşı’n a k a ­ tıld ı. F ilistin cephesinde esir d ü şe re k Ş a m ’da b irb u ç u k y ıl esir kald ı. 1920’de e s irlik te n y u r d a dönüp gazeteciliğe başladı, V a k it g azetesin d e yazdı. D a d ü lfü n u n ’d a (İsta n b u l Ü n iv e rsite si’nd e) y a ­ ban cı dil ö ğ retm en liğ i sın a v ın ı k a z a n a ra k y irm i y ıld a n a rtık , sta n b u l, so n ra da A n k a ra lise le rin d e İngilizce v e ed e b iy a t ö ğ re t­ m en liğ i y ap tı. 1933’de A n k a ra ’y a g e le re k C H P ’n in k ö y lü gazetesi o lan (Y u rt) ad lı g azeteyi çık ard ı, D em iry o lları d erg isin in y ö n e t­ m en liğ in i y ap tı, b ir y a n d a n d a H a k im iy e t-i M illiye gazetesin d e (so n ra d a n ad ı U lus oldu) fık ra yazdı, ik in c i D ü n y a S avaşı b a ş la ­ rın d a B a s ın - Y a y ın G enel M ü d ü rlü ğ ü n d e, p ro p ag a n d a, d erle m e v e k ita p lık m ü d ü rlü k le ri g ö re v le rin i aldı. O n y ıla y a k ın b ir s ü ­ re, A n k a ra rad y o su n d a n h e r akşam , k e n d i h a z ırla d ığ ı ra d y o g a ­ zetesin i ok u d u. G azeted ek i y a z ıla rın d a T op lu İğ n e ta k m a ad ın ı ya d a b u ta k m a a d ın ilk h a rfle ri olan T. I. ism ini k u lla n d ı. Topiu iğ n e im zalı y az ıla rı m izah a y ö n sem lid ir. 27 E k im 1958’de A n ­ k a r a ’da öldü.

ÖRNEK:

ZAMANE GAZETECİSİNE DAİR

O, kendisinden ayrıca bahsedilecek bir mahlûktur. Yeryüzünde ırk­ ların, milletlerin adedi arttırkça aralarında ihtilâfın, gürültünün çoğala­ cağına emin olmasaydım, derdim ki zamane gazetecisi ayrı bir ırk'a mensuptur. O, vukuatı, eşhası, hadlsatı belki tıpkı sizin gördüğünüz gi­ bi görür, kendisine büyük bir nüfuzu nazar isnad etmeye mail değilim; fakat öyle yazar ki, pek bildiğiniz, pek alelade olan vekayi size bile baş­ ka bir şekilde görünür. Onun İçin hâdise, vak'a ve şahıs âdeta ham­ maddedir. O hammeddenin süslendiği, büyütüldüğü ve mahallî tabiriy­ le şişirildiği fabrikayı görseniz, ne kadar merak edilecek bir yerdir. Sa­ bah, akşam gözünüzün önüne çıkan inceli, kalınlı yazıların ilk önce vü­ cuda getirildiği yer, vaziyeti, cesameti, irtlfaı sık sık değişebilmekle beraber sabit, alâmetleri olan bir tezgâhtır. Üzerindeki örtü, muhakkak mor ve siyahla çizilmiş, tek tük mürekkep damlalarıyla lekelenmiştir.

Zamane gazetecisi asabidir; uzun boylu rahat duramaz. r\âğtdı kirletir, masayı çizer. Bu alelûmum böyledir. Zamane gazetecisinin hayatında za­ rarsız geçen gün yoktur. Hattâ o kadar ki bunları sayarsanız yekûnu İki günde yaptığı imlâ ve lisan hatalarını bile geçer.

Hepsinin ayrı ayrı zülfüne dokunacağına emin olmakla beraber şu­ rasını itirafdan çekinmemeliyim.

Zamane gazetecisi zararlı bir mahlûktur. Bazan alacağı haberi vak­ tinde alamaz, akşam üzeri, eli, elindeki kâğıt ve kafası boş idarehane­ ye gelir. Tabiî biçimini bozmaz.

— Nasıl monşer, İyi haberlerin var mı?

— Birkaç şey var..

Oturur, kâğıtlarını evirir, çevirir ve tahrir müdürünün elini yıka­ maya, yahut mürettiphaneyi görmeye gittiği kısa bir zamanda hemen telefonla başka bir gazetede aynı işi yapan aziz bir dostu arar.

— Yarım saat evvel gitti. Yahut: — Biz de merak ediyoruz, daha gelmedi. Derler. Ayıkla pirincin taşını..

Hülâsa ondan kaçınır, bundan çekinir ve ertesi gün gazetede mü­ him bir haber intişar etmez. İşte zamane gazetecisi kendi müessesesine, kendi patronuna böyle zarar verir.

Memlekete verdiği zarardan zannedersem şüphe etmezsiniz. Bü­

yük Millet Meclisinin zabıtlarına kadar geçen bir sıkıntıyı burada tek rar etmekte ne fayda var? Ancak gazetecilikle meşgul olduğu zaman­ larında tahlil ediyoruz. Onun her akşamı nemize gerek. Mademki akşam­ ları her tarafa zulmet çöküyor. Bu karanlık İçinde o mahlûkun nasıl par­ lattığını araştırmak için kendinizde hak görür müsünüz?

Nasıl hurma memalik-i hârede, fok balığı buzlar arasında, alaba­ lık göl suyunda yaşayabilir ve oradan harice çıkarılınca mahvolursa, za­ mane gazetecisi de ancak Bâbıâli caddesinde yaşar. Gün ışığında, ora­ da şıklık yapmak istemiş, fakat pek muvaffak olamamış. İcabına göre kalpak, fes değiştiren ekseriyetle zayıf nadiren toplu, irili ufaklı kim­ selere tesadüf ederseniz, emin olunuz ki, onlardır.

Zamane gazetecisi yazacağı haberlerin birtakım kelime yığını ol­ masına ve içinden bir mâna çıkmamasına dikkat eder. Fakat dikkat et­ mediği bir nokta da vardır; bilfarz bir evden, bir yoldan, gayrı maruf bir adamdan bahsediyorsa ona mevcut, gayrımevcut bütün sıfatları ver­ mek, onun yazı hassalarından biridir. Evin koridorları biraz loşsa derhal ona bilmem ne mabedinin dehlizleri gibi esrarengiz bir sıfat takar. Son­ ra aynı evin içinde sakallı ve alelâde bir adam var, farzediniz. Böyle es­ rarlı bir dehlizden sonra haydi yazı yavan kalmasın diye o adamın çeh­ resine Hindistan fakirleri gibi esrar ve harika bir mâna verir. Bu onun sanatının, kendi zu’munca sırrıdır, sırr-ı muvaffakiyetidir.

Bu mahlûkat, ihtisasa ehemmiyet vermez; her şeyden anlar ve her şeye dair yazabileceği kanaatindedir. Bugün bir zabıta vak'asını nakle­ der, yarın bir konser senfonikten, Strauss gibi üstadane bahseder. Ti­ yatroda, Silven onun naçiz bir şakirdidir. Bu hususta müfrit bir «em­ presyonist» tir. Yazdıklarını tabiî tatlı tatlı okursunuz. İçinde vaka, his, teessür, tesir, her şey vardır. Bu yetişir; artık Işde ihtisas ve hakikat aramak için müşkülpesent olmanıza zannederim ki hacet yok.

O ne duyar, nasıl farkederse öyle yazar demiştim. Söz sözü açmış­ ken bir hikâye nakledeyim : Yörüğün birisini bir cuma günü öğleyin camiye sokarlar. Oturur, kamet alınıp hatip minberinden inerken sizinki, pabucunu kaptığı gibi bin telâşla camiden dışarıya fırlar.

— Ağa, derler; ne bu telâşın? Neye kaçıyorsun?

— Ben enayi miyim? der, baktım herkes önce yolunca yatıp kal­ kıyorlardı. Bir aralık arkadan birisi birşeyler söylenmeye başladı. İle­ riden sakallı bir adam, galiba buna kızdı, ayağa kalktı. Bir merdivenin üzerine çıktı, oturdu, beriki şimdi de ayağa kalkmış, bağırıp çağırmaya devam ediyordu. Nihayet o sustu. Bu sefer de merdivenin üzerindeki adam açtı ağzını yumdu gözünü. Beriki arada bir oturduğu yerden ba­ ğırıyordu. Nihayet merdivenin üzerindeki sakallı, berikinin ayağa kal­

kıp tekrar bağırması Özerine dayanamadı, başladı merdivenden İnme­ ye. Bu defa bütün ahali de ayaklanmaz mı? Baktım mutlaka kızılcakıyamet kopacak. Neme lâzım, başımı belâya sokacak halim yok dedim, kırdım kirişi...

Anladınız ya, bu belki tatlı tatlı okuduğunuz sözler de bir cuma namaziyle hutbenin tasviridir.

Bâbıâli caddesinde yaşıyan mahlûk da bazı hâdiseleri, o kadar vâkıfane duyar ve yazar.

Maamafih ben bu zamane gazetecisinin takdirkârıyım. Hattâ bugün­ den itibaren ben de onun huylarını ve düşüncelerini takınacağım. Ka­ der müsaade ederse, o yolda yazdığım yazıları da okursunuz.

1901’d e S elâ n ik ’te doğdu. B e y ru t v aliliğ i y ap m ış o la n N u re t­ tin B e y ’in S e lâ n ik v a liliğ in d e n İs ta n b u l’a y erle şm e si ü z e rin e G a­ la ta s a ra y S u lta n isi’ne v erild i. B u ra d a ilk v e o rta o k u lu b itird i (1917). B ir y ıl V iy an a’da T ic a re t A k ad e m isi’n d e okudu. B asın y a ­ şa m ın a şiirle g ird i. C e lâ l S a h ir’in ç ık a rd ığ ı 1. K ita p , 2. K ita p , 3. K ita p ad lı d e rg ile rd e şiirle ri y a y ın la n d ı (1918). K u rtu lu ş S a ­ vaşı b a şlan g ıcın d a a rk a d a şı N âzım H ik m e t’le b irlik te A n a d o lu ’­ y a geçti, A n k a ra ’y a g itti (O cak 1921). B olu L isesi’n d e F ra n sızc a ö ğ retm en liğ i y a p tı (1921). M oskova D oğu Ü n iv e rsite si’n i b itird i (1924). B u ü n iv e rsite d e b ir y ıl asista n o la ra k çalıştı. Y u rd a d ö ­ n ü şü n d e V ak it g azetesinde y a z a rlığ a b aşlad ı (1926). B u a ra d a li­ se lerd e, tic a r e t o k u lu n d a ö ğ retm en lik , b a n k a m e m u rlu ğ u y a p tıy ­ sa d a g azetecilik le ilişk isin i kesm edi. Çok sa y ıd a o k u ru odan g a­ zete y az arıy d ı. Y aşam ını, g azetecilik le sü rd ü rd ü . A k şam g azete­ sin d e d o kuz y ıl fık ra y az d ı (1929- 1938). R asim U s’la b ir lik te çı­ k ard ığ ı H ab er, so n ra y in e A kşam , C u m h u riy e t, y en id en A kşam , Ü lke, T ercü m an , H avadis, Z a fe r g az e te le rin d e fık ra yazdı. Y a ­ r ım y ü zy ıla v a ra n k a le m em ek çiliğ in d e R usça v e F ra n sız c a d a n pekçok e se r çevirdi. O tu zu a şk ın ra d y o o y u n u yazdı. E şi N ih a l K a ra m a ğ ra lı’y la (M ü zeh h er V â-N û) b irlik te ro m a n la r, o y u n la r yazdı. Ç e v irile riy le b in lik te y ü zd e n çok e s e r b ıra k tı. K a n se r am e­ liy a tı o ld u k ta n so n ra —ölüm , en d eğ e rli eserin i yazm ası için izin v erm iş gibi— en ö nem li eseri o lan «Bu D ü n y ad a n N âzım G eçti» adlı eserin i y azdı (19651. 8 M a rt 1967’d e İs ta n b u l’d a öldü. E d irn e k a p ı m e z a rlığ ın a göm üldü .

ÖRNEK:

BU NERENİN TERBİYESİ

Kalabalık bir tramvayda bir genç mektepli oturuyordu. Mektepli olduğunu elindeki kitaplardan anladım. Maşallah epeyce de sınıf geç­ miş. Neler okuyor, neler de neler, maydanozlu köfteler...

Ayakta birkaç ihtiyar bayanla b a y durmakta... Kimi sendelemekte, biri de inildemekte... In lld iy e n e : — Hasta mısınız? Buyurun, oturun! diyen altmışlık, şişman bir kadıncağız yer verdi.

Yanındaki yardımcısını da, çocuğu kucağında genç ve mütevazı kı­ lıklı bir kadıncağız buyurttu.

— Ben şimdi şuracıkta ineceğimi dedi. Lütfen, lütfen...

Meğer, mahçup ve minnettar mevkide bırakmamak içinmiş. Çün­ kü çocuklu bayan inmedi, yola devam etti.

Gelelim maydanozlu köfteye... Çok kitaplı genç tınmadı. Tınmaz a ... Fedakârlık herkesten bek­ lense, ismi zaten fedakârlık olmazdı. Tramvayda, otobüste şuna buna yer vermeği hiç kimse, hiç kimseden zorla isteyemez. Demokrasi var babam! Hem de çok partili cinsinden...

(Ay! Nerede öbür partiler? İkisinden başka diğerlerinin sesleri işi­ tilmiyor. Tavsadılar mı, nedir? Hem mütebaki iki başpehlivanın birbir­ lerine meydan okuyuşları stadyumda olsaydı, biletler pek az satılacak, tribünler pek az dolacaktı. Parti kavgalarına halkın alâkası söndü gitti.

Olur şey değil...)

Sadetten ayrılmıyayım.. Ne diyordum... Çok kitaplı delikanlının ahbabı bir genç bayan zuhur etti. Onun da koltuğunda bir çanta hamulesi... Yaklaştı... Bay oturaraktan, bayan ayak­ ta kıkırdım sohbet... Kırıştırmasyon.

Zahir bunun evvel âhır yer ikram etmek âdeti değil, prensip me­ selesi olacak...

Derken efendim, bir büyükçe durak geldi. Hayli ahali indi. Araba epey boşaldı. Çok kitaplı maydanozlu köftenin yanında da bir yer açıl­ dı. Hemen ayağa kalktı. Vücudunu ihtiyarlara siper etti. Genç bayan da şunu bunu kakarak daha yaklaştı. Delikanlının ikram ettiği (kendine ait.olmıyan) yere çöktü. Bu anti-centilmenlikten hiç de gocunmuş bir hali yoktu. (Ben kız olsaydım, yüzüne bakmazdım!).

Kaynatmağa devam ettiler. Fıkır, fık ır...

Artık dayanamadım : *— Ah, —diye düşündüm— Keşke boru gibi, oparlörâsa sadalı adamlardan olsaydım. Yüksek sesle başlayıp yerin dibine geçirseydiPı.

Bunun nere terbiyesi olduğunu sorsaydım. Mekteplerde muaşeret âdabı dersi lâzımdır! diye tuttursaydım. O ağzını açtı mı, ben daha yük­ sek kametten..»

Bu cins adamlar vardır. Bayılırım. Fakat tipim öyle değil. Ben de başka bir çare buldum. Çok kitaplının yanından geçerken: — Evlâdım, siz Adnan beyin oğlu Erdal Ersin beysiniz değil mi? diye bir lâf attım.

— Hayır.

— Kimsiniz ya?

Mihaniki şekilde künyesini okudu: — Şinasi beyin oğlu Temel Güngörmüş'üm...

— İsminle yaşa, çocuğum... Yanılmışım...

Kuzum bay Şin asl... Evlâdına terbiye öğret.

SABAHATTİN ALİ ( 1900 - 1948 )

P iy a d e y üzb aşısı A li S a la h a ttin B ey, g ö rev le G ü m ü lcin e’de (B u lg a ris ta n ’d a) b u lu n u y o rd u . 1905 y ılın d a G ü m ü lc in e’li ay d ın b ir k a d ın o lan H ü sn iy e H a n ım ’la ev len d i. B ir y ıl so n ra b ir e rk e k ço­ c u k la rı oldu. Y üzbaşı A li S a la h a ttin Bey, P re n s S a b a h a ttin v e T ev fik F ik r e t’le dosttu. B u yüzden, 12 Ş u b a t 1906’da G üm ü lcin e ilçesine b ağ lı E ğ rid e re k ö y ü n d e d o ğ an o ğ lu n a S a b a h a ttin , o n d an so n ra d o ğ an o ğ lu n a d a T ev fik a d ın ı v erd i.

S a b a h a ttin ilk ö ğ re n im in e İs ta n b u l’d a D o ğ an c ıla r’d a F ü y u z a t-ı O sm an iye M e k teb i’n d e başlad ı. B abası Ç a n a k k a le ’de g örev alınca, S a b a h a ttin de Ç a n ak k a le İp tid a î M e k teb i’n d e o k u rk e n sa­ v aş b aşlam ası ü ze rin e k a p a n a n o k u lu su b a y la r açıp ö ğ re tm e n lik d e y a p tıla r. S a b a h a ttin ’in b ab ası b u o k u ld a T ü rk ç e ö ğ retm en liğ i y ap tı. O ra d a n İz m ir’e, so n ra d a E d re m it’e g ö çettiler. S a b a h a ttin , ilk ö ğ ren im in i, y e rle ş tik le ri E d re m it’te b itird i. E d re m it’i Y u n a n ­ lıla rın işg ali ü ze rin e (1919), B a lık e sir M u allim M e k teb i’n d e o r­ ta ö ğ re n im in e başladı. S on sın ıfta y k e n İsta n b u l M uallim M e k teb i’n e g eçti (1926). B u y ıl için d e b ab a sı öldü. Ö ğ retm en o lu p Y oz­ g a t llk o k u lu ’n d a b ir y ıl k a d a r ç a lış tık ta n so n ra (1927 - 1928), A v ­ r u p a ’d a ö ğ renim için İs ta n b u l’d a aç ılan y a rışm a sın a v ın ı k a z a n ­ dı. B ir s ü re İs ta n b u l M u allim M e k teb i’n d e b u lu n d u ve E d eb iy at F a k ü lte s i’n e g itti. S o n ra da, E ğ itim B a k an lığ ı ad ın a ik i y ıllık b ir ö ğ ren im için A lm a n y a ’y a g itti (1928). Ö nce P otsd am , so n ra B e r­ lin ’d e ik i y ıla y a k ın kaldı. B ir A lm a n k u rs y ö n e tm e n iy le k a v g a ­ sı y ü z ü n d e n ö ğ ren im in i b itirm e d e n 1930 y ılı y az ın d a T ü rk iy e ’y e döndü. G azi T erb iy e E n stitü sü n d e a ç ıla n y e te rlik s ın a v la rın a g i­ rip k a z a n a ra k ö ğ retm en y e te rlik belgesi aldı. A y d ın O rta o k u l A l­ m an ca ö ğ retm en liğ in e atan d ı. 1931 y ılı so n u n d a A y a m S a n a t O k u ­ lu ö ğ ren c ilerin d e n b ir grup, S a b a h a ttin ’i, b ir söyleşisini y a d ır ­ g a y a ra k «M enfî p ro p a g a n d a yapıyor» d iy e ihbaı ettile r. S a b a ­ h a ttin , ta tilin i g eç irm ek te o ld u ğ u İs ta n b u l’da tu tu k la n a ra k A y-

d m C ezaev in e so k u ld u . Y a rg ıla n m a sı so n u n d a k a n ıtsız lık ta n ber a e t e tli. B u kez K o n y a L isesine A lm a n ca ö ğ re tm e n i a ta n d ı (1931 - 1932). K o n y a ’d a «Y eni A nadolu» a d ın d a b ir g azete çık ­ m a k ta y d ı. S a b a h a ttin A li’nin, k o n u su n u A y d ın C c za ev in d e k i göz­ le m le rin d e n çık ard ığ ı K u y u c a k lı Y u su f ad lı ro m a n ı b u g azeted e te frik a ed iliy o rd u . O nbeş te fr ik a ç ık tık ta n so n ra, g azete sa h ib iy ­ le a r a la rın d a ç ık a n b ir a n laşm azlık ü z e rin e S a b a h a ttin A li ro m a ­ n ı kesince, g azete sa h ib i de, ik i ta n ık la b irle şe re k , S a b a h a ttin A li’n in a rk a d a ş la r a ra sın d a b ir özel söyleşi to p la n tıs ın d a o k u d u ­ ğ u b ir ta şla m ay ı, o la y d a n a ltı ay so n ra ih b a r e ttile r. B u ta ş la m a ­ n ın C u m h u rb a şk a n ın ı im a y o lu y la aşağ ılad ığ ı n e d e n iy le y a rg ıla ­ n a n S a b a h a ttin A li b ir y ıl h ap se m a h k û m edildi. B ir sü re K o n ­ y a C e zaev in d e k a ld ık ta n so n ra S in o p C ezaevine gön d erild i. V a r­ lık D erg isin in 15 O cak 1934 ta rih li sa y ısın d a y a y ım la n a n «Benim A şkım » b a şlık lı övgü şiiri ü ze rin e, 29 E kim 1933 C u m h u riy e t B ay r a m ı’n d a b a ğ ışla n a ra k ce za ev in d en çık arıld ı. S a ffe t A rık a n v e E ğ itim B a k a m H ik m e t B a y u r’u n a ra c ılığ ıy la A n k a ra O rtao k u lu ’n d a v e D ev le t K o n se rv a tu v a rın d a ö ğ re tm e n o la ra k g ö re v le n ­ d irild i. 1944 y ılın d a D ev le t K o n se rv a tu v a rın d a ö ğ re tm e n v e E ğ i­ tim B a k an lığ ı Y ay ın M ü d ü rlü ğ ü ’n d e r e d a k tö r o la ra k çalışırk en , O rh u n d erg isin d e N ih a l A dsız’m y a y ım la d ığ ı B a şb a k a n a açık m e k tu b u n d a k ışk ırtıc ılık v e ile ri g e le n le ri y e rm e k le su ç lan ın ca d e rg i sa h ib in i m a h k e m e y e v erd i. 26 N isan 1944’d e A n k a ra Ü çü n ­ cü A sliy e C eza M ah k em e sin d e d u ru ş m a la ra b aşlan d ı. S ağ cılar, S a b a h a ttin A li’y e k a rşı g ö ste rile r y a p tıla r, k a rş ı y a y ın la rı d a s ü rd ü rd ü le r. B ir sü re so n ra S a b a h a ttin A li g ö rev in d e n istifa ed e­ r e k İs ta n b u l’a geldi. 1946’d a A ziz N esin ’le b irlik te M ark o p aşa m izah g azetesini çık a rm a y a b aşlad ı. S on k ita b ı o la n y e rg i h ik â ­ y e le rin i (17 h ik â y e ) to p la d ığ ı S ırç a K öşk a d lı k ita b ın ı 1947’d e y a ­ y ın la d ı. M a rk o p aşa d erg isin d e ç ık a n b ir y a z ıd a n do lay ı 3 a y lık h ap is cezasını Ü sk ü d a r’d a P a şa k a p ısı C ezaev in d e çek ti. B u s ır a ­ d a Aziz N esin d e b a şk a b ir y azısı için cezaevine so k u lm u ştu . C e­ za ev in d en ç ık tık ta n b ir s ü re so n ra S a b a h a ttin A li, a r tık y a y ın o lan ağ ı b u lm a d ığ ı için, geçim için k am y o n la ta şıy ıc ılık y a p m a y a başlad ı. B u n a lım lı g ü n le r g eçiriy o rd u . P a şa k a p ısı C ezaevin d e t a ­ n ıştığ ı B u lg a rista n göçm eni b ir b e r b e r h ü k ü m lü n ü n ara cılığ ıy la k en d isin i B u lg a rista n ’a k a ç ıra c a k A li E rte k in ad lı b ir sa b ık a lıy ­ la tan ıştı. S ilâh k a ç a k ç ılığ ın d a n v e B u lg a rista n ’a a d a m k a ç ırm a k ­ ta n sa b ık alı o lan A li E rte k in , p a r a k a rşılığ ın d a S a b a h a ttin A li’­ y i B u lg a ris ta n ’a k a ç ırm a k için re h b e rlik edecekti. A li E rte k in , şo fö r m u a v in i o la ra k k a m y o n a b indi. 1 N isa n 1948’d e k am y o n la

K ır k la r e li’n e y o la çık tıla r. 2 N isan 1948 g ü n ü , s ın ıra y a k ın b ir y e rd e A li E rte k in , S a b a h a ttin A li’y i b a şın a v u r a r a k ö ld ü rd ü .

«V atanî h isle rin in galeyanı» n e d e n iy le a d a m ö ld ü rd ü ğ ü a n la şı­ la n sa b ık a lı k aa til, b u h a fifle tic i n e d e n le 4 y ıl h a p se m a h k û m ed ild iy se de, ik i y ıl ce zaev in d e k a ld ık ta n so n ra afla se rb e s t b ı­ rak ıld ı.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

TA H1R A L A N G U Y A ZIY O R : 1948 y ılla rın d a , çok p a rtili d e m o k ra tik y ö n e tim d ö n em in e g e­ çildiği g ü n le rd e A ziz N esin ’le b irlik te , ad lî k o ğ u ştu rm a la r y ü ­ zü n d e n sık sık ad ın ı d e ğ iştire n v e a ra lık lı b ir şe k ild e ç ık an M arko P a şa a d ın d a k i siy asî m izah v e h iciv gazetesin i ç ık a ra ra k sa ­ n a t y o lu n u b ıra k tı. H a y a tın ın b u son a y la rı sa n a tı için çok z a ­ r a r lı olm uş, b u h a v a için d e y ay ın la d ığ ı son k ita b ı S ırç a K ö şk (1947), o d e v rin o la y la rın a yön elm iş alleg o rik hicivli m a sa lla rı v e b azı h ik â y e le ri y ü z ü n d e n ö lü m ü n d e n önce to p la tılm ıştı. ( ...) B ü tü n k o n u la rı, b ir m a k sa d a g ö re seçilm iş, g ü n lü k y a ­ şay ış d ü ze n in in ü stü n d e d ir. O n u n b ü tü n h ik â y e le rin d e isk e le t h a lin d e sa ğ lam b ir k o n u , b ir b irin in için d en ç ık a n o la y la r zin ci­ ri, çok iyi gözlenm iş b ir ta b ia t çev resiy le, ta sla k h alin d e k alm ış b ir so sy al çevre, g erçeğin in sa n y aşay ışın a, ru h u n a y an sım ış gö­ rü n ü ş ü y e r alm ıştır. İlk h ik â y e le rin d e ta sv irc i - gözlem ci - g e r­ çek çiliğ in sın ırla rı içinde k alm ış o lm a k la b ir lik te an c a k h a y a tı­ n ın son y ılla rın d a , b a şın d a n geçen bazı o la y la rla ilgili o la ra k m i­ za h ta siyasî hiciv y o lu n u d en e rk en , h ik â y e d e de eleştirici sosyal gerçek çilik y o lu n a g irdi.

— « C u m h u riy e tte n so n ra H ik â y e v e R om an» a d lı k ita b ın d a n — Y ÎN E T A H ÎR A L A N G U Y A Z IY O R : S a b a h a ttin A li’nin, h ik ây eci o la ra k sa n atç ı m izacının, çe v ­ r e le re v e in sa n la ra k a rşı te d irg in k işiliğ iy le içiçe, a y rılm az b ağ ­ la r la b a ğ la n a ra k y ü rü d ü ğ ü n ü göreceğiz. Ç ev resiy le o lan ç a tış­ m a la rı onu h ik â y e le re g ö tü rd ü ğ ü k a d a r, e se rle ri de onu y in e ça­ tış m a la ra g ö türecek, bu eser ve h a y a t b a ğ la n tısı g ittik ç e h ız la ­ n ıp sık ışac ak v e sık la şa c a k tır.

( ...) S a b a h a ttin A li’n in to p lu m cu g erçek çiliğ e b ağ lı b ir y a ­ z a r o ld u ğ u d ü şüncesi y a y g ın d ır. O ysa, o, b u y o la d eğ in en e s e r­ le rin i an c a k h a y a tın ın son y ılla rın d a y azm ıştır. H a tta o n u b u y o la h a y a tın ın bazı o la y la rın ın sü rü k le d iğ i sö y len eb ilir. A slın ­ d a son h ik â y e le rin i b ir y a n a b ıra k ırsa k , d ü şle re , d u y g u la ra , t a ­ s a rla m a la ra , ro m a n tik ö ze n tilere b ira z fazla y e r v ere n , ta s v ir c igözlem ci - g erç ek çilik b asa m a ğ ın d a n p e k ile ri geçem em işti. ( ...) Ö tek i k ita p la rın a b a k a ra k , o n u n b u son e se rin d e « S ır­ ça K öşk» d a h a k esin v e d a h a s e rt ö lç ü le rle e le ştiric i v e dolaydı y o ld a n to p lu m cu b ir gerçek çiliğ e yöneldiği; b ir b aşk a dey im le de izlen d iğ i v e k o ğ u ştu ru ld u ğ u , sık ıştırıld ığ ı h e r dö n em d e g ö rü ld ü ­ ğü gibi, iyice acılaştığ ı g ö rü lm e k te d ir. ( ...) S a b a h a ttin A li’n in ö lü m ü n d e n az önce y az ab ild iğ i b u son e se rin e b a k ılırsa , g ittik ­ çe g ü çlendiği, b ü tü n e s e rle rin e o ra n la h ik â y ec i o la ra k , a n la tım y o lu n a d a b a k ım la d a g erçekçi o la ra k , u sta lığ ın ın en ü st b a s a ­ m a k la rın a u la ştığ ı sö y len eb ilir. O g ü n le rd e iyice y a y ıla n ü n ü ile o n u n k arşıs ın d a, h ik â y e c ilik k a d a r g erç ek çilik a la n ın d a d a b e lir ­ m iş b aşk a k im se y o k tu . ( ...) S a b a h a ttin A li, h ik â y e c iliğ in in son dönem inde, çeşitli tip te k i h ik â y e le ri a ra sın a b ir b a şk a y en i tip i d e eklem iş, m a s a l­ la r v e h a y v a n h ik â y e le rin i y e n ile ş tire re k sa tirc i a m aç la k u lla n ­ m ış, b u n la ra y e r y e r to p lu m cu v e e leştirici a n la m la r v e y o ru m la r d a k a tm ıştı. V ak tiy le h a lk e d e b iy a tın d a d o la y lı v e k a p a lı e le ş­ tir ile r v e s a ld ırıla rd a k u lla n ıla n b u esk i v e p o p ü le r a n la tım y o ­ lu, o n u n e lin d e d a h a e tk ili v e s e rt b ir silâ h h a lin e gelm iş, b u n ­ la rla ç a ğ ın ın bazı k u r u m v e k işile rin e sa ld ırışı y a n k ıla r u y a n ­ d ırm ıştı.

— V arlık Y ayın evi’n in çıkardığı «Değirm en, D ağlar v e Rüzgâr» kitabına yazd ığı önsözden — AZİZ N ESİN Y A ZIY O R : ( ...) İşin d o ğ ru su ş u d u r ki, S a b a h a ttin A li, h ik â y e y az m a k için y a ş a y a n b ir adam dı. B ü tü n h a y a tı p a rç a p a rç a h ik â y e le rd ir. İşte b u n u n için m ü c ad e le eder, b u n u n iç in g izlen ir, b u n u n için k açard ı. H ik ây e le ri için k e n d i k u rd u ğ u h a y a lle re k en d isi d e in a ­ n ır v e b a ş k a la rın ı d a in a n d ırm a y a çalışırd ı. O nu a n la m a y a n la r, y a la n sö y lü y o r s a n ırla r. O ysa o, k im sey i d e a ld a tm ış d eğ ild ir.

H ep h ik â y e le rin in v e h a y a lin in u ğ ru n a k e n d i k e n d in i a ld a t­ m ıştır.

— Baştan D ergisi, 18 Ocak 1949 —

R A U F M UTLUAY YAZIYOR S a b a h a ttin A li, g e rç e k le ri sö y le m e n in en zo r olduğu d ö n em ­ le rin g erçek çisi; A n a d o lu ’n u n hiç ta n ın m a d ığ ı, a n la tılm a d ığ ı b ir za m an d a A n ad o lu köy - k a sa b a y a şa m ı d o ğ ru la rın ın sözcüsüdür. ( ...) Y aşadığı dönem de y a ra ttığ ı ilgi ve e tk in in , otuz k ırk y ıl so n ­ r a hiç ek silm ey en ve esk im ey en y an ı, z a m a n ın d a doğm uş b ir y a ­ z a rlık g ü c ü n ü n şaşm az ta n ığ ıd ır.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» ad lı kitabından — M USTAFA K UTLU Y A Z IY O R : S a b a h a ttin A li, A n a d o lu ’n u n to p ra ğ ın a o ld u ğ u gibi, A n ad o ­ lu ’n u n k a lb in e de en çok y a k la şa n b ir hik ây ecim izd ir. O n u n so­ la b ağ lı b ir d ü ş ü n ü r o ld u ğ u n u , sağ cep h ey i hep z a lim le r cep h esi za n n ed e n zih n iy e tin i v eh m in e v e k ü ltü r ü n ü n b u ala n d a k i y e te r ­ sizliğine b ağ lıyoruz. O n u n a ş ik â r b ir g erç ek o la n b ü y ü k eseri, b a şın d a n so n u n a k a d a r m illiy e tçiliğ in ız d ıra p la rıy la , b u v a ta n to p ra ğ ın ın v e A n ad o lu in sa n ın ın sev g isiy le d o lu d u r. M illet se v ­ g isin in y a n ın d a m ille tin h a y a t h a k la rın ı a ra m a k v e o n u n m u zta rip k a lb iy le b e ra b e r ç a rp a n b ir k a lp sa h ib i o lm a k eğ er m illi­ y e tç iliğ in ta k en d isi ise, e se riy le ta n ıd ığ ım ız S a b a h a ttin A li, en sa ğ d a m illiy e tç ile rin gözbebeği v e öz k a rd e şid ir.

— «Sabahattin A li» adlı kitabından, H areket Y a y ın la n — NÂZIM HİKMET YAZIYOR : (...) 1929 v ey a 1930. M u sah h ih v e te k n ik s e k re te r o la ra k a y ­ lık d e rg ile rd e n b irin d e çalışıy o rd u m . (R esim li A y) ( ...) B irg ü n d erg i id a re ev in e k ısa boylu, gö zlü k lü b ir genç geldi. A lm a n ca bild iğ in i, h ik â y e le r y azd ığ ın ı v e ad ın ın S a b a h a ttin A li o ld u ğ u n u söyledi. H ik â y e le rin d e n b irin i b ıra k tı, çık tı. B u h ik â y e, o rm a n sa n a y iin d e ça lışan işç ile rin h a y a tın a değgindi.

Aılman ro m an tizm in in etk isi a ltın d a yazılm ış o lm asın a r a ğ ­ m en, k o n u v e iç erik b a k ım ın d a n T ü rk e d e b iy a tın d a bile y e n ilik gö ste riy o rd u . G enç ad a m ın y e te n e k li b ir y a z a r old u ğ u d a h a ilk s a tırla rın d a n b elli o lu y o rd u . H ik ây e basıldı. (...) B irb iri a rd ısıra ç ık şn h ik â y e k ita p la rın ın h e rb irin d e rea lizm e g ittik ç e d a h a çok y a k la ştı. B a n a öyle g eliy o r ki, T ü rk h ik â y esin d e S a b a h a ttin A li, so sy alist re a liz m in ilk h ab ercisid ir.

Ve k en d isin d e n sonra, ed e b iy a tım ızd a sosy alist re a liz m in esenle­ rin i y a r a ta c a k o la n lar, o n a çok b o rçlu o la c a k la rd ır.

ÖRNEK:

BAHTİYAR KÖPEK

Niçin hep acı şeyler yazayım? Dostlar, yufka yürekli dostlar bun­ dan hoşlanmıyorlar. «Hep kötü, sakat şeyleri mİ göreceksin?» diyor­ lar. «Hep açlardan, çıplaklardan, dertlilerden mİ bahsedeceksin? Ge­ celeri gazete satıp izmarit toplayan serseri çocuklardan; bir karış top­ rak, bir bakraç su İçin birbirlerini öldürenlerden, cezaevlerinde ruhları kemirile kemirile eriyip gidenlerden, doktor bulamayanlardan, hakkını alamıyanlardan başka yazacak şeyler, iyi güzel şeyler kalmadı mı? Ni­ çin yazılarındaki bütün insanların benzi soluk, yüreği kederli? Bu mem­ lekette yüzü gülen, bahtiyar insan yok mu?

Hiç olmaz olur mu? Arayıp bulup görmek lâzım. Bunun için de ke­ narı köşeyi araştırmak istemez. Her şey apaçık ortada, göz önünde.

Sade güler yüzlü bahtiyar insanlar değil, bahtiyar köpekler bile var.

Ben de karar verdim, bu sefer açlıktan ıstıraptan, nefretten değil... rahattan, tokluktan, sevgiden bahsedeceğim...

Oturduğum semtin sokakları geniş ve asfalt. Her biri bir fakir ço­ cuğun liseyi bitirinceye kadar okumasına yetecek masraflarla yetişti­ rilen bodur çamlar, caddeye gölge vermese bile güzellik veriyor. Sa­ bahları yaya kaldırımında şık giyinmiş genç anneler, renk renk çocuk arabalarında al yanaklı, gürbüz, iyi beslenmekten yüzlerine bön bir ra­ hatlık İfadesi gelmiş çocukları gezdirirler. Çeşitli oyuncaklarını ipek­ li örtülerinin üstüne seren, bir eliyle çıngırağını sallarken ötekiyle uzun bir düdüğü ağzına götüren bebeklerin yanında, bukleli saçlarını savura savura annelerine bir şeyler anlatan biraz daha büyücek çocuklar yü­ rür. Ara sıra genç annelerin birkaçı yanyana gelir, tatlı tatlı konuşur ve çocuklara bakalak olmak işini dört beş adım gerilerden gelen temiz kıyafetli beslemeye bırakırlar. Yolun kenarındaki küçük parkın kum bah­ çesinde miniminiler kovaları, kürekleri ile saraylar, şehirler halkeder, sonra bir yumrukta yıkarlar. Bir kenardaki kanapede beyaz başlıklı bir mürebbiye yabancı dilde bir kitap okur. Başörtülü bir hanım, ağlayan torununu avutur, başka bir kanapede üç dört şirin anne yün örüp ahbap çekiştirir. Her şey aydınlık, her şey rahattır. Yalnız hepsinin yüzünde garip bir can sıkıntısı ifadesi vardır. Elle tutulamıyacak kadar ince, as­ la yırtılmayacak kadar sağlam bir ağ halinde onları saran bu can sıkın­ tısı, biraz dikkat edince, kahkahalarda boş bir çınlama, gözlerde soğuk

bir alâkasızlık halinde kendini gösterir. Söyliyen de, dlnliyen de o anda başka bir şey düşünüyor gibidir, halbuki hiç bir şey düşünmezler. Ama bundan şikâyetçi değildirler, hatta canları sıkıldığının bile farkında de­ ğildirler... Boş da olsa gülerler ve hallerinden memnun olmasalar da, hayatlarında bir değişiklik istemezler.

Yakası kapalı kahverengi çuha elbisesinden bir odacı, bir kavas, yahut kibar bir evde uşak olduğu anlaşılan genç, iri yarı, yakışıktı bir adam bu caddede her sabah küçük bir köpek gezdirir. Açık kahverengi tüyleriyle uzun kulakları yerlere kadar sarkan ve yüksekliği bir ka­ rıştan fazla olmıyan köpek, meşin tasmasına bağlı yine meşinden örme bir yuların arkasından tıpış tıpış gider. Adam yürüyüşünü köpeğinkine uydurmuştur. O biraz duraklıyacak olsa kendisi de bekler. Köpeğin keyfi yerine gelip tekrar yürümeye başlaynıca o da yürür.

Serince havalarda köpeğin üzerinde kenarları lâcivert şeritli kah­ verengi çuhadan güzel bir hırka vardır. Hayvanın dört bacağından geçip karnında düğmelenen ve sırtında kalıp gibi yapışmasına bakınca usta bir terzi elinden çıktığı anlaşılan bu hırka pırıl pırıl fırçalanmıştır. Köpeğin tüyleri de güneşte tertemiz parlar.

Hayvan, mâsum bir ihtiyacını gidermek için yolun kenarındaki ağaçlardan birinin dibine sokulunca, on dönüm tarlayı bir günde yorul­ madan çapalıyacak kadar kuvvetli görünen uşak, yahut odacı, yahut ka­ vas, efendisinin köpeği işini bitirinceye kadar hürmetle bekler. Sonra yine ağır ağır yollarına giderler. Bu hırkalı köpek, yoldan geçen başka köpeklerin hırlamasına cevap vermez, hatta sahibi tarafından tasması çözülmüş irice bir köpek döğüşmek için bağıra bağıra yanına sokulsa üstüne atılmağa kalksa bile, o aldırmadan yoluna gider. Onun yerine uşak işe karışır; bağırır, tekme savurur. Saldıran köpekler birkaç tane olursa efendisinin köpeğini kucağına alır, hırkasında, tüylerinde tozlanmış, kirlenmiş yerleri siler. Bu sırada gözlerinde hiç saklıyamadığı bir korku vardır: köpek her tehlikeden uzak olduğuna emin, aşağıya doğru bakar, yalanır, uzun tüylü kuyruğunu oynatırken, uşak acaba hayvana bir şey oldu mu, diye telâş içinde onun her tarafını yoklar.

Köpeği gezdiren bu adamı bir gün kasapta gördüm. Sıra sıra asıl­ mış, kuzuların içine bakıyordu. Nihayet bir ciğer takımı beğendi: «Şunu tart!« dedi. Parayı sayarken kasapla ahbaplığa başladı; «Ne diye kuzunun karaciğerini ayrı satmazsınız, aklım ermez? Bizim kö­ pek akciğer, yürek filân yemiyor... Karaciğeri de güzelce pişiririz de ondan sonra önüne koruz. İçine bir lokma akciğer katsak ağzını sür­ mez, olduğu gibi bırakır. Midesine dokunuyormuş. Geçende muayene­

ye gelen baytar söyledi... Hayvan ama, aklı eriyor: köftesine biraz sığır eti karışsa onu bile anlıyor. Allahın işine akıl ermez ki...»

Sonra bütün takımı sarmak üzere olan çırağa döndü: «Duymadın mı be! Hepsini sarma. Karaciğeri ayır, ve r... Öbürle­ rini at bir kenara!»

Paketini alıp çıktı.

Başka bir gün bu uşağı geniş çiçekli bir bahçenin kapısı önünde kucağında sıcak, yumuşak bir battaniye tutarken gördüm. Kocaman bir otomobile binmek üzereydi. Kucağındaki şeyin kımıldadığını, içinden sesler geldiğini farkedince dayanamadım, sokulup sordum: — «Ne o? Köpeğe bir şey mi oldu?»

Uşak beni şöyle bir süzdü: «Yok, elhamdülillah bir şeysi yok!... Bugün üç beş kere öksürdü.

Baharları hep olur, ama hanım telâş etti. Hayvan hastahanesine götü­ rüp bir baktıracağım,» dedi.

Sonra hayvanı bir yere çarptırmamak için dikkat ederek otomobi­ le bindi. Koskocaman araba hızla uzaklaştı...

Geçen gün bu uşağı aynı geniş bahçeye girerken gördüm. Bu sefer ince burunlu, uzun beyaz tüylü bir köpeğin ipini tutmuştu. Ya­ nında kıyafeti kendine benziyen başka biri daha vardı. Yine mera': ettim: «Ne oldu?... Köpeği değiştirdiniz mi?» diye sordum.

Adam beni süzdü; geçenlerde köpeğin hastalığını soran meraklı olduğumu hatırlamadı ama, cevapsız bırakmadı.

«Hiç değiştirilir mi?» dedi. «İçerde, kulübesinde: bak, sesi geli­ yor!»

Büyük köşkün biraz ötesinde bahçıvan odası büyüklüğünde, filizi boyalı şık bir kulübeden sahiden kesik kesik havlamalar geliyordu.

«Nasıl oldu» dedim, «Sizin köpek havlamazdı!»

«Eh, şimdi kızgınlık zamanı... Dişi istiyor!» diye cevap verdi. Sonra yanındakinin yüzüne bakıp gülümsedi: «Nefis bu, isteyince hayvan da olsa kendine hükmedemiyor. İyice huysuzlandt. Hanımefendi hemen otomobili baytara koşturdu. Ama dedim ya derdi buymuş... Hani bi­ zimkine lâyığını bulmak da kolay olmadı. Hanımefendi soysuz köpekler İstemem huyu bozulur, dedi. Bütün köşkleri dolaştım, ona göresini bu­ luncaya kadar canım çıktı...» İpini elinde tuttuğu uzun beyaz tüylü, ince burunlu köpeği yanına çekerek devam etti: «Ama bak! Kendisine lâyık soylu bir hayvan. Duruşu bile kibar. Bizim beyefendi arkadaşın beyefendisiyle konuştular, münasip gördüler. Bir ben oraya götüre­ ceğim, bir o bize getirecek.»

Parmaklıklı bahçe kapısını dirseğiyle itti, arkadaşına:

• Gel bakalım, birbirlerinden hazedecekler mi?» dedi. Nazlı bir ge­ lin gibi süzüle süzüle yürüyen saçaklı, beyaz köpekle beraber içeri gir­ diler...

Ah, ben hayvanları çok severim. Bütün canlı mahlûkları, hayatı, güzelliği, saadeti severim. Bahtiyar bir köpek bile benim içimi sevinç­ le dolduruyor. Ben karanlık şeylerden bahsetmek için dünyaya gelme­ mişim. İçim tatlı, sıcak, neşeli şeyler anlatmak isteğiyle yanıyor.

Hele cümle âlem bu köpeğin onda biri kadar rahata kavuşsun, bakın ben bir daha acı şeylerden söz açar mıyım?

NACİ SADULLAH DANIŞ

1909’d a İs ta n b u l’da doğdu. G a la ta sa ra y lisesinde ö ğ ren im d en b ir sü re so n ra g azeteciliğe başladı. S on P osta, C u m h u riy e t, H a­ v ad is vb. g az etelerd e, Y ed ig ü n d erg isin d e çalıştı. G enç y a şın d a r ö p o rta jla rıy la ü n len d i. D ah a çok İzm ir g a z etele rin d e y a z m a k ta ­ dır. B u g azetelerd e, k o n u la rın ı K u rtu lu ş S av aşı’n d a n a la n ro m a n ­ la rı te frik a e d ilm iştir. H er tü r yazı y az m a k ta, b u a ra d a m izah söyleşi v e h ik â y e le riy le d e ta n ın m a k ta d ır. Ş im d ile rd e İz m ir’d e y a y ın la n a n D em o k ra t İzm ir gazetesinde, D anış im zasıy la fık ra ve b a şk a tü rd e y a z ıla r y a z m a k ta d ır.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

Y U SU F ZIYA ORTAÇ YAZIYOR: ( ...) A m a k o lay cıd ır N aci S ad u lla h , sa n atç ı değil. S a n a tın zoru n a, sık ın tısın a , a lın te rin e d ay a n am az . Y azar, y az ar, y a z a r ve b ir d a h a k â ğ ıtla ra göz a tm a d a n d izgiye g ö n d eriv e rir.

G örüş, şim şek görüşü. N ükte, k eskin sirk e, acı biber, a n iğ ­ n e s i... A m a sa b ır, n an ay ! K ale m i e lin e ald ı m ı, a t kaçm ış s a n ır ­ sınız. T u ta b ilirse n tu t! O tu ru p y a z d ık la rın ı b ir o k u sa ve k ıy ıp y a n s ın ı çizse, atsa, n e güzel, n e k ıv ra k b ir h ik â y e, b ir söyleşi ç ık a c a k tır o rta y a ...

— «Bizim Yokuş» ad lı kitabından —

ÖRNEK:

HAYAT MACERAMIZIN ÖZETİDİR

Tevekkeli değil, Arap oğlu vaktiyle «LS râhatl flddünya!» dememiş!

Gerçekten de şu dünyada rahat yüzü insanoğluna haram olmuş vesselSm! Bana sorarsanız, rahatsızlık, insanoğlu İçin dünyaya gelişinden ev­ vel başlıyor. Analar, bizi dokuz ay on gün karınlarında taşıdıkları için büyük fedakârlık ettiklerini söylerler. Fakat o dokuz ay on gün içinde bir adama benzeyip de dünyaya çıkıncaya kadar bizim neler çektiğimizi hiç arayıp soran var mı? Kapkaranlık bir yer... Hava yok, su yok...

