198
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 198
Hardanger – ei regionhistorie
1750–1900
03.03.15 13.47
Vegen langs Eidfjordvatnet var eit teknisk vedunder for si tid då han stod ferdig i 1888. Han var forsynt med 25 meter med tunell og 90 meter med halvtunellar.
vangen var det frå før ein veg som så vidt var farande med hest og
parsellen frå Skarsmo til toppen av Røldalsfjellet. Samtidig vart
karjol (jf. kapittel 3). Standarden her vart no monaleg heva. Arbei-
vegbreidda innsnevra frå 6 til 4 alen for å spara pengar. I 1869 var
det starta med Skjervet. Der vegen tidlegare hadde gått temmeleg
det køyreveg med møteplassar frå Sandvin til Røldalsfjellet, men
rett opp gjennom ura, vart han no lagd i sving. Men framleis man-
ikkje ned til sjøen i Odda og heller ikkje frå Røldalsfjellet til Røldal.
gla køyreveg langsmed Granvinsvatnet. Ved lågvatn var det råd å
I 1875 kom det ny veg frå Sandvin til sjøen i Odda; dei neste åra òg
koma forbi Forvåne, men det var det ikkje alltid. I 1846 vart det
til Røldal. I 1877 kom den første løyvinga til å forlengja vegen frå
sprengt ein passasje her, men framleis var dette ingen køyreveg.
Røldal til Ulevåbotn på grensa mot Telemark, der vegen austfrå
Først i 1860-åra vart det opparbeidd ein steinsett køyreveg heile
hadde stått ferdig sidan 1876. Heile anlegget stod ferdig i 1889,
strekninga mellom Eide og Vossevangen. Då vegen stod ferdig i
meir enn 20 år etter det var påbyrja.27
1870, var han ein av dei beste køyrevegane i Hordaland og truleg
Det var dampskipstrafikken som gav den store stimulansen
mellom dei mest trafikkerte. 1874–1875 vart det på 10 ½ månad talt
til vegbygging. Regulære dampskipstopp skapte behov for tilførs-
over 17 000 køyrande og mest 10 000 gåande og ridande personar
levegar til hamnene. I tillegg auka turistferdsla dramatisk med
langs vegen, eller i snitt meir enn 80 personar om dagen.24
dampskipstrafikken, og turistane skulle helst kome seg lett til
Før køyrevegen mellom Hardanger og Voss var fullført, var
attraksjonane i stolkjerre. Såleis var hovudargumentet for å satsa
arbeid sett i gang på eit veganlegg som skulle gje direkte samband
på vegen Voss–Granvin at Eide var næraste hamn for Voss, og for
mellom Hardanger og Austlandet over høgfjellet. Som det er vist i
å la Odda vera endepunkt for vegen over Haukeli at dampskip
kapittel 3, var slike planar lanserte alt på 1700-talet, og både Hau-
Odda–Bergen gav kjappaste sambandet mellom hovudstaden og
kelifjell og lenger nord på Vidda var moglege trasear. Då ideen vart
Bergen. Men i tillegg til vegar som batt regionen til omverda, vart
teken opp att, var det berre Haukelifjell som var aktuelt. I 1830-åra
det òg eit krav om å få betre vegar mellom bygdelaga. Særleg der
vart det bygd veg mellom Kongsberg og Vinje, og i 1846 vart det
det fanst eit større omland oppfor fjorden, vart det eit press for å
føreslått å forlengja han fram til Røldal. I 1854 vart det lagt fram
få køyrevegar til «sjyss» og næraste dampskipsstopp. Langsmed
ein stortingsproposisjon om veg over Haukelifjell med endepunkt
fjorden kunne ein trass alt nytte båt. Men også her kom det etter
i Odda og Fjæra med Odda som det viktigaste. Departementet for
kvart ønske om køyrevegar. Som det er vist i kapittel 3, kunne dår-
det Indre rekna med at dampskip ville gjera veg vidare til Bergen
leg vêr hindre fjordferdsla. Med utbygginga av nye senterfunk-
overflødig, og Hardangerfjorden gav dei beste vilkåra for lønnsam
sjonar, som skaut fart etter 1860, auka behovet for regularitet i
dampskipstrafikk.25 Men Stortinget var ikkje interessert å løyva
samferdsla, ein regularitet som berre landevegar kunne gje. Sidan
pengar til prosjektet. Eit forslag om 20 000 spesidalar til å utbetra
desse veganlegga vart finansierte over kommunebudsjettet, vart
det verste stykket av vegen mellom Odda og Røldal fekk berre 28
mange av dei forseinka av bygdekranglar om val og prioritering av
stemmer. Tre år seinare, i 1857, gjekk forslaget likevel gjennom,
veglinjer. Me kan ta vegbygginga i Kvam som eksempel.