Sağa dönemezsin, sola dönemezsin. Valdemiz hanımefendi bir şeyler yiyecek de biz de onun artığından çöpleneceğlz! Bizim canımız armut isterken, valdemiz güzelim meyvacı dükkânına bakmadan geçip naylon çorapçı mağazasına girer. Hırsımızdan bir sağa, bir sola döner, daha doğmadan ölecek gibi oluruz. Bu koskoca İsyanımız kimsenin umu­ runda bile olmaz.

• Çocuk kımıldadı!» deyip geçerler!... Hangi kımıldama yahu!...

Birkaç arkadaş daha bulsak içerde ihtilâl çıkaracağız. Ama kime an­ latırsın? Bizim o sırada sıkılacak dişimiz bile yok. Sabrederiz. »Hele bir çıkayım da ben onlara gösteririm» diye düşünürüz. »Hele bir gün benim de onlar gibi dişlerim çıksın, İnsan nasıl ısırılırm ış, gösteririm ben onlara!» Şimdi sorarım size: Bu çileyi dokuz ay on gün çekmek kolay katlanılır işkence midir? Biz, İşte bu işkencenin İntikamını almak hır­ sıyla, şu dünyaya kan revân içinde ve feryadüfigan halinde çıkarız!

Fakat o sıralarda hiç kimsenin hakkından gelmeye yetecek gücümüz yoktur. O sıralarda onlara ezâ vermek için becerilmesi elimizden ge­ lebilecek marifetcikler, ağlamaktan, çırpınmaktan ibarettir. Fakat on­ lar bize bunu da çok görürler. Susturmak isterler bizi. İşte hürriyetle­ rimizi kısıtlayan zincirlerin ilk halkası bu suretle vuruıiTHş olur. O zaman bize »Kanun!» diye meram anlatamıyacakları, «Polis!» diye gözdağı veremiyecekleri ve mahkûm diye zincire vuramıyacakları için «kundak» isimli pamuklu zindanı icadetmişlerdir. Kundaklarlar bizi!

Bu, ölmeden mezara gömülmek gibi bir felâkettir.

Bunların hürriyet kundaklamaktaki ustalığı ile yedi evliya başedemez. Kıskıvrak kundağımızın içinde çâresiz:

• Edeyim böyle dünyanın içine!» deyip altımızdan geldiği kadar kundağımızı pisleriz. O zaman da dayak başlar. öldürmemeğe dikkat ederek ölçülü vururlar. İşimiz yine ve sa­ dece ağlamaya kalır! Fakat gaddarlar, bizi, şu dünyada hiçbir şeyden pervamız olmayan hattâ o çağımızda susturabilmenin bile çaresini bulmuşlardır. Biçâre başımızı iki ayak üzerine konulmuş bir yastıkta saat rakkası gibi bir sağa bir sola sallıya sallıya sersem ederler. En zeki geçinenlerimizin alıklığı galiba İşte o ilk sersemletillşimizden kal­ madır. Kolay ve çabuk sersemlememiz için «Eeee, eee... eee...» diye ninni isimli bir uyutucu terane tuttururlar. Bu, dâhiyane bestelenmiş bir zulüm türküsüdür. Bu korkunç ses törpüsü, beynimizi, otomatik partısmacı bıçağı gibi ince İnce doğrar! Dayanamaz, bayılırsınız. O zamanlar onlar, ölü gömer gibi üstümüzü örtüp «Çocuk uyudu!» diye­ rek bayram ederler.

Ayılınca öfke ve İsyan içinde yeniden haykırmak İstersiniz, ağzı­ mıza emzik İsimli bir lâstik tıkarlar. Bu suretle siz, insan susturmanın b>n bir çeşidi bulunan »lâstlkli» tedbirleriyle ilk defa müşerref olur­ sunuz! Bu lâstik, size üç beş damla süt veren memeye benzetil­ miştir. Fakat emersiniz, emersiniz süt gelmez! Bu, düpedüz sahtekâr­ lıktır, maddeten değilse bile mânen dolandırılmaktır ve bu suretle de şu dünyada sizi İlk kandıran, ilk aldatan, ilk dolandıran insan, ana­ nızdır. Bunu anlamanın İsyanı İçinde imziği atar, yeniden ve eskisin­ den daha ciyak ciyak ağlamaya başlarsınız!

«Ağlamayan çocuğa meme vermezler!» Size ağladığınız İçin «me­ me» verirler. Bu, size sadaka edilen ilk sükût rüşvetidir. Bunu sizden evvelâ ananız, babanız istemiştir. Sonra kocanız istlyecektir. Sonra âmiriniz istlyecektir. Sonra hükümet, devlet istlyecektir. Değişen tek şey. isteyişin biçiminden ibarettir. Kundak yerine kelepçe... Emziğin, memenin yerini kanun alacaktır. Ninninin yerini de politikacı nutku: — Eee... Eee ...E e e ... Uyusun da büyüsün yavrum ninni!...

«Aheste çek kürekleri mehtâp uyanmasın!...»

Yâni gördüğümüz gibi, elimizden gelse, sâde birbirimizi değil, mehtabıyla, güneşiyle, yıldızlarıyla kâinatı uyutacağız.

Demek ki, «Dünyada rahat yoktur!» diyen Arap oğlu r-aksız değil­ dir.

«Bizim bütün şu yazdıklarından anladığımıza göre insan susarsa rahat edebilir!» diyeceksiniz. Fakat unutmayın ki, hattâ anadan doğma dilsizlerin bile konuşmak için «dil» yarattıkları hür dünyada yaşamak­ tayız.

Hepimizde, kundaksız, emziksiz, yâni zincirsiz ve ninnisiz bir dün­ ya özlemi var! Gerçi zaman zaman sıkışıp küçük dilimizi yuttuğumuz olmuyor değil! Fakat büyük dilimizi kolay kolay yutamıyoruz! Ben mü­ saadenizle bugünlük yutacağım, ama bugünlük; koalisyon bozulmasın diye...

RAKIM ÇALAPALA

1909’d a İs ta n b u l’d a doğdu. O rtaö ğ ren im in i İsta n b u l E rk e k L ise si’nde, y ü k se k ö ğ ren im in i H u k u k F a k ü lte sin d e y ap tı. B ir s ü re O sm anlı B a n k a sı’n d a m e m u rlu k ta n so n ra gazeteciliğ e b aş­ lad ı. E ğ itim B akan] ığı’nca, h a lk k ü ltü rü n ü , çocuk eğ itim k u ru m la rın ı v e çocuk y a y ın la rın ı incelem ek için, b ir k u ru lla b irlik te S o v y e tle r Birdiği’n e gönderildi. B irçok gazete v e d e rg id e yazdı v e çalıştı. M izah h ik â y e le rin i A k b ab a v e K a r ik a tü r d e rg ile rin d e y a y ın lad ı. A lm a n ve M usevi lise le rin d e ö ğ re tm e n lik y ap tı. Ço­ cu k y a y ın la rı ü z e rin d e çalıştı. T ü rk iy e Y ay ın ev i ad ın a Y a v ru tü rk , Ç ocuk H afta sı gibi çocuk d e rg ile ri çık ard ı. B ir sü re d e A m a tö r ad lı b ir m ag azin çık ard ı. «87 Oğuz» adlı b ir çocuk ro ­ m a n ı v a rd ır. A ta tü r k ’ü n y aşam ın ı ço c u k la r için «M ustafa» ad ıy la y az m ıştır. A tla s Y ay m e v i’n in k u ru c u la rın d a n v e y ö n etm en id ir.

ÖRNEK:

YUMRUSUZ ÇİÇEĞİ

Sadrazam, kavuğunu başına giydi. El çırptı. İçeriye giren ağaya: — Söyle, getirsinler o çıfıtı! Diye bağırdı.

Az sonra, iki karakullukçu bileklerinden sımsıkı tuttukları bir adamı içeriye soktular. Ufak tefek, kırmızı sakallı, çipil gözlü bir Yahudiydi.

Paşa: !

— Bırakın!...

Deyince karakullukçular iki adım geriye çekildiler. Sadrazam onun yere kapanıp etek öpmesini bekledi. Fakat Yahudi hiç oralı olmadan, karşısında dimdik duruyordu. Büsbütün cinleri başına üştü: — Bre çıfıt! diye gürledi. Sen peygamberlik iddiasında bulunup nice sâfdil hatunu dolandırır, emval ü emlâkine sahip olurmuşsun, öyle mi?...

Yahudi, titrek parmaklariyle kırmızı sakalını sıvazlıyarak: — Paşa hazretleri! dedi. Benim peygamber olduğum doğru, fakat karilarin malini mülkünü dolândirdiyim yalândir!

— Sus bre zındık)... Yüzüme karşı da dâva-yı nübüvvet h a?!...

— Paşa hazretleri!... Ben bir şey dâva etmiyorum. Birkaç kari beni dâva ediyor.

— Ya peygamberlik?

— Bende yalan yok!... Ben de bir peygamberim!...

Paşa başını salladı: — Pekâlâ... Her paygemberin bir mucizesi vardır. Sen de bir mucize gösterebilir m isin?...

— Ferman buyurulursa yosteririm paşam!...

Sadrazamın öfkeden eli, ayağı titriyordu. Fakat Yahudiyi kıskıvrak yakaladığını düşünerek derin bir nefes aldı: — Pekâlâ!... dedi. Hazreti İbrahim'in mucizesini bilirsin. Kendi­ sini ateşe atmışlardı. Ateşin içinde yanmadı, orayı güllük, gülistan eyledi. Şimdi seni de öyle ateşe attırayım da aynı mucizeyi göster!...

Yahudi, ufacık gözlerini kırpıştırarak boynunu büktü: — Aman paşa hazretleri!... O çok buyuk bir mucize!... Ben o kadar buyuk bir peygamber deyilim. Biraz daha kolay olsun!

Paşa hafifçe gülmekten kendini alamadı:

— Pkeâlâ... Öyle ise Hazreti Musa’nın mucizesini gösteri... Al şu asâyı, ejderha eyle!...

Yahudi sapır sapır titriyerek ellerini açtı: — Aman paşa hazretleri, bu da çok buyuk bir mucize!... Benim peygamberliğim o kadar buyuk deyildirl ...

Paşa yavaş yavaş işin ciddiyetini kaybettiğini görüyor, fakat kur­ naz Yahudiyle oynamaktan zevk alıyordu.

— Demek o da büyük?!... dedi. Senin kimin, kimsen var mı?

— Bir tane kizim var paşa hazretleri! Ester!... On yedi yaşinda bir kiz! Dişarda duruyor.

— O halde hazreti İsa'nın mucizesini göster!... Şimdi ferman ediyorum. Kızının kellesini vursunlar. Sen ona tekrar hayat verirsin!

Cellât başı!...

Yahudi bu sözü duyunca diz çöküp yalvarmaya başladı: — Aman paşa hazretleri!... Bu epsinden daha zor!... Ben ufak tefek bir peygamberim. Benimkisine peygamberlik bilem denmez!...

— Bre hain, hiçbir mucize gösteremezsin de ne diye iddia-i nü­ büvvet eylersin?...

— Paşa hazretleri!... Benim de kendime yore, ufak tefek mucize­ lerim va r!...

— Hâşâ, sümme hâşâ!... Ne imiş o ufak tefek mucizen?...

— Bana bir kese akçe veriniz, bir sene de musade ediniz, size o bir kese akçeyi on bin kese akçe yapıp yetireyim !...

Bu sefer sakalını karıştırma sırası sadrazama gelmişti. Bir kese akçeye karşılık on bin kese akçe, hiç de fena alış-veriş değildi.

Kaşlarını çatarak Yahudlnin gözlerine baktı: — Bre çıfıt! dedi. Senin peygamberlik taslaman belli ki zaten pek ciddî değil... Amma mademki iddia ediyorsun, al sana bir kese akçe!... Bir yıl sonra on bin kese akçeyi getirmezsen derini yüzdürü­ rüm, bilmiş ol ha!...

Paşa, Yahudinin önüne bir kese fırlattı.

— Bırakın!...

Dedi. Fakat tam dışarıya çıkaracakları sırada Yahudi: — Bir dakika paşa hazretleri, dedi. Demin da arzettiyim yibi benim bir tane kizim var. Bu bir sene içinde onu yalniz birakmam lâzim.

Kimsamiz yok. Eyer musade edersaniz, Ester sizin sarayinizda kalsin.

Burada hizmet eder, em da rehin olurl Bir sene soram yelmezsem onun kafaslni kesersiniz... On bin kese akçeyi yetirincez kizimi alir yiderim!...

Paşa tekrar kaşlarını çatarak emretti: — Getirin bakayım şu kızı!...

Ester’i huzura getirdiler. Paşa kızı tepeden tırnağa bir süzdü: — Hele biraz yaklaş bakayım k ız!... dedi.

Ester yaklaştı, etek öptü.

— Senin adın ne?

Sanki ürkek bir kuş sesi cevap verdi: — Ester!...

— Baban gelinceye kadar benim konağımda kalır mısın yavrum?...

Kız döndü, babasına baktı., Yalancı peygamber başiyle «kal! kal!» gibilerden işaret ediyordu: — Nasin ferman buyurursaniz paşa hazretleri!...

— Pekâlâ!... Bu kızı hareme götürünüz. Babasını da bırakınız!...

A Onlar çıktıktan sonra paşa hazretleri kalfa kadını yanına çağırttı: — Şu Ester nam Yahudi kızına bir eyüce mukayyed olasın! dedi.

Kalfa kadın bunun mânasını anlamıştı. O gün güzel kızı sarayın hamamında yundular, yıkadılar, ıtrışahîler sürüp, dibalarla kuşattılar.

Akşama paşanın sofrasında hizmet için talimat verdiler. Paşa niyeti bozmuştu: — Gel bakayım yavrucağım!... Aman ne de güzel yaraşmış bu mezerkeş urbalar!... Gel bakayım, yanıma gel!...

Ester paşanın yanına gitti, paşanın aklı da başından gitti. Ester'in bir ânı vardı, bir gerdanı vardı, bir sıcacık canı vardı ki, ihtiyar paşayı perişan eyledi. Hele tambur çalmakta, şarkı söylemekteki ma­ hareti koca veziri mest etmişti.

Fakat bu hain kız bir türlü yola gelmiyor, paşaya güleryüz gös­ termiyor, vuslatına erdirmiyordu.

— Hahudi kızı, ne istersen vereyim, ne dilersen alayım!... Sana kurban olayım!...

— Allah efendimize uzun ömürler versin!...

— Dile benden ne dilersen?...

— Annem her zaman söylerdi; bir yumrusuz ağaç varmiş. Onun çlçeyini kaynatıp içen hiç ihtiyarlamazmış. Bana ondan bir avuç aldiriniz!...

— İstediğin bu mu?... Şimdi yavrum!... Bana bakın!... Kim var orada?... Gidin bir okka yumrusuz çiçeği alın, gelin!... Çabuk!...

Üç gün, üç gece İstanbul kazan, paşanın adamları kepçe, ortalığı altüst ettiler. Yumrusuz ağaç çiçeği bulunamadı. Hekimbaşı, kitap­ larını altüst etti, böyle bir ilâcın adını bile göremedi.

Sadrazam ter ter tepiniyor, tez elden bu ilâcın buldurulması için emir üzerine emirler salıyordu.

Nihayet kapı kullarından biri ihtiyar bir Yahudiye bu İlâçtan bu­ lunduğunu, fakat çok para istediğini müjdeledi. Paranın lâfı mı olur­ du? Paşa: — Ne isterse veriniz!

Diye ferman buyurdu. Kırmızı bir kese içinde, mısır püskülüne benzer bir tutam kuru ot getirdiler. Paşa elleri titriyerek bu değerli İlâcı Ester'e verdi. Kız bu otu kaynattırıp suyunu İçtikten sonra bir neşelendi, bir şuhtandı ki paşa da onunla beraber yeniden yirmi ya­ şına döndüğünü sandı.

Fakat ertesi gün Ester gene eski çekingen ve neşesiz halini al­ mıştı. Paşa tekrar emir verdi: — Gidin, yumrusuz çiçeği alın!

— Dirhemine bir altın istiyorlar efendimiz!...

—

Alinizi... ***

Aradan aylar, günler geçti. Paşa her gün yumrusuz çiçeği aldır­ mak için hâzinesini boşalttı, durdu. Fakat Ester’e öyle gönül bağlamış, onunla o kadar mesut olmuştu ki gözleri dünyayı görmüyordu.

Günlerden bir gün Sadrazama: — Efendimiz! dediler. Hani bir Yahudi düzmece peygamber vardı; o gelmiş, on bin kese akçe getirmiş. Kızını alıp götürmek ister.

Paşa kaşlarını çattı. Ester?... Ester elinden gidecek m iydi?!...

— Getirin onu buraya!... İhtiyar Yahudi yerden temennalarla huzura girdi, etek öptü.

— Hoş geldin yalancı peygamberi... Paraları getirdin mi?

— Yetirdim efendimizi...

Uşaklar küçük kırmızı keseler içinde on bin kese akçeyi Sadra­ zamın önüne getirip yığdılar.

Paşanın ağzı açık kalmıştı. Keselere dikkat edince tanıdı. Bunlar suyunu İçtikçe Ester’i keyfe getiren yumrusuz çiçeği keselerinin ay­ niydi; şu, uğrunda bir senedir, belki elli bin kese verdiği yumrusuz çiçekleri!...

Ba ş ı n ı

salladı:

— Kelleyi kurtardın çıfıt! dedi. Bir daha peygamberlik iddia et­ memek şartiyle seni serbest bırakacağım!...

— Allah efendimize uzun ömürler versin! Zaten ben de peygam­ berlikten vaz geçtim!...

— Ama başka bir şartım daha var!

— Buyurun efendimiz?!...

— Kızın Ester'i müslüman edip nikâhıma alacağım!

— Benim için ne buyuk şeref efendimiz!... Fakat ben fakir bir bezirganım, drahoma istersanlz verem eml...

Paşa bir kahkaha savurdu: — Kolay canım !... Bir kese yumrusuz çiçeği verirsin; olur, biter!..

HİKMET FERİDUN ES

Y em e n ’d e 21 y a ş ın d a y k e n ö len F e rid u n ad lı b ir sü v a ri su ­ b a y ın ın o ğ lu d u r. 1909’da İs ta n b u l’d a doğdu. İta ly a n L isesi’n in son s ın ıfın d a y k e n o k u lu b ıra k ıp gazeteciliğe başladı. Y u rt içi v e yıırt d ışın d ak i rö p o rta jla rıy la ü n len d i. R u şen E şref Ü n a y d ın ’m «Di­ y o rla r ki» k ita b ın d a n sonra, aynı tü r d e g ü n ü n ta n ın m ış e d e b i­ y a tç ıla rıy la y ap ıp A kşam g az etesin d e y a y ın la d ığ ı k o n u şm a la rı, «B ugün d e d iy o rla r ki» ad lı k ita p ta d e rle d i (1930). A k şam g aze­ tesin d e, Y edi G ü n derg isin d e, H ü rriy e t gazetesinde, H a y a t d e r­ g isin d e fık ra , rö p o rta j v e h ik â y e le ri y ay ın lan d ı. Son y ılla rd a k alem ü rü n le ri b asın d a g ö rü n m ü y o r. «Çağdaş T ü rk E deb iy atı» adlı k ita b ın d a R a u f M u tlu ay , H ik m e t F e rid u n için şu d e ğ e rle n ­ d irm e y i y a p m ıştır: «Ö zellikle g azete rö p o rta jla rıy la ta n ın ır, fık ra v e h ik â y e le ri g e rid e k a lm ıştır. G ezi y a z ıla n e d e b iy a t d eğ e ri t a ­ şım az.»

M izah h ik â y e le ri h afif, eğ len d iric i n ite lik te d ir.

ÖRNEK:

YOO... ABDESTİM BOZULUR Köyde kadın pek kıttı... Abdi âciz de tam bir buçuk aydan beri hatun yüzü görmemiştim... Bir gün çarşının köşesindeki kahvede Meh­ met Ali ile oturuyoruz. Bir de baktım, caddeden bir yosma geçti. Pek kıvrak bir şe y... Mehmet Ali gözlerini açtı: — Haaa nasıl?

— Kim bu?...

— Fatma!...

Fatma bu demek... Nâzenlnin methini ne zamandır işitiyordum da şimdiye kadar kendisini görmek nasip olmamıştı... Hınzır öyle özlü, öyle İçli, öyle domuz bakıyor kİ, kan tepeme fırlıyor ve bir rezalet çıkarmamak için kendimi zor zaptediyordum. Bir müddet sonra birbi­ rimize gülüşmeğe başladık ve bir akşam hava kararırken onu köyün kıyısında sıkıştırdım ...

— Yürü haydi...

— Nereye?

— Eve, bizim eve...

— Gitmem...

— Yürü canım...

— Gitmem...

Gitmem! derken gitmek İçin can attığı da belliydi... Bir daha tekrar ettim: — Yürü diyorum...

— Beraber olmaz... Sen önden git, kapıyı açık bırak, ben sonra gelirim...

Yürüdüm, eve girdim ve kapıyı açık bıraktım... Yatsı ezanından sonra taşlıkta bir tıkırtı oldu, dışarıya fırladım... Karanlıkta Fatma’nın iri kalçalarnı farkettim...

A Sedire yaslanınca iki kolunu çaprazlama yüzüne örttü...

— Kız, yüzünü açsana...

Fena halde utanmış gibi bir müddet cevap vermedi: — Açmam...

— Neden?

— Günah!...

— Aç canım...

— A yıp... Günah ayol... El erkeğine yüz açılır mı hiç?

Ayıp ve günah hakkında amma da garip telâkkileri vardı... Bin dereden su getirdim, allem ettim, kallem ettim. Lâkin yüzünü açtırmak krbil olamadı... Hattâ bunun için sinirlendi de: / — A aa... Niçin açacakmışım?... Sen benim ehlim misin, iyâlim misin, nikâhlı mısın? Namahrem yüz gösterilmez!...

Ve göğsünü bağrını açtı, fakat yüzünü açmadı...

& Sabaha karşı dürtüklene dürtüklene uyandım, sapanın toprağa girişi gibi parmakları etlerimin arasına gömülüyordu.

— Kalk...

— Ne var?...

— Su döküneliml — Haydi canım, çıldırdın mı sen?

— Yooo... Ben böyle kalamam...

— Yat efendim, yat...

Arkamı çevirdim... Tam gözlerimi kapayacağım... Bir hıçkırık sesi!

Döndüm... Baktım... İki gözü iki çeşme...

— Kız niçin ağlıyorsun?

— Ben ağlamayım da kimler ağlasın?... Bu halimle yarın inekleri nasıl sağarım?

— Basbayağı sağarsın...

— Sağamam...

— Neden sağamazsın?

— Sütü kaçar...

— Saçmalama. Öyle şey olur mu?

Ağlaması bir türlü durmuyordu. Nihayet onu kandırmak için: — Adam sen de, inekleri sağmayıverirsln... dedim.

— Peki, başka bir iş tutmıyacak mıyım? Şimdi sabah ezanı oku­ nacak, namaz kılmıyacak mıyım? Çarnâçar kalktık, beraber avluya indik... Aksi gibi bir damla da su yok...

— Bak su yok... Haydi yat...

— Çeşme ne güne duruyor k i... Taşırız...

Entari sırtta, tenekeler elde, gecenin karanlığında çeşmeye yol­ landık. Fatma ocağı yaktı... Suyu ısıttı... En İnce teferruatına kadar mırıl mırıl duaları okuyup suları dökündükten sonra hâlâ vücudunun sıcak izlerini taşıyan yatağın yanına döndü, seccadeyi serdi... Başına yeşil başörtüsünü örttü ve namaza durdu... Gözleri kapalı, kendinden

geçmiş bir halde dört rekât sabah namazı kıldı. Teşbih çekti. Namaz bittikten sonra mırıldandı: — Ben gidiyorum...

Kapıdan çıkarken öpecek oldum. Büyük bir hakarete uğramış gibi irkildi: — Yooo... Allah göstermesin... Aptestim bozulur...

Ve böyle söyliyerek alaca karanlık İçinde kalçalarını sallaya sal­ laya, belini kıvıra kıvıra, omuzlarını oynata oynata köy yolunu tuttu...

RIFAT İLGAZ

1911’d e C ide’d e doğdu. T e rm e ’de ilk, K a sta m o n u ’da o rta o ­ k u lu ok u d u . K astam o n u ö ğ re tm e n O k u lu ’n u b itirin c e (1930), G ered e, A kçakoca v e D üzcede a ltı y ıl ö ğ re tm e n lik te n so n ra g ir­ diği A nlçara G azi E ğitim E n stitü sü ’nü 1939’da b itird i. A d ap az a rı’n d a, İsta n b u l N işan taşı E rk e k ve K a ra g ü m rü k o rta o k u lla ­ rın d a T ü rk ç e ö ğ retm en liğ i y a p tı (1944). S ın ıf adlı şiir k ita b ı y ü ­ zü n d e n a ltı ay tu tu k lu kaldı. U zun sü re sonra, 1946’da B oğ azlıy an O rta o k u lu ’n a atan d ı. B ir y ıl so n ra ö ğ re tm e n lik te n ay rıld ı. 1948 ve so n rası, M a rk o p aşa d izisinden a d la r d e ğ iştire n m izah g aze­ te le rin in değişen yazı işleri so ru m lu la rın d a n b iri o la ra k çalıştı.

O g ü n d en b u y an a , g ü n ü n ü n hem en b ü tü n m izah d e rg ile rin d e yazdı. Y az ıla rı y ü z ü n d e n beş y ıld a n çok tu tu k lu kaldı.

F e r it Ö n g ö ren ’in d eğ e rlen d irm e sin e göre, m izah h ik â y e le rin ­ de: « G ü ld ü rm ek ten çok, acı d u y g u la ra y ak laşm ay ı, işlediği h e r k o n u d a in sa n la rı n eşele n d irm ey i değil, y a şa n tısın ın ta tlı o lm a­ y a n so n u ç ların ı a n la tm a y ı denedi.»

B eh çet N ecatig il’in şiirle rin i d eğ e rlen d irm e sin e göre: «... Ş i­ irle rin d e to p lu m u n a lt k a tla r ın ın y aşay ışların ı, sadece o lay ve g e rç e k le re ön em v e rip söyleyişe a ld ırm a y a n b ir tu tu m la y a n s ıt­ m ay a çalıştı.»

R a u f M u tlu ay da, «Ç ağdaş T ü rk E d eb iy atı» ad lı k ita b ın d a , R ıfa t İlg az için şöy le d iy o r: «G azetecilik ça lışm ala rı onu m izah a la n ın a itm iş, s e rt y e rg ile rle sü rem ed iğ i e le ştirile rin i, m izah ın geniş ö zg ü rlü ğ ü için d e o rta y a çık a rm a sın ı m ü m k ü n k ılm ıştır.

H ab a b am S ın ıfı (1959), eğ itim y aşam ım ızın a b a rtm a lı da olsa u s ta b ir e le ştirisid ir: b u y ü zd e n hem 1972’de 10. b ask ıy a erişecek , hem o y u n la şac ak (1966), h em a ra n a n b u k o n u ilginçliği, ay n ı k işile rle k o n u la rı işley en b aşk a e se rle rin ç ık ışla rın a fırs a t h a z ır­ la y a c a k tır: H ab ab am S ınıfı S ın ıfta K ald ı (1969)...

Y u su f Z iya O rta ç d a «Bizim Y okuş» adlı k ita b ın d a R ıfa t İ l­ gaz’ı şöyle a n la tıy o r: « G iydir kisp eti, sa l K ır k p ın a r m e y d a n ın a ...

D a v u lla r v u rsu n , z u r n a la r çalsın, ca zg ır s ırtın ı sıv a zlay a sıv azlay a se y irc ile re ta n ıtsın : — K a sta m o n u lu Ç a k ır R ıfa t!...

R ıfa t İlgaz, böyle, p e h liv a n y a p ılı b ir genç ad a m d ır. U zun bo y lu , g en iş om uzlu, aç ık k u m ra l...

B a n a c iğ e rle rin d e n ra h a tsız o ld u ğ u n u sö y le d ik le ri za m a n şa ş­ m ıştım . (...) O n u b ir k ış g ü n ü ta n ım ıştım . P a lto v a rd ı sırtın d a , k alın b ir y ü n a tk ı v a rd ı b o y n u n d a ... M a san ın b a şın d a çoğu böy le o tu ­ ru rd u , so y u n m ad an . S o ğ u k ta n k o rk a rd ı g a lib a ... A m a ra k ıd a n kork m azd ı. H e r a k şa m b irk a ç k a d e h a ttığ ım a rk a d a ş la rı sö y le r­ ler.»

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

FERİT ÖNGÖREN YAZIYOR: ( ...) R ifa t İlg az’ı eski b ir ö ğ retm en v e esk i b ir v e re m li o la ­ r a k ö zetley eb ilirsin iz. B u y a n la rın ı e s e rle rin d e k o la y ca b u la c a k ­ sınız. H ab a b am S ın ıfı v e B izim K oğuş k ita p la rı g ü çlü b ire r k a ­ n ıttırla r. ( ...) R ıfa t’ın k ita b ın ı, gülm ek , h o şça v a k it g eçirm ek n iy e tiy ­ le elinize alırsan ız, o n u n la isten ild iğ i g ibi ta n ışm a m ış olacaksınız.

R ıfa t te b essü m e ttir e n b ir m izah y a z a rıd ır. B azı h ik â y e le rin d e m iz ah la ilgisiz y a z ıla rın h av a sı v a rd ır. H a tta b irta k ım h ik â y e le ri acı k elim esiy le ö ze tle n eb ilir d u y g u la r u y a n d ıra c a k tır. ( ...) R. İlg az’ın h ik â y e le rin d e b ir fık ra çe k ird eğ in i k o lay ca izley eb ilirsin iz. R ıfa t h e r h ik â y e d e y a ln ız b ir o lay a n la tm a y ı y a ­ zış k u ra lı b ellem iş sanki. M izahı, h ik â y e le rin in b ü tü n lü ğ ü n d e v e rm e k ister. (...) O lan ı y aln ızc a a n la tm a k istey e n R. İlg az o k u ru g ü ld ü r­ m ek, h ele g ıd ık lam a k eğilim ine çok y ab a n cıd ır. O lay a h ik â y e k i­ şile rin in k a h k a h a la rla g ü ld ü ğ ü n ü b e lirte re k sonuca y ak laşır. F a ­ k a t o k u rd a b u d en li b ir g ülm e isteği uyanm az. N edeni b en ce şöy­ le açık lam alı; R ıfa t’ın a n la ttığ ı m izah y ü k lü . F a k a t a n latışı m i­ zahî değil. O m izahî b ir o lay ı d u ru b ir a n la tım la v e rm e y e ça lış­ m a k ta d ır.

— «Yeni Mizah H ikâyeleri A n to lo jisin d e n , 1959 —

ÖRNEKLER:

NERDE O ESKİ USTURALAR

Yüzümü, tüyü dökülmüş bir fırçayla sabunlarken: • Nerde o eski tıraş fırçaları beyim» dedi. »Ne fırçalardı onlar, kıl değil, samurdandı sanki... Sonra beyim, o tıraş sabunları...» «Şimdi elektrikli tıraş maklnaları çıktı» dedim. «Ne fırçaya hacet kaldı, ne sabuna!»

• Sen boş ver sabunlamadan tıraşa. Diri diri tavdık yolmaya benzer.

Sabunladın mı, hem deri beslenir hem kıllar yumuşar, hem de...»

Sabunlama İşi, yetkililerin kasıla kasıla verdikleri, böyle ipe sapa gelmez nutuklarla sona erdi. Sıra geldi usturanın kayışa tutulmasına...

Nerde beyim o eski usturalar... Benim bir çifte cambaz usturam vardı. Yüzü kıl gibi kalıncaya kadar kullandım. Alman malı. Ustura de­ dim de beyim. Geçenlerde bir ustura aldım. Bilerken düşmez mi elim­ den. Sırça mısın mübarek) Sapı tuzlan buz oldu. Usturanın demiri kaldı dımdızlak elimde. Tam otuz iki sene kullandığım çifte cambazın sapını aldım doğru Tahtakale'ye... Göstermediğim dükkân kalmadı.

Biri çıkıp da: «Ben yaparıml» diyemedi. Döndüm eve. aldım çekici elime. Nalın çivisini koydum usturanın perçin deliğine... T ık ... Tık...

Adamakıllı perçinledim. Nahl Tanıyabilecek misin, İşte şu elimdeki ustura!»

Usturayı tam burnumun ucuna dayadı: «Bu sapa, başka usturanın nasıl diyebilirsin!• «Nasıl derim! Usturayı dayadın burnuma!» dedim.

«Her İş gelir elimden!» dedi keyifli keyifli güldü...

«Geçen gün, söylemesi ayıp, yemekten kalktım. Tam elimi yıka­ yacağım. Musluğu bir çevirdimse olduğu gibi boşanıverdi. Nerde eski musluklar!... Beyim, bir haftada yepyeni musluk yalama olur mu?

Tam akşam üzeri musluk tamircisini nerde bulacaksın? Sıvadım kol­ ları. Dayan dedim berber İsm ail!... Musluk tamiri deyip geçme beyim!

Aşağıdan suyu kesmeden köseleyi kim değiştirebilir? Sen olsan mus­ luğu söktün mü, göle çevirirsin mutfağı. Bir havlu attın mı musluğun üstüne tamamdır. Elinin üstü bile ıslanmaz! Beş dakikada taktım kö­ seleyi. Karı şaştı kaldı! Ya, beyim, her iş gelir elimden!»

Usturayı bir kere daha kayışa tuttu. Sonra kulağımın memesinden kezliyerek yapıştırdı yüzüme... Tam saç bitimi çizgisinden çekti aşağı

doğru. Kırmızı bir çizgi de, cetvelle çizilmiş gibi usturanın peşinden çekiliverdi. Usturayı kapattıktan sonra: «Hay aksi şeytan!» dedi. Çekmeceyi çekti, tebeşir gibi bir şey çı­ kardı. Bu kırmızı çizgiye sürüştürmeye başladı. Kan, sürttükçe artıyor­ du: «Nerde beyim eski kan taşları!» dedi. «Bir sürdün mü bıçak gibi keserdi!»

«Ustura gibi...» diye düzelttim. O hiç bozmadı: «Evet, bir sürdün mü ustura gibi keserdi, nerde o eski kan taş­ ları!»

«Sakın taşlar değil de, kanlar bozulmuş olmasın!» dedim. «Et yok, peynir yok, yâni protein... Kanlar sulanmasın da ne yapsın! Nerdeyse beyinler sulanacak!»

Bu görüş çok hoşuna gitmişti: «Kan da süt gibi bir maddedir... Sütler sulanır da kanlar neden sulanmaz!» diye beni doğruladı. Kapağı kırık bir kavanozdan bir tu­ tam, pamuk çekti, yapıştırdı kanlı çizginin üzerine. Sonra usturayı açtı, yeniden kayışa tuttu: «Eski kayışlar da kalmadı beyim!» dedi. «Usturanın ağzındaki kı­ lağıyı bile almıyor!»

«Yoo!» dedim. «Şimdiki kayışlara bir şey diyemezsin. Eskilerine taş çıkartıyorlar.»

Yaptığım ucuz espriye boş verdi... «Herif radyoda skeç dinlemiş!» dedim içimden.

«Nerde eski kayışlar» diye sözünü tazeledi. «Çarka tutacağına us­ turayı kayışa tut. Tükürüp de iki kere sürdün mü, adamı değil, domuzu tıraş et!»

Hafiften tırnağına bastırıp denedikten sonra besmeleyi çekti. Pa­ muk bölgesinin altından dayadı usturayı. Bastırdı. Sakalla beraber, de­ riyi aldı götürdü. Olan olmuştu, ben kılımı bile kıpırdatmadım: «Fazla biledin usturayı!» dedim. «Sakalı değil, deriyi bile götürü­ yor!»

Sanki onun yüzü kesilmiş gibi ters ters baktı bana: «Eski sabunlar da yok k i... Pamuk gibi ederdi sakalı. Eskiden bu sabunu, değil tıraşta, bulaşıkta bile kullanmazdık!» Önce kan taşını sürdü, sonra bir tutam da pamuk yapıştırdı. Tıra­ şa yeni başlarmış gibi, besmeleyi çekti, asıldı usturaya. Çenemin ucu­ na kadar kaydırdı. Bu sefer bir kaza olmamıştı. Ama o, bu başarısına inanamadı, bir usturanın ağzına baktı, bir de suratımın derisine. Ha­ yır, kan taşına iş düşmemişti. Daha cesaretle başladı suratımı kazıma­ ya ... Bu, tam tabakhane işi bir kazımaydı. Yüzümü usturadan kaçır­

dıkça, öbür eliyle sıkıca yakalıyor, işine devam ediyordu. Biraz da dikkatimi dağıtmak için başladığı yerden: «Dedim ya beyim, her iş gelir elimden. Geçen gün yengeniz küp­ ten su alırken bakır maşrabayı vurmuş küpün kenarına... Küp ikiye bölünmez mi?»

Kızmıştım berbere: «Bölünmez!» diye sözünü kestim. «Hiç koskoca küp bir maşrapa dokunmasiyle ikiye ayrılır mı?

«Ayrıldı İşte!» diye diretmeye başladı.

«Ayrılmaz!» dedim. «Mutlaka çarpıp devirmişlerdir!»

Herifin aklı yatar gibi olmuştu.

«Diyelim ki, karı devirdi, neticede küp kırıldı ya! Benim anlata­ cağım şey, küpün yapıştırılması meselesi...»

«Yapıştırdın demek!»

Sigara sarısı uzun dişlerini çıkara çıkara güldü!

«Hem de nasıl! Aldım çimentoyu. Çimentoyu nerden buldun di­ yeceksin...»

«Demem, demem, anlat sen...»

«Aldım bir avuç çimentoyu. Üstten sıvaya sıvaya, yedire yedire...

Sürte sürte...»

Küpü yeniden yapsa bu kadar uzun sürmezdi.

«Kayınpeder gördü de şaştı kaldı, sen olsan beyim, atardın küpü, işe yaramaz diye... Bu devirde her şeye para verirsen başa çıkar mı?

Zaten ne geçiyor ki elimize. Her iş gelir bereket versin elimden!»

Ustura tam çenemin çukuruna gelmiş, dayanmıştı. Kolaylık olsun diye dilimle kabartayım dedim. O, bu yardımımdan alındı. Zanaatına bir dil uzatma saydı bunu: •Çek dilini!» dedi.

Usturayı çene çizgisinden ters bir çekişle kaydırdı. Kaydırmasiyle canımın yanması bir oldu.

«Hay aksi şeytan! Ustura değil, tırnak çakısı... Bununla hıyar bile soyulmaz be! Ah, nerde o eski usturalar!»

• Neden soyulmasın!» dedim. «Bal gibi soyuluyor İşte!»

Herifin, benim esprilerime hiç kulak astığı yoktu: «Beyim, seninki de çene değil ki. Çene dediğin...»

«Doğru...» dedim. «Çene dediğin, seninki gibi olmalı!»

Gene kan taşı çıktı, pamuk ekildi. Olanı biteni unutmak için baş­ ladı hünerlerini r'öktürmeye: «Geçen gün asma saat zınk diye durdu. Hemen aldım elime tor­ navidayı. Saatçıya götürsen anasının nikâhını İsteyecek... Saat ta­

mirine de mi para vereceğiz. Her iş gelir elimden. Saat tamiri, radyo tamiri, ütü tam iri...»

Kilit tamirinde tıraş bitmişti... Doğrulduğumu görünce: ■Perdah?» diye sordu.

•Yaptın ya!» dedim.

Kesilmedik yerlerime kolonya sürdü. Kolonyasının alkolü düşük olduğu halde yüzüm şaplanmış gibi yanıyordu. Kafamı bir güzel ıs­ lattı. Aldı tarağı eline: • Nerde o eski taraklar!» dedi, «İki kat olur gene kırılmazdı. Bak şu tarağa. Ağzımın içine döndü, dişleri döküle döküle!... Nerde o fil­ dişi taraklar...»

Beni idam mahkûmuna çeviren beyaz örtüyü boynumdan çözdü.

•Serbestsin!» der gibilerden: • Sıhhatlar olsun beyim!» dedi.

•Sağol!»

•Ah beyim!» dedi, «Nerde o eski çıraklar. Buluyorum mahalle ço­ cuklarından, bir gün duruyor, p ırrr!... Gözleri oyunda. Meslek ölüyor beyim. Geriden çırak yetişmezse. Kalfa yetişmezse, usta nasıl yeti­ şir!»

• Bak!» dedim. «Bunda yerden göğe kadar haklısın!■ Biraz daha dalına basmak için: •Ahhh!» dedim, «Nerde o eski berberler. Yenileri musluk tamir etmekten, kırık küpleri yapıştırmaktan berberlik etmeğe zaman bula­ mıyorlar k i... Evet, nerde o eski berberler!»

BU SEFER TAMAM!

Bir doktor tanıdığım var, Nihat Düzayak. Hem Etibba Odasına ka­ yıtlı, hem de partilerden birine. Eskiden Bolu taraflarında hükümet doktorluğu yaptığından, Bolulu sayıyor kendini. Doğumu İzmir’dir ama...

Romada ikinciliğe razı olmayacak kadar da siyasetten anlar.

954 seçimlerinden önce görmüştüm bizim yokuşta.

• Azizim!» demişti, «bu seçimde, yüzde yüz mebusum. Söyle An­ kara'da bir işin var mı?»

«Merkezden mi destekliyecekler?« dedim.

«Hem merkezden, hem muhitten... Bolu'lular çok seviyorlar beni... İki aydır oradayım.»

«Nutuklar yormuyor mu seni?»

■Bırak nutuğu, mutuğu modası geçti onun. Bizim partilileri parasız muayene ediyorum. Aspirini, kinini de caba!»

Seçimler sona ermişti. Meserret kahvesinde otururken yakala­ dım. Bir mebus rahatlığı yoktu oturuşunda. Ama ben baltayı taşa vur­ mamak için: «Tebrik ederim! Zaten hakkındı senin!» diye bir çıkış yaptım. Mah­ zun mahzun: •Telâşlanma!» dedi, «kazanamadım.« «Sebep?« «Sebebi mebebi yok. Seçmediler. Eh az oyu ben aldım.»

Sonra boşandı: • Çok nankör bu halk azizim. Köy köy dolaştım at üstünde... Bu kadar emek...« Ben tamamladım: «Bu kadar aspirin. Bu kadar kinin.»

«Aldanmışım. Bu kadar da yüze gülünür mü? Sırtlarından indirme­ diler beni!»

• Sen ümidini kesme!» dedim, «Seçimlerin yenisine ne kaldı şu­ rada...»

«Evet!» dedi. «Sık sık çıkıyorum Bolu köylerine... Bırakır mıyım peşini!»

Bir mahkeme röportajı için Bolu'ya yollamışlardı. Otelde Mudurnulu bir ağayla tanıştım. Söz arasında: • Bir doktor var Nihat Düzayak... Adaylığını koymuştu...»

• Evet» dedi, «çok iyi tanırım...»

«Tanırsın demek...»

«Onu bütün Bolu tanır.»

• Herhalde sevdirememiş olacak kendini...»

«Hayır» dedi, «aksine, çok severler doktoru... Bütün köylü tutar onu.»

«Tuhaf... Seçimde bir oyun falan.» »Yok. bizde öyle şey olmaz!»

«Peki neden seçmediniz Nihat'ı? Ondan iyisini mi bulacaksınız?»

Ağa geniş bir gülüşle: «Bizim köylümüz» dedi, «çok uyanıktır. Kendine faydalı olacak adamı tanır... Böyle bir doktoru neden kaçırsın elinden! Hem parasız muayene, hem kinin, hem aspirin!»

Geçenlerde yine gördüm Nihat Düzayak’ı. Hal, hatır sormadan: • Bolu'ya bir röntgen getirttim. Bizimkilere radyoskopi parasız!... Akın akın geliyorlar köylerden!» diye anlatmağa başladı.

• Demek eminsin bu sefer?» diye maksada geçtim.

«Emin de ne demek! Artık bu sefer tamam, lâmı cimi yok!» Şimdiden zafer sarhoşluğu İçindeydi: «Ne sohbet gezisine İhtiyacım var benim, ne yürüyüşe... Halk tutuyor benil» • Evet!» dedim «Halk tuttu mu öyle kolay kolay bırakmaz adamı.»

O kendinden,, röntgen makinesinden emin tekrarlıyordu: «Artık bu sefer tamam!»

ZAHİR GÜVEM Lt

6 M a rt 1913’de E d irn e ’d e doğdu. O rta ö ğ re n im in i İsta n b u l E rk e k L isesi’nde, y ü k se k ö ğ ren im in i İsta n b u l Ü n iv ersitesi E d e­ b iy a t F a k ü lte si T ü rk D ili ve E d eb iy atı b ö lü m ü n d e y a p tı (1936).

B iy a n d a n ö ğ retm en lik y a p a rk e n , b iy a n d a n d a b asın la ilişk i k u r ­ du. B asın d a, k a r ik a tü rd e n resm e, şiird e n m izaha, e le ştirid e n in ­ celem eye, çe v irid en h ik â y e y e dek, denem ediği, g irip çık m ad ığ ı a la n b ıra k m a m ış tır. İsta n b u l E rk e k L isesi’nde, G a la ta sa ra y L i­ sesi’nde, T a tb ik î G üzel S a n a tla r O k u lu ’n d a ö ğ re tm e n lik y a p tı.

ÖRNEK:

DİKKAT TEHLİKE VAR

Paris’te metrolar, yani yeraltı trenleri akşam saatlerinde dayanılamıyacak kadar sıcak olur yazın. Bu sıcaklığın bir sebebi de ka­ labalık. Malûm ya, Fransızlar ötedenberi sıcakkanlı insanlardır. Ba­ zıları bu hali samimiliğe, bazıları cinsî cazibeye verirler. Her neyse!

Ben, seyahat kasdiyle Paris'te bulunuyordum. O gûn. yeni gör­ düğüm ölüm motosikletlileri hakkında biraz malûmat almış, hayran kalmıştım. Bu ölüm motosikletlileri nedir bilir misiniz? Polis! Son zamanlardaki gangsterlik vakaları yüzünden, haydutlar hep Citroen araba kullandıkları, buldukları yerde maymuncuklariyle bu arabaları çalarak soygun, adam öldürme vak’aları çıkardıkları için yeni bir polis sınıfı ortaya atılmış. Çelik miğferli bu polislere hükümet çok yüksek paralar veriyor ama, ölüm halinde herhangi bir tazminat ödemiyor. Çünkü adamlar, iki yüz kilometre süratle giderken ateşfetmek, trafiği dinlememek gibi geniş salâhiyetlere sahip... Hoş, şimdi şu ciddî ma­ lûmat taslamanın sırası değil ya? Hani, neden dolayı zihnen meşgul olduğumu anlatmak istiyordum.

Boulogne ormanından dönüyordum. Bu geniş park ve koru, Paris’lilerin hafta tatillerinde ekseriya çifter çifter koşup âşıkdaşlık ettikleri yer. Şehrin bir ucunda. Kaldığım otel de, öbür ucunda. Ucuz olsun diye, metroyla gidiyorum.

Derken, metro Roosevelt istasyonuna gelince, kalabalık dayanılmaz bir hal aldı. Benim de yanımda oldukça'hoş bir genç kız var. Oflayıp pufluyor, sıcaktan bunalıyordu. Kendisine, tahmin edeceğiniz nezaket dairesinde yardım etmeğe çalışıyordum. Birdenbire, gayet gürültüyle yol alan metronun uğultusunu bastıran bir ses duyuldu: — Dikkat edin... Arabada iki clochard (serseri, hırsız) var. Polis arıyor. Cüzdanlarınıza göz kulak olun...

Halbuki, Paris gibi yerde en az görülen zabıta vakası yankesi­ ciliktir. Halk bu hususta gayet uyanık. Cezası da ağır. * Hangi hayır sahibi tarafından yapıldığı billnmiyen bu ihtar üze­ rine tabii herkesin eli bir defa ya arka cebine, yahut cüzdanının bu­ lunduğu iç cebe gitti. Az sonra, metro yeni bir istasyona geldiğinden bir itişme, kakışmadır başladı. Herifin biri de:

— Pardon bay, yol versene, İneceğim...

Diye beni ve yanımdaki genç kızı omuzladı. Şöyle bir yarım çarkedip yol verdik. Temiz giyimli iki kişi indiler. Araba da hemen kalktı tabii.

Biraz sonra, arkadan bir feryat: — Doğru söylemişler yahu... Bizim cüzdanın yerinde yeller esi­ yor...

— Eyvah... Benimki de yok. Uçmuş.

— Vay namussuzlar yahu. Tüh Allah kahretsin...

— Alçak herifler...

— Hemen ilk istasyonda telefon edelim...

— Muhakkak, o bizi iterek inen iki adamdı, bunu yapanlar...

Bu sözleri, yanımdaki genç kız söylüyordu. Gülümsedim: — Tahmin ederim... Ama ne cesaretle... Hem bu kadar kısa za­ manda nasıl başardılar bu işi?

Genç kız gülümsedi: — Ben «Petit Parisien»de zabıta muharriri olarak çalışmıştım.

Pek eski bir usuldür. Herifler önce kendilerini haber verdiler. Haberi veren onlar olduğu için, herkes sivil polis zannetti onları. Ama, ses­ leri duyulur duyulmaz, herkes bir kere cebini yokladı ya... İşte işlerini böylelikle kolaylaştırdılarl öğrendiler kimin nesi neresinde...

O zaman hatırladım. Ben, hiç elimi cebime götürmemiş, istifimi bozmamıştım. Zaten ceketsizdim. Cüzdanımın arka cebimde olduğu besbelliydi!

Birden, içimi bir ürperti kapladı. Soğuk bir ter şakaklarımdan sız­ mağa başladı, öyle ya, olup olacağı kaç param varsa, üzerimdeydi.

Gurbet elde meteliksiz kalmanın fecaatini siz nereden bileceksiniz?

Kızcağız, kolumu sıktı. Çantasını açtı: — Korkmayın, dedi. Ben o ihtarı duyar duymaz, sizin yabancı ol­ duğunuzu anlamıştım zaten, hemen cüzdanınızı aldım, çantama attım.

Buyrun!

Allah inandırsın, şaşkınlığımdan teşekkür bile edemedim.

DOĞAN NADI ( 1913 - 1969 )

T ü rk g azetecilik v e m iz ah ın d a m in ik f ık ra la rın y a ra tıc ısı olan D o ğ an N adi, ak c iğ e r k a n s e rin d e n te d a v i içih g ittiğ i L o n d ra ’da 7 ek im 1969 g ü n ü öldü. B ir y e n ü ik v e so n ra d a n b a ş k a y a z a rla ra d a ö rn e k o la n m in ik fık ra la rın a , çok p a rtili d ü zen e g irişim izle b irlik te , 1946-47 y ılla rın d a T a sv ir G azetesin d e başlam ış, s o n ra ­ d an da, sa h ip le rin d e n o ld u ğ u C u m h u riy e t G azetesin d e b u f ık r a ­ la rın ı sü rd ü rm ü ştü . C u m h u riy e t G az ete sin in k u ru c u su Y u n u s N ad i’n in oğlu v e b aşy az arı N a d ir N a d i’n in k a rd e şi olan D oğan N adi, g ü n lü k m in ik fık ra la rın a , «B ir D akika», p a z a r g ü n le ri y a y ın la ­ n an h a fta lık fık rla r ın a d a «Yedi D akika» b aşlığ ın ı k o y ard ı. S e­ çilm iş m in ik f ık ra la rın d a n d erle n m iş «B ir D akika» a d lı k ita b ı v a rd ır. B u m in ik f ık ra la rın ın özelliği, d ah a b a ş lık la rın d a b a ş la ­ y a n e s p rin in çok y o ğ u n o lu şu v e e le ş tird ik le rin i k ırıp in c itm e d en aıa y a alm asıydı.

ÖRNEKLER:

FOYA 1940 yılında Amerikalıların Missouri zırhlısı İstanbul’a gelince Doğan Nadl, «Bir Dakika»sında İstanbul’da Amerikalılar için yapılan hazırlığı şöyle yermişti. İnanmayın, sakın İnanmayın! Şu şehrin sokakları normal olarak pistir. Size şirin görünsün diye temizlediler... İstanbul'un zaptındanberi bir türlü atılamayan tonlarca çöp daha dün denize döküldü.

Bu şehrin dükkânları ve duvarları normal olarak cüzzema tutulmuş gibi oelik deşiktir. Size şirin görünsün diye bir gecede boyatıldı. Şu şehirde normal olarak tozdan topraktan geçilmez. Size şirin görünsün diye sulatıldı.

Bu şehrin taksileri normal olarak birer mikrop yuvasıdır. Size şi­ lin görünsün diye en temizleri tahsis edildi...

Bu şehrin mahut sokaktaki kadınları bile böyle değildi. Size şirin görünsün diye takıp takıştırıp sokağa çıkarıldılar.

Teşekkür mü? Ne münasebet. Sakın teşekküre kalkmayın! Asıl bizler size müteşekkiriz. Sayenizde şu İstanbul'u biz de biraz şirin görüyoruz!

BİR DAKİKA Doğan Nadi'nin seçilmiş fıkralarından derlenmiş bir kitabı vardır.

• Bir Dakika» adlı bu kitap. Akbaba mizah dizisinden yayınlanmıştır.

• Bir Dakika» adlı kitabının çıkmasından önce. Yusuf Ziya Ortaç'ın Doğan Nadi’yle bir konuşması Akbaba dergisinde yayınlanmıştı. Bu konuşma şöyle son bulmaktadır: — Şimdiye kadar yazdığınız fıkralar içinde en beğendiğinizi anla­ tır mısınız?

— Bir tane var. Bektaşi'nin birisine, iki şişe şarap göndermişler.

Bunun hangisi iyidir, diye sormuşlar. Herif bir tanesini açmış, bir yu­ dum tatmış, ötekini göstererek «Bu iyidir...» demiş. Onlar da (Buna bakmadan nereden biliyorsun, bunun daha iyi olduğunu?) demişler.

Hazret elindeki şişeyi göstermiş: (Bundan daha kötüsü olmaz k i...) demiş. Bu malûm bir hikâye zaten. Ben bunun başlığını (Siyasî parti­ lerimiz) koymuştum. Demokrat Partinin yeni kurulduğu günlerde idi.

Pek hoşa gitmişti. Bu fıkra benim değil, yalnız başlığı benimdi.

ORHAN KEMAL (1914-1970)

G erçe k adı M ehm et R aşit Ö ğütçü’d ü r. O rh a n K em a l ta k m a a d ıy la y azdı. 15 E y lü l 1914’de A d a n a ’n m C ey h an ilçesinde doğdu.

B ab ası, B irin c i B ü y ü k M illet M eclisi K a sta m o n u m ille tv e k ili (1920-1923) çiftçi ve a v u k a t A b d ü lk a d ir K em a li B ey ’in 1930’da A d a n a ’d a A h a li F ırk a s ı’nı k u rm ası, g a z e te le r ç ık a rm a sın ın y a ­ r a ttığ ı o la y la r ve siy asal n e d e n le r y ü z ü n d e n S u riy e ’ye k açm ası ü zerin e, O rh a n K em a l o rta o k u lu n son sın ıfın d a ö ğ ren im in i y a ­ r ıd a b ıra k m a k z o ru n d a kaılıp b ab a sın ın y a n ın a g itti. B ir y ıl b a ­ b a sıy la b irlik te S u riy e ve L ü b n a n ’d a sü rg ü n y aşam ı geçirdi, 1932 d e onsekiz y a şın d a y k e n A d a n a ’y a döndü. P a m u k fa b rik a la rın d a işçilik, d o k u m acılık, fa b rik a m u h a seb e sin d e k â tip lik y ap tı. K e n ­ di k e n d in i eğ itip y e tiş tire n O rh a n K em al, İs ta n b u l’a gelip y e r ­ le ştik te n so n ra k alem iy le geçindi. C iğ erlerin d e n , k a lb in d e n v e k ist d o rm it’te n h astay d ı. Ç ok a ğ ır k o şu llar, geçim z o rlu k la rı ve siy asal b a s k ıla r a ltm d a ç a lış a ra k o tu z ik i k ita p v erd i. 3 H aziran 1970’d e te d a v i ve gezi için ça ğ rılı o la ra k g ittiğ i S o fy a’d a b ey in k a n a m a sın d a n öldü. C enazesi y u rd a g e tirile re k 7 H a z ira n 1970 g ü n ü Z in c irlik u y u M ezarlığ ı’n a göm üldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

T A H tR A L A N G U Y A ZIY O R: ( ...) O rh a n K em a l k ate g o risin d e n h ik â y e le r, a n la ttık la rı g e r­ ç e k le rin iç in d en g eliy o rlar. K ita p la rd a n ö ğ re n d ik le ri aç ıd a n değil, iç in d e y a ş a d ık la rı g e rç e k te n b aşk a b işey b ilm e d ik le rin d e n b u n ­ la r ı a n la tıy o rla r. E b e d î-k ita b î b ir eğ itim g ö rm ey işleri b irb a k ım a o n la ra ö zg ü rlü k sağlıyor.

( ...) O rh a n K em al, sın ırlı b ir alan d a , titizce h a z ırla n m ış eser­ le r y erin e , k o n u la rın ı alab ild iğ in e geniş b ir a la n d a n ve k a la b a ­ lık ta n ç ık a rm a y a çalışm ış, b izd e e se rle riy le geçinen b ü tü n y a z a r­ la rd a o ld u ğ u gibi, y a z ıla n ü z e rin d e u z u n zam an d u rm ay a , titiz ­ ce a y ık la m a la ra fırs a t b u la m a m ıştır. ( ...) h ik â y e le rin in çoğunun acele v e itin asız y azılm ış o lm a la rın a rağ m en , ilgi çekici ve can lı o lm a la rın ın başlıca sebebi, a n la tışın d a k i k ü lfetsiz ta b iilik k ad a r, b u n la rın b ü tü n a y rın tıla rın a k a d a r y a şa m a d a n gelm iş o lm a la rı­ dır.

— «Cum huriyetten sonra H ikâye v e Roman» adlı kitabından — M USTAFA HAYDAR YAZIYOR: O rh a n K em a l özellikle d iy a lo g la rın d a k e n d in e özgü b ü y ü k b ir b a şa rı g ö ste rm ek te d ir. O n u n acı rea lizm i d ah a çok k ü çü k in s a n la rın ü ze rin e y ö n elm iştir. B u n u n la b irlik te d eğ e rli san atçı, k u ru lu d ü zen i zo rla y an in sa n la rın öfke ve n eşele rin i, d ah a iyi y a r ın iste k le rin i m iz ah la k a rışık to p lu m sal h iciv h a v a sı için d e v erm e y e ça lışm ak ta d ır.

— «Edebiyatçılarım ız n e Diyorlar» adlı kitabından — BEHÇET NECAT1G1L YAZIYOR: Ç o cu k lu k v e gen çlik a n ıla rın ı k o n u ed in en B ab a E vi v e  v â­ r e Y ılla r ro m a n la rıy la k e n d in i ta n ıttı; y etiştiğ i v e y aşa m a sav aş­ la rın ı y a k ın d a n b ilip b ö lü ştü ğ ü ç e v re le rin an latıcısı oldu. K o n u v e kişi b u lm a k ta hiç z o rlu k çekm eden, h a y a tın a k a rışm ış y ü z le r­ ce in sa n ın k a d e r v e d a v ra n ışla rın ı ra h a tç a d e rle y e re k h ik â y e v e ro m a n a geçirdi. O lay v e m alzem eye önem v e re re k , biçim i v e a r tis tik sü slem eyi ik in ci p lâ n a b ıra k tı. D aha doğrusu, h a y a tın ın zo ru n lu k la rı, y az ıla ca k şe y le rin çok lu ğ u y ü zü n d en , v a k it d e b u ­ la m a d ı bu n a. E se rle rin d e k i sü rü k le y ic ilik y a şa n m ışta n g elen k u v v e tle k işileri k o n u ştu rm a d a b aşard ığ ı ta b iilik v e gerçeğ e u y ­ g u n lu ğ a d ay a n ır.

— «Edebiyatım ızda İsim ler Sözlüğü»nden — ORHAN KEMAL’LE M USTAFA BA Y D AR ’IN KONUŞM ASINDAN: — Sizi y azı h a y a tın a sü rü k le y e n se b e p le r n eler o lm u ştu r?

— B en i yazı h a y a tın a sü rü k le y e n se b ep le rin n e le r o ld u ğ u ­ n u şim d iy e k a d a r düşü n m em iştim . B u n u sizin so ru n u zd a n so n ra d ü şü n d ü m . Ş öyle sıra la y a b iliriz : P eşin, bu h a y a tı d ev a m e ttir e ­

b ile c e k b ir k a b iliy e t; s o n ra b u h a y a tın v erd iğ i im kân. B u im ­ k ân , b u n d a n önce d enediğim m e sle k lerin v erd iğ i im k â n d a n d ah a u y g u n d u . Y ani, beni v e ço c u k la rım ı d a h a iy i y a şatıy o rd u . (...)

— K o n u b u lm a k ta z o rlu k ç e k e r m isiniz, ra h a t m ı, y o k sa güç m ü y azarsın ız? Ç a lışırk e n sessizliğe ih tiy a ç d u y a r m ısınız?

— H ay ır. K ah a t y azarım . K en d ik e n d im le b arışık sam , y an i m o ralim düzgünse, ça lışırk e n y an ım d a top a tsa la r vızgelir. Çoğu se fe r k ah v ed e, b ir m a say a o tu ru r, b a şla rım y az m a y a... İn sa n la rla b e ra b e r, o n la rın g ü rü ltü lü h av a sı içinde y az m a k n e güzeldir!

— «Edebiyatçılarım ız N e Diyorlar» adlı kitaptan —

ÖRNEK:

İKİ BUÇUK İşte gene hiç sevmediği bir duruma düşmüştü!

Bin kez söylemişti kendi kendine ki «Dolmuşa bindiğim zaman değil, inerken parayı vereceğim bundan sonra!« Olmuyordu, olmuyordu Allah belâsını versin. Bundan önse bir değil, beş değil, belki de on, on beş, yirmi sefer hep aynı duruma düşmüş, şoförle takışmıştı. En temizi, dolmuştan ineceği yere gelince, inmeden önce parayı vermekti. Bir süre öyle yapmıştı. Ama bu sefer, bu so­ nuncu sefer... Durak kalabalıktı. Birkaç kişi koşmuşlardı, çevik bir dav­ ranışla girivermişti arabaya. Solunda İki kişi. En sağdaydı. Yanındaki bozuk paraların en küçüğü iki buçukluk, öteki müşteriler verince o da onlara uymuş, uzatmıştı iki buçukluğu. Şoför almış, ötekilerin İki bu­ çuk, beşliklerinin üzerini vermiş, onunkini... Bu sırada en sağdaki İnip, bir başka yolcu binmeseydi şoför her halde paranın üstünü verecekti Çünkü, davranışı öyleydi. Ama yolcu «Cağaloğlu!« deyince, şoför yeni müşteriyle konuşmaya dalmış, iki buçuğun üstünü unutmuştu.

Ne yapmalıydı şimdi? «Şoför efendi, iki buçuğun üstünü unuttu­ nuz!« dese, şoför belki de, «Ne biliyorsun unuttuğumu?« diye bozabi­ lirdi. Bozmasa bile, dolmuş yolcuları şöyle bir bakarlar, içlerinden «Amma da para canlısı ha!« gibilerden geçirebilirlerdi. Başkalarının onun hakkında böyle düşünmelerini istememekle beraber, bu türlü düşündüklerini belirtircesine yan yan bakmalarından nefret eder, cin­ leri tepesine toplanırdı.

Sağındakine baktı: Koca burunlu, sarkık gerdanlının biriydi. Beyden değil de efendiden. Böyleleri ukalâ olurlar. Vara yoğa karışırlar. Tar­ tışmaya can atarlar. Nitekim: «Şoför efendi, iki buçukluğun üstünü unuttunuz...« dese, bu koca burunlu sarkık gerdanlı adam o biçim, yan yan bakacaktı. «Ne bakıyorsun?« diye terslese «Göze yasak mı var?« karşılığını alacağını iki kere iki dört eder gibi biliyordu.

Adama yeniden baktı, sanki, «Göze yasak mı var?» demiş gibi kızdı. İçinden: «Var!» dedi.

Sanki: «Yok canım?» karşılığını almışçasına öfkesi arttı. Gene içinden: •Canın yoksa nasıl yaşıyorsun?«

«Aman ne bayağı espri. Evlâdım espri zeki İnsanın harcı. Sense...»

«Bense?»

«Kaşalotun birisin be!»

Tam bu sırada solundaki yolcu da inmek için şoföre seslenmişti.

Araba durdu, solundaki indi. Solundakinden boşalan yere kaydı. Koca burun, sarkık gerdanlı da ortaya geçti. En sağa yeni bir yolcu. O da Cağaloğlu'na gidecekti. Tekliği uzattı. Şoför elli kuruşu omuzu üzerin­ den en sağdaki yolcuya uzattı. Şoför onun iki buçukluğunu sağlama unutmuştu. Bir ara: «Şoför efendi benim iki buçukluğun üstünü unuttun!» diyecekti, vazgeçti. Adam belki de şöyle derdi: «Ne iki buçukluğu?»

Kan tepesine sıçradı. Sanki şoför gerçekten bu karşılığı vermiş gibi sinirleri gerilmişti. İçinden: •Arabaya binerken verdim ya!»

■Hatırlamıyorum...»

«Nasıl hatırlamazsın? Yalan mı söylüyorum?»

«Ben yalan mı söylüyorum?»

«Biz bu meslekte senin gibi neler gördük...»

O zaman, o zaman dayanamaz, çıldırırdı İşte: «Beni onlarla mı kıyaslıyorsun yani?» Şoför belki de yarım sağla arkaya dönerdi: «Nesin ya? Hanım evlâdı? Dolandırıcıların, hiç biri dolandırıcı­ lığı kabul etmez. Hele, de suratına atılır!»

«Yani?»

«Yani değil Panayot!»

Evet, şoförle böyle takışsalar ne olurdu sonu? Karakola mı dü­ şerlerdi?

Birden gözü dikiz aynasına kaydı: Şoför adamakıllı sıkıydı. Alttan üstten inceltilmiş bıyığıyla da itin birine benziyordu. Takışınca arabayı durdurup direksiyondan iner, yakasına yapışır, belki de bir kafa bir yumruk... İçini çekti. Bu hiç de istenecek şey değil. Eli yüzü kan içinde, üstü başı toz toprak, karakola gitmek, şoförden dâvacı olmak... Üstelik sağındaki müşterilerle şoförün yanındakiler de her halde şoförden yana olurlardı. O zaman şoför: «Bana hakaret etti komiser bey!» der, hakaretin şeklini anlatır, müşteriler de onu desteklerlerdi, hem iki buçukluğun üstü kalırdı, hem de şoföre hakaretten kovuşturma baş­ layabilir, astarı yüzünden pahalıya gelirdi.

Onun için, vaz geçmeli, hattâ iki buçuğun lâfını bile etmeden,

yeni elli kuruş vermeliydi şoföre. Besbelli, unutmuştu aldığı iki buçuk­ luğu...

Pantolonunun bozuk para cebinden iki tane sarı yirmi beşlik çıka­ rıp avucunda tuttu. Az sonra Cağaloğlu'na gelince inecek, inerken de parayı verecekti. Verecekti ama, neden? Elli kuruşluk yolu ne için üç yüz kuruşa gelecekti?... Enayi miydi? Paraları yeniden cebine koyar­ ken, aklından gene kavga, karakol, dolmuş müşterilerinin tanıklığı geçti. Vaz geçti cebine koymaktan. Dayak yese de yemese de kara­ kola düşünce haksız çıkabilir, hele şoföre hakaret dümeni işin içine girerse, değil üç lira, kimbilir kaç üç liralar düşebilirdi işin içine.

Gözü yeniden dikiz aynasındaki şoförün, «İt» yüzüne ilişti: «Allah belânı versin!» diye geçirdi «Hayvanoğlu hayvan. Suratın­ dan belli ne bok olduğun. Haram zıkkım olsun, yiyeme inşallah. İlâç parası yap. Hem de varsa en sevdiğin çocuğuna!»

Cağaloğlu'na gelmişlerdi: «Ben uygun bir yerde ineyim!»

«Peki âbi...» Şoför arabayı uygun yere yanaştırıp durdurdu. O, avucundaki elli kuruşu tam uzatacaktı, şoför iki buçukluğun üstünü uzattı: «Buyurun âbi iki liranızı!»

Aldı. Dolaşan ayaklarıyle hızla uzalkaştı. Yüzü alev alev yanıyor, kendi kendinden utanıyordu.

AZIZ NESİN

20 A ra lık 1915’de, İs ta n b u l’d a H ey b e lia d a’d a doğdu. Öz ad ı M eh m et N u sre t N esin’dir. İsta n b u l’da K an u n î S u lta n S ü ley m a n İp tid a î M ek teb i (İsta n b u l Y edinci İlk o k u lu ), so n ra da D arü şşafa k a d a ilk o k u lu b itird i. S o n ra K u leli A sk erî L isesini (1935), H a rb O k u lu ’n u (1937), A sk erî F e n o k u lu n u su b a y o la ra k (1919) o k u ­ y a r a k o rd u y a k atıld ı. A sk erî F en o k u lu n d a y k en b iry a n d a n d a G ü zel S a n a tla r A k ad e m isi’n d e ik i y ıl öğrenim gördü. Y azı y a ­ şam ın a ş iirle başladı. Y ed ig ü n d erg isin d e V edia N esin ta k m a a d ıy la ş iirle ri y a y ın la n d ı (1939-1943). îlk h ik â y ele ri, R em zi O ğuz A rık ’ın A n k a ra ’da çık ard ığ ı M illet d lrg isin d e y a y ın la n d ı (19431944). A s k e rk e n ,.ö z ad ıy la y az m a k istem ediğinden, b u h ik â y e ­ le rin d e b ab a sın ın adı Aziz N esin’i ta k m a a d o la ra k k u lla n d ı. 1944 de ü ste ğ m e n k en o rd u d a n a y rıld ık ta n so n ra b ir sü re b a k k a llık v e b aşk a işle r y ap tı, b iy a n d an d a d e rg ile re (Y edigün, Y eni A dam , A k b ab a ) y a z ıla r y azıyordu. O d önem de S e d a t S im av î’n in ç ık a r­ d ığ ı K arag ö z gazetesinde, S e d a t S im av î’n in çağ rısı üzerin e, g a­ zeteciliğe b aşladı. B iy an d a n d a T a n g azetesinde çalışıy o rd u , b u g az eten in f ık ra y a z a rı oldu. T a n g azetesini, te k p a r ti ik tid a rın ın g erici g ü ç le re y ık tırm a sı ü zerine, b ir sü re işsiz k a ld ık ta n so n ra C u m artesi adlı, sekiz say ı s ü re n h a fta lık b ir m agazin çık ard ı. B u m ag azin in k ap a n m a sı ü ze rin e V ata n g azetesinde çalışm ay a b a ş­ ladı. D ah a so n ra S a b a h a ttin A li’y le b irlik te , h e r k a p a tıld ık ç a y en i a d la rla y en id en ç ık a rd ık la rı M ark o p aşa d izisinden m izah g azete­ sin i ç ık a rm a y a b aşlad ı (1946). B u g az etele rd e k i y a z ıla rın d a n ö tü ­ r ü tu tu k la n d ı. D ah a so n ra A m e rik a 'n ın T ru m a n d o k trin in i T ü r ­ k iy e ’d e işlem esine k a rşı yazdığı, dizilip basılm ış, am a y a y ın la n ­ m am ış b ir b ro şü rü n d e n dolayı, za m a n ın sık ıy ö n etim a sk erî m a h ­ k em esin d e y a rg ıla n a ra k , so n ra d a n a n tid e m o k ra tik old u ğ u için Ceza K a n u n u n d a n k a ld ırıla n 161 inci m a d d e u y a rın c a h ap is ce­ zasın a ç a rp tırıld ı. D ah a b aşk a y a z ıla rı y ü z ü n d e n de d eğişik z a ­ m a n la rd a ce za ev lerin d e kaldı. T o p lam o la ra k b eşb u çu k y ıl h ap is

y a ttı. B asın d a iş b u la m ad ığ ı için L e v e n t’te k ita p ç ı d ü k k â n ı açtı (1951), B eto ğ lu ’n d a fo to ğ ra f stü d y o su açtı (1952). 1954 y ılın d a y en id en b asın d a çalışm ay a b aşlad ıy sa da, y a z ıla rın ı k e n d i ad ıy la y a y ın la tm a d ık la rın d a n ta k m a a d la rla yazdı, ik iy ü ze y a k ın ta k m a ad k u lla n d ı. İlk k ita b ı k ır k y a şın d a y k e n (1955) y ay ım la n d ı. 1956 d a K em al T a h ir’le o rta k la şa D ü şü n Y ay ın e v i’ni k u rd u . 1963 Ş u ­ b a tın d a b ir p az ar g ünü, b ilin m ey e n b ir ned en le, için d e 110 b in cilt k ita p b u lu n a n y a y ın e v i yan d ı. 1956 ve 1957 y ılla rın d a ik i kez ü stü s te k atıld ığ ı İta ly a ’d ak i (B o rd ig h era) U lu sla ra ra sı M i­ za h Y arışm a sın d a b irin c ilik a la r a k ik i A L T IN P A L M İY E k a z a n ­ dı. B u lg a ris ta n ’da y a p ıla n U lu sla ra ra sı M izah Y arışm a sın d a y i­ n e b irin c ilik k z a n a ra k A L T IN K İR P İ aldı (1966). 1969’d a M os­ k o v a ’d a y a p ıla n U lu sla ra ra sı M izah Y arışm a sın d a b irin c ilik k a ­ za n ıp K ro k o d il ö d ü lü n ü aldı. Ü ç K arag ö z O y u n u y la, 1968’de K ara c a n A rm ağ a n ı b irin c i ö d ü lü n ü , 1969’d a Çiçu o y u n u y la T ü rk D il K u ru m u ö d ü lü n ü kazandı. K ita p la rı 19 ü lk e d e y ay ın lan m ış, h ik â y e le ri 24 dile çlvrilm iş, o y u n la rı 7 ü lk e d e sa h n ey e k o n u l­ m u ştu r. B u g ü n e d ek y a y ım la n a n k ita p la rın ın T ü rk iy e ’d ek i basım say ısı b irb u ç u k m ily o n u geçm iş, y ab a n cı ü lk e le rd e k i k ita p la rın ın tira jıy s a b ir m ily o n a y ak laşm ıştır.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

Y U SU F ZIYA ORTAÇ YAZIYOR: S a tırb a ş ı... Yok, yok, o sa tırb a şı değil, o b ir b ölüm b aşıd ır: M izah ed e b iy atım ızd a b ir b ölüm b aşı... S onra? ( ...)

— İk in cilik, ü çü n c ü lü k , d ö rd ü n c ü lü k a ç ık tır... B eşinci f a ­ la n ca gelir!

Aziz N esin, o g u r u ru bile g e rid e b ıra k m ış güçlü m izahçı d a b ö y led ir. S a h id e n nice güzel y az arla rım ız, in c e y a z a rla rım ız v ar.

A m a, h ep si Aziz N esin’den sonra.

G alib a ilk h ik â y esi bizde çıkm ış: Y irm iik iy ıl önce, açtığım ız b ir y a rışm a d a b irin c iliğ i k az an a ra k . O ndan so n ra h ep b irin c i...

Y alnız T ü rk iy e ’de m i? B o rd ig h e ra ’da y a p ıla n m ille tle ra ra s ı y a ­ rışm a y a d a ik i k e re g ird i ve bayrağ ım ızı, F ra n sız la rı, İta ly a n la rı, A m e rik a lıla rı a rk a d a b ıra k ıp b aşta koştu rd u !

A ziz N esin ’i bizim y o k u şta y ılla rc a görm edim .

M a rk o p a şa’y ı çık ard ı: T ek p a r ti g ü n le rin d e, c e sa re ti aşan y a z ıla r y a z a ra k ... B u n lar, siyasî m izah ın acı y em işle rid ir.

S o n ra, çilelerle dolu y ılla r geçirdi. N asıl geçirm esin? îsm e t P a şa o za m a n o rta n ın so lu n d a d eğ ild i ki!

O çileli g ü n le rin i hiç b ilm iy o ru m A ziz’in. B irb irim iz için iki y a b a n c ı in s a n b ile değ ild ik , ik i m e çh u l şeydik! ( ...) K ışa y a k la şa n b ir gündü. Aziz N esin geldi: Ü rk ek , u ta n , gaç, istek siz ... H a tta güvensiz. Ö yle y ılm ış k i in sa n la rd a n !

S on d ere ce se v in e re k k a rşıla d ım kendisini. O tu rm ad ı, ilişti k o ltu ğ a ...

— K ah v e, ça y ... dedim . Ç ay tiry a k isi o ld u ğ u n u b ilm iy o rd u m henüz.

— Çay, diye fısıldadı. Ç a y larım ızı k a rşılık lı içm eye b aşladık. O nu ö vüyord u m . O y a z ıla rd a n im za e sirg e n ir m iy d i hiç? K im d e n k o rk u y o rd u ? N e­ d e n çek in iy o rd u ?

— K o y m ayalım , im za k o y m a y alım ... Ç ok görm üş, çok g eçirm iş Aziz k e n d i ad ın d a n k o rk u y o rd u . ( ...) B irk a ç k e re gitm ey e n iy e tle n d i. O tu rttu m . S on d a v ra n ışın ­ da, eli elim de, sord u m : — D ev am lı b ir işiniz v a r m ı A ziz Bey? N e sevim li, ne çocuksu b ir y ü zü v a rd ı: Y an a k lı y a n a k lı...

K a p k a ra , sık, k u v v e tli saçlar, çe k ik b ad e m gö zler...

D u d a k la rı belli belirsiz gülü m sed i g aliba: — Yok. — B en im le çadışm ak is te r m isiniz?

E v e t d iy ecekti. A m a iy i gönlü ra z ı değildi b irtü rlü . P o lisin fişled iğ i adam dı. Y a b ir z a r a r ı d o k u n u rsa b ize?...

Y in e g ü le re k , y in e şa k a la şa ra k o n u n k u şk u su n u gid erd im .

O da h az ırlan d ı, m asa, k o ltu k , sig a ra ta b lası, k alem , k â ğ ıt... B u ­ y u r e ttik A ziz N esin ’i m akam ına! İlk işim İsta n b u l v alisin e te lefo n e tm e k oldu: — Aziz N esin’i A k b a b a k a d ro su n a aldık. S a y ın v alim iz in bilm esin i iste rim ...

S ay ın vaıli, p ro fe sö r F a h r e ttin K e rim G ök ay ’dı. B ir k ü ltü r ad a m ı sev in ciy le k a rşıla d ı v erd iğ im h ab e ri: — Çok m e m n u n oldum , dedi. Y alnız, h ü k ü m e te de h a b e r v e r...

A n k a ra ’y ı ara d ım , B a şb a k a n ’ı b u ld u m v e b irk a ç cü m ley le ö v d ü k te n so n ra, A ziz N esin’in A k b a b a ailesine k a tıld ığ ım sö y ­ ledim .

A d n an M enderes p e k k e y ifle n d i b u h a b e rd e n : — O n u n A k b a b a ’da im zasını g ö rm ek bizi se v in d irir, dedi, k en d isin e lü tfe n se lâm larım ı söyleyiniz, g önül ra h a tlığ ıy la güzel y a z ıla rım y azsınlar!

E lliü ç y ıld ır b u p a rm a k la r k a le m tu tu y o r. K ırk ü ç se n ed ir A k b a b a ’y ı çık arıy o ru m . B unca y ılın b ü tü n ü n lü y a z a rla rı sa y fa ­ la rım ız d a y e r ald ıla r. O b ir eşi y etişm em iş O sm an C em al’ler, O R eşat N u ri’ler, o M ah m u t Y e sa rî’le r... H içbiri, h a y ır h iç b iri değil, hepsi b ird e n b ir Aziz Ne.sin olam az!

K alem i aldı m ı, yazm ayacağı, y az am ay a cağ ı şey y o k tu r Aziz N esin ’in: H ikâye, ro m an , fık ra , ta şla m a, yerm e, alay, kalay! ( ...) B ir yaz g ü n ü e v le rin e u ğ ra d ım : K ısa göm lek, k ısa ş o rt giym iş, k ita p la ra , g a z e te le re göm ülü, ça lışıy o rd u ...

T a n rı k o ru su n , sağ lam y a p ılıd ır Aziz. Ö yle cam aç ılın ca a k ­ sırm ak , k ap ı a ra la n ın c a ö k sü rm ek g ibi n a z lılık la rı y o k tu r. B a ş­ la d ı m ı çalışm aya, h a fta d a b ir k u ru la n s a a tle re benzer, d u rm a k bilm ez! (...) İk i in sa n y a ş a r o n u n v a rlığ ın d a : B iri su b a y Aziz N esin, ö b ü rü şair, sa n a t âşıkı, güzel sevdalısı, gönül ad am ı Aziz N esin ...

K ılıç gibi b ü k ü lm ez k a ra k te ri, k a y a d a y a n ık lılığ ı o n u n değişm ez a sk e r y ö n ü d ü r. Ç ocuk yü zü k a d a r güzel, ince, in san a öpm ek, o k ­ şa m a k isteğ i v e re n y ö n ü de o eşsiz y a z a rlığ ı...

— «Bizim Yokuş» adlı kitabından — SAMIM KOCAGÖZ YAZIYOR: G ü n ü m ü zü n d eğ e rli y a z a rı Aziz N esin, y an ılm ıy o rsa m , b ir yazısın d a, y ap tığ ı işin tem elini, geçm işini b aşk a b irta k ım y a z a r­ la ra b a ğ la m a k istiy o rd u . O ysa Aziz N esin de H ü sey in R ah m i B ey ’in ş a k ird -i m a rife ti’dir. O n u n y a p m a k isted iğ in i d a h a ileri, h em d e çok ile ri g ö tü rm ü ş, h alk için h a lk ı b a ş a rıy la y a z m a k ta ­ dır. B an a k a lırsa b ü tü n eski y a z a rla rı b ir y a n a k o y u p Aziz N e­ sin, y aşlan m ış u sta sın ı y en ip de elin i öpen b ir genç p e h liv a n gibi, H ü sey in R a h m i’n in elin i öpm elidir.

— «Sanat ve Edebiyat, H üseyin Rahmi, Oğul yayın lan » kitabından — TAH1R ALANGU YAZIYOR: Aziz N esin, m izah h ik â y e le rin in k o n u la rın ı, h ik â y ec ile rim izin h iç b irin in şim d iy e k a d a r u la şa m a d ık la rı geniş b ir çev red en alm a k ta d ır. B izdeki çok eski ve k ö k lü m izah g elen eğ in i y e n ile ş­

tir ip s ü rd ü re re k b ü y ü k ş e h irle rin d a r çerçev esin d en aşırab ilm iş, k ö y lü le re k a d a r u la ştıra b ild iğ i gibi, b u eski g eleneğin canlı k alan zin cirin e b a ğ la n a ra k k ü çü k h ik â y e a la n ın d a k i m izah an lay ışın ı ço k geliştirm iş, 1918-1935 y ılla rı a ra sın ı k a p la y a n b a tı e tk isin d e k i salo n m iz ah ın ın k u rd u ğ u m odayı yıkm ış, çeşitli a n la tım v e b i­ çim d en e m e lerin e b a ş v u ra ra k da, m izah h ik ây esi g elen eğ in in h em m irasçısı, h em de b a şa rılı b ir y enileyicisi o lm u ştu r. 1908 M eşru ­ tiy e tin d e n so n ra b ird e n b ire gelişen, h ele C u m h u riy e t’in ilâ n ı sı­ ra la rın d a b ü tü n ed e b iy atım ızı k ap lay a n , gerçekçi h ik â y ec iliğ im i­ zi d e b ü y ü k ölçüde e tk ile y e n «m izahlık k ü çü k h ik â y e a k ım ısn ın 1940 y ılla rın d a n so n ra g ittik ç e göze ç a rp a n e n b a ş a rılı öncü sü h a lin e geldi. ( ...) Aziz N esin, m o ra l v e sosyal b ir to p lu m eleştirm esin e y ö n e lirk e n , b u n u n b ü y ü k k a la b a lık la rc a an laşılm asın ı, e tk ili b ir m izah sa n a tı y o lu y la u y a rıc ı n ite lik te o lm asını da istiyo r. (...) P e k az y azar, in sa n la rın d illeri, d a v ra n ışla rı, d ü n y a g ö rü şleri, d u y g u ve d ü şü n c e le riy le b u k a d a r y a k ın d a n h a ş im e ş ir o la b ilm iştir. B ü y ü k şe h rin y aşay ışın ı en h u rd a a y rın tıla rın a k a d a r b ilm ek te n , k a la b a lık içinde k ay b o lm u ş k işile ri y en i h a y a t ş a rtla rın ın siv rilttiğ i, h en ü z k im sele r ta ra fın d a n g ö rü lü p sa n a ta a k ta rılm a m ış , ta s v ir ed ilm em iş in sa n la rı ta n ım a k ta n , o n la rın k i­ şilik le rin i v e d a v ra n ışla rın ı, h ele iç d ü n y a la rın ı b e lirle y e n d il­ le rin i b ilm e k te n gelen m alzem e zenginliği, hen ü z b u ölçü d e h ikây e cilerim izd e y o k tu r. ( ...) K o lay yazm ası, çalışm a g ü cü n ü n ç a ğ d a şla rın d a n çok ü stü n oluşu, d eh â seviyesine v a ra n m izah sezgisi, h a y a tın için ­ d e n işin e y a ra y a n m alzem eyi faz la z o rlu k çek m ed en seçip a l­ m asın ı sa ğ lay an gözlem alışk an lığ ı, b u n la rı k ısa za m a n d a b elli b ir çizgiyi aşab ilen e s e rle r hailine g etireb ilm esi, ö n ü n d e geniş im k â n la r açtı. ( ...) B iry a n d a n m izah anlayışı, ö te y a n d a n d a çok y az m a k z o ru n d a oluşu, onu, sü re k li o la ra k y en i k o n u la ra g ö tü rü n ce, eski h a lk m a sa lla rın ın v e h ik â y e le rin in g ü r k a y n a ğ ın ı da y o k la m a d a n edem ezdi. B u n d a n d o la y ıd ır ki, 1958’d e n sonra, b ü y ü k le r için m a s a lla r y o lu n u denedi. H a lk m a sa lla rın ı hen ü z gereğ i k a d a r d erlem em iş, y e te ri ölçüde a ra ş tırıp ta n ım la m a sın ı y ap m am ış b ir m e m le k ette, o n u n m asalı y e n ile y e re k h ik ây eciliğ in i, g ittik ç e d a ­ ra lm a y a b aşlay a n y o lu n u açabilecek b ir d en em ey e girişm esi, çok ilgi çekecek b ir yenidik o la ra k o rta y a çıkm ıştı.

— «Cum huriyetten sonra H ikâye v e Roman» ad lı k i t a b ı n d a n __

AZIZ N E S İN İN M USTAFA BA Y D AR ’LA KONUŞM ASINDAN: — Siz b irço k k e re le r b a tıp çıktınız. A y larc a b ir sim it ik i ze y ­ tin le nefsinizi k ö rlettin iz , çok m e şa k k a tli g ü n le r geçirdiniz. L e­ v e n t’te k ita p çılık , k ırta siy ec ilik , ay a k k a b ı boyacılığı, B ey o ğ lu ’nd a fo to ğ ra fçılık gibi çeşitli işlere g irdiniz. B u g ü n de insan g ü cü ­ n ü n ü stü n d e b ir y azı çalışm anız v ar. B ü tü n b u o lan b ite n le r sizi hiç sa rsm am ışa benziyor. A y rıca d ö rt çocuk b ab ası o lan siz, hiç d e o tu z u n ü stü n d e g ö sterm iy o rsu n u z. D ışa rd a n b ak ılın c a v a rlık lı b ir ailen in h e r dediği yapılm ış, r a h a t v e h u z u r için d e b ü y ü m ü ş b ir o ğ lu n a benziyorsunuz. L ü tfe n b u n u n s ırrın ı sö y le r m isiniz?

— İn sa n gücü ü stü n d e değil, içinde çalışıyorum . Y alnız in ­ sa n g ü cü n ü n sın ırla rın ı çok zo rlu y o ru m . E n ezildiğim za m a n d a b ile k en d im e in a n d ım ve güv en d im . B eni b ek ley e n çok iş o ld u ­ ğ u n u d ü şü n d ü m v e b u n la rı yap ab ileceğ im e inandım .

— M ustafa B aydar’ın «Edebiyatçılarım ız N e Diyorlar» adlı kitabından — R A U F MUTLU AY YAZIYOR: A ziz N esin k alem in i adadığı h e r yazı tü r ü n d e en ön d e g e­ le n b a ş a rı d üzey in e çıkışı, ra stla n m a z b ir k a y n a k zen g in liğ in e d a y a lı m izah h ik â y e le riy le y e tin m e y ip ro m an a, tiy a tro y a , a n ıla ra geçişi... özel y eten e ğ in e old u ğ u k a d a r b ü y ü k çalışm a g ü cü n ü n v e rim liliğ in e de d ay a n ır. İsted iğ i h e r tü r d e y az ab ilir, y a ra ta b i­ lir, k e n d in i k a b u l e ttirir. ( ...) B u d o ğ u rg an k alem , to p lu m u n b ü tü n g ü çleriy le sa ld ı­ rıs ın a u ğ rad ığ ı h alde, b ü tü n y aşam s ın a v la rın d a n yüz a k ıy la çı­ k ıp h ep k e n d in i a ş a ra k —zonla—■o k u ra gid en k a p ıla rı açar. Bu, bizim ü lk em izd e b en z eri g ö rü lm em iş b ir yazı sa v aşın ın za ferid ir.

M izahı k ü çü m sey e n lere d a h a soylu sa n a t ü r ü n le ri d e v e re re k , g e re k li c e v ap ları to p la m ıştır. ( ...) Ç ağdaş T ü rk iy e ’n in b ü tü n to p lu m sal g ö rü n tü le ri, en iy i Aziz N esin ’in eseri to p la m ın d a izlenebilir. ( ...) İn an ılm az g ü ç­ lü k le r iç in d en g elen çabası, b ü tü n sın a v la rd a n geçm iş sa n a t b a ­ ş a rıla rıy la Aziz N esin 20.yy. T ü rk ed e b iy a tın ın en b ü y ü k ed e­ b iy a tç ıla rın d a n b iri o lu r. Ç ü n k ü çok kim se T ü rk ç e ’y e o n u n k a ­ d a r özen gösterm em iş, b u k a d a r yoğ u n em ek b irik im in e g elm e­ m iştir.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» adlı kitabından —

ÖRNEK:

İNSANLAR UYANIYOR Son hapisliği çok zor gelmişti. Cezaevinden çıktıktan sonra, bir taşra ilçesindeki hele o sürgünlüğü canına tak demişti. Sürgün süresi dolup da başkente dönünce, kendisini kentin kalabalığı içinde büs­ bütün yalnız buldu. Karısı, daha cezaevindeyken ondan boşanmıştı.

Bu durumda insan ister istemez karamsarlığa düşer, hele parası, bir geçim yolu da yoksa... Politikadan elini eteğini çekip geçinebile­ ceği bir iş mi aramalıydı? İlkin başını sokacak bir dam altı bulması gerekiyordu. Kentin orta yerlerindeki evlerin kjrası çok yüksekti, yalnız ortadakiler değil, dolaydakıler de öyle... Kirasını ödeyemediği için, icra memurlarının evine gelip, külüstür daktilo makinesini, bir iki parça eskipüskü eş­ yasını haczetmelerinden artık bıkıp usanmıştı. Hele konukomşunun, ilk gördükleri bir yabansı yaratığa bakar gibi, süzerek kendisine bak­ malarından, korkulu, meraklı gözlerden, düşman bakışlardan bıkmıştı.

Onun için, uzaklarda, dış mahallelerden de ötelerde, tenha bir yer­ lerde, ucuz, küçücük bir kiralık ev arıyordu.

Araya taraya buldu böyle bir yer; birbuçuk odalı küçücük bir ge­ cekondu. Aşağıyukarı, yaya gidişle kente iki saat uzaklıkta, bir tepe üzerine kurulmuş beş on gecekonduluk bir küçümencik mahalleydi burası. Üstelik, gecekonduların birbirlerinden uzak oluşu, onun için, çok iyiydi. İki eski bavul dolusu kitaplarından, bir iki parça eski öte­ berisinden başka bişeyi yoktu. Gecekondusunun pencerelerini bile, perde yerine eski gazete kâğıtlarıyla örttü. Mutluydu. Şimdi artık, ge­ çinebilmek için bir küçük iş arayıp bulmalıydı.

Evinin az ötesinde, ama tam karşısında, baraka içinde bir bakkal dükkânı vardı. Bakkalın az solunda, derme çatma bir sundurmada da manav vardı. Alışverişini bu ikisinden yapıyordu. Gidegele, bakkalla manavın ahbabı olmuştu. İkisi de durumlarından, az kazançlarından yakınıyordu. Alışverişleri pek azdı. Günde beş altı müşteri, ancak ge­ liyordu dükkânlarına. Onlar da çok para bırakan yağlı müşteriler de­ ğildi. Büyük sermayeleri olmadığı için de daha işlek bir yerde dükkân açamıyorlardı.

Gecekonduya taşınmasından birkaç gün sonra, bakaklın önüne bir simitçi gelmeye başlamıştı; her öğle sonraları gelir, hava kararıncaya

kadar orda kalırdı. Daha sonra, simitçinin yanına bir mısırcı gelmeye başladı.

Manavın köşesinde bir adam, camekân içinde tatlı, kurabiye filân satmaya başladı. Derken, bir kundura boyacısı, daha sonra bir gezgin şerbetçi, bir helvacı da oraya yerleşti. Hattâ, eski bir şemsiye altında bir kundura tamircisi bile ortaya çıktı.

Kısa zamanda gecekondunun karşısı bir küçük pazar yeri olmuş­ tu. Bir çöpçü, sabahtan akşama kadar oraları süpürür dururdu. Bir sürü gezginci esnaf dolmuştu. Bakkalla manavın arasına bir kır kah­ vesi bile kuruldu. Gidiş-geliş, gelip-geçen arttı.

Ne zamandanberi boş duran komşu gecekonduların odaları da kiralandı.

Bu cümbüşlü, neşeli havadan mutluluk duyuyordu. Ne var ki, hâlâ işsizdi. O kadar iş aradığı halde bulamıyordu. İş verecek gibi olup, hemen onun arkasından gelen polisten kimliğini öğrenenler iş vermekten vazgeçiyorlardı.

Arkadaşları da onun gibi parasız, işsiz olduklarından borç bulması da olanaksızdı. Hiç olmazsa, oturduğu gecekondunun kirasından kur­ tulmak için, bir arkadaşının kentte bir apartmandaki tek odasını onun­ la bölüşecekti. Arkadaşının bu önerisini kabul etti ama, burdan çık­ ması kolay değildi. Bakkala, manava, daha bir iki satıcıya çok küçük de olsa borçları vardı. Borçlarını ödemesi gerekirdi.

Bir gece evinde, neyini satıp da borçlarını ödeyeceğini, nasıl taşınacağını düşünürken kapısı çalındı. Gelen üç kişiydi; bakkal, ma­ nav, bir de kır kahvesinin sahibi... Yoksul odasına utanarak bu üç konuğu aldı.

— Kusura bakmayın, size ikram edecek ne kahvem, ne başka şeyim var... dedi.

Bakkal, gülümseyerek, — Zarar yok, biz bişeyler getirdik, işte kahve, işte şeker... diye, elindeki kesekâğıtlarını masanın üstüne koydu.

Pek şaştı. Niçin bunları getirmişlerdi? İlkin, alacaklarını istemeye geldiklerini sanmıştı, ama bu hediyeler ne oluyordu?

Manav, — Duyduğumuz doğruysa, buradan taşınıyormuşsunuz? dedi.

— Evet, taşınacağım .. Şimdi anlamıştı, neden geldiklerini. Onlara olan borcunu ödemeden taşınacağını sanıp telâşlanmış olmalıydılar.

— Evet ama, siz nerden duydunuz taşınacağımı?

Kahveci, anlamlı anlamlı,

— Biz duyarız, hem de yerinden duyarız... dedi.

— Merak etmeyin, sizlere olan borcumu ödemeden taşınacak de­ ğilim...

Kahveci.

— Şimdi ayıp ettin işte ağabey, senden alacak isteyen mi var? dedi.

Bakkal, — Sözünü etmeye bile değmez beyim, dedi, zaten kaç para kİ...

Manav, — Benden yana helâl olsun, katiyen istemem ve de versen al­ mam... dedi.

— Ama niçin?

— Biz senin değerini bilenlerdeniz beyim... Senin bize çok iyi­ liğin var...

Boğazına bir düğüm oturdu, zorlukla, — Estağfurullah... diyebildi.

Demek onu tanıyorlar, bu halk için çalıştığını biliyorlardı. Ne diye umutsuzluğa kapılmıştı, ne diye karamsarlaşmıştı da, politikadan çe­ kilmeye kalkışmıştı. Hiç bu insanlar bırakılır mıydı?

Kahveci, — Vazgeçin burdan taşınmaktan, çok rica ederiz, dedi.

Manav ekledi: — Evet, bunu ricaya geldik...

— Taşınmak zorundayım, çünkü kirayı veremiyorum...

Manav, — Biliyoruz, dedi, her bişeyi biliyoruz. Biz, bura esnafı düşündük, danıştık, sonunda sizin kiranızı aramızda toplayıp her ay ödemeye ka­ rar verdik. Yeter ki siz burdan çıkmayın...