men først etter at stortingspresident Schweigaard hadde lagt pre-
Her fanst det ifølgje ein vedlikehaldskontrakt frå 1856 ein veg
stisjen sin på vektskåla og mot sterke protestar frå tingmennene
opp gjennom Steinsdalen som skal ha vore køyrande med kjerre.28
frå Stavanger amt.
Dette må ha vore ein av dei første kjerrevegane i Hardanger. Me
26
Bygginga av Haukelivegen er ein studie i stykkevis og delt.
veit ikkje når denne vegen kom, men dalingane hadde frå gam-
Arbeidet starta altså i 1857 på strekninga gjennom Oddadalen frå
malt av vore avhengige av å koma seg til sjøen regelmessig for å
Hildal til Skarsmo. To år seinare vart det løyvd pengar til å forlen-
reisa til kyrkja i Vikøy om ikkje av andre grunnar. Steinsdalselva
gja vegen frå Hildal ned til Sandvinsvatnet, og året etter til veg-
med sideelvar gjorde det påkravd med bruer og dermed ein noko-
Kapittel 6
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 199
Dampskips alderen
199
03.03.15 13.47
Det var planar alt på 1700-talet for veg mellom Aust- og Vestlandet, både over Haukelifjell og lenger nord på Vidda. I 1830-åra vart det bygd veg mellom Kongsberg og Vinje, og i 1846 vart
det føreslått å forlengja han fram til Røldal. Med endepunkt i Odda rekna ein med at dampskip ville gjera veg vidare til Bergen overflødig. Men snøen over Dyrskar var ei utfordring.
lunde fast trasé, og denne har vel vorte så pass utbetra at han kunne farast med kjerre i 1850-åra, kan henda litt før. Då Hans Konow drog oppover Steinsdalen i 1844, skal det ha vore køyreveg der. På desse tider byrja Odd Rabben å laga kjerrer og er såleis mellom dei første vognsmedane i regionen, noko som òg stør under at det då fanst ein kjerreveg her.29 Vegen har truleg vore av simpel standard, for då det rundt 1860 vart utarbeidd planar for eit samanhengande vegnett i Kvam, omfatta dei ei utbetring av vegen gjennom Steinsdalen, ny veg mellom Norheimsund og Øystese og sidevegar med ridevegstandard frå Norheimsund til Vikøy og frå Øystese kyrkje til Skårelandet ved Fyksesund. Det skulle byggjast fleire nye bruer, mellom anna over Steinsdalselva og over Straumen. Det var likevel ikkje så lett å få realisert planen. Dei i Steinsdalen ville ikkje betala for vegen i Øystese, og dei i Øystese ikkje for den i Steinsdalen. Men etter ein del diplomati vart rekninga delt mellom sokna, slik at Vikøy betalte for vegen der, og Øystese for vegen i sitt sokn, i tillegg fekk anlegget tilskot frå amtet. Vegen stod ferdig i 1870.30 Uvilje mot å betala for vegar som folk ikkje såg direkte nytteverdi av sjølve, er ein gjengangar frå heile Hardanger. I 1848 bad oppsitjarane i Mundheimsdalen om offentleg veg frå Mundheim til Skogseidvatnet. Heradsstyret la vekk saka og meinte at «mundheimsdølene sjølve [fekk] tala si sak hjå amtet». Då vegprosjektet kom opp att i 1871, avslo heradsstyret einstemmig å skyta inn 100 spesidalar av ein totalsum på 1100 spesidalar. «Bygdi strevar nettopp med ei onnor stor sak, kyrkjesaki.» Først då bøndene i Mundheimsdalen kostnadsfritt tok på seg vedlikehaldet, stilte heradet garanti. Vegen på 3,8 km var ferdig i 1878.31 