Bakkal, — Bizden ayrılmayın yeter, kirayı hiç düşünmeyin... dedi.

Gözleri buğulanmıştı sevinçten, nerdeyse ağlayacaktı. Halk uğ­ runa bunca yıllık mücadelesinin sonunda, kendisine ilk olarak değer veriliyordu.

— Olmaz, dedi, kabul edemem... Sonra, yalnız kira değil, işsizim.

Burda geçinmek zor, bir arkadaşımın yanına sığınacağım.

Kahveci, — Biz bura esnafı kaç gündür hep bu işi konuşuyoruz, dedi, biz herşeyi düşündük, sizin geçiminizi de... Sizin aylık geçiminiz her ne kadarsa biz aramızda denkleştirip vereceğiz... Ne olur, çıkmayın bur­ dan... Bizi yüzüstü bırakmayın...

Üçü birden yalvarıyordu.

Nerdeyse kendini tutamayıp ağlayacaktı. Kim ne derse desin, mem­ lekette büyük bir gelişme, insanlarda büyük bir uyanma vardı. Demek bunca yıl boşuna çalışmamışlardı. Eskiden olsa, bu adamlar ona selâm bile vermezlerdi.

— Çok teşekkür ederim, dedi, sağolun, beni çok duygulandırdı­ nız. Ama kabul edemem yardımınızı...

Yeniden yalvarmaya başladılar. Bakkal, — Bu yer size lâyık değil, dedi, oturulacak ev değil... Burasını beğenmiyorsanız, hemen şuracıkta, iki katlı bir ev var, üst katı ki­ ralık. Banyosu da var hem de... Orasını size tutalım...

Kahveci, — Bizim istediğimiz, sizin bu mahalleden, bizden uzaklaşmama­ nız... dedi. Çok merak etmeye başlamıştı: — Peki ama niçin burda kalmamı istiyorsunuz?

— Besbelli beyim... Bunca esnaf, sizin sayenizde geçiniyoruz.

— Estağfurullah... Ben sizden öyle büyük alışveriş yapamıyorum k i...

— Sizin alışverişiniz h iç... Asıl alışveriş başka... Siz buraya uğur getirdiniz... Siz gelmeden önce dükkânıma günde üç dört müşteri an­ cak uğrardı. Siz burasını canlandırdınız, neşelendirdiniz.

Baksanıza yeni yeni dükkânlar açıldı...

Bakkal, — Hep sizin sayenizde... dedi.

Kahveci, — Bize acıyın, dedi, siz burdan taşınırsanız biz hepimiz hapı yuttuk. En başta ben, kahveyi kapatmak zorunda kalırım...

Manav, — Siz bu mahalleden taşınırsanız, buraları yine eskisi gibi sönük kalır, bütün esnaf dağılır. Bizler de çoluk çocuk aç, sefil kalırız... ded; Bir yalvarma daha tutturdular. Çoluk çocukları vardı, onlara acı­ malıydı. Hepsi onun sayesinde geçinip gidiyorlardı işte ... İsterse ona aylık bile bağlayacaklardı.

— Sağolun ama, benim öyle büyük hizmetlerim yok, dedi, hem elim ayağım tutarken çalışmalıyım... Ben ne yaptım kİ size, burdan ayrılmamamı istiyorsunuz?

Manav, — Daha ne yapacaksınız, dedi, sizin iyiliğinizi unutamayız. Siz bu gecekonduya taşınınca, sizi dikizleyip göz altında tutmak için, çöpçü

kılığında, boyacı kılığında polisler geldi. O polisleri kontrol için de daha bsşka polisler geldi. Buraları ana-baba günü oldu.

Bakkal, — İlkin bizden sorup öğrenirlerdi sizin neler yaptığınızı... dedi.

Manav, — Bunlar hep bizden alışverişe başladılar... Sonra eskici geldi, kundura tamircisi, şekerci, turşucu, simitçi filân geldi.

Kahveci, — Ben de, dedi, bir kahve açıp sayende geçinmeye başladım beyim. Akşama kadar kahvemde oturuyor, tavla, iskambil oynuyorlar, en azından üçer dörder kahve içseler, tamam.

Onlara acı acı baktı, — Bunların hepsi sivil polis mi? dedi.

— Polis olanı da var, olmayanı da... Bir yerde on kişi birikti mi, yanına elli kiş toplaşır... Şimdi siz burdan taşınırsanız, burası yine eski haline dönecek... Arkanızdan bütün polisler gider.

Bakkal, — İşte o zaman yandık! dedi.

Manav, — Fakir fukaraya acıyın! dedi, Kahveci, — Hiç olmazsa, biz bir sermaye toplayana kadar buradan taşınmasanız... dedi.

Düşündü. Başka yerde aynı durum başına gelecekti.

— Peki, dedi, burdan taşınmayacağım ama, alın şu getirdikle­ rinizi ...

Masa üstünde duran dört kesekâğıdını bakkala verdi.

Giderlerken, Manav, — Öbür arkadaşlara müjdeyi verelim mi? dedi.

— Evet, taşınmayacağım... Sizden bişey istediğim de yok...

Kahveci, — Allah razı olsun... dedi.

HALDUN TANER

16 M a rt 1916’d a İsta n b u l’d a doğdu. B abası, son O sm anlı M illet M eclisi’n d e İs ta n b u l M illetv ek illiğ i (1920), D ev le tle r H u ­ k u k u P ro fe sö rlü ğ ü v e H u k u k F a k ü lte si d ek a n lığ ı y ap m ış olan A h m et S e la h a ttin Bey, H a ld u n T a n e r d a h a b eş y a şın d a y k e n ö l­ m ü ş tü r (1921). H a ld u n T an e r, G a la ta sa ra y L isesi’n in ilk b ö lü ­ m ü n e p ara sız y a tılı ö ğrenci o la ra k alın d ı. İlk v e o rta ö ğ ren im in i G a la ta s a ra y L isesi’n d e y a p tı (1935), so n ra A lm a n y a ’y a g id e re k H eid e lb e rg ü n iv e rsite sin d e siy a sal b ilg ile r ve ekonom i öğ ren im i y a p tı (1938), İsta n b u l Ü n iv ersitesi E d eb iy at F a k ü lte sin in A lm an F ilo lo jisi v e sa n a t ta rih i b ö lü m le rin d e y ü k se k ö ğ ren im in i b itird i (1950-1954). 1955’de «O nikiye b ir var» adlı h ik â y e k ita b ıy la S ait F a ik a rm a ğ a n ın ı kazandı. A y n ı y ıl V iy an a’y a gid erek , V iy an a Ü n iv e rsite si’n d e tiy a tro ta rih i v e M ax R e in h a rd t A k ad e m isi’n d e ik i y ıl tiy a tro u zm an lığ ı ö ğ ren im i gördü. Ş im d i İsta n b u l Ü n iv e r­ sitesi E d eb iy at F a k ü lte si’n d e tiy a tro d e rsle ri v e rm e k te d ir.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

TAH1R ALANGU YAZIYOR: ( ...) B ü y ü k şe h rin k ib a r se m tle rin d e, zen g in say fiy e te r ­ le rin d e y aşan a n , v odvil sa h n e le riy le m izah d e rg ile rin e s ü re k li o la ra k k o n u la r v e re n h a y a t ile, h a lk k alab a lığ ın ın o b iraz k a ­ baca, am a saf ve g ü rü ltü lü neşesi, Ista n b u lv â ri h a z ır cevap, m irikelâm , n ü k te d a n k işileri, uzu n sü re ed e b iy atım ızın o lduğu k ad a r, o n u n d a (H a ld u n T a n e r’in de) h ik â y ec iliğ in in te m elin d e y e r alm ıştır. (...) A şırılığ a ve k a b a lığ a k aç m a y an b ir m izah anlay ışı, d il d e v rim in in h az ırlad ığ ı h a v a içinde ko lay ca g eliştird iğ i d ü zg ü n

dili ile, h ik â y e a n latışı b a k ım ın d a n bağlı b u lu n d u ğ u esk i k u şa k ­ la rd a n o ld u k ç a ay rılıy o r.

H icv ettiğ i k işile rin y an ın d a, bo y n u b ü k ü k , k a d e rin i y e n e ­ m eyen, çe v ren in k e n d ile rin e k a b u l e ttird iğ i y aşam a d an sıy rıla m a y a n k işileri a n la tm a sın ı d a sever. O nları, k a d e rle rin i y en m e y o lu n d a u m u tla n d ıra c a ğ ın a , te selli eder, sırtla rın ı sıvazlar, olup b ite n le ri k a b u l e ttirm e y e çalışır. B u d av ra n ışı b elli b ir d ü n y a g ö rü şü n d en çok, k e n d i se p tik m izacın d an geliyor. ( ...) E n b e lirli ifad e sin i «K onçinalar» h ik â y esin d e b u la n b u an la tım özeılliği, k ü ç ü k a d a m la rın k en d i h a k la rın ı k o ru m a k için k ıp ırd a m ay ışla rı k arşısın d a, sa n a tç ın ın n e d e n do lay ı «pasyans» açtığ ın ı aç ık ­ lıy o r. B u h ik â y e ve h ik â y ec in in ta sv irin i y ap tığ ı bu d u ru m , te k p a r ti d e v rin in h erşe y i değişm ez o la ra k k a b u l e d e n «düzen» a n ­ la y ışın ı hicv ediyor. B u eleştiri, y ay ın lan d ığ ı g ü n le rd e te rse y o ­ ru m la n m ış, H a ld u n T a n e r’in «K o n çin alara k a rş ı acım azlığı» o la­ r a k k a b u l ed ilm işti. iro n ile rin a ltın d a çok zor dizg in len en kişisel k o m p le k sle rin azg ın la ştırd ığ ı b ir hiciv, a n la ttığ ı k işilere y ö n elen ve sa n a t y o ­ lu n a sapm ış kişisel b ir k in d e n gediyor za n n ın ı u y a n d ırıy o rd u .

H ik â y e le rin in y azılışında, y aşam a sıy la ilgili b a ğ la n tıla r b u lu n ­ d u ğ u n u , isted iğ i yo ld a v e ölçüde y aşam a sın ın ta k ın d ığ ı y e rle rd e , h ik â y ey e b a ş v u ra ra k boşaldığı g ö rü lü y o r. H ik â y e le rin d e y erd iğ i m u tlu in sa n la rın çe v resin d e ç o c u k lu ğ u n d a n b eri y aşam ış odması, o n la ra sa ld ırısın d a k i se rtliğ i iyice a rttırıy o r. H icv ettiğ i in sa n la ­ r a k a rışa m a m a k ta n g elen b ir k in d e n çok, o n la rın çü rü m ü şlü ğ ü n ­ d e n d u y d u ğ u b ir b ezg in lik le v u rm a y a başlıyor.

T o p lu m m e selele rin in çözülem ez k ö rd ü ğ ü m ü k a rşısın d a k i p asif felsefesi k a ra m sa rlığ ı «Konçinadar» h ik â y esin d e o rta y a k o ­ n u lu y o r. B u ra d a to p lu m p ra m id in in k u ru lu şu , to p lu m ta b a k a ­ la rın ın sıra la n ışın d a k i adaletsizliğe, n e y en i n e de eski te o ri­ le rin ç â re b u lam ay ışın ı, b ir u m u tsu z lu k havası içinde b e lirtiy o r.

«K onçina» o la ra k çizilm iş, d estey e g irm iş o la n lar, g e rç e k le ri a n ­ la y a m a d ık la rı sürece, o m u z ların d a k i y ü k ü ta şıy a ra k , s ıra la rın ı b ozm ad an h a y a tla rın ı tü k e te c e k le rd ir. B u düzeni y en id en k u r ­ m ak , h e rk e se e şitlik d a ğ ıtm a k istey e n y azar, m e v cu t o y u n la r için d e b ir u y g u n u n u b u lam ad ığ ı gibi, k en d i ta sa rla d ığ ı b ir düzen için d e de, k o n çin alar, k o nçina o la ra k y aşam a k ta, y a ra d ılış la rın ­ d an gelen b ir özellik le d ire n iy o rla r, herşeyi, k e n d i g elec ek le rin i b ile k a d e rin elin e bırakıyonlar.

— «Cum huriyetten sonra H ikâye v e Roman» ad lı kitabından —

HALDUN TANER’İN, M USTAFA BA Y D AR ’LA KONUŞM ASINDAN: — E d eb iy at, to p lu m m e selele riy le n e d ere ce ilg ilen m elid ir?

Siz m izah y o lu y la to p lu m u n içine g iriy o rsu n u z. K im i b aşk a hik ây e ciler p sik o lo jik ta h lil ve gözlem lerle y e tin iy o rla r. B u h u ­ su sta k i d ü şü n celerin izi lü tfe d e r m isiniz?

— T o p lum m eselele riy le ilg ilen m ey en e d e b iy a t bence eksik, g ü d ü k b irşey olur. B u g ü n B a tıd a y az ar, ç e v resin in ay n ı za m a n d a en ile ri d ü şü n ü rü sayılıyor. E lin i e te ğ in i to p lu m d an çekip fild işi k u le sin d e kozasını ö ren sa n atç ı tip i, p e n c ered e n gözlediği kom şu kızı için sa ra rıp solan p lâ to n ik âşık tip i k a d a r m odası geçm iş b ir y a ra tık tır. ( ...) S adece söz cam b a zlık ları, ü slû p u sta lık la rı, b ira z d a p sik o lo ji ile h iç b ir iş görülm ez. B u g ü n ü n sa n atçısı h ı­ zını sadece h isle rin d e n alm ay acak , iç in d e y aşad ığ ı to p lu m u n n a b ­ zım d u y ab ilm e k için ik tisa tla , h u k u k la , iç tim a iy a tla, siy a setle h a tta fizik le esaslı b ir şe k ild e b eslen m iş o la ca k tır.

— M ustafa Baydar’ın «Edebiyatçılarım ız N e Diyorlar» adlı kitabından — SUNULLAH ARISOY YAZIYOR: H ik â y e le rin d e biçim değişikliğine gitm em iş, b ü y ü k k e n tle ­ r in in sa n la rın ı y erg ic i b ir gözle incelem iş, ö yle v e rm iştir. O yun y a z a rlığ ın d a ilk e p ik tiy a tr o tü r ü n ü d en e m iştir. G özlem i k a d a r m izah, y e rg i y an ı d a güçdüdür.

— «Türk H iciv v e Mizah A ntolojisi»nden — BEHÇET NECATtGİL YAZIYOR: îlk h ik â y esi «Töhm et», 1945’de H ald u n H asırcıoğlu ta k m a a d ıy la Y ed ig ün d erg isin d e çıkan, so n ra b irk a ç h ik â y esiy le Y ücel d erg isin d e (1947-1948) g ö rü n en T an er, önce 1948’d en so n rak i h ik ây ecilerim iz a ra sın d a y e r aldı. K lâ sik h ik â y e an lay ışı içinde, g ü cü n ü gözlem , m izah ve y erg id e n alan ; k o n u la n b ü y ü k şe h rin tip ik v e tü re d i y a ş a m a la rın d a n gelm e h ik â y e le riy le ta n ın d ı. S o n ­ ra , b ir s ü re fık ra y az arlığ ı h ariç, ç a lışm ala rın ı tiy a tro a la n ın d a topladı.

— «Edebiyatım ızda İsim ler Sözlüğü»nden __ ŞÜK RA N KURDAK UL YAZIYOR: K ü çü k h ik ây eciliğ im izin a r tık y alnızca gözlem y ö n te m le riy le y etin m e y erek , o la y ın ötesinde, k işile rin o la y la rın ak ışı iç in d ek i

d u ru m la rın ı, y en i k u ru lu ş b iç im le riy le v e rm e k aygısı ta şıd ığ ı dönem de, g etird iğ i tip le ri «kendi ağız v e d ü şü n ü ş ta rz la rıy la » c a n la n d ırm a d a sağladığı b a şa rıy la ay ırıcı b ir özellik kazan d ı.

K işile rin e d eğişik aç ıla rd a n b a k a ra k doğal b ir y e rg i h av ası iç in ­ de, g en e llik le y ü zeysel esp ri d ü zey in e d ü şm ey en b ir m izah g ü ­ cü n ü bu özelliğiyle b irle ştirm e sin i bildi. B irk a ç y ıl fık ra y a z a r­ lığı d a y a p a n (T ercü m an , 1957) T an e r, d ah a so n ra yö n eld iğ i t i ­ y a tro çalışm ala rın d a, g id e re k değişik, am a geniş k a la b a lık s e y ir­ ci a ra m a kay gısını, g etird iğ i ö d ü n le ri b ile re k ön p lâ n a a la n e s e r­ le riy le 1960-1967 y ılla rın ın v erim li k a le m le rin d e n b iri oldu.

— «Şairler v e Yazarlar Sözlüğii»ndrn — R A UF M UTLUAY YAZIYOR: ( ...) B ir k e n t h ik â y ec isid ir T an e r; gördüğü, göreb ild iğ i çe v ­ r e le rin g ö zlem lerini k u lla n a ra k gerçekçi, o la y ları u za k p lâ n la rd a y a n y a n a g e tire re k bileşim ci, ince b ir y e rg i g ü cüyle e le ştiric i­ dir. N e k en d isin i an la tm ıştır; ne g örm ediği bilm ed iğ i çe v rele ri.

B u b ak ım d an b ir y e rd e h ep zek ây a d a y a n ır g ö rü n ü şte d ir. İç te n ­ liği, g en çliğ in in ilk d ö n em lerin i k o n u ed in en b irk a ç ö rn e k te o r­ ta y a ç ık a r y alnızca. O nu — tiy a tro e se rle rin d e de göreceğim iz gibi— h ep b ir r a h a t y e rg id e bulacağız. İnce d ik k a tle riy le h a y ­ r a n lık u y a n d ırd ığ ı y e rle rd e bile coşku verm eyişi, y aşam ın ın s l . n a v la rın ı eserin e k a tm a y ışı y ü zü n d e n d ir.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» adlı kitabından —

ÖRNEKLER:

BİR HATIRA

Geçen hafta bu konuda çeşitli mektuplar aldım. Bazı telefon dertleşmelerine muhatap oldum.

Bunlardan biri, Fransız gazetelerinin, Reisicumhurlarını, Ayan reis­ lerini bile nasıl gülünçleştirdiğini söylerken, bir başkası 1936 yılında sevilen ve sayılan bir başvekilken Leon Bluum'un kendini sahnede dantelâlı bir donla gösteren bir revüye nasıl herkesten fazla güldüğüne bizzat şahit olduğunu belirtiyordu.

Bundan tabii ne olabilir... Kendinden emin insanı, karikatürünüzle istediğiniz kadar çirkinleştirin, yazılarınızda İstediğiniz kadar gülünç­ leştirin, banamısın demez. Bunlara kızmak bir nevi ham kalmışlığın, refulmanların, komplekslerin kısaca kendine güvensizliğin tepkisi de­ ğil de nedir?

Totaliter rejimlerde mizaha narh kanununun sebebini başka ta­ rafta aramamalı.

Ama mizah insanoğlunun mayasına öylesine işlemiş bir cevher­ dir ki ne yapılsa nafile. Toprağını istediğiniz kadar kireçleyin, suyunu güneşini kesin o ne yapar yapar bir taraftan yine pırtlayıverir.

Kâğıdı kalemi ortadan kaldırsanız, kanuna türlü müeyyideler koy­ sanız bu sefer de kulak yolu ile hükmünü icra eder. Üçüncü Reich'ın sansürü bu kadar sıkı olmasa Hitler, Göring, Göbels hakkında çıkarı­ lan fıkraların sayısı bu kadar yüksek, alayı bu derece insafsız olur mu idi sanıyorsunuz? Üçüncü Reich, sansürü dedim de aklıma geldi. O tarihte Alman­ ya'da okurken bizzat şahidi olduğum bir vakayı ibreti âlem için burada nakledeyim: Çok sevilen komiklerden biri bir monolog numarası sırasında, Hitler’in muhafız kıtası olan SS kıtalarının hep lüks otomobillerde gezme merakına şöyle bir dokunup geçmek için aynen şu cümleleri kullanmıştı: «O sırada yanımızdan gıcır gıcır bir Mercedes geçti: Bir de bak­ tım. Tabii içinde SS subayları.»

Asıl hikâyenin dışında, bir teferruat olarak verilen ve halkın ha­ fifçe gülüp geçtiği bu zararsız espri bile Gestapoyu o kadar sinirlen-

iirm işti ki hemen o akşam komiğin merkeze çağırılıp bir güzel zılgıt yediği bütün şehirde duyuldu.

Ertesi gece aynı komikten aynı numarayı dinlemeğe giden merak­ lılar içinde ben de vardım. Hikâyenin orası gelince adam aynen şöyle konuştu: •O sırada yanımızdan gıcır gıcır bir Mercedes geçti. Bir de bak­ tım: İçinde SS suayları yoktu beyler. Evet yoktu.* Salonun bir gün öncekinin on misli kahkahalara boğulduğunu bil­ mem söylemeğe lüzum var mı?

Adam bu espri uğruna temerküz kampını boyladı ama Alman mi­ zah tarihine de Hitler'den, Gestapolardan çok daha ömürlü, unutüt.naz bir hatıra bırakmış oldu.

Diyeceğim, mizahla hiç bir kuvvet hiç bir sansür başedemez.

Ona karşı en akıllı davranış yeni görüşlü olmağa çalışmaktır.

KONÇİNALAR

İskambil destesinin en sevdiğim kâğıtlarından biri, üzerine The Jolly Jocker yazılı, o delişmen, o uçarı, o biraz cambaz, biraz sihirbaz, bir miktar düzenbaz, ama neşe dolu, hayat ve hareket dolu, kanı-sıcak delikanlıdır. Ne yazık ki, Joker'lere Kanasta'dan, Kumkan'dan, Rami­ den başka oyunlarda pek yer verilmiyor. Verilse, her girdikleri oyuna renk ve hareket, canlılık ve şaklabanlık katarlardı.

Jo lly Jocker'ler bir yana, destenin en İtibarlı kâğıtları, bilindiği gibi. Beyler yani Aslar oluyor. Ayıp değil ya, ben Aslardan oldum bittim hoşlanmam. Belki kendim hiçbir zaman As olamadığım. As olamıyacağım için. Kabul etmeli kİ, onların dördünde de bir Kral ha­ vası, bir Padişah cakası vardır. Hele bazı takımlarda bunları daha da bir şatafatlı resmederler.

Karamaça Beyinde meşur bir şeyler sezilir. Onun sarayında her halde bir takım karanlık dalavereler dönüyor, gece, mahzenlerinde, bir sürü kelleler uçuyor olmalıdır. İspati beyini ben bir Bizans Prensine benzetirim.

Bunlara kıyasla. Kupa Beyi daha bir bizden gibidir. Kupa Beyi her halde Osmanlı Hanedanına mensup olmalı.

Karo Beyine gelince, bakınız, o bir Selçuk Sultanıdır. Çelebi, zarif nazik... Aksi gibi. Tekel damgasını da hep onun üstüne vururlar. Bu­ na rağmen öylesine asil ve kibar bir havası vardır ki, bu damga bile onu çirkinleştirmez, inadına daha bir açar, daha bir sevimli yapar, öyle ki, damgası olmayan bir Karo Beyi görsek, bayağı yadırgar, bir eksiklik duyarız.

Resimli kâğıtlar içinde kanım en çok Kupa Kızına kaynar. Kupa Kızı, etine dolgun, duru-beyaz, hanım-hanımcık bir tazedir. Üniversi­ teyi filân bir kalem geçin, güç hâl İle bitirdiği ortadan sonra, liseyi bile okuyamamıştır. Olsa olsa sanat enstitüsü mezunudur. Herkesin okumağa merakı olmaz a, buncağızın da başka marifetleri var: Dikişle nakışın her türlüsü, örgü işlerinin daniskası... Eteği belinde, bütün evi o çeviriyor. Yeni yetişirken mahalledeki oğlanlarla mektup alıp verdiği olmuş gerçi. Cahillik işte. Hoş görmeli. Ama evlenince eşi bulunmaz bir hayat arkadaşı olacaktır. Buna eminim. Bir kere koca­ sına ukalâ ukalâ karşılık vermez. Sonra bu cins kadınlar çocuklarına da düşkün olurlar. Daha ne?

Onunla evlendiğiniz takdirde, kaynınız Kupa Oğlu olacaktır ki, Allah İçin, uslu akıllı, yumuşak başlı, kendi halinde bir çocuktur.

Babaları Kupa Papazına gelince, sizden iyi olmasın, pek babacan

pek cana yakın bir adamdır. Hoş fıkralar anlatıp göbeğini hoplata hoplata güler. Daha coşarsa, küt küt karşısındakinin sırtına vurur.

Evde teklif tekellüf hak getire... Sen de sen, ben de ben. Candan insanlardır vesselam, öyle bir aileye damat girmek İsterim. İspati kızına gelince, bakın ondan her türlü sinsilik umulur. Siz onun öyle sakin ve masum göründüğüne bakmayın, o ne hin oğlu hin­ dir o, o ne içinden pazarlıklı aşiftedir o ... İskambilin üstünde gördü­ ğünüz onun bayramlık resmi. O, bu mâsum bâkire pozunu, fotoğraf­ çıda resim çektirirken bir, bir de pazarları kiliseye giderken takınır. Şöyle kulağınızı verin de bir dinleyin mahalleyi. Maçanın Oğlu ile sinema localarında, plâj kabinelerinde yapmadığı kalmamış. Hâl böyle iken, yine de bilmeyenlere karşı kendini dirhem dirhem satar. İspati­ nin Oğlu ablasının kirli çamaşırlarını herkesten iyi bilir, bilir ama gel gör ki ablası da onun kumar borçlarını öder, evden şunu bunu götürüp satışını gizler. Babaları da zaten itin biri. Bu yaşa gelmiş hâlâ sefih, kumarbaz, bir gün olsun ayık gezdiği görülmemiş. Tencere dibin kara hikâyesi, kimin kime ne demeğe hakkı var.

Karolara gelince, onlar kişizade, görmüş geçirmiş bir ailedir. Bak­ mayın şimdi biraz düştüklerine. Babaları Hâriciyeden emekli. Zanne­ dersem Şehbendermiş. Eski usul, mukaffa ve musanna bir İstanbul Türkçesi konuşur. Kızları, nörsler matmazellerle, el bebek gül bebek büyütüldü. Beş senedir Ingiliz Filolojisine gidiyor, bitiremedi. Bitire­ mez de elbet. Allahın günü kantinde ha ha ha, hi hi hi, akşamüstü de oğlanlarla altı buçuk matinesi... Erkek kardeşini sorarsanız, al onu vur ona. Karonun oğlu da, hoppala paşam, hoppala beyim dadılar tayalarla şımartılmış, kuş sütüyle beslenmiş, beyaz, tüysüz, oğlandan çok kıza yakın, tasvir gibi bir civan. En iyi mekteplere verdiler, oku­ madı. Günahı boynuna, bir takım uygunsuz, meymenetsiz heriflerle geziyormuş. Allah bilir, eroin de çekiyordur. Gözlerinin her daim mah­ mur bakışını ben pek hayra yoramıyorum. Öyle efendi babanın çocuğu böyle soysuz çıksın, yazık, çok yazık...

Maçalar bir Ermeni ailesidir. Gedikpaşa'da oturuyorlar. Peder ko­ yu bir katolik papazı. Bas-bariton, tumturaklı bir sesi vardır. Oğlu Mahmutpaşa'da bir tuhafiye mağazası işletiyor. İspati kızı ile macera­ larına yukarda az buçuk dokunduk. Ablası Maça Kızı, esmer, kara kaşlı, kara gözlü, bazı yerleri muhakkak ki aşırı tüylü, gerçi sıcak, gerçi güzel, ama neme lâzım, duasında niyazında, dini bütün bir ta­ zedir. Belli ki, babasına çekmiş, istavrozunu bir gün göğsünden eksik etmez. Kardeşinin İspati Kızıyla yaptıklarını duysa, utancından yerin dibine geçer, öylesine kaba-sofu ki, malûm günlerde erotik rüyalar

gördüğü zaman bile, şuuraltısının kendine oynadığı bu oyuna içerler, sabahleyin alelacele banyo yapip tövbe istiğfar eder. İyi bir drahoması var. Şimdi genç değil şöyle, kırkını, kırkbeşini aşmış, efendiden ağır­ başlı bir kısmet bekliyor. Hayırlısı.

Resimli kâğıtlardan sonra, ilk ağızda, Onlularla Dokuzlular gelir.

Onlular, Dokuzlular, resimsiz kâğıtlar içinde önemli oyunlara katılma imtiyazına sahip, başlıca kâğıtlardır. Bundan ötürü de hallerinde gör­ güsüzce bir çalım, budalaca bir kurum sezilir. Haydi Onlular Asların halktan yetişme vezirleridir diyelim. Ya Dokuzlulara ne buyurulur? Bun­ lar, kendilerini sayıdan bile saymadıkları halde yine de, oyunlarına alan, oyunlarına alıp onlara öbür resimsiz kâğıtlardan üstün bir değer sağlayan aristokrat kâğıtlara yaranmaktan, siftinmekten hoşlanırlar.

Bu halleriyle Dokuzluları, Efendilerinin önünde yerlere kadar eğilen ama saray parmaklalıkları dışındaki halka tepeden bakan, mabeyinci­ ler, veya stile uşaklar makulesinden saymak yanlış olmaz sanırım.

Dokuzlular mabeyinci veya stile uşak olursa Sekizlilerle Yedililere de, el ulaklığı, bahçıvan yamaklığı gibi daha aşağılık işler düşüyor.

Bütün bunlardan sonra sıra nihayet Konçinalara gelir. Konçina diye, bilindiği gibi, Altılıdan aşağı kâğıtlara deniyor. Konçinalar, ismi üstünde işte, Konçinadırlar. Geçin Bezik gibi, Poker gibi kibar oyun­ ları, Aşçı iskambili gibi en pespaye oyunlarda bile hiçbir işe yaramaz, üzgün ve küskün, oyunu dışardan seyrederler. Diyeceksiniz ki, Pinaklda, Kanasta'da oyuna alınıyorlar ya. Ben ona oyuna alınmak mı derim.

Zavallılar, çıtır kozların at oynattığı meydanlarda ha bire gelir gider, ayak altında dolaşıp trafiği tıkar, itilip kakılır, muştulanır dururlar.

Hasılı aburcuburdurlar. Böyle oynamaktansa ben yeşil çuhanın üstüne kapanıp yüzüstü uyuklamayı tercih ederim. Konçinalar bu bakımdan İskambillerin Paryasıdırlar. Var oluşlarının sebebi sırf öbür kâğıtlara basamak olmak, onların üstün mevkiini sağlamaktır. Alt basamak ol­ masa üst basamak neye, kime öğünecek?

Konçinaların bu içler acısı durumu bana oldum olasıya dokunmuş­ tur... Kaldı ki, deste içinde hüküm süren bu derebeylik rejimini bu­ güne bugün İnsan Hakları Beyannamesi ile uzlaştırmağa da imkân yoktur. Nitekim, usta oyuncu geçindiğim sıralarda onları Paryalıktan kurtarıp eşitliğe kavuşturacak, böylece desteyi de iyi kötü çağımızın demokrasi gidişine uyduracak yeni oyunlar aradığım oldu. Hattâ, öyle bir oyun bulayım ki diyordum, orada birliler asıl değerlerine indirilsin, beşliler kızları, dörtlüler oğlanları alabilsin, alay bu ya, icabında bir kılkuyruk üçlü dört papazı birden sustaya durdurabilsin. Fakat olmuyor beyler. Aslarda o küçük dağları ben yarattım diyen heybet, Papazlarda

o bütün güvenini sakaldan, asadan, baltadan alan azamet varken, o güdük, o sümük, o boynu bükük Konçinalar onlara bir türlü el kaldı­ ramıyorlar. Sinmiş bir kere içlerine. Alışkanlık deyin, çekingenlik de­ yin, aşağılık daha doğrusu Konçinalık kompleksi deyin, yapamıyorlar işte, ellerinden gelmiyor.

Bunu anladığım günden beri yeni oyunlar aramaktan, eskilerini de oynamaktan vazgeçtim. Her kâğıda eşit değer tanıyan biricik oyun olduğu için şimdi yalnız Pasyans açıyorum.

ADNAN VELÎ KANIK (19İ6-1972)

9 A ra lık 1916’d a İs ta n b u l’da. B eykoz’d a doğdu. Ş a ir O rh a n V eli K a n ık 'ın k a rd e şid ir. O rta ö ğ re n im in i G a la ta sa ra y , so n ra B o­ ğaziçi lise le rin d e ta m am lad ı. B ir s ü re H u k u k F a k ü lte sin d e o k u ­ du. A n k a ra C ezaevindeki m a p u slu ğ u sıra s ın d a V a ta n g az etesin ­ de «B ir H u k ukçu» im zalı m a k a le le r y ay ım la d ı. F ık ra , rö p o rta j d a y azdı, ö zellik le m izah h ik â y e le riy le ünlen d i. E n ö nem li eseri «M apusane Ç eşm esisdir. 6 A ra lık 1972’de İs ta n b u l’d a öldü. R u ­ m e lih isa rı m e za rlığ ın a göm üldü.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

EMİL GALİP SANDALCI YAZIYOR: (...) G e rç e k te n de se y re d ile ce k b ir tip ti. R e n k verm ez, u m u r ­ sam az g ö rü n ü şü a rd ın d a d u rm ad a n , b iraz so n ra o rta y a çık ac ak b irta k ım g ü lü nç o la y la rın h az ırlığ ın ı y a p a r gibiydi. O k u lu n (B o­ ğaziçi L isesi’n in ) eğlence g ecelerinde, te k başın a, y ü zlerce öğ­ re n c iy i g ü lm e k te n k ır a r geçirirdi. ( ...) 27 M ayıs ö ncesinin k a rm a k a rış ık g ü n le rin d e n b irin d e , B ey o ğ lu ’n u n b ir gösteri k a la b a lığ ı a ra sın d a A d n a n V eli k a y ıp ­ la ra k arışıv erm işti. İk i g ü n so n ra izini gazeteci M üfit D u ru ile D a v u tp a şa k ışlasın d a b u ld u ğ u m u z d a bizi, ev in in sa lo n u n d a m i­ sa fir k a b u l eden b ir b ey z ad e g ib i k arşılam ıştı, ö y le s in e ra h a t, alışk ın v e işin alayında.

S ık sık p ara sız k alır, f a k a t k im se le rd e n borç istem ez, b a n k a ­ la rd a n b ir-ik i b in lir a lık k re d ile r alırd ı. B u y o ld a çeşitli k o m b i­ n e z o n la r y ap m ay a , b ir b a n k a d a n a lıp ö te k in e v erm ey e, ad e tâ , b a ­ y ılırd ı. Ve, A d n a n V eli’ye, b u çok ö n em li k re d i te şeb b ü slerin d e,

k e fil a lm a k b ü y ü k b ir zevkti. E lin d e bo rç sen etleri, p u lla r ç ık a ­ g elir; sa d e ısm a rla n a n kah v esin i, şe k e r h ap ın ı a ta ra k , iç er v e bu a r a d a b ir d e sig a ra y a k a rd ı. S onra, p u lla rı tü k ü rü k le y ip y a p ış tır­ m a k v e say ısız im z a la r a tm a k fa slı b aşlard ı. K en d isin e k aç k e re k e fil o ld u ğ u m u n sa y ısın ı u n u ttu m . U n u tm ad ığ ım , b u k o n u d a fe v k a lâ d e d ü rü s t v e titiz o ld u ğ u d u r. B ir k e re bile, A d n a n V eli’y e k e fil o lm a k y ü zü n d e n , b aşım ağrım ad ı. O, b u işleri, b iraz da iç in için eğ lenm ek, ö n ü n e d ik ile n tü r lü k ırta sı işlem lerd en m izâ h k o n u la rı ç ık a rm a k için y ap a rd ı.

G ö rü n ü şte, çe v resi k a d a r, k en d in i de sey re d erd i. A d n a n V e­ li. B ir b a k ım a ö yleydi de. A m a, b ir de g erid e v e iç erd e b ir diğ er A d n a n V eli v a rd ı k i çok g örm üş v e geçirm işti. B u y ü z d e n d e y ılla r önce k a lb i ç a tla m ış v e «M apusane Çeşm esi» ö y le sin e g ü zel yazılm ıştı.

O n a ltı y ıl ta şıd ı ç a tla k k a lb in i A d n a n V eli. G eçtiğim iz şadı sa b ah ı ise, ta şıy a m ad ı. R u m eli H isa rı’na, çok se v d iğ i ağ ab ey i O rh a n V eli’n in v e b a b a sın ın y a n m a g itti, u za n d ı, sessiz.

— 10 A ralık 1972 tarihli Y en i Ortam gazetesinden — HİLMİ YAVUZ YAZIYOR: ( ...) G azeted e b irlik te çalıştık. O y ılla rd a n b elleğ im e acıy la v e göz k u ş la rı gibi ü stü ste d o lu şa n b in le rc e a n ı ara sın d a, b ir gece A y n a lıp a sa jd a n k alk ıp , çıngıl çıngıl b ir yaz rü z g â rın ı d u y a d u y a E re n k ö y ’ü n e geçtiğim izi; o ra d a b ir e v in p en c eresin d ek i ışığı v e g ö rü n ü p k ay b o lan b ir genç k a d ın gölgesini v e A d n an Veıli’n in u m u tla h ü zn ü n , sevgiyle k ırg ın lığ ın , tu tu n m a k la boş v e rm e n in a ra s ın d a b ir şe y le r y a ş a y a ra k o ışığa v e gölgeye b a k tığ ın ı m ı anim sam alıy ım ? Y oksa b ir F e n e rb a h ç e deniz ik in d isin d e y a ğ m u ­ r u n lâ n e tin d e n k u rtu lm a y ı d e n e y e re k k ap a ğ ı attığ ım ız b ir k a h ­ v e d e k i ‘ah m in el aşk ’ y azısın ı m ı? A d n a n ağab ey bu le v h ay a b ak m ış.

— O rh an , b u k a h v e le rin şa irid ir, dem iştir.

A d n a n V eli e lli a ltı y a ş ın d a öim üş olabilir. B u o n u n y ü r e ­ ğinin , e n fa rk tü s e k arşın , gene de y a ra m a z ve u ça rı b ir çocuk y ü re ğ i o ld u ğ u g erç eğ in i değiştirm ez. (...)

Ş im d i u ğ rasa m A y n a lıp a sa jd a o b em b ey az m a say ı b u lu r m u ­ yu m ? K ü çü k , k a r a C itro e n ’e a tla y ıp güzel şe y ler, tem iz şe y le r v e in san ca şe y le r d ü şü n e re k B oğazda ‘şöyle b ir cev elan a ç ık a r’

m ıyız? E re n k ö y ’d ek i k ö şk ü n p e n c e re le rin d e k i ince kad ın gülgi'ni ni g ö rü r m ü yüm ? A h m in e l aşk y az ışım ?...

B u n ia r g eliy o r ak lım a ...

— 13 A ralık 1973 tarihli Y eni Ortam gazetesinden — AZİZ N ESİN YAZIYOR: K am u d a , b asın d ü n y a sın d a b o m b a gibi p a tla y a n , o lay y a r a ­ ta n k im i y a z ıla r v a rd ır. 1952 y ılın d a V a ta n G azetesin d e y a y ın la ­ n a n A d n a n V eli’n in «M apusane Çeşm esi» b aşlık lı dizi y sızıl a rı da, b ird e n ü z e rin e ilg ileri çe k en bö y le o la y y a z ıla rd a n olm u ştu .

Bıı y az ıla rı y in e o yıl, İn sel Y ay ın e v i k ita p o la ra k y ay ın lam ış, A n k a ra C ad d esi’n d ek i İn sel K ita b e v i’n in ö n ü b irk a ç h a fta o rd a k i k ita p ç ıla rın en k alab a lığ ı o lm uştu. Y ılın en çok sa tıla n , sözü ed i­ le n k ita b ı M ap u san e Ç eşm esi’ydi. B u k ita b ıy la A d n an V eli, y a ­ z a rlık çizg esinin d o ru ğ u n d ay d ı. Ü n ü b ird e n b ü y ü d ü , y ay ıld ı.

P ek ço k a rk a d a şım ın ü n le n m e sin in ta n ığ ı oldum . İşte o göz­ le m le rim e d a y a n a ra k sö y lü y o ru m : Ü n le ü n le n e n k işi a ra sın d a k i ilişki, in sa n la in sa n ın gölgesi a ra sın d a k i ilişk iy e ben zer. K im i ü n lü k işile r ışığı a rk a la rın a a lıp y ü rü d ü k le rin d e n ö n le rin e d ü şe n d ev g ib i g ö lg e lerin in a rk a sın d a n y ü r ü r gibi, k o skocam an ü n le ­ rin in g erisin d e, ü n le rin d e n çok k ü ç ü k k a lm ışla rd ır. B ö y lele rin in ü n le ri b ü y ü d ü k çe, k e n d ile ri d a h a d a k ü ç ü lü rle r. K ü çü le k ü çü le y o k o ld u k la rın d a g ö lgeleri gibi ü n le ri de silin ir. K im i ü n lü k i­ şile r de, ışığa d o ğ ru y ü rü d ü k le rin d e n , a rk a la rın d a b ıra k tık la r ı gölg elerin d e. ı h ab e rsiz k işile r gibi, g e rile rin d e k i ü n le rin i hiç u m u rsam az lar. Ü n len m ed en önce n a sılsa la r, ü n le n d ik te n so n ra d a öy le d irler.

A d n an V eli, ü n ü n ü n a rk a sın d a n gitm edi, ü n ü n ü u m u rs a m a ­ d a n a rk a s ın d a b ıra k tı. S a n ırım ki, idam y a rg ısı altın d a , y ılla rc a rü y a la rın d a id am se h p asın ı g ö re re k cezaev in d e y aşam ış olm ası, o çok re n k li g örm üş geçirm işliği, o nu b u o lg u n lu ğ a u la ştırm ıştı.

N e v a r ki, b ir id a m lık o la ra k cezaevinde geçird iğ i gen çliğ in in en güzel y ılla rı, o n u n tu tk u la rın ı da kem irm iş, tö rp ü lem iş, y o k etm işti. A d n a n V eli, M apusane Ç eşm esi’n d ek i o y ü k se k b a ş a rı çiz­ g isin e b ir d a h a h iç b ir y a p ıtıy la v ara m ad ı. Ç ü n k ü sa n a tta tu tk u suzdu. O a u n b ite k tu tk u s u v a rd ı: G üzel, saygın y a şa m a k ... B u d ü n y a m ı ta d ın a v a r a ra k y u d u m y u d u m y aşam a isteğini, u z u n gen çlik y ılla rın ı ce za ev lerin d e tü k e tm iş b a şk a y a z a r a rk a d a ş ­ la rım d a d a g ördüm ; ceza ev lerin d e tü k e tilm iş o u zu n g en ç lik y ıl-

la rm ın y itm işliğ in i g id erm ey e ç a lış a ra k y aşa m a k ... A dnan , y a ­ şa y am a d ığ ı y ılla rın ı d a so n ra d a n y a şa m a k istiyordu.

S a n a tta tu tk u s u y o k tu dem ek, ta m d o ğ ru y u o rta y a k o y m u ­ y or. D o ğ ru su şu, tu tk u s u k ü lle n m işti. T o p lu m u m u zd a onu n k ü l­ le n e n tu tk u s u n u y a la n la n d ıra c a k h iç b ir istek le n d irm e, ö ze n d ir­ m e olm adı. ( ...) Y alnız A d n a n iç in değil bu, b ü tü n y a z a rla r için. D u ru m b ö y le y k en y in e de v e rim liliğ i ek silm ey ip a rta n y a z a rla rım ız o l­ duy sa, o n la rın , iç le rin d e k i sa n a t tu tk u s u n u k e n d i so lu k 'a rın ın fırtın a s ıy la c a n la n d ırıp y a la z la n d ırm a la rın d a n d ır.

1952 y ılın d a bö y le b ü y ü k b ir ilgi g ören M apusane Ç eşm esi’n e o nb eş y ıl b ü tü n y a y ın e v le ri k ö r v e sa ğ ır k a ld ıla r. U zun y ılla r h iç b ir gazete, dergi, A d n a n V eli’d en yazı, rom an, h ik â y e iste m e ­ di. B u n u n to p lu m u m u z iç in z a ra r yanı, A dn an V eli n in ço k ze n ­ gin g ö zlem lerini, çok re n k li y aşam ın ı y azm ay a istek le n d irilm e m iş olm asıd ır. O k u y u n u z M apusane Ç eşm esi’ni, b eni doğ ru lay acağ ın ızı u m u y o ru m . A n ca k 1967’de M apusane Ç eşm esi’n in ik in ci b asım ı­ nı, k ita p la rım ı b asan yay ım cıy a, b iraz da b ask ı y a p a ra k y a y ın ­ la ta b ild ik .

A d n an , b a sın p a z a rın ın isteğ i o y ö n d e o ld u ğ u için, m izah a yön eld i. G elen ek sel T ü rk m iz ah ın ın b ir k ö k lü d alı olan H ü sey in R a h m i - A h m e t R asim - E rc ü m e n t E k re m - O sm an C em al z in c irin in so n h a lk a sı o la ra k , g elen e k sel b ü y ü k b ir k e n t m izah ı çizgim izi sü rd ü rd ü . O n u n h ik â y e le rin d e n b ir seçm e y ap tım . R e­ d a k tö rlü ğ ü n ü y a p tığ ım S o sy ete ad lı k ita b ı b öyleca y ay ın lan d ı.

1956 y ılın d a 8 b in b a sıla n S osyete, a ltı a y a k a lm a d a n sa tılıp tü ­ k en d i.

— 15 A ralık 1972 tarihli M illiyet G azetesi’nin Sanat Eki’ndeıı —

ÖRNEK:

SOSYETE — A lo... A lo... Evet, benim...

Benim efendim. Canım benim diyorum işte... Leman Çiğyemez benim diyorum... Evet... Buyurun söyleyin... Kim dediniz? Tanıyama­ dım efendim... Sabahattin bey mi? Hangi Sabahattin Bey? Pek hatırlıyamıyorum... Evet... Evet efendim. Cavidan'ın düğününe gitmiştim...

Evet, kocamla beraber gitmiştim. Karşılaştık mı? Sizinle mi? Kim vardı yanınızda? Anlıyamadım. Ha, evet, Nüveyre'yi tanırım... Elbette ca­ nım... Çok iyi arkadaşımdır... Eskiden beri... Ama sizin onun yanında olduğunuzu pek hatırlamıyorum. İhtimal dikkat etmedim. Peki öyle olsun. Evet... Ne istediğinizi öğrenebilir miyim? Efendim? Anlıyamadım... Benimle görüşmek mi istiyorsunuz?... Ne hakkında? Evet!...

Evet beyefendi... Ha, şu m esele... Ama bakın bir şey var şim di... Val­ lahi ben sizin kim olduğunuzu pek anlıyamadım. Sizi daha iyi tanımam için lütfen biraz kendinizden bahseder misiniz? Dinliyorum efendim...

Kim dediniz? Hayır kimin akrabası olduğunuzu anlıyamadım. Evet, Akis mecmuası sizden bahsedebilir. Ne olmuş? Çok zengin mi diyormuş. Bir daha söyler misiniz kimin akrabası olduğunuzu? Ha anladım, Eveeeeeeeet. Evet... Çok hürmetim vardır, efendim. Çok muhterem bir zattır... Tabi eskiden beri tanışırız beyefendi. İnsanın ismi böyle adî dedikodulara karışmamalı ama oldu bir kere... Peki beyefendi, siz şimdi onları bir kenara bırakın da biraz kendinizden bahsedin. Hayır, bilâkis dikkatle dinliyorum. İthalâtçılık dediniz değil m i?... Ne ithalât­ çılığı? Anladım, demir vesaire gibi şeyler... Evet, evet tabii... Şüphesiz çok kazançlı bir iş ... Niçin bu işi bıraktınız? Ha zeytinyağı işini daha kârlı buldunuz? Olabilir efendim. Yâni... A elbette, öyle bir şey söyle­ mek istemedim... Ispanak mı dediniz? Evet, o da, fena bir iş değil.

Tabii çok kazançlı olduğunu anlıyorum. Yâni büyük ölçüde taahhüt iş­ leri... Zaten şehirde ıspanak piyasası denilen şe y... Hayır sözünüzü kesmiş değilim. Sizi dinliyorum efendim. Evet... Evet beyefendi... Gör­ düm. Gazetede resimlerini görmüştüm. Gümrüğe son gelen Cadillacl'ardan bahsetmiyor musunuz? Şüphe yok efendim.

Gazetelerin neşriyatı, pek bir şey ifade etmez. Tabii tabii... Çok haklısınız. Ko­ layca halledilecek iş ... Yaparlar efendim, niçin yapmasınlar? Elbette...