Stoda var mykje den same på andre sida av fjorden i Jondal. Veg opp Krossdalen hadde vore drøfta fleire gonger på 1800-talet, men først i 1867 vedtok heradsstyret å prosjektera vegen, og året etter løyvde det 150 spesidalar under føresetnad av at amtet dekte 20 prosent. Men oppsitjarane i Krossdalen og Jondal krins måtte gje fri veggrunn og byggja og vedlikehalda vegen sjølve. Vedtaket førte til ein langvarig dragkamp om korleis pliktarbeid og pengetilskot skulle fordelast. Først etter fem år var dei samde. Vegen
200
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 200
Hardanger – ei regionhistorie
1750–1900
03.03.15 13.47
Prestegardane var føretrekte overnattingsstader for overklasseturistane før turisthotella kom, og i første halvdel av 1800-talet var prestegarden til Nils Hertzberg i Ullensvang eit sentrum for dei som kom til
Kapittel 6
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 201
Dampskips alderen
Hardanger. Her teikna av Hertzberg sjølv kring 1830. Hertzberg tok jamvel initiativ til å laga ein brosjyre som kunne rettleia utlendingar på deira eige språk om kva ruter dei burde ta for å sjå Hardanger på beste vis.
201
03.03.15 13.47
Kartet viser utbygginga av køyrevegar i Hardanger før 1900. Dei vegane som vart bygd ut først er markert med tjukk raud strek, medan dei sist utbygde er markert med kvit strek.
stod ferdig i 1880–81. «Den første Krossdalsvegen var både smal
Lindebrekke og Velken over Angerskleiv og ein vinterveg gjennom
og bratt, med stigningar på opptil 20–25 prosent. Om vinteren var
Espelandsdalen. Den første hadde vorte ein del utbetra og kunne
han utsett for snø og isskred.»32
farast med kjerre. I 1879 bestilte ein danske to hestar med kjerre frå
Medan det hadde kome veg langs Sandvinsvatnet og Granvin-
skysstasjonen på Vassenden til Ulvik. Dette er første gong kjerre-
svatnet, låg Eidfjordvatnet framleis og stengde for ferdsla mellom
skyss til Ulvik er omtala, og skysskarane var lite villige til å ta turen
Øvre og Nedre Eidfjord. Her var då òg terrenget i særklasse van-
og kravde ekstrabetalt på grunn av den dårlege vegen. Køyreveg
skelegast for vegbygging. Dampskipstrafikken hadde auka talet
mellom Granvin og Ulvik vart lagd til sides i påvente av val av jern-
på turistar som ville sjå Vøringsfossen. Samtidig var vatnet ein
banetrasé over fjellet. Det var tale om at banen skulle gå gjennom
flaskehals for fedriftene som måtte ferjast over, med lange køar og
Granvin, Ulvik og Eidfjord og vidare over Vidda. Men då det vart
ventetid som resultat. Med dampskipa auka òg behovet for jam-
klart at Bergensbanen vart lagd gjennom Raundalen og via Finse,
leg å kunna frakta fjellprodukt ned til hamna. Ferdsla var så stor,
starta arbeidet med vegen i 1893, og vegen stod ferdig i 1901.36
meinte Trond Haukenes, at det burde vera grunnlag for ein liten
I 1860-åra vakna interessa for å utbetra vegar langs med strendene, slik at dei kunne farast med hest og kjerre. Mange stader
dampbåt på vatnet: «Færdselen upp og ned yver vatnet der er reint utruleg stor.
hadde det som konsekvens at det måtte leggjast heilt nye trasear.