Tabii söylemelisiniz... Parti için canını feda edercesine çalışan insa­

nın kırk yılda bir küçük bir işi çıkm ış... Hem de o kadar ehemmiyet­ siz bir iş k i... Evet... Çok hoş... Vallahi ömür. Anlamadım. Ha evet, orası öyle. Çok doğru... Şu ölümlü dünyada... Elbette... Hiç şüphe yok beyefendi... Dinliyorum. Bilâkis çok iyi dinliyorum. Bilâkis çok iyi din­ liyorum. Evet?... Söyliyebilirsiniz. Hayır, çekinmenize ihtiyaç yok.

Herkes dilediğini düşünmekte hürdür. Söyleyin. Hımm. Aşk hakkındaki fikirlerimi soruyorsunuz, öyle m i?... Bilmem amma, bu sual biraz dam­ dan düşer gibi oldu galiba... Hayır, çekingenlik meselesi değil... Bi­ liyorsunuz ben evliyim ... Kocam Almanya’ya gitti diye... Yok yok yan­ lış anlamış olamam. Rica ederim. Bir dakika sözümü kesmeyin... Evet Almanya’da on gün kalacak. Şubat başlarında döner sanıyorum... Peki, öyleyse niçin aşka dair düşüncelerimi soruyorsunuz. Yâni umumî ola­ rak öğrenmek istiyorsunuz, öyle mi? A lo... Alooooool... Hay Allah yine kesildi. Vallahi bu telefonlar insanı illet ediyor... A lo... A lo... Sa­ bahattin bey. Birdenbire kesildi de. Alo şimdi sesimi duyuyor mu­ sunuz? Beyefendi, şu İstanbul’un telefonlarını bir türlü yola koyama­ dılar gitti. İnsanı sinirlendirmekten başka faydası olmuyor. Evet, ne diyordum, efendim? Ha sormuştunuz... Aşk meselesi değil mi?...

Vallahi efendim, bana kalırsa aşk mektep çağlarında hoş olan, ama netice itibariyle boş olan acayip heyecanlar silsilesidir. Daha doğrusu, nasıl anlatayım bilmem k i... Bakın birçok arkadaşım vardır. Hemen hemen hepsi aşk izdivacı yapmıştır. Ve hemen hemen hiç birisi mesut olamamıştır. Halbuki ben, sevmeden evlendim, şimdi çok mesudum.

Meselâ bir kunduracı ailesi kadar bolluk ve refah içindeyim. Alo se­ simi duyuyor musunuz, değil mi? Ne diyordum. Evet işte böyle... Ta­ biî, şüphe yok efendim. Sizin de aşk hakkında fikirleriniz olabilir.

Onlara da hürmet ederim... Anlamadım... Afedersiniz, kelimeleri anlıyamıyorum. Beyefendi, biraz daha yavaş söyler misiniz? Siz esas ne­ relisiniz efendim? Gaziantepli mi? Evet, anlaşılıyor... Çünkü şivenizde bir tuhaflık hissediyorum da... Mühim değil efendim, hiç mühim de­ ğil. Evet, dinliyorum. Ne münasebet efendim, dikkatle dinliyorum...

Ha orta boylusunuz demek ki. Kaç kilo dediniz? 104 kilo mu? Yooo, pek fazla sayılmaz. Erkek için mühim değildir tabiî... Hayır, bilâkis köstek erkeğe çok yakışır. Saat kösteğini demiyor musunuz? Evet tabiî bilirim...

Dişleriniz mi dediniz? Üst sıra tamamiyle altın m ı?... Vallahi bil­ mem ki. Gülünce falan nasıl görünüyor acap? Tabiî sizin arzunuza bağlı efendim... Nerede apartman alacağınızı söylüyorsunuz? Şişli'de mi?

Ha anladım. Tam tramvay durağındaki uzun apartmanı... Güle güle oturun efendim. Garajı olup olmadığını bilmiyorum amma, o civarda

çok garaj bulunur. Yabiî, şüphe eder miyim hiç? Ağzının tadını bilen elbette viski içer. Çok şakacısınız beyefendi) Anlıyorum, tabiî anlıyo­ rum, siyasî hayata niçin atılmıyorsunuz bilmem ki. Ne münasebet efen­ dim. Memlekete hizmet etmek, zahmetli bir iş de olsa, insana şerefi yeter... Yok yanlış anlamayın, hizmet etmiyorsunuz demiyorum. Bu hizmetiniz ticaret sahasında kalmasın da, siyasî sahada da, muhalefet sizden faydalansın demek istiyorum. 1958'de olacak galiba... Evet, iki sene kadar var. Eminim kazanacağınızdan. Muhitinizde bu kadar sevil­ dikten sonra... Kimle aranızdan su sızmaz dediniz? Sahi m i?... Bir dediğinizi iki yapmıyor demek. Tabiî, nasıl şüphe edebilrim? Onun her dediği olur. Çok nüfuzlu şahsiyet... Ah, ah bilmez miyim beyefen­ di... Onların geceyi gündüze katarak çalışmaları olmasa, vallahi bugün­ kü refahın yüzde birini bile bulamayız. Ne kadar dua etsek azdır... Ta­ bi sizi de göreceğiz. Orası muhakkak... Bütün kalbimle temenni ediyo­ rum beyefendi... Görüşmek mi? Benimle mi görüşmek istiyorsunuz?

Vallahi bilmem ki, kocam burada yokken ben umumiyetle pek dışarı çıkmıyorum. Tabiî dedikodudan çekinirim. Benim hakkımda pek bir şey söyliyemezler amma, yine de çekinirim. Çıkmıyorum efendim, dışarı çıkmıyorum. Siz mi gelmek istiyorsunuz? Ama nasıl olur. Kocam evde yokken erkek arkadaşlarımın ziyareti prensip olarak doğru değildir. Sizin samimiyetinizden şüphe eden kim canım? Elbette... Üç beş lâkırdıdan bir şey çıkmaz amma... Vallahi bilmem k i... İki kiloluk bir kutu, zey­ tin mi getireceksiniz? Ah, çok ömürsünüz Sabahattin Bey... Aaa, ona, doğrusu çok teşekkür ederim. Hiç zahmet buyurmayın... Bir pırlanta küpe, şimdiki zamanda çok pahalı... Yok rica ediyorum, sizi fuzulî masrafa sokmak istemem... Ne diyeceğimi ben de bilemiyorum. Sizin nezaketinize karşı haşin davranmak pek gücüme gidiyor. Evet bir kokteyl içmeği ben de isterim amma, dedim ya, dedikodu meselesi...

Hayır hayır öyle değil... Bakın o noktada yanlış düşünüyorsunuz. Bili­ yorum, şöyle bir yarım saatlik ziyaret diyorsunuz değil mi? Nasıl yapsak acaba? Şaşırdım kaldım. Sizi de kırmak istemiyorum. Peki, madem bu kadar ısrar ediyorsunuz. Bekliyeyim. Güzelliğimden mi bah­ sediyorsunuz? Yok canım, ben o kanaatte değilim. Ben kendimi bil­ mez miyim hiç? Arkadaşlara bakmayın siz. Onlar her vakit bana takı­ lırlar. Sayılı güzellerdensin derler, ama, ben o sözleri birer kompliman olarak kabul ederim. Peki dedim işte... Amma durun akşam üstü saat 6’da olmaz. Yok yok... altı buçukta da olamaz. Yedide... Evet yedide mümkün... Çünkü saat 6’da banyoya girmek zorundayım. O hususu katiyen ihmal etmem. Banyodan da yediye çeyrek kala çıkarım. Evet 45 dakika kalırım. Saat tam yedide gelirseniz şöyle karşılıklı iki kadeh

içmemiz mümkün olur. Peki Sabahattin Bey. Peki... Zahmet olacak size ... Bekliyorum. Rica ederim... Ne demek? Evet yedide bekliyorum dedim. Çok cömertsiniz doğrusu... Hatta fazlasıyla bonkör... Ne lü­ zum var bu kadar külfete? Estağfurullah... Güle güle... nonoşum...

Ben de sizin...

BURHAN ESEN

1923’d e U rfa ’n m S iirü ç ilçesinde doğdu. M em ur o la n b a b a ­ sıy la b irlik te A n ad o lu ’d a çok y e rle rd e d o la ştığ ın d an ilk o k u lu H av za ilçesinde, o rta o k u lu M erzifon’da, liseyi S am su n v e İzm ir’­ d e ok u d u . L ised en so n ra k u rs g ö re re k P T T m e m u ru oldu. M em u r o la ra k g eldiği Ö dem iş’te b ir b asım ev i k u r a r a k y e re l gazeteciliğe başlad ı. M u h a b ir o ld u ğ u D e m o k ra t İz m ir g azetesin d e f ık ra y az. dı, ro m a n la rı te frik a edildi. M izah h ik â y e le rin i A k b a b a d e rg isin ­ d e y az m a k tad ır.

ÖRNEK:

VERASET İLÂMI

Arzuhalci 30 lirasını almıştı amma, yazdığı dilekçe pek keskine benziyordu. Babası öleli yılları geçtiği halde veraset ilamını almakta epeyce gecikmişti.

Yargıç dilekçeyi okuduktan sonra kırmızı kalemle birşeyler yaz­ mış: — «Nüfusa git, demişti, nüfus kaydını çıkarsınlar...

Salonda bir hayli gezindi. Bir sürü kapı vardı. Nüfus dairesi aca­ ba, hangisinde idi? Kapının önünde birine raslamıştı. Ona sordu. He­ rif öyle kolay yol göstericilerden değildi: — Nüfusu nidecen? diye sordu.

— Virazet ilamı alacam da lüzum etti...

Kapıcı suratını asmıştı: — Sen hökümatla oyun mu oynamak istiyin, len... dedi, aha bura­ dan içeriye abukatlardan gayrisi giremez. Vikaletin var mı?

— Allahtan gayri kimsem yoh... Hökümata garşı nasıl koyarım ki?

Bu adam hükümetin başıydı muhukkak. «Gaymıkam olmıya?» diye düşündü, önünü ilikledi, papuçlarını çıkardı. Sesini tatlılaştırarak: — Buranın şahabı sen misin beğ? diye sordu yavaşça. Öteki büsbütün kasılmış, aksileşmişti: — Benim ya, beğenemiyon mu? Sizin mıkdar bilem benim çar­ şımda toparlanıyo... Ben gaymıkamın odacısıyım... Garşı mı geliyon ülen, yoğusam?

Hüseyin işini takipten vaz geçmişti. İki paralık iş İçin başı derde girecekti. İleriye doğru yürümek istemişti. Odacı bu sefer yakasına sarıldı: — Nereye gaçıyon ülen... Sabutajcı mısın? Casus musun? Şöpheli eşhasdan mısın? Heykelleri kırmaya, aha buraları yakmıya mı geldin?

Hökümatın zatımanevalasını tahkir mi idecen? Gıpırdanma... İşin şakası yoktu. Hüseyin yalvarıp yakarmaya başlamıştı: — O didiklerin ben değilim. Yağnışın var, hemşerim. Birine benzetiyon. Yoğusam o körolası erzuhalcı viraset ilamı dilekçesi yazacak yerde böyle lakırdılar mı karaladı dilekçeye?

Gürültü üzerine kapılardan biri açılmıştı: Gözlüklü biri başını uzat­ mış soruyordu:

— Kavga mı ediyorsunuz Durmuş? Ne istiyor bu adam?

Odacıdan evvel davranan Hüseyin başına gelenleri anlattı. Me­ mur: — Gel içeri, dedi, aradığın yer burası...

Dilekçeyi elinden aldı. Okudu. Sonra kocaman defterleri kurcala­ dı bir süre.

— Amca, Hüseyin Kocabaş sensin değil mi? diye sordu.

Hüseyin başını evet anlamında salladı.

Nüfus memuru: — Sen epeyce zaman önce ölmüşsün... dedi.

Hüseyin önce «hıhhhh» diye garip bir ses çıkardı, sonra gözleri yaşararak: — Dime beğ... Ben ölüyüm ha? Bizim kara öküze, güççük Mıstıfaya, Aşaya kim bakacak gayri?

— Ben orasına karışmam... İşte nüfus kütüğün. Babasının adı Mehmet. Anası Hanife. Tamam. Hiç eksiği yok. Sen beş yıl önce öl­ müşsün.

— Vışşş anam... Hemi de beş yıl önce... o zamandan bu zamana dek ölüyüm de kendimi diri mi sanıyom acep? Pek de genç gitmişik tahtalı köye disene.

Gözlüklü adam öfkeyle elini masaya vurdu: — Kütük burada. Okuman yazman varsa, gel de kendin oku. Göz­ lerinle gör... Yalan söyleyecek değiliz ya. Ölmüşsün işte. Hükümetin defterinden daha iyi mi bileceksin. İşte doğum, İşte ölüm tarihin...

— Gözünü seveyim beğ, öküze, çocuklara olsun a cı... Bunun bi çaresi galmamış mı heç?

— Ne dedin? Çare mi bulayım? Yani ölüyü dirilteceğiz ha? Demek rüşvet teklif ediyorsun memura? Baba, baba, ben öyle beş on liraya tenezzül edecek adam değilim...

— Haşa beğ, haşa... Ben hökümatın işine garışmam. Lafımı J3ri alıyom. Az önce yaşıyom, hayattayım diyerekten şaka ettiydim. Ma­ demki hökümat bana: «Sen öldün» deyi kayıt düşmüş, karşı koysak değelim ya. Kocuman tefter ölü deyosa ölmüşüzdür. Allah millete ze val vermesin. Vatan sağ olsun...

Sokağa çıkmıştı.

Geçen bir arabayı durdurdu. İçine bindi. Şoför: — Nereye çekeyim ağam, dedi, köye mi gideceksin?

Hüseyin İçini çekerek: — Ölü glşlnln köyde, kentte ne İşi var? Sür mezarlığa tomofilini.

Hökümata karşı goyacak değiliz ya, bl candan ötürü... Geç bile kal­ mışım. Beş yıl kaçak dolaşmışık ortada. Kocamn tefter: «Hüseyin mefat etmiştir.» diye yazıyo. Gazla evladım, akşam olmadan, güıeş batmadan yerimize, ebedi mekânımıza erişelim ...

BÜLENT ORAN 1924’d e İs ta n b u l’d a doğdu. Ş a ir S am ih R ifa t’ın k a rd e şi C ev at R ifa t A tılh a n ’m oğlu d u r. L ise ö ğ re n im in d e n so n ra b ir s ü r e H u ­ k u k F a k ü lte s in e g ittiy se de, y ü k se k ö ğ ren im in i tam am lam ad ı.

B ira ra tiy a tro y la ilgilendi. K o n s e rv a tu v a ra g iriş sın a v ın ı k a z a ­ n a m a y ın c a fa b rik a işçiliği, ö ğ retm en lik , to p o ğ ra f y ard ım cılığ ı, m ü re ttip lik , k lişe ressa m lığ ı gibi d eğişik işle rle g eçim ini sa ğ la ­ m a y a çalıştı. S o n ra film a r tis ti oldu, y irm i k a d a r y e rli film d e ro l aldı; b iy a n d a n d a B a k ırk ö y te k stil fa b rik a s ın d a işçilik y ap tı.

M izah d e rg ile rin e h ik â y e le r yazdı. S o n u n d a se n ary o cu lu ğ a y ö n e l­ di. S o n o n b eş y ıld ır b ir se n a ry o m a k in a sı g ib i çalıştı. Y erli film ­ le rin p ek ço ğ u n u n se n ary o su B ü le n t O ra n ’ındır.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

AZİZ NESİN YAZIYOR: B ü le n t O ran, m iz a h ta kişiliğ i olan, k o n u la rı v e ü slû b u y la b a ş k a la rın d a n a y ırt ed ilen b ir y a z a rd ır. U zu n c ü m le le r içinde, ç e tre fil b ir deyişle, o a n d a k u lla n d ığ ı k elim e n in a k la g e tire b ile ­ ceği o rijin a l e s p rile r b u lu r. M izahının ilgi çe k en özelliği, a lışıl­ m ış b e tim le m e le rd e n k a ç ın a ra k , başı sonu ö n ceden p lâ n la n m ış k lâ s ik h ik â y e y a p ısın a u y m a m asıd ır. E spri, a r k a a rk a y a gelen k elim e lerin d e , ta m la m a la rın d a , cü m le le rin in için d e k a lır. H ik â ­ y e n in b ü tü n ü n d e n d o ğacak m izah, o n u n için d a h a az önem lid ir.

B ü le n t O ran, k e n d in i te k ra rla m a te h lik e si o la n b u güç m iz ah ın güzel ö rn e k le rin i v erm iştir.

— «Mizah H ikâyeleri A ntolojisi» ad lı kitaptan, A kbaba Y ayınları, 1955 —

FERİT ÖNGÖREN YAZIYOR: H a y a tın d a d en em ed iğ i iş k a lm a y a n B. O ra n ’ın e lin d en m izah h ik â y e le ri d e p ay ın ı a lm a k ta gecikm edi. H ikâyeci B. O ra n ’ı h ep bö y le k arşılad ım . O özel o la ra k b ü tü n g ü cü n ü m izah h ik â y e le ­ rin e b a ğ lıy a n b ir y a z a r değil, fa k a t h e r te ld e saz ç a la rk e n h ik â ­ y eciliğ i d e b u n la rd a n b irisi o la ra k y ü r ü te n b ir k işi B. O ran.

O k u d u ğ u m B. O ra n h ik â y e le rin in çoğunda y aln ızc a k ad ın e rk e k ilişk ile rin in m izah ın ı b u ld u m . E rk e k -d işi ilişk ile ri k afa m d a B ü le n t iç in b ir özellik o la ra k y e r etti.

B. O ra n ’ın h ik â y e sin d e k i ö rg ü d eğ işik b ir g ö rü n ü m taşır.

U zu n c ü m le le rle ile rle y e n h ik â y e y e m izah, d a h a çok k u l­ la n d ığ ı sıfat, sıfa t ta m la m a la rıy la g irer. H ik â y e n in o layı d ışın d a k alan , te fe rr u a t sa y ıla b ilec ek b u n o k ta la rd a işliy en m izah, h ik â ­ y e n in tü m ü ü ze rin d e b ir h a v a n ın k u ru lm a sın a y a ra r.

B. O ra n ’ın b u k ü ç ü k n o k ta la rın ı a y ık lad ığ ım ız d a elim izde k a la n isk e le t y a b ir fık ra , y a d a m iz ah la b ü sb ü tü n ilgisiz b ir o la y d ır. B ö y lece fa n te z iy e te h lik e li b ir y a n a şm a o la ra k ta n ım ­ la n a b ile c e k y a z ıla rıy la B. O ra n ’a y aln ız h ik â y e y az m a k a m a ­ cıy la h ik â y e y a z a n b irisi d em ek d o ğ ru su çok kolay laşıy o r.

B. O ra n ilgisiz g ö rü n en e k le m e le rle h ik â y esin i sü rü k led iğ i gib i, g en e b u n o k ta la rıy la , k e n d in i fa n te z id e n u z a k tu ta b ilm e y i b ec erm e k ted ir. B. O ra n cü m lelerle o y n ıy a ra k m izah y a p a n y a ­ z a rla rım ız d a n birisi.

B. O ra n ’d a tip a y rıc a önem li. H ik â y e le rin in ço ğ u n d a u tan g aç, b ir o lay ı geç a n la m a k la görevli, a ş ırı b ir te v az u ile y ü k lü b ir e r ­ k e k le k arşılaşırız . Ç oğ u n lu k h ik â y e n in b aş erk e ğ i y e rilm e k s u ­ r e tiy le m izah u ç la n e ld e ed ilm eğ e çalışılır. B. O ra n saflığın , z e n ­ gin, d en en m iş m izah k ö k le rin d e n bol bol y a ra rla n m a k isteğinde.

B u n a k arşılık , m e k a n ik g ü ld ü rm e d e n e y le ri çok az.

H ik ây esi o k u n u rk e n n eşeli ve ta tlı b ir sü re y aşad ığ ım ızı söy liy eb iliy o ruz. K ü çü k ilm ik le rd e n güzelliğ in i k a z a n a n h ik â ­ y e le ri hoş b ir iz d ışın d a hiç sü re k li etk i bırak m az.

B ü le n t’in h ik â y esin i s o n ra d a n h a tırla m a k a y rıc a b ir b a şk a ­ sın a a n la ta b ilm e k çok güç oluyor.

— «Yeni Mizah H ikâyeleri A n to lo jisin d e n , 1959 —

ÖRNEK:

NASIL YERLİ FİLM YILDIZI OLDUM

Camilerde papuç hırsızlığından kibar aile çocuklarına âdabı mu­ aşeret dersi vermeğe kadar her çeşit işte şansımı denediğimden, son olarak geriye kalan sinema artistliğinden de boyumun ölçüsünü ala­ yım dedim.

Gerçi kanlı bilmem ne, ihtiraslı falanca, ölüm kokulu herhangi bir şey gibi, isimleri olan ve altlarında Büyük Türk Filmi yazılı yerli re­ zaletlere burnumu sokmak, meslekî şeref şecereme aykırı bir şeydi.

Fakat bir kere şeytana uyuverdim.

Bu şeytana uyma anlarımda bile her şeyi usulünce yapmayı se­ ven mazbut bir insan olduğumdan, nasıl gangsterliğe bu işin elifbası olan reçel hırsızlığından başlayarak kademe kademe yükselmişsem, sinema artistliği rezilliğine de A harfinden girmek arzusunu göster­ dim. İlk iş olarak gayet büyük Türk filmleri yapmak gibi asil bir düşün­ ce uğruna çabalayan şirketlerden birine kendimi takdim etmem lâ­ zımdı. Bu mühim bir şeydi. Hususiyetlerimi bildiren bir mektup yaz­ dığımda, benim, kendilerine lâzım ve uzun zamandan beri aradıkları şahıs olduğumu anlamalarını istiyordum. Bunun için de evvelâ, satış arttırmak İnsanî gayesiyle, kabiliyet gibi herkesin kendinde olduğunu sandığı bir sıfatı istismar ederek «Genç istidatlar» sayfaları açan dergileri tetkik etmem gerekiyordu. Çünkü ne de olsa o sayfalar, yerli filmciliğimizin istediği şeyleri bilen ve arzu edilen unsurları varlıklarında buldukları için de bütün lüzumlu hususiyetlerini ortaya koyan şahıslarla doluydu. Bu düşünceyle, işime yarayacak mecmua­ lardan iki yüz elli gram kadar alarak eve geldim. İlk karşılaştığım resim, başında kocaman bir kovboy şapkası, bu­ nun altında da iki adet gözünün bile görünmesine meydan bırakmayan maskesiyle yakışıklı olduğunu yazan aklı selim sahibi bir hevesliye aitti. Doğrusu bu resmi görmeseydim, belki sinemacılık arzumdan vaz­ geçerek yine eski, mütevazı meşguliyetlerimden biriyle Suriye’den gelen müstamel Amerikan ceketlerine karşı kelepir fiyatla kaçak eş­ yalar devretmek, polis romanlarında okunan değil de sadece çekilen esrarlardan satmak veya hiç olmazsa, polisi, aldığı maaşı hak ettir­

mek için uğraştıracak faili meçhul cinayetlerden birini işlemek gibi işlerimle vakit geçirebilirdim. Lâkin acayip bir şapkayla kafamın ka­ baklığını gizledikten ve faraza siyah bir kadın çamaşırıyla da turfanda bir yerelmasını andıran suratımı örttükten sonra, benim çirkinliğimden de eser kalmıyacaktı. Böylelikle en mühim dâva halledilecekti.

Diğer resimlerden biri de. elinde telefon ahizesi olan bir deli­ kanlıya aitti. Gerçi ben o genç gibi ağızlığı kulağıma, kulaklığı da ağzıma dayayarak ve ucunda karşı tarafla anlaşmamı sağlayabilecek bir teli olmayan telefonlarla konuşmasını becerecek kabiliyette değil­ dim. Fakat ne de olsa vaktiyle bazı ufak dolandırıcılık işlerimde bana referans verebilecek herhangi bir enayi tanımadığımdan ötürü, bizzat o sözü geçen değerli kimselerin yerine geçerek kendimi tanıtmak gibi durumlarda bu âletten kullanmış bir adamdım. Binaenaleyh ümitlenebilirdim. Üçüncü resim kuvvei mâneviyemi kıracak mahiyetteydi. Zira bir kıza aitti. Hem de dansetmesini bilen, iki adet de filme istidatlı çocuğu olan bir kızcağıza... Ben ise erkektim. Pek sıkışırsam enta­ riyle falan vaziyeti idare edebilir, dansı, hattâ yemek pişirmesini öğ­ renebilirdim ama, çocuk, hem de sinemaya kabiliyetli çocuklar doğu­ rabileceğimi sanmıyordum. Zira şimdiye kadar muhtelif işlere burnumu sokmama rağmen çocuk doğurmayı hiç denememiştim.

Dördüncü resmin sahibi silâh kullandığını yazıyordu. Bendeniz ise, şerefli mazimde, attığım kurşunları öldürdüğüm insanların iki kaşı ortasına isabet ettiremiyor idiysem bile, bir gözünün üstünden, gö­ beğinden veya cehenneme kadar naklini sağlayabilecek herhangi bir yerinden vurabilecek kadar nişancıydım.

Bir başkası Tarzan gibi bağırdığını ve kundaktaki çocuklar gibi ağlama taklidi yaptığını bildiriyordu. Tarzanca için bir şey söyleye­ mem ama, hatırladığıma göre, ilk doğduğum zaman, bebekler gibi ağlamasını o kadar mükemmel yaptım ki, biraz sinirli olan sevgili an­ nem, susmam maksadıyla babamın çoraplarını ağzıma tıkamaktan baş­ ka çare bulamazdı.

Sinemaya İstidatlı çocuk doğurmak hariç, ilk sayıdaki namzetle­ rin hepsiyle boy ölçüşebilecek durumda olmak cesaretimi arttırmıştı.

Diğer mecmuadaki ilk sanatkâr, korsanlığa meraklı olduğunu ya­ zıyordu. Ben şahsan bu gibi ciddî araştırmalara saygı gösterenlerden olmama rağmen, maalesef korsanlar zamanına yetişmek talihine varamdığımdan, böyle bir hevesim de yoktu.

Bir tanesi çingenece bildiğini yazıyordu. Bir çok defalar bana çingene diyenler çıkmasına rağmen ne yazık ki bu önemli lisan hak­

kında kayda değer bir bilgim yoktu. Buna karşılık da Patagonyuca ile kuş dili bilirdim. Üstelik papağan taklidi de yapardım. İkinci sayıda kuvvei mâneviyemi kıran genç, yüzme bildiğini söyliyeniydi. Sinema için böyle bir şartın lüzumu beni oldukça ürkütmüş­ tü. Gerçi pek sıkışırsam rejisöre bu hususta bana güvenebileceğini temin edebilirdim. Ama ne yalan söyliyeyim, denizi, sıcak havalarda ayağımı sokmaktan öteye sevmezdim. Bütün olarak bir kere girmiştim o da sandal devrilmesiyle olmuştu ve tuzsuz yemek yeme adeti edi­ necek kadar da su yutmuştum.

Sonra bir de sportmen vardı. Güreş, boks, kürek bildiğini, vo­ leybol de oynadığını yazmıştı. Sporun ise benim için önemli maçlarda karaborsa bilet ticareti yapmaktan başka mânası yoktu. Bu herif her halde olimpiyat komitesine göndereceği fotoğrafını yanlışlıkla bu­ raya yollamış olacaktı.

Eskiciden aldığım mecmuaların son iki yüz elli gramını da tetkik ettikten sonra bu işin, maskeli, ağzı sigaralı, fesli, kovboy, korsan ve bedevi kıyafetli resimler çektirmek ve kabilse bu sırada elinde bir telefon, müzeye lâyık bir piştov veya telleri olmıyan bir gitar bulundurmak gerektiğini, şayet kaburgalarımın hepsi birden sayıla­ bilecek kadar zayıfsa da soyunmak lâzım geldiğini öğrenmiş bulunu­ yordum. Sıfat olarak da nakil vasıtası kullanmak, artistliğe hevesli ol­ mak, Ferdi Tayfur ve Lorel Hardi taklidi yapıp dans bilmek lâzımdı.

Ben bütün bu taliplerden aşağı kalmamalıydım. Kasketten sarığa kadar başa giyilebilecek ne varsa ve bir İnsan objektif karşısında eline hangi saçma şeyleri alabilirse, bütün onları bir araya toplayarak fo­ toğrafımı çektirdim. Mektuba da şunları yazdım: «Pek sayın efendim, Resimde gördüğünüz şeyleri kafasına geçirebilecek, yüzü de yerli filmlerde jönprömiye oynamaya hak kazandıracak çirkinlikte (Frankenştayn'a benzer), artistliğe hevesli bir gencim. Otomobile, trene, tramvaya binmesini bilir, gayet iyi radyo çalarım. Gramofondan da an­ ladığımı söylerler. Kısacası çocuk doğurmaktan başka her şeyin hak­ kından gelirim.

Adres: Bakırköy Emrazı Akliye ve Asabiye Hastahanesi, zır de­ liler koşuğu baş gardiyanı Melek İsmail eliyle babamın oğlu ben...» Çok geçmeden mektubun cevabı geldi. Şimdi .artistim.

ILHAN ENGİN

1925’d e Ç o rlu ’da doğdu. İ lk v e o rta o k u lu (1940) Ç o rlu ’da, İs ta n b u l’d a K a b a ta ş L isesi’ni (1943) b itird i. Ü ç y ıl T ıp F a k ü lte si’n d e ö ğ ren c ilik y ap tı. S o n ra E d e b iy a t F a k ü lte si T ü rk D ili v e E d eb iy atı ile F elsefe b ö lü m le rin d e se rb e st lisan s y ap tı. B iy an d a n d a y a ş a m ın ı k a z a n m a k için T o p ra k M a h su lle ri O fisi’n d e m e­ m u r, o k u lla rd a y ard ım cı ö ğ retm en lik , işa d a m la rı y a m n d a k â tip ­ lik , işçilik y ap tı. S o n ra gazeteciliğ e yöneldi. M izah h ik â y e le ri yazdı. Ş im d i de se n a ry o la r y a z m a k tad ır.

/

ÖRNEK:

ASYA GRİBİ

Vatandaş Kirkor Kırıkyan, dolmuşa bindiği zaman, içerde Asya Gribi konuşuluyordu. Şoför öksürerek: — «Üstünüze afiyet, üç gündür Asya Gribiydim« dedi.

Arkada oturan yaşlı bir kadın: — «Şoför efendi evlâdım, dur, ben ineyim» diye söylendi. Şoför, için için gülerek: — «Karaköy'e gidecektin validamm, neden caydın?» dedi, sonra fren yaparak kadını indirdi. Kadın, dolmuş parasını verirken: — «Bir tanıdığa rastladım da» diye sebep uydurdu. Şoförün pa­ ranın üstünü vermeğe kalktığını görünce de: «Kalsın kalsın» dedi.

Otomobil tekrar yola koyulurken vatandaş Kirkor Kırıkyan: — «Bu Asya Gribi nasın oloor?» diye sordu. Şoför bilgiç bilgiç izahat verdi: — «Evvelâ mide bulantısı başlıyor, sonra baş ağrısı ile karışık kol ve ayak ağrıları insanın vücudunu sarıyor, derken efendim...»

Arkada oturan müşterilerden biri: — «Ben gazetede okudum» dedi, «Asya gribi böyle olmuyor.

Bu seninki, târifine bakılırsa, menenjit. Üç gün ara verdikten sonra adamı âniden öldürebilir.» Şoförün canı sıkılmıştı. Şimdiye kadar şu Asya Gribi numarası, ihtiyar kadında olduğu gibi, bütün müşterilerine sökmüştü. Müşteri­ ler, Asya Gribi lâfını işitir işitmez gidecekleri yere varmadan oto­ mobilden atlıyorlar ve o da derhal arabasına yeni müşteriler doldu­ ruyordu. Bu şekilde bir Taksim - Beyazıt - Sirkeci - Karaköy - Taksim ring seferi ona 25 lira bırakıyordu. Şimdi şu arabada kalan müşteriler ise hiç oralı değillerdi. Kirkor Kırıkyan: — «Yok canım» dedi, «bu menenjit değil.» Şoför meraklanmıştı: — «Ya ne?» diye sordu. Kirkor: — «Bizim sakanın bir beygiri var ise bu hastalıktan ölmüştür» dedi, «Baytarlar buna Mankafa deor.» öbür yolcu, sinirlenmişti. Acele acele: — «Menenjit veya menenjit tüberkülozda ısrar ediyorum» diye Kirkor'a cevap verdi. Sonra da bilgisinin kuvvetini göstermek ister

gibi devam etti: «Sen benim kadar mı bileceksin? Ben her gün gaze­ telerde «Doktor bak ne diyor» sütununu okuyorum.» Şoförün adamakıllı canı sıkılmıştı. Hele Ermeninin kendisini man­ kafa yapması büsbütün âsabını bozmuştu. O öfke ile: — «Bana bakın beyler» dedi, «bende ne mankafa olacak kafa, ne de menenjit olacak surat var. Siz işi şakaya vuruyorsunuz ama ben bal gibi Asya Gribinden muztaribtim. Ben hastayken eve gelen dok­ torlar: Arkadaş, dediler, senin kalbin çok sağlam. Bu senin Asya Gri­ bin çok ağır bir grip. Hatta diyebiliriz ki Orta Asya gribi. Kalbin sağ­ lam olmasaydı nalları bile dikerdin, dediler.» diye öğündü.

Kirkor Kırıkyan pis pis sırıtarak: — «Sen Asya gribi nedir görmemişsin» dedi, «Asya gribi benim Mayrik oldu.»

— «Kini oldu?» diye şoför merakla sordu.

— «Mayrik, Mayrik. Asya gribi dediğin şey ne ise evvelâ saç dö­ külmesi, ile başloor. Sonram da adamın sırtı kaşınoor. Derken tır­ naklarını yemeğe başloor. Bir ateş, bir ateş evlâdım. Adamdan tam ümidi kesmiş iken birden diriloor. Diriloor ama hal de hayır da kalmoor.»

Arkada oturan ve hırsından homurdanan yolcu: — «Bu Asya gribi değil» dedi, «buna düpedüz müzmin uyuz derler.»

Tam bu sırada dolmuş durmuştu. İçeri yeni iki yolcu daha girdi. Şoför yeni gelenlere: — «Arkadaşım» dedi, «İçinizde Asya Gribi olan var mı?» Bu damdan düşme sual evvelâ zayıf ve nezleli adamı ürkütmüştü. Onunla beraber arabaya binen yolcu, uzun ve şişmandı, kasıla kasıla konuştu: — «Benim kardeşim oldu.» Şoför de aynı şekilde kasılarak: — «Ben de oldum ama» dedi, «bu Ermeniye bakarsan benim has­ talığım: Mankafa... Şu arkadaki doktorcuya bakarsan: Menenjit, içi­ nizde bunu doğru dürüst bilen varsa, anlatsın da biz de durumumuzu anlıyalım.»

Sıska nezleli adam: — «Sen Asya gribi mi oldun?» diye şoföre sordu.

— «Evet, n’olacak?»

— «Şurda dur da ineyim kardeşim. Bankadan para alacaktım unutmuşum.» İndi ve 50 kuruşu verdi. Uzun boylu şişman adam: — «Korktu enayi» dedi, sonra da: «Asya gribi» diye devam etti:

•önce kusma ile başlar. Sonra insanın canı bazı yemekleri çeker. Da­ ha sonra da karnı şişer» diye devam ederken, Klrkor atıldı: — «Evlâdım, bu düpedüz gebelik ârâzıdır» dedi. Arkada oturan şişman uzun boylu adamın aklı karışıvermişti. öyle ya, Asya gribi olduğunu söyleyen kızkardeşi son zamanlarda bir külhani ile fazla do­ laşıyordu. Israr etti: — «Hayır, bu Asya gribi...»

Doktor bak ne diyor, sütununun sadık okuyucusu: — «Sıtma» dedi, «bu senin kardeşinin karnı mutlaka dalak olan taraftan şişiyordur. Sonra dili de kuruyor. Tamam, bu Asya gribi değil, sıtma.» Şoför münakaşaya kendini o kadar kaptırmıştı ki bir türlü işaret veren yolcuları görmüyordu. Ermeninin kendisine mankafa ârâzı kon­ durmasına sebep' olan kırıklar birkaç gündenberi hakikaten mevcuttu.

Ya hakikaten bu kırıklık mankafalığından ileri geliyorsa? Bu sual ak­ lına öylesine takılmıştı ki, kendini bir türlü kurtaramıyordu. Tam bu sırada otomobilin önünden kendini güç kurtaran bir yolcu: — «Mankafa n'olacak» diye şoföre çıkıştı. Ermeni bunu işitmişti.

Kendi teşhisine bir kişi daha iştirak ediyordu: — «Nasıl» diye sordu, «bu herifi tanırım ben. baytardır. Senin mankafa olduğunu nasıl keşfedoor?» Şoförün içine iyice kurt düşmüştü. Doktor bak ne diyor sütununun sayın okuyucusu: — «Bunu doktordan ziyade baytar anlar» diye bilgiç bilgiç bir cevher yumurtladı. Şoför şimdi arpacı kumrusu gibi düşünüyordu. Mankafa ise ölüm muhakkaktı. Bunu öğrendikten sonra Şişhane tarafından dönecekti.

Eğer baytar mankafasın derse o Şişhane'deki trafik polisini ezecek, sonra da otomobille birlikte kendi kendini intihar edecekti.

Böyle düşünüyordu.

Arkada bulunan şişman yolcu da kara kara düşünüyordu. Ermeni haklıydı. Kardeşinin hastalığı Asya gribi falan değildi. Bal gibi gebe kalmıştı o külhaniden. Ama olsun, o yapacağım biliyordu. Doktor bak ne diyor, sütununun sayın okuyucusu: — «Şoför efendi, şurada sağda dur.» dedi, «ben doktoruma uğ­ rayayım. Şu gazetede kanser yazılarını okudukça midemden şüphe­ lenmeğe başladım.»

Araba durmuştu. Şişman yolcu da indi. Parayı şoföre verirken kendi kendine söyleniyordu. Şoför, Ermeni ile yalnız kalınca: — «Bu mankafadan kurtulan yoktur, değil mi?» diye sordu.

— «Ben hiç İşitmemişim.« Ermeni de biraz ilerde inmek için hazırlanıyordu. Şoför ümitsiz ümitsiz: — «Sizin ev Şişli'de mi? diye sordu.

— «Evet.»

— «Baytar da oralarda mı?»

— «Bize çok yakındır.« Şoför: — «Hadi seni sevabına evine kadar götüreyim» diye Ermeniye yakınlık gösterdi.-Sonra da: «Sen de bana onun evini gösteriver» diye boyun büktü. Ermeni şaşırmıştı: — «Kimin?« diye sordu.

— «Baytarın tabiî...»

Asya gribinden muztarip olduğunu söyleyen şoförün sürdüğü oto­ mobil, şimdi yıldırım gibi Ş işliye doğru yol alıyordu.

ÇETİN ALTAN

1926’d a İs ta n b u l’d a doğdu. O rta ö ğ re n im in i G a la ta sa ra y L i­ sesin d e (1946), y ü k se k ö ğ ren im in i A n k a ra Ü n iv ersitesi H u k u k F a k ü lte si’n d e b itird i.

A v u k a tlık s ta jın ı d a y a p a ra k a v u k a tlık y e tk isin i kazandı. D a h a lise sıra la rın d a y k e n (1943-1945), d e rg ile r­ de (Y eni A dam , İsta n b u l v b ) ş iirle ri y ay ın la n ırd ı. F a k ü lte ö ğ ­ r e n c is iy s e n gazeteciliğe başladı. U lus (1949), H alk çı (1951), T an v e Y en i G azete (1956-57), A k şam (1958-1960), M illiy e t (19601965), A k şam (1965-1971) g az e te le rin d e f ık ra yazanlığı y ap tı.

T İP liste sin d e n İsta n b u l m ille tv e k ili se çilerek p a rla m e n to g ö rev i y a p tı (1965-1969). F ık ra y a z a rlığ ı y a n ın d a oyun, ro m a n d a y azd ı.

Y a z ıla rın d a n ö tü rü a ley h in e a ç ıla n p ek ço k d â v a la r so n u n d a h a p ­ se m a h k û m ed ilm iştir.

B izd ek i f ık ra y a z a rla rın ın p ek ç o ğ u n u n y a p tığ ı gibi, Ç e tin A lta n d a f ık ra la rın ın çekici olm ası, r a h a t o kunm ası, d ü şü n c ele­ r in in y ay g ın lığ ı için m izahı y a z ıla rın d a b ir a ra ç o la ra k k u lla n ­ m ıştır.

ÖRNEK:

İSA, PAPAZ, KUMANDAN, VS.

Biri: — Öğrenmekle olmaz, duymakla olur. dedi. öteki: — Nasıl? dedi.

— Duyacaksın kardeşim, duyacaksın, şüpheyi duyacaksın, ena­ yilikleri duyacaksın, yüksek sesle söylediğin zaman herkesin ters ba­ kacağından emin olacağın şeyleri duyacaksın... öteki: — Nasıl? diyordu.

— AvrupalI, Isa için ne diyor biliyor musun?

— Ne diyor?

— Hayâller gören, kendinde kuvvetler vehmeden, kadınımsı, meczûp bir paranoyaktır. Zamanımızda yaşasaydı akıl hastanesine koyar­ lardı... diyor. Sonra Avrupalı papazıyla alay edebiliyor. öteki: — Ya, dedi, nasıl ediyormuş bakalım alay?...

— Bizim papazlar kilise hizmetçileriyle neler yapmazlar, sade kilise hizmetçileriyle değil, birbirleriyle de... diyor Avrupalı. Meryem'le alay ediyor, Papayla alay ediyor; sert bakışlı kumandanlar var ya, onlarla bile alay ediyor. Öteki: — Allah Allah, dedi, demek kumandanla da ...

— Evet ya, kumandanla da... Meselâ bir şiir düzenliyor. Asker, kasketini kafese, kuşu da başına koyup öyle çıkmış sokağa... Sokakta kumandan: «Ne o, demiş, selâm vermek yok mu artık.» Kuş: «Hayır, demiş, selâm vermek yok artık.» Kumandan: «Affedersiniz, demiş, ben var sanıyordum da...» Kuş: «Zararı yok, demiş, insan dediğin yanıla­ bilir.» Öteki çok şaştı bu işe: — Demek asker kasketini kafese koymuş, kuşu da başına... Peki kumandan askeri dövmemiş mi?

— Dövmemiş... Baksana, kuşa selâm vermek yok mu, demiş. Kuş da, yok, deyince affedersiniz, demiş. Ve kuş mâzur görmüş kuman­ danı, herkes yanılabilir, diye...

— Hem İsa ile, hem papazlar ile, hem kumandanla alay... Mer­ yem’le alay, Papayla alay... Neye yarıyor bu kadar alay?

— Düşünmeye... ötekinin aklı almadı bu sözleri... Öğrenmekle olmaz, duymakla olur, ne demekti? Nerden çıkıyordu düşünmekle alayftı İlg isi... Dü­ şünmek ciddî bir işti, alay ise hafif bir iş.

Beriki: — Isa, papazlar, Meryem ciddî işler mİ, yoksa hafif işler mi?' diye soruyordu. öteki: — Sen yalan söylüyorsun, dedi, beni saf buldun yutturuyorsun.

Asker, kafasına kuşu koyup öyle çıksa sokağa, kuş uçmaz mı?

— Şairin kuşu bu, kumandanı kızdırmak için...

— Kızmamış ki kumandan, özür dilemiş kuştan...

— Nasıl kuş, şairin kuşu olduğu için uçmuyorsa, kumandan da şairin kumandanı olduğu için kızmıyor...

— Ama aslında kuş uçar ve kumandan kızar...

— İyi ya şair tersini yazıyor, tersi olsa bir an, diye düşünüyor.

Gerçekteki sunîllğe şiir katıyor, tabiat katıyor, tadını çıkarıyor...

— Avrupalı olmak İçin böyle mi yapmak gerek? dedi...

Beriki: — Bu ihtiyacı duymak ve bu ihtiyacı duyanları da hoşgörü İle kabul etmek gerek, dedi. öteki: — Ne var bunda? dedi, ben de Isa İle, papazlar ile, Avrupa'daki kumandan ile, Meryem İle, Papa ile alay ederim ve herkes burada hoşgörür bunu...

Başladı alay etmeye : — Hahaha Isa; Isa budalanın biriydi be, şimdi yaşasa peygam­ berim dedikçe, peşine çocuklar takılırdı. Papazlar ise, bilirsin papaz hikâyelerini... Bir tanesi seçimi kazanmak için şeyine bal sürmüş de...

Ben olsam, o Avrupa kumandanının başına koyardım kuşu... Meryem bâkire değil ki, şehrin şey kadını...

Ve sordu arkasından: — Avrupalı olduk mu? diye...

Beriki gülümsedi: — Hayır! dedi. öteki dudağını büktü: — Hiçbir şey anlamadım, dedi.

SUAVI SÜALP

23 N isa n 1926’d a İsta n b u l’da, Ü sk ü d a r’d a doğdu. B abası, K u r ­ tu lu ş S av aşı g a z ile rin d e n A lb a y A rif H ik m e t B e y ’dir. İlk ve o rta o k u lu Ü s k ü d a r’da, H a y d a rp a şa L isesi’n d e okudu. Y ed ek su b a y lığ ın ı y a p tık ta n sonra, G üzel S a n a tla r A k ad e m isi’n in afiş b ö ­ lü m ü n e d e v a m etti. 1948’d e ressa m o la ra k d e rg ile rd e çalışm ay a başlad ı. B u a r a d a d ü ğ ü n le rd e v e sü n n e t d ü ğ ü n le rin d e, saz ta k ım ­ la rıy la b irlik te b u lu n u p k a n u n çalıy o rd u . B a b ıa li’de b ir re sim a tc lyesi açıp p iy a sa için re k lâ m resim leri, e tik e t gibi işler y ap tı. A k ­ şam , T ercü m an , H erg ü n , G ece P ostası, S on S a a t g a z etele rin d e re ssa m o la ra k çaılıştı. 1953 y ılın d a T ef m izah d erg isin d e ilk o la ra k m izah y a z ıla rı y az m a y a başladı. D olm uş, T aş, K a r ik a tü r d e rg i­ le rin d e y azdı. F ilm se n a ry o c u lu ğ u n a b aşladı. O tuz k a d a r film in se n a ry o su n u yazdı. Y azdığı o y u n la r çe şitli tiy a tro la rd a oynadı. Ş im d i A k b a b a d erg isin d e h em y az ar, h em ressam o la ra k çalış­ m a k ta d ır.

ÖRNEK:

TRIN TRIN KAPTAN

Robenson Cruze’yl yazan muhterem dostumuz Dantel de Foe adın­ daki adam eğer bir gün Salacak'a bir iş dolayısıyla düşmüş olsaydı sağlama bozulurdu.

Biz mahallenin çocukları, şehrin kanalizasyonlarının denize aktığı yerlerde yüzmeye nedense pek meraklıyızdır. Ahmet. Avı Rafet. ben, Kemal, Salep İzzet gene bir gün Ömer'in kayıkhanesinin karşısındaki kayalıklarda soyunduk. Ortak aldığımız bir paket birinciyi Salep İzzet açtı. Büyük bir ciddiyetle yaktık. İşte o sırada ufak tefek, üstübaşı kiril fakat gözlerinden azim fışkıran bir adam peyda oldu. Adamın elin­ de bir testere ve bir keser vardı. «İyice gördüm». Herif yol mühendisi edasıyla çakılların üzerinde bir iki tur attı, başını kaşıdı. Biraz sonra aa ritmik hareketler yaptıktan sonra toz oldu.

Ertesi gün o adam tekrar peyda oldu ama bu sefer omuzunda bü­ yücek bir kalas vardı. Az sonra başka bir kalas getirdi. Birkaç gün sonra o ufak tefek adam orasını mahrukat deposuna çevirdi. Önceleri adamın ne becermeye çalıştığını kimse merak etmemişti. Fakat aradan bir hafta geçince o clvardakiler bu adamın zorunun ne olduğunu birbir­ lerine sordular. O kadar ciddi ve asık suratlıydı ki, hiç kimse ona bir şey sormaya kalkışmadı. Biz gelip denize giriyor, çıkıyor, gidiyor, tekrar geliyorduk. Ve o kalasları, evet o kalasları, küçücük keseri İle yontuyor yontuyordu.

Bazı kimseler, adamın orda bir ev yapmaya çalıştığını İleri sürü­ yor, bazıları da hiç bir fikirde bulunmuyordu... Havalar serinledi, de­ nizde tat tuz kalmadı. Sonbahar rüzgârları serin serin esmeye başladı...

Biz ara sıra mektebi asıp Salacak'a iniyor, gene o adamı kalasları yontarken görüyorduk... Kış geçti, bahar geldi evdeki eski kazaklar mayo haline gelince gene Salacak'a indik. Bu sefer aynı adam çok daha büyük bir kalası yontuyordu. Etrafına toplandık... Kemal, adama büyük bir cesaretle sordu: — Bu tahtaları ne yapacaksın amca?

Bir gün balıkçılar kahvesinin önünden geçiyorduk. Birçok adam Kadem Ali'nin anlattıklarını dinliyordu:

— Bu herif deli be... Bir keser bir de testereyle gemi yapmaya kalkmış...

Herkes gülmekten katılıyordu. Kuş Rıza dedi ki: — Deli de lâf mı, zır deli o ... Ulan herif bir senedir teknenin daha eğrilerini yontuyor. Üstelik kibirli mi kibirli.

Evet Salacak'ta

herkes ondan bahsediyordu.

O gemisini yapmaya devam etti. Şaka bir tarafa ama, yazın so­ nunda teknenin iskeletini de kurmuştu.

Ertesi yaz onu zift kaynatıp geminin kaplamalarını çakarken gör­ dük. Bu arada ufak bir de sandal yapmıştı. Kahvedekiler uzaktan onun çalışmasını seyrediyorlardı. Biz de artık kahvede pişpirik atacak yaşa geldiğimizden onun hakkında söylenenleri daha yakından dinliyebiliyorduk.

— Fakat herifte ne azim var.

Evet o adam o yazın sonunda kaplamayı bitirdi.

Hattakaptankö künü de tamamladı. Daha da var, kaptan köşküne birkumanda aleti bulup taktı. Kahvedekiler buna çok şaştılar... Eski mütekait kaptan­ lardan Haydar Bey: — Şey, diyordu, benim bildiğim kumanda aleti makine dairesi olan gemilerde olur. Bu herif büyük bir taka yaptı. Bu herife Trın Trın Kap­ tan demeli.

Haydar Beyin bu tabiri çok tutuldu. Adamın adını Trın Trın Kaptan taktılar. Yaz yine geçti. Ben liseyi bitirdim. Ve aşk mektupları yaz­ maya başlamıştım. Trın Trın Kaptan yine çalışıyordu. Gemi adamakıllı meydana çıkmıştı. Hatta İsmini bile üstüne yazmıştı. Erkal... Dördün­ cü yaza mayolarımız elimizde denize girerken Trın Trın Kaptan, köşkün­ den bizi selâmladı. O asık suratlı adam gülüyordu... Gemi bitmişti.

Kaptan köşkünü boyuyordu artık. Ona yardım etmemekte söz birliği etmiş balıkçılar, sandalcılar bile yaptığı işin azameti karşısında eski suratlarını atmışlardı. Bu gemi bütün Salacak'ın şerefiydi. Ona yardım edeceklerdi. Bazıları hâlâ ayak diretiyorlar: — Haydi bakalım, diyorlardı, tek başına yaptığı gibi tek başına denize indirsin tekneyi de görelim...

Fakat Denizciler iyi kalplidir. Bütün kinler unutulmalıydı.

Nihayet Erkal'ın denize indirileceği gün belli oldu. 21 temmuz cu­ ma.

Perşembe akşamı Trın Trın Kaptan ilk olarak Kâmil'in kahvesinin bahçesindeki içkili toplantıda konuştu.

— Bu benim en büyük gayemdi... Çok şükür yaptım bitirdim.

Gemi 216 tonluk olup, tekmil halis dişbudaktan yapılmıştır. Falan... filan...

Ertesi sabah Salacak senelerden beri belki en büyük günlerinden birini yaşıyordu. Erkal'ın burnu çiçeklerle süslenmişti. Kızaklar yağ­ lanmış, onu denize indirmek için bekliyordu. Hepimiz onu itecektik...

Muhitin matrak tiplerinden biri olan Pehlivan Remzi, şampanya yerine bir şişe Marmara şarabı kırdı. Trın Trın Kaptan bir Robenson pozuyla kaptan köprüsünde göründü. Yeni elbiselerini giymişti.

Kolunu kaldırdı. Belki iki yüz kişi Erkal'a bağlı halatlara asıldık...

Tekne yağlı kızakların üstünde oynadı. Biraz daha, biraz daha, burnu çakılları hışırdattı. Nihayet sulara değdi. Hoş bir manzaraydı doğrusu.

Erkal her saniye sulara biraz daha girdi. Nihayet teknenin hepsi denize değdi. Biraz daha gitti, yan yattı ve yavaş yavaş sulara gömüldü ve battı.

HASAN HÜSEYİN KORKMAZG1L

1927’d e G ü rü n ’de doğdu. G ü rü n C u m h u riy e t îlk o k u lu ’n u (1939), N iğ d e O rta o k u iu ’n u (1945), A d a n a E rk e k L isesi’n i (1948).

A n k a ra G azi E ğitim E n stitü sü E d eb iy at b ö lü m ü n ü (1950) b itird i.

B ir y ıl k a d a r ö ğ retm en lik y a p tık ta n sonra, T ü rk C eza yasası 142. m ad d esin e a y k ırı d a v ra n ışı n ed e n g ö ste rile re k G ö k su n ’da tu tu k ­ lan d ı, ö ğ re tm e n lik te n a y rılm a k z o ru n d a b ırak ıld ı. D ilekçecilik, ta b elâcılık , ressa m lık y a p a ra k y aşam ım k az an m ay a çalıştı. 1960’. d a b asın d a çalışm ay a başladı. A kis d erg isin e yazdı (1960), F o ru m d erg isin i çık a rd ı (1968). M izah h ik â y e le ri, K a rik a tü r, Taş, Z ü b ü k , A k b ab a d e rg ile rin d e y ay ın lan d ı.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANTLAR

RATJF M UTLUAY YAZIYOR: H aşa n H üseyin K o rk m azg il şiire u z u n b ir y aşam k aşg asın d an so n ra geç b aşlam a o la n a ğ ın d a n y a ra rla n ır; b ir işçi aile sin ­ den gelen y o k sunluğu, p ara sız y a tılı ö ğ ren cilik y ılla rın ın b a ş a rı­ sın d an so n ra ö ğ retm en lik geçim ine y a s la n ır gib iy k en «... y en id en tu tu k la n d ım ... H erşeyim i y itird im . ( ...) 1954’d en 60’a k a d a r tr e n ­ lerde, k ah v e le rd e , o te lle rd e k a ra k a le m p o rtre le r çizdim ; ta b e lâ c ı­ lık, arz u h alcilik , h ay v a n bakıcılğı, to p ra k işçiliği y ap tım . F o lk ­ lo rla u ğ raştım . Bol bol şiir, m izah h ik â y ele ri, rad y o p iy e sle ri y az­ dım ...» d e r m e k tu b u n d a. B u çile, onu açık b ir to p lu m c u lu k in a n ­ cına, sa n a tın ı da b u ü lk ü n ü n sözcülük ad a n ışm a b ağ lam ıştır. ( ...) 1960’d a n so n ra m izah y az arlığ ın a, d erg i y ö n eticiliğ in e geçen H aşan H üseyin, şiiri için gene de d a h a ö zgür b ir o rta m b u l­ m u ş gibidir.

— «Çağdaş Türk Edebiyatı» kitabından —

KENDİSİ YAZIYOR: (...) 1962 Ş u b a t o r ta la rın d a A ziz N esin ’d en b ir m e k tu p a l­ dım . (O g ü n le rd e A ziz N esin, Z ü b ü k adlı g azeteyi çık arıy o rd u .) şöy le d iy o rd u : «E lim e B ıy ık la r K o n u şu y o r adlı, çok, çok g ü zel b ir h ik â y e n geçti. S en in için özel say ı y apacağım . B a n a h em en fo ­ to ğ ra fın la k ısa b iy o g rafin i gönder.»

N asıl sevindim , an lata m a m ! A d ın ı v e rd iğ i ö y k ü y ü n e rd e n b u ld u ğ u n u d ü şü n m e d im bile, sevincim i y a şa m a y a b ak tım . Çok sevdiğim , çok saydığım , u sta d e m e k te n b ü y ü k b ir h az d u y d u ğ u m insan, b an a bu olan ağ ı sağ lıy o rd u , n e d em ek ti bu! ( ...) Ve « B ıyıklar K onuşuyor» ad lı öyküm , 26 Ş u b a t 1962 g ü n v e 4 say ılı Z ü b ü k ’te, b ü y ü k b ir özenle çıktı. B u, b en im için m u tlu b ir o lay d ır. B ir y az arın , b ir sa n atç ın ın , hiçk im sey e m ira s b ır a ­ kam ay acağ ı, k en d isiy le b irlik te to p ra ğ a gidecek olan b irta k ım z e n g in lik leri v a rd ır. İşte b u olay, benim , to p ra ğ a götü receğ im zen g in lik lerim ara sın d a d ır. B ıra k ın da, ta d ın ı ç ık a ra ç ık a ra ö v ü ­ ney im b u n u n la .

— Haşan H üseyin K ork m azgilin «Bıyıklar Konuşuyor» adlı h ikâye kitabının ünsüzünden —

BIYIKLAR KONUŞUYOR

Karşımda bir genç oturuyor; gül yaprağı dudaklarının üstünde ko­ caman bir bıyık; anlıyacağınız, posbıyık... Ben bu genci birkaç ay öncesinden tanıyordum. Sabahtan akşama vitrin önlerini aşındıran, her sabah sakal, on günde-bir saç tıraşı olan, ütülü, kolalı, püfpüflü, çıtçıtefem bir çocuktu bu. Yanılıp da yanındakinin koluna girmezdi ki ceke­ tim kirlenmesin diye. Aynaya bakmaktan zamanı kalmazdı ki birşeycikler okusun. İşte bu çocuk şimdi kocaman bir bıyık bırakmış, ütüyü kolayı bir yana atmış, kasketini yana yıkmış, Hacı Mustafağa gibi oturuyor kar­ şımda. Dört-beş aydır Doğu illerimizden birinin bir köyünde öğretmen­ lik yapmaktadır. Hani, beş ay önceki kendi resimlerinden birini gör­ se, gözlerine inanamıyacağına senet verebilirim.

Karşımda oturmuş, gördüklerini anlatıyor bana. Bense onun, için­ de dağlar oynaşan gözlerinden bir Orta Anadolu kentine giriyorum.

Yıllar öncesi... Mevsim güz... Merkezdeki otellerden birinin kapısında genç bir adam durdu. Kumraldı, şıktı, şapkasızdı. Dalgalı saçları ku­ laklarını örtüyordu. Yüzü solgun, duru mavi gözleri çekik, yapısı ince­ cikti. Yeni tıraş olmuştu, bıyıksızdı. Bıyıklı bir otel yazıcısı karşıladı kendisini: — «Buyurun beyim!»

Camekânlı odada posbıyıklı bir adam oturuyordu. Gerdanını kırıp doğruldu; — «Buyurun beyim!»

Genç adam, odasını öğrendi, valizini bıraktı, çıktı otelden. Otelin, kapısında bıyıklı bir kundura boyacısı oturuyordu. Fırçanın tahtasıyla tıklattı sandığı: — «Parlatalım ağabey!»

Yabancı genç, sağ ayağını koydu boyacının sandığına. Sol kundura­ ya cilâ süren boyacı, — «Gaç giziniz var ağabey?» diye alttan yukarı baktı.

Genç adam şaşırmıştı; — «Evli değilim...» dedi.

Boyacı, boyalı-cilâlı parmaklarını posbıyığında gezdirdi:

— «Hayır, onu dimedim. Oyuncu gızları soruyom. Sen tiyatora pat­ ronu değel misin?»

Genç adam iyice şaşırmıştı: — «Yoo, ne münasebet!...»

Boyacı, avuçları içindeki kundurayı okşamağa başladı. Bundan, büyük bir haz duyuyor gibiydi. Neden sonra, sağ omuzundan yana fırt diye bir tükrük fırlattı: — «Gusura galaıa... Ben seni tiyatora sanmıştım.»

— «Hayır, yolcuyum ben...» dedi genç adam ve ayağını çekti sandıktan.

Boyacı, paranın üzerini vermeğe çalışırken söyleniyordu: — «Yolcusun... Dimek ki yolcu... Yaniya ki, o yolun yolcusu...»

— «Efendim?»

— «Hayır... Bizim burda ööle derler de... Hani, o yolun yolcusu...»

Genç adam, durmadı üzerindb bu sözün, ayrıldı oradan, caddeye yukarı çıkmağa başladı. Yanından geçen iki bıyıklıdan biri, ötekini dürttü: — «Şefdeli...»

— «Şefdeli ki ne şefdeli!» dedi öteki.

— «Okgası gaça acep?»

— «Okgasına gurban, babam!»

Genç adam hiçbir şey anlamadı bundan, dik dik baktı adamlara, o kadar... Caddeden gelip geçenlerin hepsi de bıyıklıydı. Dükkânların, mağazaların içindekiler, kapısındakiler hep bıyıklıydılar.

Faytonlar, taksiler, kamyonlar, at-arabaları t yıklılarla doluydu. Genç adam nereye baksa, kimi görse, gözlerine ilk takılan şey bıyık oluyordu. Hiçbir yerde bu kadar çok bıyık görmemişti. Sanki herkes, kanunmuş gibi, ağzında bir tutam kılla dolaşıyordu. Bunun nedenini düşüne düşüne bir kahveye girdi. Kahve doluydu. Geri dönecekti, fakat bıyıklı bir garson, — «Buyrun beğim, yer var!» dedi.

Sonra ocaklığa doğru ünledi: — «Onsekiz yaaaap! Okgalı biiiirl...»

Genç adam, camın önündeki boş masaya oturdu. Kahvedekilerin hepsi de bıyıklıydı. Bir kendisi bıyıksızdı. Sıkılmağa başladı. Hem, böylesini hiç görmemişti bıyığın. Çoğu cıgara isiyle sararmış, koca koca bıyıklar...

Az sonra başka bir bıyıklı garson geldi. Genç adam, yumuşak bir sesle.

— «Şekerli bir kahve...» dedi.

Garson, anlamamış gibi iki adım daha sokuldu: — «Nasıl ossun?»

— «Şekerli!»

— «Şekerli mi didin?« — «Evet evet, şekerli bir kahve rica ediyorum!»

■Şekerli kahve» sözü halkalar çizerek dolaştı kahvenin içini: «şe­ kerli... şekerli... şekerli... şekerli...»

Garson, bıyığını sıvazlıyarak doğruldu, boru gibi bir sesle, — «Yap biir! Şekerli ossuun!» diye bağırdı.

Bir anda bütün gözler genç adama çevrilmişti. Konuşuluyordu: — «Şekkerli?... öhhöö...»

— «Kime lan o?»

— «Nirde o yavru?»

— «Şekkerli içeni sevsünlerl...»

— «Hele babam, bi daha sööle!»

— «Osman, bi daha söyle gülüm!»

Birkaç masadan garsonu çağırıp sordular: — Kim içiyo bunu, cannım?»

— «O, şekkerli dldiğin hangisi, yiğidim?»

— «Osman, hele bak bi bana bi yahu!»

Garson Osman, kızı güzel analar gibi kırıttı: — «Hadi lan siz de... Pis lâğamcılar...»

Genç adam sıkılıyordu, başım caddeye çevirdi. Kafası karıncala­ nıyordu. Ensekökünde hafif, geniş, yayvan, yumuşak bir böcek dolaşı­ yordu sanki. Kahvenin içini bir yalancı öksürüktür almıştı. Bütün göz­ ler kendisindeydi. Sağ bileğini tuttu. Sanki nabzını sayıyordu. «N’oluyor?» dedi. «N'oluyor böyle? N’oluyor bana? Neyim var? Niye daralı­ yorum?» Başını sertçe çevirip, kahvenin içindekilere baktı. Kahvedekiler kırık kırık, kopuk kopuk, sivri sivri, kaçamak kaçamak kendisine bakıyor, nargile gibi gurulduyorlardı: — «Öhhööö...»

— «Hımmmm...»

— «Brrr...»

— «Sebayi-dü... Öhhööö...»

— «Dü-beşini yesinler senin, yavrum!»

— «Of of!»

— «Giz mısın oğlan mısın kâfir! Dubara bir, dubara İki...»

Bıyığını çekiştiren kendisine bakıyor, sonra da bir «öhhööö» çe­ kiyordu. Genç adam inceden terledi. Kahvesi gelmişti. Kahveyle bir­ likte birkaç posbıyık, sandalyeleri gence doğru kaydırdılar.

—«Merhaba cannım!»

— «Hoşgeldin civanım!« — «Nirelisin şekkerim?»

— «Bu şeherden çok bi memnun galacaksın, ciğerim...»

— «Seni bi yerden gözüm ısırıyor, emme... öhhöö...»

— «İlk mi geliyon bu şehere, güççük beğ?»

Genç adam kısa, kaçamak karşılıklar veriyordu ama, berikiler git­ tikçe dizine dizine sokuluyorlardı. Hatta ikisi iskeleye yanaşmıştı bile!

Biri garsona seslendi: — «Gel oğlum!... Beğe benden, okkalı bi şekerli yap!...» Öteki, Hanımeli paketini uzattı: — «Yak bakalım güççük beğ, buyur!... Helâl ossun bu zenaat sana! Çok bi memnun galacaksın bizim şeherden. Zevküne düşkün bi şeherdir burası...»

— «Bu yollar helâl ossun sana, civanım!» dedi bir başkası da.

Genç adam iyice tedirgin olmuştu! Ne karşılık vereceğini, ne di­ yeceğini. nasıl bakacağını, nasıl susacağını bilemiyordu. Bir titreme­ dir aldı gövdesini. Ne demek istiyorlardı bunlar? Ne biçim dildi bu?

Allah Allah, bıyıksız erkek yok muydu bu şehirde? Bu ne biçim şehirdi be? İşleri güçleri yok muydu bu adamların? Hep böyle tavla mı oy­ narlardı?

Birden, yanı-yöresl bıyıklılarla çevrilmişti. Biri: — «Gumaşın da gozel gumaşımış» diyerek gencin bacağını okşadı.

Bir başkası, — «İnşallah çok galursun...» dedi, rampa etti.

— «Hangi otelde galıyon beğ?» dedi bir başkası.

— «Kimleri tanıyon burda?» dedi daha bir başkası.

— «Velhasılı kelam, öhhööö...» diye bıyık burdu daha daha bir başkası da...

Genç adam iyice bunaldı, çıldıracaktı nerdeyse. Pis bir tütün ko­ kusu yakıyordu ciğerlerini. Kıpkırmızı, terli bir yüzle, aptal aptal bakı­ nıp duruyordu çevresine. O, sandalyesini çektikçe, berikiler yanaşıyor­ lardı. Sonunda, masa bir yanda kaldı, kendisi bir yanda... Varıp du­ vara yanaşmıştı. Sırsıklam ter içindeydi. Birşey de diyemiyordu. Kimbilir, belki buralarda âdet böyleydi, ilgi böyle gösterilirdi? Pot kır­ maktan ödü kopuyordu.

Bir ara bütün cesaretini topladı, kalktı: — «Müsâde eder misiniz...»

Posbıyıklar göz-ettiler birbirlerine kıpırdandılar: — «Tâbi, tâbi...»

— — — — — — — — — — — — —

«Buyur...» «Şurdan geç...»

«Gulegule cannım!»

«Gulegule şekkerlm!»

«Gulegule ciğerim i... Gene buyur, yiğidim!...» «Öhhööö...»

«Hımmmm...»

«Brr... öhhööö...»

«Helâl ossun bu şey sana...»

«Eyi zenaat, eyi!»

«Adını bağışla hele tosunum?»

«Maşşallah... maşşallah... Gumaşı da halis, biliyon mu?»

«Hangi utelde galıyom dimiştin, beğ?»

Genç adam kendini dışarı güç attı. Ağlamak geliyordu içinden.

Bir acayip korku, halka halka büyüyor, genişliyordu yüreğinde. «Anne­ ciğim» dedi, «ne diye sanki? Oh, ne diye, ne diye?» Annesinin diri kumrallığı gelip dikildi karşısına. «Ben kadın değilim be! Ben erke­ ğim, erkek! Ne boktan memleket burası, be? Ah anneciğim... Sanki ne diye, ne diye, ne diye?» O anda, yanağında at nalı kadar bir çıban yarası bulunmadığına, suratının çarık gibi olmayışına, saçlarının lüle-lüleliğine sövüp saydı. Sonra, tam tersi bir öfkeyle, «mağara dev­ ri. mağara! Adam olacak da buralar...» diye söylendi.

Kör gibi yürürken, birine tosladı. Adam dönüp, omuzundan baktı genç adama: — «Icık önüne bak, hanımevladı!»

— «Çok affedersiniz, görmedim...»

— «Hımmm... öhhööö... Görürsün yakında işallah...»

Bastığı yeri görmüyordu. Nereye baksa bıyık, bıyık, bıyık... Dük­ kânların kepenkleri bıyık bıyık sarkıyordu. Vitrinler bıyıklıydı, fayton­ lar bıyıklıydı, atlar bıyıklıydı, minare bıyıklıydı, polis bıyıklıydı; elma­ lar, şeftaliler, lokumlar, pastalar, sucuklar, sandalyeler, süpürgeler, şi­ şeler bıyıklıydı. Cesaretini toplamak için içkili bir lokantaya girdi.

Garsonlar bıyıklıydı, patron bıyıklıydı, masalar bıyıklıydı; sürahiler, bardaklar, tabaklar, kaşıklar bıyıklıydı... Salonun köşesindeki kasa bı­ yıklı bıyıklı susuyordu. Müşteriler hep bıyıklıydı! Girmesiyle çıkması bir oldu. Tabanları kaldırdı, caddeye yukarı koşmağa başladı. Bütün bıyıklılar ardından geliyorlardı sanki: — «Öhhöööö...»

— «Hımmmm...»

— «Brrr...»

Oteli de şaşırmıştı. Bıyıklı bir polisten oteli sordu. Polis, bir başka bıyıklı polisten sordu. Genç adam, bıyıklı bir taksiye atladı, bıyıklı bir sokaktan otele döndü. Otel de bıyıklıydı. Koşar-adım çıktı merdiven­ leri, odasına kapandı, yorganı çekti başına. Mahkûmlar, mahpuslar, tu­ tuktular geldi gözlerinin önüne. Bütün mahkûmlar, mahpuslar, tutuk­ tular bıyıklıydılar. Neden bıyıklıydılar bütün mahkûmlar, mahpuslar, tutuktular? Neden bıyıklıydılar .neden bıyıklıydılar, neden, neden, ne­ den?... Hımmmm... Öhhööö... Brrr...

Genç adam, o gece 11 treniyle kaçtı kentten.

O, durmadan anlatıyordu: — Evler yerin altında be ağbi. Köstebek gibi yaşıyor adamlar be ağbi. Su yok, be ağbi. Kurtlu kuyulardan içiyorlar, be ağbi. Yamasız, yırtıksız kimse yok, be ağbi. Doktor, ilaç hak-getire, be ağbi! Her­ kes silah taşıyor, be ağbi. Herkesin düşmanı var, be ağbi. ölüm o kadar ucuz ki, be ağbi! Halkın yarısı hapislerde, be ağbi! Sabıkasız kimse yok oralarda, be ağbi! Kadınlardan başka herkes bıyıklı, be ağbi.

Bıyıksızı adam yerine koymuyorlar, be ağbi! Vay anasını, be ağbi! Çakı bıçağını taşa sürtüp sürtüp tıraş oluyorlar, be ağbi!»

Gözlerimi yıllar önceki o kentten alıp, karşımdaki bıyıklı öğ­ retmenin yüzüne diktim, gülümsedim: — «Sen ha? Demek sen de bıyık bırakırdın, ha?»

Cep aynasını çıkarıp baktı, bıyığını sıvazlıyarak güldü: — «N'aparsın be ağbi? Bıyıksızı erkekten saymıyorlar ki oralar­ da!...»

Rahat rahat güldüm: — «Yaşa!...»

— «Ne güldün?»

— «Hiiç...» dedim. «Şimdi artık şekerli kahve içiliyor oralarda.

Korkmadan içebilirsin şekerli kahveni...»

Anlamamıştı. Şaşkın şaşkın baktı yüzüme: — «Nerede be ağbi?»

Yarı duyulacak bir sesle: — «Kadınların pantalonla, şortla, sutyenli memelerle dolaştıkları yerde... dedim. Hadi çıkalım, hadi! Göz banyosu yapalım biraz...»

ORHAN DURU

18 A ra lık 1933’de İs ta n b u l’da doğdu. Ç a n k ırı’d a ilk o k u lu (1945), İs ta n b u l B e şik ta ş B irin c i E rk e k O rta o k u lu ’n u (1948), A fy o n L isesi’n i (1951), A n k a ra V e te rin e r F a k ü lte si’ni (1956) b i­ tird i. B ir sü re U rfa v e A n k a ra ’da v e te rin e rlik y a p tı (1956-1958).

V e te rin e r F a k ü lte si’n d e asistan k en , b ilin en 147’le r o layıyla, ü n i­ v e rsite le rd e n ç ık a rıla n ö ğ retim ü y e le riy le b in lik te g ö rev in e son v erilin ce, gazeteciliğe başladı. U lus, C u m h u riy e t g a z etele rin d e çalıştı, şim d i M illiyet g azetesin d e ça lışm ak ta d ır. D eğişik sa n a t d e rg ile rin e şiir, h ik â y e yazdı.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR B E H Ç E T N E C A T İG llı Y A ZIY O R : H ik â y e le rin d e y en i b ir yazış biçim i d en em ek te, gerçek d ışı ö ğ elerd en y a ra rla n m a k ta , h ü m o r v e iro n i’y i ön p lâ n d a tu tm a k ­ ta d ır.

— «Edebiyatım ızda İsim ler Sözlüğü»nden — A SIM B E Z İR C İ Y A ZIY O R : ( ...) dili sad e v e sü ssüzdür. Y alın, aç ık b ir a n la tım ı v a rd ır.

H ik â y e le r im geden, d u y g u d an çok usa, izlen im d en çok gözlem e d a y a n ır. G ereğ in ce d erinleşm ez. K onu, çoğunca o la y c ık la rla y ü ­ rü tü lü r. Ç ehof’u a n d ıra n b ir gülm ece h av a sı v e tip y a ra tm a ça­ bası b u y ü rü y ü şe k a tılır. T ip le r ço k lu k dış özellikleriyile c a n la n ­ d ırılır. Ç e v re y le b a ğ la rı p e k gösterilm ez.

— «Günlerin Getirdiği» adlı kitabından — ŞÜ K RA N K U R D A K U L Y A ZIY O R : ( ...) B u dönem inde, sa n a tç ıd a n «toplum sal y aşay ışım ızd ak i dü ze n siz lik le ri açıkça o rta y a koym asını» iste y e n D u ru , ü lk ü c ü

b ir sa n a tta n y a n a oldu ğ ıln u aç ık lad ı. D P ’n in zorbaılık düzen i için­ de, kaçış, hiçlik, b u n a ltı te m a la rın a d ü şm ed en k im i y erg i, kim i g ü ld ü rü y o lu y la işlev in i y e rin e g e tirm e y e çalıştı. 1960-1970 dö­ n em in d e a n la tım d a y en i d e n e y le re g irişe re k y a m a n b ir e tk in lik kazan d ı. İlk h ik â y e le rin in te rs in e iç te n dışa, b ire y d e n to p lu m a do ğ ru aç ılm ala rı denedi. K işin in ü s tü n e b in e n fa z la lık la rı d id ik d id ik e d e re k g erçeği y a n s ıtm a k istedi.

— « Ş a irle r v e Y a z a rla r S özlüğü»nden —

GELİŞMESİ AZ KALMIŞ ÜLKELER İÇİN GELİŞTİRME ARAŞTIRMALARINA GİRİŞ

Gelişmeleri azalmış ülkelerin, yani gelişmesi gereği kadar hızlanmıyarak gerisinden geri çıkarak geliştirilmesini bilmeyen ülkelerin, daha iyi bir kelimeyle, geliştirilmemiş, gelişmesi duraklatılmış ve uzak­ laştırılmış olan ülkelerin önemli sorunları karşısında kalan İbrahim, o sabah kalktığı zaman yatağından ve-okuduktan sonra gazetesini, ba­ ğırdı birden karısına ve kızına yüksek sesle: — Hayır, hayır! Türkiye az gelişmiş bir ülke değildir. Siz sanıyor musunuz ki Türkiye bir Hotanto, bir Mogambo gibi Afrika devletleriyle bir tutulsun. Olacak iş mi bu? Aşağılık duygusu efendim, aşağılık duy­ gusu bu aşağılık heriflerde son derece yaygın olan ve aynı zamanda İmambayıldı... Evet, evet. Bir aşağılık duygusu bu. Ne demek Türki­ ye'yi bir tutmak daha dün Birleşmiş Milletler'e fırlamış olan devlet­ lerle. Olur mu bu? Birleşmiş Milletleri kuranlar arasında varız. Biz ki atalarımız Bağdat kapılarından Viyana kapılarına dayanmışlardı. Şimdi kalkmışlar bize ne diyorlar. Türkiye değildir bir az gelişmiş ülke. Ve bizim daha dün vilâyetlerimiz olan...> • Caaartt...» dedi İbrahim'in ilkokula giderek (pekiyi) almakta olan ve şimdi kahvaltı masasında oturarak anasının demlediği çayı yudum­ layan kızı, oturduğu yerden babasına. «Baba, baba... Çok içten ve duygan konuşuyorsun bu sabah amma, ay başında kişi başına düşen aylık gelir olarak ne kadar gelir gelir eline? Sen ondan haber ver önce, atmadan bu söylevleri...»

«Babana karşı nasıl da konuşuyorsun öyle sen, terbiyesiz utan­ maz ârlanmaz. Ben bunları söylüyorum. Elbette bir bildiğim var onun için söylüyorum. Seni Moskova uşağı seni. Okulda bunları mı öğreti­ yorlar sana?»

«Hayır, bunları öğretmiyorlar bana okulda, sokaktan duyuyorum bunları babacığım.» dedi kızı.

Anası da atıldı oradan baktı ki kızının başı dertte ve İbrahim'in hızını kesmek kolay olmıyacak bu gidişle, kıpırdamadan, ama kıpırdar görünerek ve bigudili başını sallıyarak ileri geri: «Herif, herif, sen önce, kendi cebine giren paraya bak. Yok Tür­ kiye’de şöyle oluyormuş, yok geri kalmışız da, yok bilmemneymiş, sen

önce kendine bak. Kendi suratına bak. Bir defa traş olmamışsın daha.

Sonra, düşün bakalım ne yapacağını bu kadar borçla Emlâk Kredi Ban­ kasına. Taksitlerini nasıl ödeyeceksin bu evin, sen ona bak, geri kalmı­ şız da, bilmemneymiş. Bizi ilgilendirmez bunlar. Ve kesemize giren para ilgilendirir bizi en çok...» İBRAHİM'İN KARISINA VE KIZINA NE CEVAP VERDİĞİ KONUSUNDADIR: Bunun üzerine şunları söyledi İbrahim: • Bunların hepsi ilgili birbiriyle. Iktisaden az gelişmişliğin temel nedenleri konusunda çeşitli görüşler ileri sürülmektedir bugün dünya­ da, Ingiltere ve Amerika'da. Ve yazmaktadır birçok bilim adamları iktisaden az gelişmişliğin ne olduğunu anlamak ve geliştirmek için iktisaden az gelişmiş ülkeleri. Bu arada (Asya tipi üretim tarzı) ko­ nusunda bile çalışmaktadırlar, ne demekse bu? Ama ben anlamıyorum biz ne zaman az gelişmişliğe başlamış bulunuyoruz? Gerçekte, az ge­ lişmiş olmak karşısında İsyan ediyorum ve ayağa kalkarak bağırıyorum: (Hayır, hayır Hamlet, beni öldüremezsin!) Yaa... Ama siz can çekiş­ mek nedir, bilmezsiniz. Hamlet kimdir? Onu da bilmezsiniz. Dünyadan haberiniz yok. Çörçil kim? Rozvelt kim? İsmet Paşa kim? Demirel kim? Cassius Clay kim? Julius Sezar kim? Hiç bilmezsiniz! Bir bok bilmezsiniz ve benim karşıma geçmiş konuşuyorsunuz. Köy içme suyu ve devlet karayolları demiryolları, bütün yollar, hava yolları; enerji ve tabiî kaynaklar ve rriillî eğitim ve savunma ve kurmay ve genel ve baş ve tarım ve sulama ve basın ve turizm bakanları kimlerdir bilir misiniz? Bilmezsiniz. Cahil cühelâ arasında kaldık valla billa! Beni bile bilemezsiniz. Beni bile bilemezsiniz. Ben İbrahim, İbrahim! İbrahim hazretleri... Siz Paşa hazretlerini bile bilmezsiniz. Efendi hazretlerini hiç bilmezsiniz! Beyefendi hazretlerini, aldırmazsınız. Ahh, bu yeni ku­ şaklar...

TOPLANTIDA OLANLAR: «Evet, beyefendi hazretleri,» dedi, üzeri çuha kaplı masanın bir kıyıcığında oturan ve bu sözleri söylerken ayağa kalkan İbrahim, «Ken­ di aileme bile anlatamıyorum düşüncelerimi... Onlar bile alay ediyor­ lar ve geçiyorlar dalga...» «Üzülmeyiniz,» dedi buna karşı, Amerikan pazarından ya da dos­ tumuz olan Amerikalılardan alınmış pürosunun külünü silkelerken ma­ sanın üzerindeki tablaya, masanın ucunda oturmuş göbekli ve gözlük­ lü beyefendi. Şöyle devam etti: «Üzülmeyiniz, bugün burada bulunan hepiniz, bugün, bize kulak vermiş olan bütün Türk kamuoyu anlıya-

çaktır artık ne yapmamız gerektiğini ve nasıl yaparak kazanacağımızı dolarcıkları...»

• önemli midir bu kadar dolarcıklar?« diye sordu İbrahim kazara ve hoppala! Ve baktı masanın çevresinde bulunan herkes İbrahim'e, kim bu herif diye. Baktı herkes İbrahim’e, uzmanlar, uzman yardım­ cıları, genel müdürler, genel müdür yardımcıları, genel müdürlük mü­ şavirleri, denetleme kurulları üyeleri, denetleme kurulu başkanı, baş­ kan yardımcısı, müsteşarlar, müsteşar yardımcıları, müsteşar vekilleri baktılar hepsi İbrahim'e, kim bu hıyarağa diye, dolarcıkların paralar­ dan, mangırlardan, meteliklerden, memelilerden üstün olduğunu bilme­ yen... ve bilmediği halde bilmediğini söyleyen... İbrahim ezildi, büzüldü, oysa faydalı olmak istiyordu kankınmaya.

BEYEFENDİ’NİN AÇIŞ KONUŞMASI: Kazıdı boğazını beyefendi atarak balgamını tükrük hokkasına ve başladı toplantıyı açış konuşmasını yapmağa: • Bugün, bu çok önemli, tarihî, unutulmaz bahar sabahı aranızda bulunmaktan büyük bir sevinç, kıvanç ve kakınç duymakla beraber, aynı zamanda ve daha önemlisi önümüze getirilen memleket mesele­ lerim çözmekte çaba göstereceğimizden, yolluklarımızı muhasebeden alacağımızdan emin bulunmaktayız.

Hiçbir zaman, buraya salt bu yolluklar yüzünden geldiğinizi hazır buraya gelmişken bu yollukları da almayı istediğinizi hiç aklıma getir­ medim. Ama yolumuzu da bulalım bu arada. Fedakâr Türk memuru­ nun bugün ne koşullar altında çalışmakta olduğunu Hükümetiniz tam anlamıyla ve olumlu bir biçimde ele almış bulunmakta, bulunacak ve bulunacağız!... Amacımız ilerlemek ve kalkınmaktır. Kalkınma derken bütün milletimizin kalkınmasını istiyoruz. Bu arada özel teşebbüse büyük ve geniş görevler düşmektedir, özel teşebbüsün kendisine dü­ şen özel görevi başarıyla yerine getireceğine inanmaktayız. Var mı özel sektör gibisi? Devlet sektörü ise ziyanedecek işleri yapacaktır. Dev­ letin zarar etmesinde büyük ve sayısız faydalar vardır. Etsin ki devlet zarar, gelsin özel teşebbüse paralar. öte yandan Devlet bu kadar İçeri gittiği halde, bugün kökü dışarda ve kıçı açıkta birtakım kimseler Devlet’in büyük fabrikalar yap­ masını istemektedirler. Bunlar yer altı çalışmalarında bulunan kişiler­ dir. Böyle kişilerdir bunlar ve, evelallah ezeceğiz bunları kısa zamanda 141-142’yle ve bize yardım eden dostlarımızla birlikte. Bu ülkede dev­ let hiçbir zaman bakkallık yapmıyacaktır. Bakkallık yaptırmayacağız devlete, o zaman anlıyacaktır millet, özel sektörün nimetlerini.

Turizme büyük önem vermekteyiz, vereceğiz, verdik, vermiştik.

Toplantımızın ele alacağı konu budur. Bugün Turizm'den Yunanistan, Bulgaristan, Habeşistan, Hırvatistan, Kazakistan, Bülucistan, Afganis­ tan, Pakistan ve Hindistan yılda milyonlarca dolar kazanmaktadır. Biz ise, üzüntüyle belirtmek isterim ki, blrşey kazanamıyoruz. Eee, ne bu? İnek miyiz biz? Biz de kazanacağız Allah'ın ve özel sektörün sayesin­ de. Dostlarımız da turizme büyük öiem vermektedir. Böylece fazla gelişmiş ve bu gelişmeden canları sıkılmış olan dost ülkelerin insan­ ları Türkiye’ye gelerek, tarihî eserlerimizi hayranlıkla inceleyecek, bun­ lardan yükte hafif olanlarını kaçıracak, ayrıca bir miktar para harcıyacaktır. Bu paralar birikerek dış ödeme dengemizi dengeli kılacaktır.

Ne hoş değil mi?

Bizlere önemli görevler düşmektedir. Yolları devlet açmakta, otel ve motelleri özel sektör işletmektedir. Böylece hep beraber kalkınaca­ ğız.»

Bir alkıştır koptu ve bu konuşma üzerine toplantı salonunda yeşil çuha masanın çevresinde oturanlar arasında. »Helâl! Nur ol!» diye ba­ ğırdı, beyefendinin yardımıyla aynı zamanda üç bankanın yönetim kurulunda bulunan bir müsteşar. »Allah başımızdan eksik etmesin seni.» dedi bir genel müdür. «Ben istifa ediyorum.» dedi bir uzman, ama sesi zayıf çıktığı için kimse duymadı.

Beyefendi bildirdi çok önemli işleri olduğunu başka bir yerde, aldı izin ve bıraktı toplantıda bulunanları yapayalnız ve kendi dertle­ riyle başbaşa. Çıktı her kafadan bir ses turizm konusunda: — Türkiye’ye turist çekmek için gümrük memurları güzel yüzlü olmalı.

— Otellerimiz tahtakurulu.

— Hamamböcekleri de var!

— Sinekler.

— Kumarhaneler açalım ki turist gelsin!

— ’ uristler para harcamıyor!

— Harcamıyor para gâvur oğlu gâvurlar!

— Edirne’de kapıdan geri dönüyorlar.

— Kıyılarımızı yabancılara satalım.

— Vay komprador!

— Moskova'ya!

— Amerikan uşağı!

— Ah, nerde turistler beyciğim, ben İtalya'da inceledim.

— Festivaller düzenlemeli.

— Çok festival burası.

— Bizim işletme kredisi ne oluyor? 3 milyon kredi verilsin.

— 5 milyon.

— Emekli Sandığı otel yapsın. Biz işletelim.

— Versin devlet önce kredi, gelsin sonra turist!

Toplantının sonlarına doğru iyice karıştı ortalık. Birbirine girdi müsteşarlarla genel müdürler. Bu anda İbrahim söz aldı. Heyecanlı bir konuşma yaptı: İBRAHİM, KONUYA ÇÖZÜM YOLU BULUYOR: •Sevgili büyüklerim, ellerinizden öperim. Harcamaz gelen turist Türkiye’de para, çünkü biz yediririz gelen turistlere daha çok para.

Konuksever bir ulusuz biz ve görünce turistleri yolda, (vay garip fukaralar) deyip doyururuz onları hemen sokup lokantaya, hesabı biz öderiz ve yoksa ceplerinde para veririz beş on kuruş. Nerde bir ulus vardır bu kadar konuksever, yurtsever ve turistsever dünyada başka.

Turiste iyi davranacağız diye yediririz paralarımızı turistlere.

Onun için bütün Almanya kalksa gelse de Türkiye'ye, bir kuruş bırakmaz geriye. Hem bunlar yiyeceklerini bile Almanya’dan getirirler arabalarının gerisinde konserveler İçinde, otelde kalmaz yatar çadırda.

Biz bekleriz gelecek diye para. öyleyse atmalı gelen her turiste bir temiz kazık. Unutmamalı tu­ ristler Türkiye’yi yediği kazıklar yüzünden. Şoförler atmalı kazık, otel­ ler, moteller atmalı kazık, garsonlar atmalı kazık! Olmadı mı kesmeli bol bol polis bunlara ceza, niye geldiler diye. Bu da yapılamazsa sokmamalı Türkiye’ye hiçbir turist, çünkü habire içeri gidiyoruz.»

Bu sözler üzerine büyük bir gürültü koptu toplantı salonunda. Yol­ dular saçlarını başlarım uzmanlar, karısı ile kızı geldiler İbrahim'in, koşarak dışardan ve »Yaşa baba, aslan baba!» diyerek. Yaşardı gözleri İbrahim'in. Bunların yamsıra doldular şoförler, dolmuşçular, bakkallar, antikacılar, turistik eşya satanlar, otel kâtipleri salona, başladılar hep bir ağızdan bağırmağa: Sen bir tanesin İbrahim baba, Çözdün bütün sorunları bir çırpıda Sen olmasan ne yapardık burada Soyalım gezginleri atalım, kazık!

Yeter artık, atalım kazık

REFİK ERDURAN 1928’d e İs ta n b u l’da doğdu. O rta ö ğ re n im in i R o b e rt K o le j’de (1947), y ü k se k ö ğ re n im in i A m e rik a ’d a C o rn ell Ü n iv e rsite si’nde tiy a tro d alın d a y ap tı. O y u n y a z a rıd ır. B ira ra Ç ağ lay an ad ıy la b ir y ay ın ev i k u rd u . M illiy et g az etesin d e fık ra y a z a rlığ ı y ap m ak ta , A k b ab a d erg isin d e m izah y a z ıla rı y a y ın la n m a k ta d ır.

V I J J J J ...

Kalender Bey yağ tüccarıydı.

Bazı yağ tüccarları kuru insanlardır ama, Kalender Bey öyle de­ ğildi. Gayet yağlıydı kendi de.

Toparlak gövdesi bir yerden bir yere giderken, içine birkaç oto­ mobil lâstiği gevşekçe doldurulmuş bir çuvalın bayıraşağı yuvarlanışını seyreder gibi olurdunuz. Yüzü ve saçsız tepesi karanlıkta bile parlar­ dı. Elini sıkanlar ilk fırsatta avuçlarını sabunlamağa koşarlardı. İşleri de yağlı gibiydi Kalender Beyin, önceleri pek züğürtken bir büyük bankerle can-ciğer olur olmaz milyonları doğrultuvermişti. Kim­ den, kaça, ne kadar yağ alıp nereye sattığını tam bilen yoktu.

Ama başarının sırrını buldu bulalı sırtı yere gelmiyordu. Batmış firmaları devralıp şıp diye kâra boğuyor, en olmayacak işlerin altın­ dan kolayca kalkıyor, başkalarının on yılda varamadığı başarı çizgile­ rini o, altı ayda aşıveriyordu Görünüşündeki ve işlerindeki bu kayganlık Kalender Beyin dav­ ranışlarına da bulaşmıştı. Hiçbir durum karşısında açık seçik bir tavır takınmaz, köşeye sıkışırsa tereyağdan kıl çeker gibi kendini işin için­ den sıyırmaya bakardı. Konuşması yağlı güreş gibiydi.

Bir alacaklısı gelip, «Borcunu ne zaman ödeyeceksin?» diye sorsa, İşe yarar bir cevap koparamazdı. Yayvan yayvan sırıtıp anlaşılmaz lâflar ederdi Kalender Bey: — Ne demek? Ben sana ödeyeceğim demedim, ödemeyeceğim de demedim. Borç alıp vermenin usulü erkânı vardır. Memlekette banka­ lar vardır, vezneler, veznedarlar, çekler, senetler, bordrolar, dekontlar, hattâ: pullar ve mühürler vardır. Ne yoktur ki memlekette...

Böylece Kalender Bey hem dilediği gibi davranır, hem de formali­ teye uygun tostoparlak lâflar sayesinde hep kanunlar ve nizamların koruyucusu gibi görünmeyi başarırdı. En sevdiği kelime «ispat» İdi.

Her iddiaya karşı: — Delil ve ispat isterim, derdi de başka birşey demezdi. Önüne deliller gelirse hepsinin üstüne kaygan lâf yığınları boca ederek konuyu vıcıklaştırır, yine işin içinden sıyrılırdı: — Delil ve ispat ilgilileri ilgilendirir. İlgililerin ilgilenip ilgilenme­ mesi ise beni ilgilendirmez. İspatı gereken herşeyin şahsıma karşı ispat edilmesi gerektiğini ispat edebilir misiniz?

Ama en büyük yağlı güreş ustalarının bile ayaklarının kaydığı olur. İnsanları yağ fıçısına düşmüş gibi afallatmaktaki bütün maharetine rağmen Kalender Beyin de başına kötü bir iş geldi bu yakınlarda.

Efendim, kendisinin güzel bir karısı vardır. Büyük bankerin des­ teğinin sağlanışında Kalender Beyin bu hatunu hiç kıskanmaz gibi davranışının rol oynamış olduğu eskidenberi söylenirdi. Ama hazret söylentilere hiç aldırmaz, mesele kendisine ne zaman çıtlatılsa, ■Baş­ kalarının namusuna gölge düşürmek namussuzluğunu yapanlar namus­ suzdurlar» kabilinden bir cevapla konuyu kapatıverirdl.

Gelgelelim, Kalender Bey uzun bir yolculuğa çıkar çıkmaz, ban­ kerin Cadillac'ı her gece Yağ Palas'ın önünde parketmeğe, birkaç ay sonra da hanımının siluetinde belirli bir değişiklik olmağa başlayınca, şiler çatallaşır. Değişiklik günden güne daha göze batar hale geldik­ çe konu komşu birbirine göz kırpıp: »Kaç çatal?» diye gülüşür oldular. İçlerinde duruma kızanlar da vardı. Kalender Beye bir mektup yazdılar, usturuplu bir tarzda meseleyi anlatıp hemen dönmesi gerekti­ ğini bildirdiler.

Kalender Beyden cevap geldi: — Nedir? Ne var ki? Beni İlgilendiren durumun ne olduğu açık ça belli mİ? Her yakışıksız yakıştırmayla uğraşmak bana yakışmaz.

Birkaç hafta sonra Kalender Beye karısının bir fotoğrafı gönde­ rildi. Arkasında şunlar yazılıydı: «Gördüğünüz gibi hanımefendinin durumu açıkça belli.»

Kalender Bey buna da hemen cevabı yapıştırdı: — Zevcemin kilo alması kendinden başka kimseyi ilgilendirmez.

Başka bir iddianız varsa ispat için delil göstermeniz gerekir.

Yazışma uzun zaman kesildi. Sonra günün birinde Kalender Bey şu telgrafı aldı: «Yuvanızdan ayrıldığınızın onuncu ayı dolarken nurtopu gibi bir oğlunuzun dünyaya geldiğini müjdeleriz.»

Telgrafı gönderenler merakla bekleştiler. Cevap gecikmedi: — Teşekkürler. Hayırlı evlât olur inşallah. Eğer işin içinde uy­ gunsuz bir durum varsa suç işlenmiş demektir. Suçlar da savcılığı il­ gilendirir. Bildiğiniz gibi memlekette ahlâk, adalet ve kanunlar var­ dır. O kanunların iftiracılığı da cezalandırdığını hatırlatır, hepinizin mu­ habbetle gözlerinizden öperim.

Kıssadan hisse mi nedir?

H iiiç... »Tanrı kaygan insanlarla uğraşan savcıların yardımcısı ol­ sun» demek istedik.

YALÇIN KAYA

1930’d a K ü ta h y a ’n ın S im av ilçesinde doğdu. Y alçın p e k k ü ­ çü k k en , ailesi B u rsa ’y a y erle ştiğ in d en , o rd a b ü y ü d ü . A n cak o r­ ta o k u lu n son sın ıfın a d ek o k u y ab ild i. Ö ğ ren im in i e k sik b ıra k ın ­ ca, koza istim ciliği, fa b rik a k âtip liğ i, b ü k ü m m a k in istliğ i, e le k t­ rik çilik , te z g â h ta rlık , g azetecilik gibi işlerd e çalıştı. A sk e rliğ in ­ de g ö n ü llü o la ra k K o re ’ye gidip o rd a topçu şoförü o la ra k g örev y ap tı. A sk er d ö nüşü rad y o c u lu k , otel k âtip liğ i, şe k ercilik y ap tı.

M izah h ik â y e le ri y az m a y a başladı. «Pazar», «A kbaba», «Taş», « K arik a tü r» d erg ilerin e, Y eni S ab ah gazetesine, so n ra «Mizah» d erg isin e h ik â y e le r yazdı. Çivi adlı b ir m izah d erg isi y ay ın lad ı.

B u rsa ’d a a m a tö r tiy a tro to p lu lu ğ u n d a çalıştı. İsveç’e g itti, o rd a işçi o la ra k d eğişik işlerd e ça lışm ak ta, b iy a n d a n d a h ik â y e le ri İs ta n b u l’d ak i g azete ve d e rg ile rd e y a y ın la n m a k ta d ır.

DEĞERLENDİRME, YORUM VE ANILAR

FERİT ÖNGÖREN YAZIYOR: Y alçın K a y a ’yı ilk in fa n te z ile riy le a k lım d a tu tm u ştu m . Ço­ ğ u n lu k k elim e o y u n la rıy la ile rle y e n v e h e r n o k ta d a kişiyi g ü l­ d ü rm e isteği b u fa n te z ile rin başlıca isteği o luyordu. D alg a g e­ çercesine b ir an la tım g ö rü n ü şü y a n ın d a to p lu m so ru n la rın ı d a d id ik lem e k çabası k en d in i u n u ttu rm u y o rd u .

Y alçın K a y a ’da b u ld u ğ u m en b e lirg in y a n cid d iy eti çok g ü ­ zel sarsab ilm esi, dalgacı b ir deyiş a ltın d a c id d iy etin boş y a n la ­ rın ı b irik i k elim ed e güzelce açıklay ab ilm esiy d i.

— «Yeni Mizah H ikâyeleri A n to lo jisin d e n , 1959 —

BANA HEDİYE GÖNDERME

Kerimciğim, Hatırlayıp mektubunda bana da selâm koyduğun için derecesiz se­ vindim. Ben hâlâ Güriş'teyim. Biliyorsun, bu herifin yanında ne uzar, ne kısalırsın. Almanya'ya kapağı attığın iyi oldu. Aramızda bir senin kafan çalışıyormuş.

Unutmadan söyleyeyim: Baban az kalsın bizim nişanı bozuyordu.

Sevim isyan bayrağını çekmeseydi, enişte adaylığım sona erecekti.

Senin postacı, bizi sinemada görmüştü. Kalk, yeme içme, kavınbabaya yetiştir... Üstelik bir yığın palavra ekle. Kızkardeşin kucağımday­ mış. Millet, bizi seyretmekten film seyredememiş. Bir kaç kadın, Se­ vime «Haftaya hangi sinemadasınız?« diye sormuş. Su satan çocuk, bana «Havlu da ister misiniz?« demiş.

Küfredenler olmuş, yüzüme tükürenler olmuş...

Halbuki bütün yaptığımız da sinemayı elele seyretmek hani. İşte o kadar. Canını sık­ mak için yazmadım. Durumu sana yalan yanlış anlatırlar diye yazdım.

Avrupa'dan ne istediğimi soruyorsun. Senin sağlığından başka ne isterim?! Bana sakın bir şey getirme. Onun yerine Sevim’e bir kiirk alıver. Vitrinlere baka baka camları eritecek. Sana mektupta hediye mediye istemediğini yazarsa, inanma.

Gözlerinden öperim İhsan Oğlum Kerim, Cevabım gecikti. Geçen hafta hiç kendimde değildim. Yazmak içimden gelmedi. Çıldırmadığıma şükrediyorum. Aile şerefimiz iki pa­ ralık oldu. Ah o kız!... Biliyorsun elbet: Sinemada nişanlısı ile çirkin vaziyetler yaparken görülmüş. Nişanı attırıyordum ama, işin düzelmek yerine kötüleşeceğini düşünerek bundan vazgeçtim. Nikâh tarihini öne almak gerekecek. Çünkü bu kız yarın şiş karınla halkın içine çıkarsa, ben ne yaparım?... Daha bir şey yok ama, olur mu olur. Anasına bakarsan hiçbir şey yokmuş. Fakat bu işler hiç belli olmaz. Şair Tevfik Fikret ne demıs: • Deniz kadın gibidir. Katiyen itimat etmeyiniz.» Şimdilik bu kadar oğlum. Hediye diyorsun. Senin gelmenden bü­

yük hediye mi olur?... Elhamdülillâh gözüm tok. Maşallah annenin de öyledir ya, sen ona Brezilya kahvesi getirsen iyi olur. Nüfusçunun oğlu, annesine getirmiş de, Esma onda görmüş. 'Çekirdekleri yağlı yağlı- diyor. Canı çekmiş. Bir kiloluktan on kutu kadar olursa, uzun zaman gider.

Yazdıracağı mektupta bir şey istemediğini söylerse, kulak asma. İstiyor.

Allaha emanet olasın Baban Kerim ağbi, Gelecek ay damlıyorsun ha?... Turhan’a bir motosiklet getirirsin artık. Antrenmanlara gidip gelirken, çocuğun otobüs değiştirmekten canı çıkıyor. Motosiklet iyi olur.

Beni boşla. Hiçbir şeyde gözüm yok. Samimî değilsem, Allah çarp­ sın!

Olayı duymuşsundur. Sinema dalgası canım... Postacı ineği, na­ musumuzu kurtaracakmış. Çektim kenara, «Aşkolsun Hüseyin ağbi,» dedim, «yenecek halt mı bu?» dedim. «Sana ne onlar ne yapıyorsa?» dedim.

Altı ay düşünsen, verdiği cevabı bulamazsın.

— Sen cahilsin, aklın ermez, dedi. Çobanlar olmazsa, kuzuları kurt kapar. Sen daha körpesin, cahilsin. Dünyanın ne kötü olduğunu bilmiyorsun.

Böylesine ne denir? Zaten diyecek halde değildim. Dilim âdeta kördüğüm olmuştu. Çektim, yoluma gittim.

Motosiklet gelmezse, kapıdan içeri sokmam bak. İyi dalgalar Orhan Benim biricik ağbiciğim, Bu hafta ağla ağla, gözüm çıktı. Ihsan sana her şeyi anlatmış.

Babama bugünlerde bir hal oldu. Deli mi, ne?!... Herkesin ağzına ba­ kıyor. O postacının ne serseri olduğunu bilirsin. Ona kanıp bana de­ mediğini bırakmadı. Pişkinliğe vurmasaydım, verem olurdum. En son­ ra ne dedi, biliyor musun?

— Az daha sabredemedin mi, kız?! dedi. Şunun şurasında nikâha ne kaldı? Artık ondan sonra isterseniz yazlık sinemada itişirsiniz. Şim­ di benim sorumluluğumdasın.

Basitliğini görüyorsun. Bir de lâf sırası geldi mİ, modernliği kim­ selere bırakmaz.

Ağbiciğim, şu satırları postahanede karalıyorum. Yanda vatanda­

şın biri, telefonda ana-avrat şakalaşıyor. Biraz daha durursam, sinir­ den gülmeye başlayacağım.

Ne hediye istiyorum?... Benim bir tanecik, iyi kalbli ağbiciğiml... Şunu kesin ve samimî olarak söylüyorum: Bana bir şey getirme!...

Ancak Ihsan için, şu, yeni çıkan radyolu çakmaklardan bir tane ge­ tirirsen, pek sevinirim. Rüyalarında hep bu çakmakla uğraşıyormuş.

Benimle uğraşmaya korkuyor artık.

Sana, hediye falan arzulamadığını yazmış galiba. Parana acıdı­ ğından öyle diyor. İyi kalblidir. Hoş, solunum organları da fena de­ ğildir. öperim ağbiş Sevim Bir tane evlâdım, Bu kartı sana yazdırdım ki, annen seni unutmadı. Sen gel de, bütün dünyanın börekleri sana feda olsun, yavrum.

Hediye ne demek?... Annen seni hediye için mi doğurdu? Bana hediye lâzım değil, mis gibi kokan evlâdım lâzım. Seni baban da çok özledi. Ona bâri bir buzdolabı getir. Her akşam rakısına komşudan buz aldırmaya sıkılır oldu.

Hasretli annen Ağbiciğim, Antrenmandan yeni geldim. Yazmaya girişmeden önce ölü gibi yorgundum. Şimdi birden kendimi dipdiri hissetmeye başladım.

Bizim babalık, nişanın canına okuyordu. Neymiş, ablam sinemada nişanlısiyle kırıştırmış. Kırıştırır kırıştırır, sana ne, değil m i?... Bir kere, herif nişanlısı! Nişanlısı da olmasa, kime ne, ha?... Kız yirmibeşinde. Daha da yapmasın mı?

Neyse sular duruldu.

Benim Avrupa'dan istediğim bir şey yok. Avrupa benden bir şey istiyorsa, o zaman başka... Ne hediyesinden bahsediyorsun sen be ağbi? Kenara üç beş kuruş koysan, daha iyi değil mi? Çarçur etmek şart mı?

Bana bir şey alırsan, kırılırım. Fakat ille de bir şey getireceksen, Orhan'a streo'lu bir teyp getir. Çocuk «streo, streo» diye diye oyna­ tacak. Duyduğuma göre, bu teypler epey kazıkmış. Gel anlat! Çocuk işte. İki günde de bıkar.

Selâm melâm Turhan Oğlum Kerim.

Yengenle, geleceğin günleri sayıyoruz. Çoğu gitti azı kaldı.

Biliyorsundur: Kardeşinin nişanı bir tehlike atlattı. Enişten denen adamda zerre kadar kafa yokmuş. İnsan, nişanlısiyle sinemada öyle şeyler yapar mı?! Oynaşın değil ki o, nişanlın, a aptal!

Sakın Sevime kızmayasın. O daha cahil. Bütün kabahat, o enişten olacak adamda. Kadın kısmının aklını çelmek çok kolaydır. Elini tut­ manla hemen kendini salıverir.

Neyse hepimize büyük geçmiş olsun. Adı çıktıktan sonra kızı ni­ şanlısından ayırmak mı olurmuş?! Babana nasihat çekerek işi hallet­ tim. Sağ olsun, dinler.

Gelelim hediye meselesine... Ben bir kırıntı bile istemem. Yal­ nız yengene bir gümüş çay takımı getirsen de şu dırdırından kurtulsam.

Hadi gel artık. Tavla seni bekliyor. Çoktandır kimseyle oynama­ dım. Onun için sık sık kahveye çıkıp bileğimi idmanlamam nerek.

Genç olsaydım, biraz otobüs, biraz sinema çapkınlığı derken hemen formumu bulurdum. Ne bacaklar var şimdi.

Yengenle çocuklar sana ayrıca yazacaklar. Çok selâm, yavrum.

Seni seven amcan İsmail Kerim, Hayırsız amcan benden bir selâm bile koymamış. Mektubu daire­ de yazıp atmış. Ben görmiyeyim diyedir. Kimbilir yine ne münasebet­ siz şeyler karaladı?!...

Postacının yediği naneden haberin var, değil m i?... Ahlâksız şey.

Beni pis pis konuşturmasın: Kızını mıncıklamayan bakkal kalmadı. San­ ki kendisi bilmiyor. Ailenin hiçbir ferdi hiçbir bakkaldan borca mal alamazken, kız nasıl alıyor?!... Bunu düşünemiyor mu? Hınzır gibi düşünüyor. Fakat işine geldiği için ses çıkarmıyor. Kızı akşamın geç saatlerinde çorapsız, sütyensiz, eteği neredeyse belinde bir elbiseyle bakkallara yollamak niye ki?

Kız, çorap morap giymeye, elbise değiştirmeye kalkınca: — Git öyle işte! diyor postacı, öyle gidiver!

Bilmez mi? Biliyor... Votkası, mezesi gelsin de...

Sonra başkasının kızı sinemada oynaşıyormuş.

Sersem şe y!...

Hiç değilse nişanlısiyle oynaşıyor o ... Kabahat babanda. «Sen kendi kızına bak» deyiverseydi ya.

Eee, sende ne var, ne yok?... Akcan Ailesini sorarsan, eh yuvar­ lanıp gidiyoruz işte. Eğer yaşımız uygun olsaydı, biz de burada bir dakika bile durmazdık. Bir de çoluk çocuğa karışmasaydık...

Bize ne getireceksin bakalım. Yok yok, şaka ediyorum. Ciddî sa­

nıp bana hediye falan almaya kalkma. Vallahi samimiyim. Ama eniş­ tene bir takma deniz motoru getirsen, sesim çıkmaz. Hani o hızlı gidenlerinden...

Yakında Birsen’le Ardıç'tan birer mektup alacaksın. Didişmekten fırsat bulabilirlerse elbet.

Yazdıklarımı gözden geçirdim. Amcana kızarken, ben de az mü­ nasebetsiz şeyler yazmamışım hani. Eee, bulaşıyor işte Çok selâm Yengen Fikriye Beden Terbiyesi G. Müdürlüğü İstanbul Şubesi Sayı: 1972/1193 Bay Kerim Hauptbahnhofstr. 58 Münih B. Almanya Şubemize hediyeli şike konusundaki ihbarınız üzerine gerek ka­ yıtlarımızda ve gerek bildirilen adreslerde yapılan araştırma sonucun­ da Istanbul/Kumkapı Hayranapti Sokak No: 6, kat 2'de oturan Osman Yalıner, eşi Esma Yalıner, kızları Sevim Yalıner ve Sevim’in nişanlısı (Kumkapı Osmançavuş Sokak No: 1, kat 3’te oturur) Ihsan Balin, Osman ve Esma Yalıner’in oğulları Orhan ve Turhan Yalıner'in, İs­ tanbul/Yeşilköy, Florya Caddesi, Yan Sokak No: 21 B'de oturan İs­ mail Akcan ve eşi Fikriye Akcan’ın resmen ve lisanslı olarak spor­ la uğraşmadıkları, ancak Osman oğlu 1965 yılında Esma'dan doğma Turhan Yalıner’in halter çalışmaları yaptığı meydana çıkmışsa da, bu­ nun da sadece çalışmada kalıp müsabaka derecesine varmadığı ve dolayisıyle şike konusu olamıyacağı bellidir.

Durumun böylece bilinmesi ve varsa, bu konuda gerekli belge­ lerle şubemize bir an önce tekrar başvurulması Türk Sporu namına önemle rica olunur.

M. Tarık Otakbası

VEDAT SAYGEL

1931 y ılın d a G ire su n ’da doğdu. K ü çü k y a ş ta İs ta n b u l’a geldi.

M u h te lif iş y e rle rin d e çalıştı. 1950’d e M arko P a şa ve M illiy e t’e y azm ağ a başladı. 1959’da A k b ab a m izah d erg isin in k ad ro su n a alın d ı. B u g ü n e k a d a r « O rtalık N ed en K arıştı* v e «A kıllı K ö y ü n D elisi* adılı ik i h ik â y e k ita b ı çık m ıştır.

ORTALIK NEDEN KARIŞTI?

Eğer on yaşlarında küçücük bir çocuk çıkıp da, yalan yanlış ha­ berlerle ortalığı birbirine katmasaydı Tanrının yardımı, özel sektörün yatırımı, hükümetin gayreti, muhalefetin iyi niyeti ile memleket gül­ lük gülistanlık olurdu ama, a o velet yok mu?... Hiç kimsenin yapamıyacağı kötülüğü, tek başına yaptı millete!

Sabah karanlığında koltuğunun altındaki gazeteleri satmak için: — Kömür sıkıntısını yazıyoooor! diye bağırarak vatandaşı telâşa düşürmeseydi, sorarım size; bugün memlekette pahalılık mı olurdu?

Yolsuzluk mu olurdu? Kaçakçılık, vurgunculuk mu olurdu? Piyasayı karışık yağlar mı doldururdu? Şimdi içinizden: — «Suçlu kim olursa olsun, size ne birader?» diyenleriniz çıka­ caktır belki. Haklısınız. Ama hilebazlık ve madrabazlık olaylarına el koyan ilgililerin, suçu yüklemek için nasıl olsa bir küçük adam bula­ caklarını düşündük de, bu millî dâvada haydi bizim de birazcık yar­ dımımız dokunsun dedik.

Evet. Küçük çocuğun bağırışı, ilk önce, geciken sabah namazını kılmaya hazırlanan kömürcü Murtaza'yı yerinden hoplattı. Abdesti, duayı yarıda kesip, oğlanın sesine kulak kabarttı. Yanlış duymamıştı demek.

Paraya kıyıp bir gazete aldı. Aradı taradı, mangal kömürü ile il­ gili bir haber bulamadı. Kok kömürü stokunun azaldığından, satışın 750 kilo üzerinden yapılacağını yazıyordu gazete.

Aaa, bu kadarına sahtekârlık, dolandırıcılık denirdi! Ulan kok kö­ mürü kıtlığından, mangal kömürü satan adama neydi?

— Vay teres vaay, beni faka bastırmak ha? Bu yirmibeş kuruşu senden yirmibeş kere geri almazsam...

Fırladı caddeye, ama toz olmuştu oğlan. Burnundan soluyarak dön­ dü dükkâna. Abdest ibriğine bir tekme attı, hırsını alamadı.

— Ulan senin eline gazete virenin... Aha seni bu boya getirenin...

Bildiği bütün küfürleri etti, onlar bitince yeni yeni küfürler icat etti, sinirleri yatışmadı. Kendini İşe verirse, bacak kadar çocuk tara­ fından dolandırıldığını unuturdu belki.

— Tüü, içine ettiğimin dünyası! Yediden yetmişe kimsede ahlâk kalmamış be!

Musluktan doldurduğu tenekeyi kömürlere boşaltıp, başladı har­ man yapmağa! Kahvecinin akşamdan bıraktığı tenekesini doldurup tarttı, öfkesi dinmedi. Tartılmış kömürü elekten geçirip tozunu aldı, kendine gelemedi. Komşu dünkkânın çırağı İle gönderdi kahveciye.

Sırsıklam kömürü görünce, kahvecinin beyni attı! Oysa az önce ne kadar sâkindi. Bir yandan gülüp söylüyor, bir yandan da yeni ge­ len çırağına: — Kahveyi - kaynatmıyacaksın biiir, köpüklü olması için karbo­ natlı suyu yanından ayırmıyacaksın ik iil... Çayın burukluk vermesi için demliğe varsa zencefil, yoksa birazcık nar kabuğu atmayı unutmıyacaksın üüüç, diye meslek sırlarını öğretiyordu.

Yorulana kadar küfretti kömürcüye. Küfür etmekle rahatlayamadı.

Aldı eline tebeşiri: — Ulan benim gibi bir fakirin yarım kilo kömürünü çalmak için su katacaksın da, zengin mi olacaksın Allahsız? diye söylene söylene önündeki veresiye tabelâsında içene içmeyene bastı çiziği!

— İnsanlarda dürüstlük denen şeyin zerresi kalmamış namussu­ zum! diye diye dayandı çaya zencefili!

Sonra doldurduğu bardakları askıya dizdi: — Bu, kasaba; şu, manava; öbürü de bakkala... Önceki borçla­ rını istemeyi de unutma, diye öğütleyip gönderdi.

Oğlunu çekirdekten esnaf yetiştirmeye çalışan bakkal: — Bir kere doğruluktan ayrılmıyacaksın, diyordu. Esnaflıkta doğ­ ruluk şart! Bu dükkân kimin? Bizim değil mi? Kasadaki paralar?... O da bizim... Ben görmeden bir onluk alıp cebine atsan, kimin parasını çalmış olursun? Kendi paranı. Bu yüzden doğruluk şart! Müşterini ta­ nıyacaksın. Kimi İnsan vardır, f¡atları inceden inceye sorar. Kimi de «İyisinden şu kadar şundan ver» der. Birinciye kötü malı verip, kötü para alacaksın İkinciye kötü malı verip, iyi para alacaksın. Çay geldi. Usulden sordu bakkal: — Kaç çay borcumuz oldu, dört mü, beş mi?

Borç kâğıdını uzattı kahvecinin çırağı.

— Ben sonra ustanı görürüm. Çırağı savdı. Savdı ama, hesaba bakınca gözlerine inanamadı: — Kabahat bizde, diye mırıldandı. O namussuz her zaman biri iki, bazen beş yazar, her seferinde bile bile öderiz. Ulan alçak, kala kala yirmibeş kuruşa mı kaldın?

Kızardı bozardı, bazı malların etiketlerine zam yaptı, hırsını ala­

madı. Günden güne adileşiyordu bu insanlar. Onun bıraktığı yerden oğlu aldı etiketleri. Sordu: — Pirinçle fasulyenin fiatlarını da değiştireyim mi?

— Onların fiatlarına dokunma, diye cevap verdi. Fakir fukaranın gıdası ile oynamayalım, günah. Al şu darı çuvalını götür anana, evdeki iki çuval pirince yedire yedire karıştırırsın. Giderken Haşan beylerin siparişlerini de götürüver.

Tarttı paketledi, darı çuvalını da sırtlayıp çıktı çocuk. Haşan bey, kasap dükkânının mal sahibiydi. Bir yandan ucuza aldığı arsalara, ucuza malettiği apartmanlar yapıp satıyor, bir yandan daire ve dükkânların­ dan topladığı kiralarla yaşıyordu. Akşam, karısından peynirin kötüleş­ tikçe fiatının yükseldiğini, pirinçteki darılan ayıklamakla baş edeme­ diğini öğrenince açtı ağzını yumdu gözünü! Bu yapılan bir nevi vur­ gunculuktu. Vatandaşın gıdası ile oynamaya hiç kimsenin hakkı yok­ tu. Neredeydi ilgililer?

Bütün gece uyku tutmadı adamı. Sabah karanlığında gittiği inşaa­ tındaki ameleleri, tam harcı karıştırmak üzereyken durdurdu: — Bir ambar kuma, bir torba çimento eksik koyun! Kirişlerin arasını tuğla yerine briketle doldurun.

Hemen oracıktan telefona sarılıp kiracılarını birer birer aradı: — Merhaba Rıza beyciğim, dedi kasaba. Bu konuda sizi rahatsız etmek istemezdim ama, günden güne ağırlaşan hayat yükü, bir takım namussuz çıkarcıların yüzünden çekilmez hale gelen geçim derdi beni buna mecbur etti. Dükkânımızın bugüne kadar olan yediyüz liralık aylık kirasını bundan böyle sekizyüzelli lira olarak tahsil etmek zorunda­ yım.

Kasap: — Gözünüzü Allah doyursun ulan itler! diye sarıldı satıra. Bir yılda üç kere kira artar mı?

Döndü kalfasına: — Al bakayım tebeşiri eline... Fiatlara ikişer lira bindir! O bitin­ ce içerdeki komikleri iyice sıyırıp, aşçının köftelik kıymasını hazırla.

Aşçı Ramazan, bulaşıkçılara din dersi veriyordu. Etin yeni fiatını öğrenince, dinden imandan çıktı: — Lâ havle velâ kuvvete, insanı günaha sokar şu esnaf m illeti...

Karşısına çekip, «Bre zındık» diyeceksin, «Bre vicdansız» diyeceksin.

• Eti onbeş liradan alıp köfteyi kaçtan satarsın?» diyeceksin.

Bağırdı bağırdı, iskemlelere masalara vurdu. Korkudan titreşen yamaklara, emir buyurdu: — Köfteleri ufaltın lan!

Sonra gelen müşterilere, memlekette ahlâk buhranı olduğunu söyleye söyleye, bir porsiyonu bir tadımlık olan köfteleri âfiyetle yedirdi. Yine de öfkesini dindiremedi. Ertesi günü, üç kilo kıymaya koyduğu ekmek miktarını bir misli çoğalttı, hayır hayır sinirleri temel­ den bozulmuştu bir kere! Etin bir gün içinde iki lira birden fırladığını düşündükçe zıvanadan çıkıyor, zıvanadan çıktıkça köftenin ekmeğini çoğaltıp, gramajını azaltıyordu.

Bu dindar, bu namazında niyazında adamın yaptığı numara çabuk' anlaşıldı, büyük bir şaşkınlıkla: — Vay anasını, Ramazan hoca bunu yapsın ha? diyen kendini teselli etmek için aynı yola başvuruyordu.

Seyyar limonatacı Behiç, üzüntüden limondan kesildi.

— Sahiden ahlâk kalmamış insanlarda: Adbestli namazlı Rama­ zan da hile yapsın, pes doğrusu!

Hayâl kırıklığının verdiği bezginlikle dayanıyordu limontozu ile badana boyasını bir kazan suya: — Yahu hacı namzedi Ramazan da haram yesin, onun bunun rız­ kından çalıp hakkı olmayan bir servet temin etsin, akıl alacak gibi değil! dedikçe kazanı karıştırıyordu!

Köfteci Ramazan'ın yediği naneyi duymayan kalmadı görmeyen inanmadı, sonunda ihracatçılara kadar dayandı. Fakat başında da söy­ lediğimiz gibi, eğer on yaşlarında küçük bir çocuk çıkıp da, yalan yanlış haberlerle ortalığı karıştırmasaydı. ne pirince darı karışırdı, ne kıyma­ ya ekmek karışırdı. Bir karışıklık olduysa bunun tek sorumlusu o bacak kadar velettir. Ah, o bir yakalansa!...

ŞEMSİ BELLİ

1929 y ılın d a M a la ty a ’n ın A rg u v a n ilçesine b ağ lı Y enisu kö­ y ü n d e doğdu.

A n k a ra Ü n iv ersitesin d e E d e b iy a t ve H u k u k öğrenim i y ap tı. Ç eşitli g az etele rd e ve d e rg ile rd e m u h a b ir ve y a z a r o la ra k çalıştı.

M u h te lif lisele rd e ed e b iy a t öğ retm en i, A n k a ra B a şk en t G a­ ze tecilik Y ü k sek O k u lu n d a S osyoloji K ü rsü sü ö ğ retim görevlisi o la ra k çalıştı.

Y ay ın lan m ış {(itapları: K öy A k şam ları, B a h a r Ş ark ısı, B a ş­ şe h ir Sokağı, G üz Çiçeği, Ş ey ta n D iyor ki, A ğ ab ey im M ustafa K em al, Y av ru V a ta n d a n N otlar, B oncuk K u tu su , îp e k K a p lı D ef­ te r, C an K u şum , K a rp u z D ilim i, C u m h u riy e tin E şiğinde K ıb rıs, U y k u su z T re n le r, G elin T elleri, Ö pm e B eni B u A kşam , B ü y ü k P aydos, S atırb a şı, B ir Y an g ın ın K ü lü , Z eydo A ğa, A nay asso .., B u e s e rle rin d e n b a z ıla rı m u h te lif y a b a n c ı d ille re çe v rilm iştir.

BİYOLOJİK ERKEK Şu nüfus memurlarına öyle kızıyorum kü ... Elime geçseler hep­ sini bir kaşık suda boğacağım!...

Fakat yanlış anlamayın, benim kızdıklarım çekirdekten yetme, işi­ nin erbabı nüfusçular değil; hani şu askerden onbaşılık rütbesiyle teskere aldıktan sonra köyüne döner dönmez civardaki nahiyenin, ya da küçük kasabanın nüfus memurluğuna geçenler var ya, işte ben onlara ifrit oluyorum.

Fi tarihinde bizim nahiyenin de böyle bir nüfus memuru vardı.

Okuyup yazmayı askerde öğrenmiş, sonra gelip bizim nahiyeye nüfus memuru olmuştu.

Köroğlu Gazetesini heceliye heceliye okur, kopya kalemini di­ liyle ıslattıktan sonra yazmak istediği şeyi binbir güçlükle karalamaya çalışırdı.

Yazı yazarken çok zahmet çektiği belliydi. Uzun ve çapraşık ke­ limeleri hiç beceremezdi. Meselâ çocuğunuz olmuş, nüfusa kaydını yaptıracaksınız. Muhtarlıktan aldığınız ilmühaberle nüfus memuruna başvurduğunuz zaman: — Çocuğun adı ne? diye sorardı.

— Nurettin!

Söylediğiniz İsmi dukalarıyla heceler, içindeki harfleri bulmaya çalışır sonra da sert bir sesle cevap verirdi: — Olmaz, başka bir isim bulun!...

— Sebep?

— Bu ad kaleme gelmez!...

— Peki öyleyse Abdurrahman olsun!...

— O da hiç gelmez kaleme!...

— Murtaza?

— O da kaleme gelmez!

— Dedemin adı Hayrettin idi, bari o ismi koyalım!...

— O da gelmez kaleme... Kısa bir isim bul... Şöyle ufak, kibar bir isim. Ali nasıl, Ali? Ve böylece bizim köyle civardaki köylerin büyük çoğunluğunda yeni doğmuş erkek çocuklarının adı «Ali», kız çocuklarının ise «Ayşe» olarak nüfusa geçmişti.

Bu yüzden ne kadar karışıklıklar olurdu, bilemezsiniz. Birisi: — A lilii!__ Diye bağırsa yüzlerce Ali toplanırdı bir anda çevresine. Alileri birbirinden ayırabilmek için çeşitli ekler katılmıştı: Bildik Ali, Kemçuk Ali, Firfir Ali, Tombiş Ali, Çarkovun Ali, Tırpan A li... diye seri halinde giderdi Aliler. işte ben de o ünlü nüfus memurunun azizliğine uğrayan Alilerden biriydim.

İlkokul, ortaokul derken delikanlılık çağına gelmiş, liseye başla­ mıştım. Nerede Ali isminde bir erkek, Ayşe isminde bir kız görsem bizim beldelerden sanırdım.

Okulumuz karmaydı. Onyedi tane kız öğrenci vardı sınıfımızda.

Delikanlılık çağı gerçekten biraz delice bir mevsimmiş. Derslerden çok sınıfımızdaki kızların gözü-kaşı ilgilendiriyordu beni. Hele şube reisinin kızı Nebahat'a bitiyordum. Eğer bu satırlar onun da gözüne ilişirse kulakları ve dudakları çınlasın!... Tatlı kızdı Nebahatl... Yalnız tatlı değil, aklımda yanlış kalmadıysa üstelik pişkindi de... Tatlının pişkin cinsi daha tatlı oluyor. Gülüşünde, bakışında, en önemsiz şey­ leri bile gizli aşk duygulanışları gibi yavaş sesle fısıldayışında insanı tahrik eden bir hava vardı. Kendisinden hoşlandığımı biliyordu. O benden holşanıyor muydu bilmem ama, bu hislerimden hoşlandığına ve çok memnun olduğuna kalıbımı basarım!... Öyle fettanca kıskançlık numarası yapar ve beni üzmekten öyle derin bir haz duyardı ki ne yapacağımı şaşırırdım.

Tam bu sırada askerlik tecili yapmam gerektiğini hatırlattılar idareden. Askerlik şubesine koştum. Defterde kaydımı bulamadılar.

Nebahal'in babası binbaşıydı ve o şubenin başkanıydı. Kızının sınıf arkadaşı olduğumu söyleyerek onun ilgisini rica ettim. Nüfusa tahri­ rat yazıp kaydımı istediler.

Beklenen kayıt resmen şubeye geldiği gün, şube reisinin karşısı­ na dikildim.

— Oğlum, dedi. Senin tecilini yapamayacağız!... Çünkü kızsın sen!...

Binbaşının söylediğini birden kavrayamadım. Durumu bana açık­ ladığı zaman da hayretler içinde kaldım. Kütükte kız görünüyordum.

— Aman binbaşım, nasıl olur, görüyorsunuz ki erkeğim!... Erkek­ liğimden şüpheniz mi var?... İsterseniz kızınızdan sorun beni!... Onun­ la iki senedir aynı sınıfta okuyoruz!... Nebahat bilir beni!...

Binbaşının kaşları çatıldı: — Nebahati karıştırma sen, dedi. Resmiyette kız görünüyorsun!...

Bizce yapılacak blrşey yok!... İstersen doktordan erkek olduğuna dair bir rapor alır İlgili makamlara başvurur, kütükteki kaydını düzelttirir­ sin !...

Başımdan bir kazan kaynar suyun döküldüğünü hissettim. Gözü­ mün önüne isim yazmakta güçlük çeken nüfus memuru geldi. «Erkek* kelimesi herhalde onun için pek zahmetli ve yazılışı güç gelmiş olacak kİ kütükteki özel sütuna cinsiyetimi «Kız* diye düşürmüştü. Ya sahi­ den erkek değilsem diye biran kuşkuya kapıldım.

Sağımı, solumu yokladım. Sesimin kalınlığını, kemiklerimin irili­ ğini denedim. Erkek olmasına erkeğe benziyordum amma, koskoca hükümet resmen yalan söyleyecek değildi ya !... Askerlik tecilimi yap­ mıyorlardı, yarın askere bile almıyacaklardı bu gidişle beni.

Okula gelir gelmez Nebahat'i buldum: — Neboş!... dedim. Bu akşam bize gelmez misin?

— Ne var sizde, dedi, durup dururken nerden aklına geldi böyle bir teklif?

— H iç... Canım seninle beraber ders çalışmak İstedi de!...

Yarım porsiyon bir çapkınlıkla gülümsedi: — İsterdim!... dedi. İsterdim ama babam bırakmaz!... Okul dışın­ da erkek arkadaşlarımla konuşmaya bile izin vermez, çok sinirlidir babam! ...

— Ben erkek değilim k i!... İnanmazsan git babana so r!... Resmen kızım ben!... Bugün öğrendim ben d e!... Bırak nazlanmayı da gel akşam, biraz geometri çalışırız, biraz iğneardı ve kanaviçe işleriz, sonra da eğer yatıya izin almışsan koyun koyuna yatarız bile!...

Nebahat hırçınlaşmıştı: — Neler söylüyorsun sen A li!... dedi. Ağzından çıkanı kulağın duyuyor mu?...

— Tabii duyuyor, dedim. Vallahi, billahi kızım ben!... Hem bunu ben iddia etmiyorum. Hükümet söylüyor. Askerlik tecilimi yapmadı baban. Nüfus idaresi o erkek değil kızdır diye yazı yazmış şubeye!...

Ertesi gün Nebahat babasından edindiği ek bilgiyle okula geldiği zaman kıkır kıkır gülüyordu. Birinci dersin sonuna doğru kızlar ara­ sında bir fiskos başladı. Hepsi sıralarından başlarını çevirip bana bakıyorlar, sonra da hocaya hissettirmemeye çalışarak gülüyorlardı.

Teneffüste kızların çoğu etrafımı sarmıştı: — Ali sen kızmışsın öyle m i?...

— Ne zannettiniz ya!... O şeref yalnız size mi ait olacak!...

— Kah-kah-kah, kih-kih-kih.

Dedikodu bütün okula yayılmıştı. Erkek arkadaşlarım kızdırmaya çalışıyorlar, kızlar kahkahalarına konu yapıyorlardı beni. Müdüre git­ tim. Bana takılanları şikâyet ettim. Bu arada durumu da anlattım. Okul idaresi de nüfusa yazı yazıp kaydımı istedi. Bir hafta sonra idareye gelen resmî cevapta da «Kız» olduğum bildiriliyordu. Nüfus cüzdanım, kaydımın kütüğe geçişinden çok sonra verildiği için dikkate alınmı­ yordu. Okul Müdürü: — Ali, dedi, bu işin şakası yok evlâdım, sen resmen kızsın!...

— Etmeyin, tutmayın hocam, görüyorsunuz ki kazık gibi erkeğim! diyecek oldum. Lâfımı ağzımda bıraktı: — Benim görmem birşey ifade etmez! Devletin resmî kayıtlarına göre sen kızsın!...

— Demek şimdi ben, resmen kız muamelesi göreceğim, öyle mi?

— Evet!... Tâ ki —eğer varsa— yanlışlığı düzeltinceye kadar!...

Hiçbir şey değil ama, müdürün «Eğer varsa» sözü bana iyice dokundu. Koşa koşa koridorları geçip sınıfa girdim. Nebahat pence­ reden dışarıyı seyrediyordu. Evvelâ onu yakaladım omuzlarından...

Sarılır sarılmaz şap diye öpüverdim yanaklarından. Sonra, yüzü öpü­ lecek derecede güzel olan ne kadar kız varsa kimini saçlarından, kimini boynundan yakalayıp yakalayıp öptüm!... Henüz öpme sırası gelmiyenler genç kızca çığlıklar çıkararak kendilerini sınıfın kapısın­ dan dışarı atıyorlardı!...

Disiplin kurulunda ifadem alınırken Müdür de vardı.

— Ben kızım !... dedim. Bir kızın öteki kız arkadaşlarını öpmesin­ den ne çıkar?... Öyle değil mi Müdür Bey?... Bana resmen kız oldu­ ğumu, kız muamelesi göreceğimi söyliyen siz değil miydiniz?...

Müdür kem-küm etti: — Bu bir kayıt hatası olabilir, dedi, biyolojik bakımdan erkek­ sin !... Utanmadın mı kız arkadaşlarını şapur-şupur öpmeye?...

Kan tepeme fırlamıştı: — Biyolojiyi' bir tarafa bırakın efendim!... diye haykırdım. Hükü­ met kız olduğumu resmen size yazmadı m ı?... «Resmen kız» oldu­ ğumu siz bana resmen tebliğ etmediniz m i?... Bu ne acaip şey Allahaşkına, kızları öpünce erkek oluyorum, tescil yaptırmaya gidince kız oluyorum!...

Kurul üyelerinden biri: — Küstahlaşma bu kadar be!... diye bağırdı. Çık dışarı!...

Bu sefer gerçekten küstahlaşmaya başladım:

— Lütfen bir kız öğrenci karşısında daha nazik olunuz!...

Müdür ayağa kalktı. Kızgın adımlarla yanıma yaklaştı. Kulağımdan yapışıp kapıya sürüklemeye çalıştı.

— Çok rica ederim, elinizi sürmeyin banal... dedim. Sizin yaptı­ ğınız resmen sarkıntılıktır!... Nüfus kütüğünde kız olduğumu unutu­ yorsunuz!...

Uzun sözün kısası ben! okuldan kovdular. Hem de kendilerine kafa tuttuğum için değil, kızları öptüğüm için kovdular beni. Disiplin Kurulu, kararın gerekçesinde ısrarla «Biyolojik Erkek» olduğumu be­ lirtiyor ve sınıf arkadaşım olan kızları teker teker öpüşümü okul disiplinine aykırı buluyordu.

Kurulun bu kararı, erkekliğimi ispatlıyan ilk belge oldu; bilâhare doktordan aldığım rapor da ikinci belge... Onlar olmasaydı belki kay­ dımı bile düzeltmiyeceklerdi.

Ne diyelim... Allah kimsenin kimliğini, acemi nüfus memurlarının kalem keyfine bırakmasın!...

MUZAFFER ÎZGÜ

1933 y ılın d a A d a n a ’d a b ir gecek o n d u d a d ü n y a y a geldi. İlk v e o rta ö ğ ren im in i A d a n a ’d a y ap tı. S o n ra ö ğ re tm e n o k u lu n d a o k u ­ du. H em o k u m ak, h em de ek m ek p a ra sın ı ç ık a rm a k için birçok işlere g ird i çıktı. Irg a tlık , g arso n lu k , b u laşık çılık , elek trik ç ilik y ap tı. S in e m a la rd a gazoz sa ttı. U zun y ılla r ilk o k u l öğ retm en liğ i y a p tık ta n so n ra o rta ö ğ re tim e geçti. M u zaffer îzg ü şu an d a T ü rk ­ çe ö ğ retm en liğ i y a p m a k ta d ır.

SAF OĞLAN

Muhtar, kaymakamlıktan gelen kâğıdı okuduktan sonra, bir daha okudu, bir daha okudu... Sonra yüksek sesle ihtiyar heyeti üyelerine okudu. Yazıda, «Köyünüzde Türk Turizmine hizmeti geçenler varsa adlarının bildirilmesi, adlarının karşısına yaptıkları hizmetlerin yazıl­ ması, en geç on beş gün içinde yazının cevabının kaymakamlıkta bulunması...« diyordu. Altında da ayrıca bir not vardı: «Turizme hiz­ metleri sabit görülenlere bin lira ödül verilecektir».

O anda hemen, muhtarın da, ihtiyar heyeti üyelerinin de aklına Safoğlan geldi... Muhtar: — Çoktan hak etti de geçdi bile, dedi.

— Ne diyon, dedi, azadan kör Osman, onun tulizimciliğe gatgısını heç birimiz yapamayız... Onun gattıklarııı, çattıklarını...

— İyi ama, dedi muhtar, yazdık diyelim ismini Safoğlan, pekiyi garşısma ne yazacağız? Üye, Üllüz Hüseyin: — Heye, dedi, yazılmaz k i... En eyisi muhtar, sen gaymakam beye gadar get, ve bu çocuğun tulizimciliğimize yapdıklarını bir bir anlat... Sağolsun, oğlanın yüzünden köv de üç beş guruş para gazanmıya başladı. Kim derdi ki, o birbirine bel vermiş esgi iki daş menşur olsun da tulls garıları akın akın gelsinler buraya?...

— Yaa yaa, dedi Tahtaburun Tahir, Allah bin bin bereket versin, yaz günü epeyce gazanıyoruz... Yımırtamız, tavığımız para ediyor...

Meyvamız zebzemiz de cabası... Şindi tutup da biz şu oğlana bin lira gazandırmazsak, nankörlük etmiş oluruz...

Devrisi günü muhtar, yanında üyelerden Üllüz Hüseyin olduğu halde kaymakamlığın yolunu tuttular... Kaymakamın kapısında önle­ rini iliklediler, kapıyı tıklattılar, içeriye girdiler... Kaymakam: — Buyrun? dedi. Muhtar: — Beyim bir yazınızı aldık da, hani tulizimciliğe hizmetleri ge­ çenlere ödül verecekmişsiniz?...

— Evet? dedi kaymakam.

— İşte beyim bizim kövde bi Safoğlan derler çoban vardır, bu oğlanın tulizimciliğimize çok hizmeti geçmiştir... Yâni o birbirine bel

vermiş iki daşı tulistik bile yapan Safoğlan’dır desem yalan dimemiş olurum...

— Kaç dil biliyor?

— Dil mi beyim? Gendi dilini bile doğru dürüst bilmez. Soran, cuvap vermez nasılsın den, sırıdır, amma beyim babayiğittir...

— Turistleri ayıdan falan mı kurtarmış?

— Yok beyim, gerçi gendisi de ayı gadar vardır amma, çok yufga yürekli, çok eyi galplidir, garıncayı bilene incitmez...

— Pekiyi, bu taşların yerini ilk kez keşfeden bu çoban mı olmuş?

— Yok beyim, o daşlar ben bildim bileli orda durur. Demem öyle değil beyim.

— Pekiyi, turizmimize katkısı ne olmuş bu çobanın?

— Beyim size nasıl anlatsam k i... İsterseniz işi başından anlata­ yım .. Beyim bi gün, iki tane tulis garısı gelmişler, bu daşın yanında çadır gurmuşlar. Bizim Safoğlan da ordaymış... Görmüşler bunu, yan­ larına çağırmışlar...

«Gel bize yardım et» demişler... Dedim ya, çok eyi galplidir bi­ zim Safoğlan, tutmuş onlara yardım etmiş, çadırlarının gazıklarını sağlarnlaşdırmış, iplerini bi eyicene germiş, niylon taslarını alıp gaynakdan su doldurmuş, sonra da gendi goyunundan sağıp süt verm iş...

Kaymakam: — Bu kadar mı? diye sordu.

— Yok beyim, bu gadarlık gatkıyı hepimiz yaparız amma, Safoğlanınki başga, onun işi hemi çok zor, hemi de çok güç... Sonra be­ yim, tutmuş bu tulis garılar gutuları gırmışlar, içinden bişeler çıkar­ mışlar, ' çanağa dökmüşler, ortaya goymuşlar, çağırmışlar bizim Safoğlan'ı: ■Gel yi» deyi... Dedim beyim Safoğlan diye... Bizimki gafasını sailamış, «Ya a» demiş, ötekiler diretmişler, «Sen bize bişeler verdin» diye... Tâbi bunları işaretnen anlatmışlar... Safoğlan anlamamış, sof­ raya da oturmamış, gıyıcıkdan onları sayretmeğe başlamış... Garıların her ikisi de bakar bakar gülerlermiş bizim Safoğlan'a... Sona garının ikisi de çadıra girmiş gaybolmuşlar, sona bi çıkmışlar ki be­ yim, na ha el gadarcık donlarnan... Safoğlan namuslu beyim, hemen dönmüş arkasını, sürüsünün başına gediyormuş ki, iki tulis garı goşmuş yetişmişler ardından, başlamışlar bizim Safoğlan'ı çekmiye... On­ lar çekerlermiş, Safoğlan getmezmiş, onlar çekerlermiş Safoğlan getmezmiş... Garılardan biri Safoğlan’ın yırtık göyneğinden elini daldıraraktan gıdıklamıya başlamış... Zaten bizimki her dakga güler, baş­ lamış gıkır gıkır gülmiye... O güldükçe tulis garıların hoşuna getmiş.

o güldükçe tulis garıların hoşuna getmiş... Safoğlan az daha bayınacakmış amma, dedim ya beyim naturası guvvatlı diye, bayınmamış...'

Almış götürmüşler bunu çadırın yanına, başlamışlar soymıya... Safoğ­ lan heç bişe bilmez beyim, o gadarki sa f... Beller ki, garılar soyup da eğlenecekler... Heç sesini çıkarmamış, galmış cıscıbıldak...

— Evet sonra? dedi kaymakam.

— Sona beyim, o halnen gaçıp gurtulmuş yanlarından, çok kork­ muş beyim, sürüyü de orda bırakmış... Muhtar ben olduğumdan doğ­ ruca benim yanıma geldi.

«Ulan Safoğlan bu ne hal goşuya mı çıkdın?» dedim...

Sırıttı beyim... Çok gonuşmaz ki, bir iki kelimeynen anlattı. Garılar buna birtakım işaretler etmişler, amma heçbirini anlamamış...

Tâbi ben hemen anadım... Beyim böyle şeyler şakaya gelmez, so­ rumluluğu bir başıma almamak içun hemen ihdiyar heyetini topladım... Ûllüz Hüseyin: — Topladı beyim, dedi...

— Sonra, dedi muhtar, heyete, arkadaşlar dedim, toprağımız yok, fabrikemiz yok, bi galyo bize o iki daş ve tulizimcilik... Şu anda da elimize çok gözel bi fursat geçmiş olup, tulizimciliğimizde ilk adımı­ mızı atalım, Safoğlan’ı da bi tulizim neferi gibi çalışdıralım... Onun yimesini içmesini üzerimize alalım. Golay deel beyim, oğlanı eyi bes­ lemek gerek... Arkadaşlar, tamam tamam, dediler, gararlannı ver­ diler... Sona çağırdık SafoğlanT huzura, annatdık ona... Beyim annadıyoruz annadıyoruz anlamıyor... Belki otuz kere annatdık...

«Tamam mı lan?» dedik, tuttu «Ya a» dedi...

«Ulan gurtar bizi hıyar, bunlar geder başgaları gelir, geden ge­ lene söyler, ineklik etme, dul garı doğurduğu.» En sonunda razılıktan geldi. «Hadi» dedik. İşte o zaman bize sırıdıp sırıdıp da: «Oraya gedince ne yapacam?» demesin mi? Saf ki beyim, öyle saf haşa huzurdan, goyundan öte... Hadi tuttuk başdan annatdık... Çıkardık yola, ardını tapıklaya tapıklaya, «Gahraman Safoğlan, aslan Safoğlan» diye diye daşların yakınına gadar getirdik... Biz de çok geri­ den gözetlemiye goyulduk... Beyim, dedik ya oğlan saf diye, bizden ay­ rılınca bi goşdu bi goşdu, bi girdi çadıra yıldırım gibi, hepimizde bet beniz attı.

«Ula vallaha hayvan gibi girdi içeri, yarin candarmaları yığacak köve.»

Ha bekle, de bekle... Ses seda yok beyim...

«Ulan bu saf boğdu mu yoksa garıları?»

Beyim nasıl zordlu dakikalar geçiriyoruz, bize sor onu... Accık

sona bi bakdık, bizim Safoğlan çıkdı çadırdan dışarı... Çıkdı amma bişeler olmuş oğlana, hani havada durna guşu olur ya, onun gibi, meydanlıkda bi döndü bi dolaşdı, yıldırım gibi daldı gene çadırdan içeriye...

«Ula bu oğlan ne halt eder?... Bekle ki bekle beyim...» Lan ke­ siyor mu yoksa garıları?» Hani bi bilsek goşup gurtaracağız amma, bilmiyoruz k i... Şöyle yirmi dakga sona Safoğlan çıkdı gene çadır­ dan... Bu sefer durna guşu ne beyim, şahin guşu şahin, deli gibi goşdu, sona tavı gelmiş eşşekler gibi gendini çimenlerin üsdüne bi atdı, debelendi debelendi, goşdurdu girdi gine çadıra...

• «Ula Üllüz Hüsen ne haldır ki bu lan?»

«Ne biliyim muhdar gardaş garıları bi sağ salim görsek, başgâ bişi dimem.»

Hani ulan o gadar goşduryon, bi de goşa goşa bizim yanımıza gadar gelsen ya l... Gelmiyor beyim... Aradan yarım saat geçmiyo, bi­ zim Safoğlan gır beygirleri gibi goşduruyor goşduruyor, giriyor çadı­ ra... Yok beyim garılardan habar yok... Hemen oracıkda ihdiyar heyeti olarakdan garar verdik, gedeceğiz ve çadırı gonturol edeceğiz... Ben öne düşdüm, arkadaşlar ardıma, çadırın yanına vardık... Seslendik: —«Heey kim var orda?»

Beyim bi bakdık bizim Safoğlan, iki garının arasında çıkdı dışarı­ ya... Garılar birer ellerini atmışlar Safoğlan’ın omuzuna, datlı datlı gülüyorlar...

«Yok yok, dedik, bişi yok» dedik, döndük geriye... İşte beyim o günden sona Safoğlan’ı bu işnen görevlendirdik...

O İki garı getdi, onun ardından dört dene geldi, onlar getdi, beş dene geldi... Aradan iki sene geçdi beyim, bu sefer garılar köve gadar gelip sormıya başladılar: «Oğlansaf nerde?» diye...

Soranlara, biz de daşların olduğu yeri tarif ediyorduk... Çok şükür şindi beyim, Avrupa'nın birçok yerlerinden gelen tulisler var, hepsi de Safoğlan’ı görmiye geliyorlar... Maşşallah dayanıklı da çıkdı beyim bizim Safoğlan... Şimdi diyorum ki beyim, bu bin liralık ödülü Safoğlan'a verelim diyorum... Vallaha köv içun, melmeket içun canını dişine dakmış, can­ la başla çalışıyor gece gündüz...

KENAN AKINCI

1938 y ılın d a U zu n k ö p rü ’n ü n B a y ra m lı k ö y ü n d e d oğm u ştu r. İlk o k u l ö ğ retm en id ir. T a tlı b ir R um eli T ü rk ’ü ağzı ile y az ar h ik â y e le rin i. K o n u h e rz a m a n y e rli ve h e rz am a n İsta n b u l s ın ırla rı d ışın d an d ır. M esleği v e y a z a rlığ ı d ışın d a en b ü y ü k zev k i am atö r b alık çılık , ö zellikle su a ltı avcılığıdır.

TURİSTİK KAVGALAR Anlatmadan önce belirteyim kİ, bu yazdıklarım tamamen ger­ çektir.

Folklorumuzun zenginliği malûm. Bendeniz de bu konuda oldukça meraklıyımdır... Bir gün esti aklıma; kendi kendimi göreve çağırdım ve kolları sıvadım. Önce türkü derlemekle koyuldum işe. Üç beş tane derleyip, böyle şeylerle uğraşan ünlü türkücülerimizden birine gittim. Nota bilmedi­ ğim için, belleğimde tutmuştum türküleri. Eli kulağa atıp, bir güzel okudum. Adam dinledi, dinledi de: — Vallahi kardeşim, dedi. İyi, güzel; sekiz tane türkü derlemişsin.

Fakat hepsinin notaları ilk türkününki gibi. İlk türkü de kusura bakma­ yın, maalesef berbat birşey... Çok özür dilerim...

— Estağfurullah! deyip ayrıldım.

Prensiblmdir: Değerimin bilinmediği yerde fazla zaman harcamam ve de kendimi harcatmam!... Baktım, folklorun bu dalında değerim bilinmiyor, hemen başka bir dalına geçtim.

Halk oyunları derlemeyi düşündüm: Ohhoo... Elin oğlu hepsini derlemiş de, kala kala çocukların kaydırak oyunları kalmış bana!

Böylece topluma yararlı işler yapacağım zaman, nedense hiç şan­ sım gitmez. Daha on yaşındayken bisikleti icat etmiştim. İlk kez ka­ sabaya gittiğimde ne göreyim! Millet benim icadımla gezip duru­ yor... Üstelik benim icadımda iki kişi, iki yandan didonu tutacak, birer kişi elle pedalları çevirecek, ne olur - ne olmaz diye bir kişi de arkadan itecekti.

Kolay kolay yılacak adamlardan değilimdir. Kimsenin aklına gel­ meyen bir folklor dalı bulacaktım elbet...

Aklıma işlemeli uçkur toplamak geldi. Ne şahane motifler vardır o güzelim şalvar uçkurlarında...

Bu niyetle, işe başlamak üzere bir köye gittim. Fakat köylüler meseleyi yanlış anladılar. Sen misin uçkur toplayacağım diyen! Al­ madılar mı beni ayaklarının altına...

— Seni ırz düşmanı rezil seni!

— Uçkur topluyacan ha?... Al sana!...

Vur bakalım, çiğne bakalım... Kendimi kaybetmişim. öldü diye bıraktıklarından biraz sonra, dirilir gibi olup meseleyi an­ lattım; fakat bu uçkur işine de tövbe dedim. İşte o dayağı yedikten sonradır ki, parlak bir fikir geldi aklıma: Köy kavgalarını incelemek!... Erkek kavgaları aşağı yukarı her yerde birdir. Basar küfürü adam; ondan sonra da eline geçirdiği bir şeyle ya da sille tokat, karşısındakine saldırır. Bu bakımdan folklor değeri yoktur.

Fakat kadın kavgalarına gelince iş değişir. Köy kadını, sinema ti­ yatro görmediği, askere, şuraya buraya gidip gurbet gezmediği için, kavgasına varıncayadek gelenekçidir. İncelenecek en güzel konu!

Bu kez dayak yemeye hiç niyetim yoktu. İncelemeye katılması için, yalvar-yakar, bizim hanımı da kandırdım. Yanımızda kadın kişi olunoa, saygımız başka olur.

Birlikte bir köye konuk gittik. Rahmetli pederin asker arkadaşı var­ dır; onlarda kalıyoruz. İhtiyara meramımızı anlattık.

— Aha, çok beklemezsin evlât. Yarına varmaz biz kocaingennen kapışırız, dedi.

— Öyle değil, dedim. Kadınlar arasında olacak kavga.

— Ohhoo, ondan yana da hiç merak etme. Mahalleyi kırıp geçirir bizimki...

Nine de söze karıştı. Ocağın yanında uyuklayan kediyi kucağına alarak: — Topalak sağolsun, hiç kimseden lâfımı geri çevirmem Topalacığım varken hiç valla... dedi. Şaşırmış kalmıştım. Yahu bu Topalak nasıl bir kedidir ki, Nine onunla olunca bütün mahalleye posta koyuyor?!... Kavga sırasında Ninenin hasımlarmı tırmalar mı, ne eder?... Pek öyle sarp bir kediye de benzemiyor. Tersine oldukça miskin birşey...

Dayanamadım: — Ne yapar bu Topalak Allahaşkına?

Dede cevap verdi: Aha, hiç acele etme. Yarın olsun da bak, Topalak ne kadar İşe yararmış...

Ertesi sabah, ihtiyarın sesi böldü uykumuzu: — Aptüelezel bey! Aptüelezel bey!

— Efendim!

— Kalk da, kocaingenin kavgasını seyret! Dediydim a ben sana...

Yataktan fırlayıp, pijamalarla uğradım dışarıya.

İhtiyar, avluyu çeviren çitin berisinde, kucağında kediyle dikilen nineyi gösterdi.

— Bak! dedi gülerek.

Nine, iki eliyle tuttuğu kediye bar bar bağırıyor: — Seni pis mendebur seni! Seni kaltak seni!

Durumda bir olağanüstülük yoktu. İhtiyarı kırmış olmamak için gü­ lümseyerek: — Ninemiz fena kızmış kediye, dedim.

— Yoo, dedi. Onun zoru kediyle değil. Hele oraya yaklaş da bak...

Yaklaşınca baktım, çitin öbür yanında başka bir kadın var. O da oralarda dolaşıp duran tavuğa fena halde içerlemiş: — Seni kart tavuk seni! Yaşından utanmazsın da, avlu aşırı elâleme gıdaklarsın. Burda ötüp duracağına, git de, kümesine gelen genç horozun gönlünü yap!

Durumu kavramıştım: Bunlar kavga ediyorlar fakat söyleyecek­ lerini önlerindeki hayvana söylemiş gibi yaparak söylüyorlar.

Nine iyice sinirlenmişti. Öbürünün sözü üzerine: — Ah şıllık kedi seni, dedi. Senden kimseye sıra gelmez ki!

Mahalledeki bütün kediler senin arkandan koşar...

Ayrıca kedinin ayıp bir yerine kızgın maşa sokmak gerektiğini, aklını başına devşirmezse onun ağzına şeydeceğini uygulamak zorun­ da kalacağını —bizim dediğimiz gibi dolaşık yoldan değil de, kestir­ meden ve de kesinlikle— ifade ederek oradan ayrıldı.

— Yayığı boşaltayım da, gidip o Cemile orospusunun ağzının payın/ vereyim, dedi.

Bizi de beklemesini söyledim.

Eve geldiğimizde Dede sordu: — Nasıl?

— Çok ilginç, dedim.

— İğrenç ama n’aparsın... Hırlaşmadan duramaz bu karı milleti.

Fakat ne kurnazlık bulmuşlar değil mi?

— Hangisi?

— Hayvan üstünden söz atmaları.

— Sahi neden öyle yapıyorlar?

— Neden olacak, kanuna çarpmasınlar diye! Hayvana şunu de­ din, bunu dedin diyerekten kanun ceza vermez ki adama. Sen de düşmanına diyeceklerini hayvan üzerinden fazlasıyla söyler, edeceğin hakareti edersin. Erkekler de çokçası bu yola başvururlar.

Acele giyindik; öbür kavgaları görmek üzere Ninenin arkasına düştük.

Nineyi, daha üç kişinin hakkından gelirken seyrettikten sonra bı­ rakıp döndük. Eve geliyoruz.

Yolda bir köpek çıktı önümüze. Karım köpekten pek korkar. Hay­ van daha yanımıza gelmeden haykırdı: — Hoşt! Hü! Seni pis köpek seni!...

O sırada karşıdan eşekli bir kadın geliyordu. Bizimkinin köpeğe dediğini üstüne mi alındı ne; eşeğin kafasına bir sopa indirdi: — Deehhe çırpı bacaklı eşek! diye bağırdı.

Karım oldukça zayıftır. Onun zayıflığına takılıyor: — N’olacak, dört değneği çatmışlar, eşek diye satmışlar... «İki değneği çatmışlar, karı diye satmışlar» sözünü eşeğine uy­ gulayarak bizimkine taş atıyor! Kadına ne diyelim diye düşünüyoruz ama gözümüz de köpekte. Her an saldıracak gibi duruyor. Uzaklaşsın diye yerden bir taş alıp atarak: — Defol bre uyuz meret! dedim.

Kadın yan gözle bana baktı bir süre. Sonra yine eşeğine döndü: — Ah benim yamuk somaklı eşeciğim!... Kafana n'oldu öyle de olmuş tenyare meydanı...

Pek fena bozulmuştum. Burnum oldukça çarpık olup, kafam da süper dazlaktır.

Usulün pek etkisinde kalmış olacağız kİ, kadına doğrudan bir şey­ ler diyemedik. Hızlı adımlarla, konakladığımız eve yöneldik.

Karım tutturdu: — Ben bu işten vazgeçiyorum, sen ne yaparsan yap! diye.

Kandırıncaya kadar akla karayı seçtim.

Bu köyün kadın kavgaları hakkında epeyce bilgi sahibi olmuş, ge­ rekli notları almıştım. Daha ilerde Kuruçeşme diye bir köy vardı. O köye gitmek üzere ayrıldık.

Orada da, dayımın asker arkadaşı varmış. Onlarda konaklıyoruz...

Onlara da hangi amaçla geldiğimizi anlattık.

Meğer buranın âdeti de bambaşkaymış: Kadınlar kavga ederken oynuyorlar! Basbayağı oynuyorlar... El şaklatıp, kalça kıvırmak mı is­ tersiniz; parmak şıklatıp göbek atmak mı? Hepsi var... Kavga eden kadınlar birbirlerine bir yandan kadınca sövüyor, bir yandan da karşılıklı döktürüyorlar.

Bunların kavgaları, karıma oldukça ilgi çekici gelmişti: — öbür köydeki kavgalar politikti, fakat bunlarınki estetik... diye fikir yürüttü. İşte bu estetiklerden sonuncusunu seyrediyorduk.

Kavgacı kadınlardan bizim tarafta olanı pek güzel oynuyordu. Bi­

zimki —nereden esmişse— oyunun figürlerini bellemeyi koymuş ak­ lına. Kadına bakıp bakıp o ne yaparsa aynını yapmaya çalışıyor. Fakat öbür yanda elin karısı anlar m ı?... Bizimkine dönüp başladı şakır şakır göbek atmaya. Bir yandan da basıyor küfürü: — Kasabanın kaltağı, köyün kahpesine yardıma gelmiş. Hah hah haay! Tirinam, tirinam; yallah yallaaah!...

Karım şaşırmış, elleri havada kalakalmıştı. «Ne yapayım?» der gibilerden bana bakıyor. Öbürüyse coştukça coşuyor...

— Hop! Hop! Yallaah!

— Kardeşim ben sana birşey demedim k i... dedi karım.

Fakat bunu söylerken elleri hâlâ havadaydı. Üstelik ayaklarıyla da az önce öğrendiği figürü tekrarladıl Şaşırmış kadın bir kere...

Hemen çıkıştım: — Senin de oyun öğrenmen noksandı! Hoptiri, hoptiri... Neymiş o öyle? İşe bakın, «hoptiri» derken ben de kollarımı kaldırmış, göbek atmıyor muyum! Ne kadar da etki altında kalmışız...

Bu maskaralığa daha fazla karışmayalım diye, gidip karımın kolu­ na girdim. Eve götüreceğim. Fakat bizim taraftaki kadın hemen belin­ den bir mendil çıkarıp, karımın öbür koluna girdi. Başladı çekelemeye: — Esteee! Çatlasın düşmanlar... Hop! Hop! Haydiii!

Bizi taktı peşine; döndürüp duruyor. Öbür yandaki kadın; yanında kimse olmadığından, bizim gibi ho­ ron çekemedi ve yenik sayıldı!

O gün, karımın mızıkçılık edip cayması üzerine, kasabadaki evi­ mize döndük.

Sonraki günler, bizim evden kavga hiç eksilmez oldu. Birimiz evdeki hayvanlardan birine bir şey söylese, öteki hemen alınıyor; son­ ra da başlıyoruz kavgaya. Çiftetelliden giriyoruz da, uzun süren bazı kavgalarda günümüzün en modern danslarından çıkıyoruz.

Bu durumumuzu gören bir arkadaş: — Yahu kardeşim, dedi. Burada aç karınla birbirinizi yiyeceğinize, bu işi sahnede yapın da elinize üç beş kuruş para geçsin. Kavganız da işe yaramış olur. Böyle turistik bir kavgayı paraya çevirmezseniz, yazık doğrusu.

Onun aklına uyduk, boğaz tokluğuna çalıştığımız devlet memurlu­ ğunu bıraktık. Şimdi Tanrı bin bin bereket versin; eskiden ayda aldığımızı bir gecede kazanarak geçinip gidiyoruz.

NURETTİN TÜRKER 1939 y ılın d a B ilecik’te doğdu. A sıl görev i Z iraat Y. M ü h en ­ d isid ir. Y az arlık h a y a tın a 1958 y ılın d a gazeteci o la ra k atıld ı. T e ­ lif sekiz ro m an ı, te frik a h a lin d e y ay ım la n d ı. İlk m izah h ik â y esi 1971 y ılı b a şın d a A K B A B A ’da y a y ım la n d ı v e ay n ı d erg id e bu g ü n ed e k y etm işe y a k ın h ik â y e ile d ev a m etti.

Y a y ım la n a n b u m izah h ik â y e le rin in k o n u la rın ı d a h a çok k a d ın .e rk e k ik ilem i ü z e rin d e ve b ilin en -b ilin m ey e n b o y u tla rd a y ü rü y e n b ir ça p raz k u r a r a k işlem iştir.

N. T ü rk e r e v li olup, ik i çocuğu v a rd ır.

ALOO... BEN ORADA MIYIM?

Fakültenin «felsefe bölümünden diploma alan ilk genç kız» Unva­ nını taşıyordu. On yıl kadar sonra, bir gazeteci, kendisini bularak «röportaj» yaptı. «Kırk yaşına kadar neden evlenmediği» sorusuna; «evleneceğim erkeği histerimle değil, düşüncelerimle arıyorum» diye karşılık vermişti. Ve bu röportajın yayımlanmasından iki gün sonra da, telefonlar, telgraflar, mektuplar yağmaya başladı genç kıza. (Dü­ şünceleri ile evlenecekleri genç kızları arayan erkekler) denilebilecek bu talipler arasında her yaştan, her meslekten kimseler vardı. Ama, bu arayışı kendine göre «ilim» haline getirmiş bir erkeğin mektubu dikkati çekiyordu. Mektubuna iliştirdiği «günlük» notları da entere­ sandı...

«Düşüncelerim, yalnız kuru metodlarla değil, uzay devrinin mo­ dern ilim ve bilim kuralları ile olgunlaştı ve beni çağdaş uygarlığın insanı yaptı...» diye başlayan mektup şöyle devam ediyordu: «Sizin gibi kırk yaşındayım. İçki içmek, kumar oynamak ayrımının hafifliğine değinmeyeceğim. Evleneceğim genç kızı arama uğraşımın nasıl başladığını ve ilk savaşı hangi koşullarda verdiğimi kısaca açık­ layayım. Takdir edeceğiniz gibi, bu ilk adımlarda hisler önemliydi.

Kaş, göz, dudak, burun, saç gibi seçme hakkına etki eden saçma organlar önde geliyordu. Birkaç yıl sonra, bu ayrımın evrimini yap­ tım. Önemli olan, içime huzur veren bir tatlı ses, bir tatlı gülüş, bir tatlı yürüyüş, oir tatlı okşayış... Bunları hissettiğimi utanarak itiraf ettiğimi anlıyorsunuz herhalde. Hattâ, evrimin de evrimi olan ve his­ lerimi gülünç bir noktaya erdiren durum da ortaya çıktı. Artık, sözümona, tatlı incelikleri de unuttum. Yeter ki oİ9un, diyordum. Olsun da ayakları birazcık çarpık, ciğerleri birazcık dumanlı, elleri azıcık buru­ şuk, tik'leri çaktırmadan çakan, yaşıyla değil, kadınlığı ile kadın olan bir şey olsun varsın. Sözde samimi olan bu itirafımın utanç rengini görüyorsunuz sanırım. Sonraki yıllarda, bekârlığımın zirvesine bağ­ ladığım ve hislerimin boğazını sıkan düşünce ipiyle kendime geldim.

Her geçen gün, bu ip’i biraz daha aşağıya çekti ve aradığım kadına ait bambaşka fikirler, teklifler ortaya çıktı. İşte, bu uğraşımın içersin­ de sizi buldum diye açıklarsam yadırgamayın. Merakınızı uzatmadan bu buluşumu anlatayım:

• Kadının kalbini biçimledim önce. İlkel insan tutkusundan baş­ layıp, günümüz insanına kadar yorumladığım halde, kalbin sevgi, ya da aşka karşı açılıp kapanan bir görevi olabileceğini kabul edemedim. Öyleyse, düşüncelerimin kadınını yaratırken, kalbimin bana açık olup olmayacağını arayamazdım. Aradığım; kalbinin sağlam olması, ö le­ cekse, kalpten ölmez demeliydiler, doktorlar. Çünkü, karımın bir baş­ ka kadının veya erkeğin kalbini taşımaya başlaması tedirgin edecekti beni. Basit anlamda değil de; kalbi bozulan bir kadının daha sonra sırayla iç-dış organlarının da bozulabileceğl ve bunların yerine kimbilir hangi kadının veya erkeğin organlarının takılabileceği şüphesi...

Müsbet ilim, düşünce yapısında bu orantıyı kurarsa o insanı ne hale getirir? İşte, ben de şüphecilik ihtisası yapar gibi derinleştirdim ko­ nuyu. Hasta mıyım, yoksa aradığım kadım buluncaya kadar bu ızdırabı çekmem mİ gerek? Bilmiyorum.»

• Hesabı karıştırmam şöyle oldu: Uygar insan, düşüncelerini incel­ tip, hislerini tanır hale geldikçe sinirleri bozuluyor. Uygarlık hastalı­ ğı bu... Evlendim diyelim; karım, sağlıklı, az uygar biriydi de, sonradan tam uygar oldu. Ve sinir hastalığına yakalandı. Kısaca, kafa yapısı bozuldu diyelim. İlim bu, dediler ki, (karınızın sağlığına kavuşması için kafasını değiştirebiliriz.) Karımın kafası... Üç şık var ortada. Birincisi; beyin revizyonu. Mümkün olabilir mi? Olsa da benim ömrüm görür mü? Çünkü, beyine girmek halen bilinmeyen karanlığa bıçak atmak gibi bir durumda. İkincisi; karımın kafasının yerine bir erkek kafasının olduğu gibi monte edilmesi. Düşünün, vücut benim karıma ait, fakat kafası bir erkek... Kayınpeder ortaya atılıp da derse ki: (yaşamışım yaşayacağım kadar. Kızımın bu yaşta göçmesine dayanamam; kızıma kafamı takın ) Felâket değil mi bu? Kızı mı yaşayacak, kayınpeder mi? Ya, bir de aynı teklifi kayınvalide yaparsa? Haydi, bunlar ol­ madı da karımın kafasının yerine hiç tanımadığım bir kadının kafa­ sını monte ettiler... Karım, ben ve bir yabancı. Üç kişi mi olduk, yoksa yine iki kişilik bir aile miyiz? Yabancı kadının dudakları soracak: (Bu kalb ve bu vücut, sizi bir yerden hatırladığını hissediyormuş. Ara­ nıza girmek gibi olmasın ya, kimsiniz siz?) Ben, yutkunarak tercüman dudaklara hırsla diyeceğim ki: (Lütfen sorun bakalım şu gaddar kalbe ve vücuda; benim kocası olduğumu nasıl unutabilir?) Karımın vücudu­ nu taşıyan yeni kafası cevap verecek'i' /Seni gördüğüm halde yine arıyorum. Düşünemiyorum ama, yine varım. Doğa beni kendimle ba­ rıştırsın. Göremiyorum, nerede ve neden bu kadar karanlıktayım?)

Karımı, bu ulaşamıyacağım kuyudan kurtarmak için çaresizlikle atıla­ cağım. Sarılıp, kucaklıyorum vücudunu. Onu herkesten, herşeyden

saklamak ister gibi dolaştırıyorum kollarımda. Gözlerimi kapatıp saç­ larını, burnunu, ağzını öpüyorum karımın. Karım, derken tanımadığım bir ses giriyor araya: (Benim yanımda, yabancı bir kadını nasıl, nasıl sevebiliyorsun?) Gözlerimi açıyorum, bu yabancı kadın gülüyor bana: (Karının yanında ayıp oldu ya, boş ver) diyor. Bu dudaklarla hem karım konuşsun, hem de bir başka kadın... Daha daha, hangisinin konuştuğunu ayırabilmek de ayrı bir dert. Karım nerde? Bu dudaklar karım olarak ne zaman konuşur? Daha doğrusu konuşuyor mu? Yoksa tercüman mı kullanıyor? Tercüman kullandığına göre, kendisini kabul ettirme şansı ne kadar? Kafa bu vücudu kabul ediyor mu? Ediyorsa, nasıl olur da birbirlerini kıskanırlar? Kafadaki kadın, vücuttaki kadınla belirli zamanları müşterek kullanmayı öğrenemezler mi? Birbirlerini tamamladıklarına göre, böyle bir yaşantının ilkellikten kurtulması için ne kadar süre gerek? Sonra, benim çıkmazım... Yabancı iki göz karı­ nızın vücuduna sahip çıkmış ve sizin her hareketinize yapışmış, ayı­ ramıyorsunuz. Karınızla yalnız kalmanız mümkün değil. Bu gözlerle anlaşıp, birkaç tatlı hareket yapmaya kalksanız, bu kez karınız tedir­ gin oluyor... Anladığınız gibi, zorluk iki kadında değil, ikili yaşantıyı iyi idare edemiyecek olan bende...»

• O zaman daha uygun bir formül bulmalıyım, dedim. Bu da, iki uygar düşüncenin her bakımdan birbirlerini tamamlayan, tek’leşen an­ laşması olabilir. Bu anlaşmayı noterden tasdikli bir şekilde kanunf, hukukî, tıbbî ve İlmî yasalara uygun bir şekil haline de getirebiliriz.

Teklifim şu; evliliğin belirli bir döneminde karı-kocanın, yâni her iki­ sinin de kafa yapılarının bozulacağını biliyoruz. Hem düşünce, hem de ruhsal dengeyi sağlamak amacı ile kadının kafasını erkeğe, erkeğin kafasını da kadına aktarmak ve yaşantılarını kurtarmak... Evet, diye­ ceksiniz ki, böyle bir durum insanın kendisini canlı canlı karşısında görmesi gibi acayip bir terslik yaratır ve beyin orantılarında çatlama­ lar yapar. Bilmem, siz kafanızı başka bir vücutta taşırken kendi vü­ cudunuzu tanıyabilir misiniz? Herhalde önemli olan hususlar daha baş­ ka. Cinsiyet konusundaki terslik ve bunun ayrımını kabul edebilme. Öyle ya; karımla kafalarımızı değiştirdikten sonra, ben kadın, karım erkek mi oluyor? Kafaca erkek, vücutça kadın veya kafaca kadın, vüeulça erkek... Kimbilir, insanlardaki kendini beğenme, kendini sevmo lıılkusunun elle tutulur, gözle görülür hale gelmesi mi demeli bu­ na? İnsan; kolay kolay kendinden nefret edemiyeceğine göre,1karıkoca arasında geçimsizlik diye birşey de olmayacak. Mutluluk denilen terslik burada mı yatıyor?»

• laktifimin en önemli ve mutlaka anlaşmaya yazılması gereken

kısmı da şu: Çocuğumuz olacak... Çocuğumun ben nesi oluyorum?

Babası mı, anası mı? Babasıyım desem; çocuk büyüdükçe bakacak, babaya benzeyen karım. Anası oluyorum desem; çocuğun baba olarak dünyaya gelmesini sağlayan benim. Ana olarak da ben doğurmadım mı? Karışıklık bize göre kabullenişte değil, herşeyi tek tek çocuğa anlatabilmekte...»

Mektup, iki sayfa daha yorum yapıyor ve soruyordu genç kıza: •Teklifimi kabul edecek ve ayın onunda, saat on'da noter'e gele­ ceksiniz değil mi? Artık, düşünecek ne kaldı ki?»

Ne yazık, «evleneceğim erkeği hislerimle değil, düşüncelerimle arıyorum» diyen «felsefeci» genç kız, bir eliyle kafasını, bir eliyle de vücudunu tutarak daha koyu düşünmeye başladı...

SULHI DÖLEK

1948’de İsta n b u l’d a d o ğ m u ştu r. 1967’de D eniz H a rp O k u lu n ­ d an m ezu n o lan genç y a z a r 1968-1969 Y u su f Z iya O rtaç A rm a ­ ğ an ı y a rışm a sın ın b irin c ilik ö d ü lü n ü k az an m ıştır. A k b a b a ’d a m u h te lif k o n u la rd a y a z ıla n v e h ik â y e le ri çıkm ıştır.

I

BAŞLIK

Biz, vatan görevimizi yapıp köyümüze dönünce gördük ki, yaşıtla­ rımızdan başı bağlanmadık bir kendimiz kalmışız. Ee, evlenmek para iş i... Biz de köyün en fakirinin mahdumu ve de mirasçısı olduğumuz­ dan, para pul hak getire... Köyde en ucuz kızın başlığı üçbin lira...

Biz, üç bin lira şöyle dursun, üçyüz lirayı toplu olarak görmemişizdir.

Ve dahi otuz lirayı bir arada gördüğümüz günler, tek elin parmak­ larıyla sayılacak kadar azdır.

• Oğlum Zekeriya» dedik kendi kendimize, «Bu gidişle yaşıtları­ nın çocukları evlilik çağına girerler, hattâ çoluk çocuğa karışırlar da sen yine bekâr kalırsın. Ayağını denk al.« Oedik ve kara kara düşünceye daldık. Düşünceyle çıkar yol bulu­ nacağını bitsek, günlerce, aylarca düşünmeye razıyız. Lâkin fazla dü­ şünmenin olsa olsa keçilere hafiften yol vermeye yarayacağını biliriz. İnce hastalığa tutulmak da caba...

Askerlikte arkadaşlarımızdan çokluk dlnlemişizdir. Bazı yerlerde, oğlan kızın babasına başlık vereceğine, kız oğlana çeyiz götürürmüş...

Hattâ bazı köylerde bir kız çocuğu doğdu muydu, babası beş altı kavak dikermiş. Kız büyüyüp gelinlik çağa girince, kavaklar da boy­ lanıp arşı âlâyı tutarmış. Kavak deyip geçmemeli... Beheri ikibin beşyüz liradan alıcı bulursa, altı kavağı olan bir kızın çeyizini varın hesap eyleyin...

Biz böylece yanlış bir yerde doğduğumuza için için üzülürken, derdimizi bir süre unuttuk. Daha doğrusu unutur göründük. Neden derseniz: evlenmek, çoluk çocuğa karışmak önemli şey, lâkin, karın doyurmak ondan daha önemli... Karın doyurmak içinse çalışmak ge­ rekli... Böylece de, baba mesleği olan ırgatlığa başladık. Çalışmanın bir yanı da, insanın kafasındaki kötü düşünceleri ayrık otu gibi ayık­ lamasıdır. Bu minval üzere, yaşayışımız daha bir düzene girdi. Ma­ nastır keşişleri gibi kadınsız hayatımız, daha bir katlanılır oldu. Ka­ famıza kalsa, bu böylece sürer giderdi. Şikâyetçi olmazdık. Gelgelelim, gönlümüz işin içine girince, her şey değişti. «Gönül ferman dinle­ mez» demişler. Bizim gönlümüz de bu «başlık» fermanını dinlemedi.

Tutup bir güzele yaktık abayı...

Gözümüzün görüp gönlümüzün sevdiği güzel, onyedi yaşında lılr ceylân... Bizim gözümüzde dünya güzeli ya, başkalarının gözünde ne­ dir, bilinmez. Neyse ki gönlümüz kesemize göre değilse bile, öyle zengin gönüllerden de değilmiş. Kızın başlığı dörtbin lira... Yanılıp da onbin liralık bir kıza vurulsaydık, o zaman temelli hapı yutmuş­ tuk...

Bir sırasını düşürüp gönlümüzün sultanıyla iki çift söz edebildik sonunda... «He mi, ı-ıh mı?» diye sorduk. Pek «he» demediyse bile, «l-ıh» da demez göründü. «Babam bilir» deyip kaçtı yanımızdan...

Babasının bildiğini biliriz... Birincisi, bizde dörtbin lira başlık pa­ rası bulunmaz. İkincisi, kızı alsak bile geçindiremeylz... Böyle düşü­ nür babası... İçimizdeki yangın alevlendi büsbütün. Bir yandan çalışıp kenara üç beş kuruş koymaya çabalayarak, bir yandan da aşk ateşine yanarak günler geçip gitti.

Sonunda yüzümüzü kızartıp kayınpeder olacağın karşısına dikil­ dik. Anlamamış göründü. Derdimizi döktük bir tamam... «Gönderecek dünürümüz bulunmadığından kendimiz geldik» dedik. «Allahın emri, peygamberin kavliyle...» dedik.

«Ne diyeyim» dedi, «Tanrı yazdıysa...» « ... Bozsun» diyecek sandık, demedi.

• Hayırlısı olsun» deyip sustu. Bir sigara yaktı. Tabakasını bize uzattı. Biz de kendimize bir kayınpeder sigarası sardık. Sigarayı ateş­ leyip dinlenmeye hazırlandık...

«Senden iyisini bulamam oğlum Zekeriya...»

Bu iyi...

«Lâkin...»

Lâkin...

• Kızımın başlığı...»

Biliyoruz dörtbin kayme...

«Zamanı biliyorsun oğlum Zekeriya...»

Onu da biliyoruz. Geçim zor. Bu yüzden...

«Bu parayı verebilir misin?»

«Veririz evelallah» dedik. «Veririz ya, şunun bir kolay yolu... Söz gelimi, şu kadarını peşin, kalanını da nikâhtan sonra azar azar...»

«Seni severim oğlum Zekeriya...»

Yine başladık.v.

«Lâkin...»

Lâkin...

■fiıı parayı bölük pörçük edersen, ben bundan birşey anlamam, bir. ■

Üstelik... «Üstelik, evlendikten sonra bir yandan ev geçindir, bir yandan bana borcunu öde, senin için zor olur.»

Bu yüzden...

«Bu yüzden olacak iş değil.»

Boynumuzu bükmüşüz o sırada.

«Ama seni severim oğlum Zekeriya...« Biliriz.

«Bana sorarsan...»

Evet?

«Başka bir kolaylık düşünelim derim... Sen yine para biriktirme­ ye devam et...»

Eeey?...

«Dörtbin lirayı tamamlayınca gel. O zaman kızım senin... Sana altı ay mühlet. Altı aya kadar kızımı kimseye vermeyeceğim. Söz...»

Elini öpüp dışarı çıktık. Deli Gönlümüz bir kuş olmuş, kanat çır­ pıyor. öyle ya, altı ay sonra da olsa sevdiğimize kavuşacağız. Ne yapar ne eder, altı ayda bu parayı biriktiririz. Kızı aldıktan sonra ge­ risi kolay. «İki gönül bir olunca samanlık seyran olur» dememişler bo­ şuna.

Uzatmayalım, biz altı ay, şu İş kötü, şu İş iyi demeden gecemizi gündüzümüze katıp çalıştık. Gırtlağımızdan kestik, sigaramızdan kes­ tik. Tanrının inayetiyle parayı bir güzel tamam ettik. Yeniden kayın pederin kapısını tıklattık...

Vardığımızda kahvesini höpürdetiyordu. Okuduğu gazeteyi bir ke­ nara koydu: • Hoş geldin oğlum Zekeriya.»

• Hoşbulduk» dedik. Birer sigara içesiye, kayınpeder olacakla ha­ vadan sudan konuştuk. Sonunda destur deyip söze girdik: «Parayı tamamladık sayende...»

«Ne kadar biriktirdin oğlum Zekeriya?»

«Tastamam dörtbin sayende...»

«Az oğlum Zekeriya.»

Etme eyleme... Nerede kaldı verdiğin söz?... Bu yaşında utan­ madan bize yalan mı söyledin yoksa?...

Bunları demeye kalmadan, az önce okuduğu gazeteyi burnuma tuttu: «Oku oğlum Zekeriya.»

Heceleyerek okuduk: «Paranın değeri yüzde otuz düştü.»

«Anladın mı oğlum Zekeriya?»

Anlamamıştık. Anlattı: ■Yâni bu şu demektir ki: Cebinde yüz liran varsa, bunun gerçek değeri yetmiş liradır. Bin liranın değeri yediyüz, dörtbin liranınki de ikibin sekizyüz liradır aslında. Bu hesapça senin şöyle böyle ikibin lira daha biriktirmen lâzım...»

Anlar gibi olduk sonunda... Paranın değeri neden düşerdi, kim düşürürdü bilmezdik ama, kabak yine bizim başımıza patlamıştı. Bir şey söylemeden çıktık, kayınpeder olacağın yanından.

• Oğlum Zekeriya» dedik kendi kendimize «Para biriktirmeye de­ vam mı, yoksa bu sevdadan vazgeçmek mi?»

Günlerce karar veremedik. Biz böyle iki cami arasında bînamaz kalmış sofu örneği düşüne dururken, bir de duyduk ki, gönlümüzün sultanını bir yeni yetmeye nikâhlayıvermişler. Cebimdeki değeri düş­ müş dörtbin liramızla elimiz böğrümüzde kalakaldık.

ERHAN

TIĞLI

1941 y ılın d a N azilli’de doğdu. İlk, o rta o k u l ve liseyi N azilli’, de o k u d u k ta n so n ra İsta n b u l Ü n iv ersitesi E d eb iy at F a k ü lte si T ü rk D ili v e E d eb iy atı b ö lü m ü n ü b itirip doğduğu k e n t N azil­ li’n in lisesin d e ed e b iy a t ö ğ retm en i oldu. A k b a b a ve b aşk a m izah d e rg ile rin d e m izah h ik â y e le ri y ay ın la n m a k ta d ır.

LÂDEES...

Selâmettin efendi, tam oflaya puflaya yokuş yukarı, evinin bu­ lunduğu sokağa çıkıyordu ki arkasından birinin kendisine seslendiğini duydu, duraladı. Derin bir nefes alarak, kim olduğuna baktı. Gelen çoktandır görmediği yakın dostlarından Keramettin beydi.

— Oo, merhaba dostum. Seni hangi rüzgâr attı buralara. Çoktan­ dır görünmüyordun, nerelerdeydin, haa? dedi.

Keramettin Bey de: — Merhaba! Beni buralara senin başında esen boralar, kasırgalar attı. İşimi gücümü bıraktım, hemen seni bulmaya koştum, diye gayet dramatik bir cevap verdi.

Selâmettin Efendi, bayağı meraklanmıştı doğrusu.

Arkadaşının çatık kaşlarına bakarak: — Ne borası, ne kasırgası, a Keramettin. Ne demek istiyorsun yani? Açık konuş bakim. Evvelden beri patavatsızsındır sen. Benim rahatım iyi. öyle başımda en ufak bir rüzgâr bile esmiyor. Gençken başımızda kavak yelleri eserdi. Ama şimdi durulduk, unumuzu eledik, eleğimizi duvara astık. Sakın yanlışın olmasın. Kim dedi sana bunu? diye gülümsedi.

Keramettin Bey başını esefle İki yana salladı ve acı acı güldü.

— Demek senin hiç bir şeyden haberin yok ha! Pes doğrusu...

Sağır mı oldun, yoksa kulaklarını tıkayıp duymamazlıktan mı geliyor­ sun. Birader, Bursa'daki sağır sultan bile duydu. Herkes birbirine anlatıp gülüşüyor. Ben senin namı hesabına yerin dibine geçip kah­ veye bile çıkamıyorum. Karın seni aldatıyormuş. Yaa... Ben sana de­ medim miydi a Selâmettin Efendi, kendinden genç, çocuğun yerinde bir kızla evlenme. Yaşlandın artık. Bir iki yıla varmaz, boynuzları yal­ dızlatırsın, diye. Ama sen dinlemedin k i... Ne yapalım, kendi düşen ağlamaz. Fakat göz göre göre de katlanılamaz bu rezalete. Bir şevler yap, hallet şu işi. Yalnız hiddetlenip başını belâya sokma, şiddet hareketlerine girişeyim deme. En iyisi sessiz sedasız boşanıver, za­ rarın neresinden dönülse kârdır. Dedi.

Selâmettin Efendi başından aşağı kaynar sular dökülüyor sandı...

Sendeledi. Kendini toplamaya çalışarak arkadaşının gözlerinin içine

baktı. Keramettin Bey, yakın arkadaşıydı, yalan söylemezdi, dobra dobra konuşur, hile hud'a bilmezdi.

Bu acı gerçek karşısında ne diyeceğini bilemedi, kekeliyerek: — İyilik yaptın bana kardeşim. Vallahi duymamıştım. İcabına ba­ karım artık bu işin. Merak etme, kendimi korur, aşırı hareketlerden sakınırım. Teşekkür ederim, sağ ol. Hadi bana eyvallah. Sakin kafayla düşüneyim bir kere. Hadi hoşça kal, dedi ve arkasına bakmadan ora­ dan uzaklaştı.

Yolda, kendi kendine: Vaay, demek böyle ha! Ne yapmalı şimdi bu durumda. Dediği gibi, şiddet hareketlerine girişemem. Benim har­ cım değil bu. Karımdan sessiz sedasız boşanamam da. Nafaka mese­ lesi var. Hem seviyorum, bana ne kötülük yaparsa yapsın, keratayı. Öyle hoş, cilveli, taze, genç, güzel kızı nerede bulacağım bir daha.

Kimseye belli etmeseydi ya da duymasaydım da öylece geçinip gitseydik ya. Ben duymadıktan sonra ne derlerse desinler, zararı yok.

Ama, bu durumda bir şeyler yapmam lâzım Elâlem ne der sonra. Elin ağzı torba değil ki büzesin, a birader! Sakın şu Keramettin'in söyle­ dikleri de dedikodudan ibaret olmasın. Tabi ya. Kadıncağız azıcık, faz­ la ileri girmemek şartıyla, kendi yaşıtlarına biraz ilgi göstermiş, on­ larla gönül eğlendirmiş olsa, ne var yani... Şu ihtiyar haliyle öyle genç biriyle evlendiğine göre böyle ufak tefek olaylara göz yummayı peşinen kabul etmiş sayılır. Hem gözümle görmeden inanmam ben böyle şeylere. İnsanlar bire bin katıp pireyi deve yapmayı severler.» diye düşünüyordu.

Derken, eve gelmişti. Kapıyı çaldı, açılmadı. Bir daha çaldı. Duy­ mamıştır ya da işi vardır. Olur ya, insanlık hali. Tam bir daha çala­ caktı ki, içerden sevgili karısının sesi geldi.

— Geliyorum Selâmettincirh, geliyorum. Diyordu canının içi.

Eve biraz erken geldiği halde daha görmeden, kapı çalışından nasıl da tanımıştı kendisini de gelenin o olduğunu anlayıvermişti hemencecik, bir tane Şükûfeciği. Ne derlerse desinler, kendisine ça­ bucak böyle ısınıveren, candan aziz, baldan tatlı, leziz, karısından na­ sıl şüphelenip de boşanmayı filân düşünebilirdi. Hele karısı kapıyı açıp ayağına terliklerini getirip yüzüne ışıl ışıl bakıverince her şeyi unuttu. Ama salonda genç bir .erkek görünce bozulur gibi oldu.

Karısı hemen telâşla üstünü başını düzelterek, soluk soluğa ko­ nuştu: — Yabancı değil, Selâmettincim. Akrabamız o. Biz evlenirken Al­ manya'daydı da gelememişti, ondan hiç görmedin kendisini. Şimdi memlekete izinli gelmiş, bu arada bizi de ziyarete geleyim, demiş.

Salondaki adam, oturduğu koltuktan hemen ayağa kalkarak: — Evet efendim, öyle oldu. Almanya'ya tekrar gitmeden önce bir de sîzleri ziyaret edeyim dedim. Ee ... akrabalarını özlüyor, görmeden edemiyor, ne de olsa, insan... dedi ve elini uzattı. Selâmettin Efendi, uzatılan eli sıktı.

— İyi etmişsiniz, memnun oldum. Hoş geldiniz. Buyrun oturun, sıkılmayın, rica ederim. Evinizdeymiş gibi hareket edin. Diye cevap verdi. Kendisi de bir köşeye oturdu.

Biraz hoş beşten sonra, Selâmettin Efendinin gözü genç adamın bağcıkları çözük ayakkabılarına takıldı. İçinden: Herhalde ayakkabısı vuruyordur, ondandır» dedi. Derken pantolonunun çözük düğmelerine rastladı bakışları. «Giyerken düğmelemesini unutmuştur. Nerede gi­ yerken? Evde. İyi ama hangi evde? Yoksa bu evde m i... Peki niçin unutmuş olabilir? Aceleden. Ne acelesi... Kendisi kapıyı çalıverince birden telâşa düşmüştür. Acaba? Başka bir ihtimal var mı?...

Bir ihtimal daha var o da ölmek mi dersin...»

Selâmettin Efendi tam derin düşüncelere dalmışken, genç adam onu bu zahmetten kurtardı. «Ben artık gideyim» diyerek ayağa kalktı.

Selâmettin Efendi: — Biraz daha otursaydınız ya. Birlikte yemek yerdik, diye yarım ağızla üsteledi.

Genç adam: — Teşekkür ederim, işim var. İnşallah başka zaman. Haydin al­ lahaısmarladık, dedi ve çıkıp gitti. O gittikten sonra Selâmettin Efendi hiç bir şey yokmuş gibi davrandı. Karısına kafasını kurcalayan konu hakkında hiç bir şey sormadı. Her zamanki gibi konuştu, güldü, söy­ ledi. Yemekte tavuk vardı, çocukluğu tuttu, karısıyla lâdes tutuştu.

Ama ertesi gün, işten dönerken: «Karım, hafif tertip de olsa, beni aldatıyor. O genç adam hiç de akrabaya benzemiyordu. Hem öyle olsa bile, niye benim evde olmadığım bir zamanı seçmiş, gelmek için.

Ayni zamanda hem ayakkabı bağcıklarını hem de pantolonunun düğ­ melerinin çözük olması raslantı olamaz. Bu işte bir bit yeniği var.

Kısasa kısas. Nasıl olursa olsun, ben de karımı aldatmalıyım ki be­ nim kül yutmadığımı, ne eski toprak olduğumu anlasın.» diye söyle­ niyordu. Ama nasıl adatacaktı karısını? Bu yaştan sonra aklına gelen o şeyle aldatamazdı onu. Bu hem ayıp hem de pek basit, âdi bir şey olurdu. Daha asil; daha ilginç bir aldatma çaresi arayıp bulmalıydı...

Düşüne düşüne bir süre yürüdü. Derken buldu! Hemen bir dük­ kâna girdi, bir şey aldı sardırdı ve koşar adım eve yollandı...

Eve tam zamanında geldiğindesn, daha kapıyı çalar çalmaz kar­

şısına karısı çıktı. Bu sefer yalnızdı. Bir akraba, dost, tanıdık falan yoktu içerde. Salona girer girmez: — Karıcığım, sana bir sürprizim var. Dedi.

Karısı merakla yüzüne baktı. Selâmettin Efendi: — Sen arabayı çok severdin değil mi? Ben de bunun için araba aldım sana işte, diye ekledi. Karısı gözlerine inanamıyarak sevinçle: — Sahi mi, hangi marka, kaç model, hani nerede? diye bağırdı.

Selâmettin Efendi: — “ İşte burada, diyerek elindeki paketi uzattı. Karısı paketi elin­ den alır almaz da: — Ladeesl... diye bağırdı.

Karısı şaşkınlıkla birden paketi elinden bırakıverdi. Yere düşen paket açıldı ve içindeki oyuncak araba meydana çıkıverdi: Selâmettin Efendi keyfinden köşegen olmuştu. Bir taşla iki kuş vurmuş ve karısını, hem de iki taraflı aldatmış, öcünü kat kat faz­ lasıyla almıştı işte. Oh olsundu. O sevinmesin de kimler sevinsindi şu anda. Dünyalar onundu artık...

Türk Mizahı üzerine bu değerde ciddî bir eser ilk olarak yayınlanmaktadır. Kitabın başında yeralan Aziz Nesin’in bu konudaki araştırm ası, hem mizah sanatına, hem Cumhuriyet dönemi Türk mizahına ışık tu ­ tacak niteliktedir. Cumhuriyet döneminin şu 56 mizah yazarı, hayatları, eserlerinden örneklerle bu kitapta yer alm ıştır: Hüseyin Rahmi Gürpınar, Ahmet Rasim, Hüseyin Suat Yalçın, Cenap Şahabettin, Ahmet Hik­ m et Müftüoğlu, Mehmet Rauf, Ibnürrefik Ahmet Nuri Sekizinci, Memduh Şevket Esendal, Fazıl Ahmet Aykaç, Ömer Seyfet­ tin, Ahmet Haşim, Aka Gündüz, Sermet M uhtar Alus, Refik Halid Karay, Ercüm ent Ekrem Talû, İbrahim Alâettin Gövsa, B ur­ han Felek, Reşat Nuri Güntekin, Osman Ce­ mal Kaygılı, Refi Cevad Ulunay, Orhan Seyfi Orhon, M ahmut Yesari, F. Celâlettin, Yu­ suf Ziya Ortaç, Hakkı Süha Gezgin, Selâmi İzzet Sedes, Feyami Safa, N urettin Artam, Vâlâ N urettin, Sabahattin Ali, Naci Sadullah Danış, Rakım Çalapala, Hikmet Feridun Es, Rıfat İlgaz, Zahir Güvemli, Doğan Nadi, Orhan Kemal, Aziz Nesin, Haldun Taner, Adnan Veli, B urhan Esen, Bülent Oran, İlhan Engin, Çetin Altan, Suavi Süalp, H ü­ seyin Korkmazgil, Orhan Duru, Refik Erduran, Yalçın Kaya, Vedat Saygel, Şemsi Belli, Muzaffer İzgü, Kenan Akıncı, Nu­ rettin Türker, Sulhi Dölek, E rhan Tığlı.

BA SK I

O E T İN

O FSET

2 7 3 2 87

Fiatı: 30 T.L.