Fyrst er der ei heil bygd ovanfyre som skal levera og føra heim
I 1866 vedtok heradsstyret i Ullensvang med 12 mot 10 stemmer
sine varer den vegen, so alle reisande om sumrane og endeleg alle
å setja i gang arbeid med veg mellom Velure og Nes. Vegen var
krøturi som sendest til Austerfjell.»33
ferdig i 1879. Arbeidet gjekk føre seg berre nokre veker midt på
I 1886 starta arbeidet med veg langs vatnet. Då han stod ferdig
sommaren, så det vart ikkje lange stykket for året. Arbeidet heldt
i 1888, var han blant dei mest avanserte i landet, med to tunellar
fram mot Utne, som vart nådd i 1894.37 Stikkinga av vegen vart
på til saman 25 meter og 90 meter med halvtunellar. «Et af de mest
gjort av ein kaptein Friele, truleg Anton Fredrik Ludvig Friele, som
storartede i vort land, da der nesten udelukkende var berg og fjeld
var kaptein ved Bergens brigade. Han la sterk vekt på å halda kost-
på hele linjen at mine sig gjennem.» På vanskelege stader hang
nadene nede og la veglinja deretter, noko som ikkje alltid fall i god
anleggsfolka i tau medan dei minerte. Ein gong heldt det på å gå
jord hos sørfjordingane:
gale. På veganlegget vart det avfyrt eit mineskot som skulle vera
«Då arbeidet skulle halda fram frå Nes i 1879, ville Friele der
det største i Noreg til då; 22 kilo dynamitt vart plassert i 11 hol.
òg stikka vegen bakke opp og bakke ned. Han og Lars Hauso kom
Om lag 5000 m3 stein hamna i vatnet og laga ei flodbølgje som slo
i hard treknad, og sinte vart dei båe to. Lars Hauso ville leggja
seks meter oppover fjellsida. Heldigvis var vatnet islagt, noko som
vegen langs stranda. Det enda med at Friele sa: ‘Legg veien hvor
dempa bølgja. «Havde vandet nået lidt høiere, havde det skyllet
De vil for meg når det er det samme hva den koster!’ Vegen vart
bort 20–30 arbeidere.»34 Samtidig med vegen langs vatnet kom
lagt etter stranda.»38
det bru over Eio frå Vik til Hereidssida og veg gjennom Simadal
Mindretalet i 1866 ville prioritera vegbygging lenger inne i
frå Tveit til Sjøen. Mellom Simadal og Vik kom det derimot ikkje
fjorden mellom Skiparvik og Kråkevik. Her kom arbeidet i gang i
veg før i 1938.
1875 og var ferdig fram til Kråkevik i 1885. Til Aga kom vegen først
35
I Ulvik var det ikkje så mykje dampbåten som Vossebanen
i 1911, medan det siste stykket forbi Velureskredene først stod fer-
som utløyste krav om betre veg. Då banen stod ferdig i 1883, var det
dig i 1949. I 1880-åra vart det bygd ny køyreveg på austsida mel-
i Ulvik eit sterkt ønske å verta kopla til køyrevegen Eide–Vossevan-
lom Ullensvang og Kinsarvik kyrkje med ny bru over Kinso som
gen. Mellom Granvin og Ulvik gjekk det ein sommarveg mellom
stod ferdig i 1886. Kaptein Friele stakk denne vegen òg. «Det er
202
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 202
Hardanger – ei regionhistorie
1750–1900
03.03.15 13.47
Voss 18 38 –1 87
1901 93– 18
0
Ulvik
Granvin Eide
Haukås
1878–1884
1909
1888–1898
Herand kai
Skogseid
1909
189
Velure
Krossdalen
Fosse Litlafosse Jondalsøyra Røyrvik Bakka 1887–
1881–1887
–1 74 18
Tveisme
Øvre Eidfjord
Kinsarvik
Ullensvang
Aga
Børve
1904–1911
Kråkevik
1880–1899
Sekse Hovland
1875–1885
4
890
Samland bru
1868–18 8 1
90
7
1894–1909
Vangdal
9
0
Norheimsund
Steinsdalen
1879–1894
Nes
Alsvik
4–1
87 1862– 1
Vik
187
Kvam
1 909
18 94
Fyksesund 189 9–
–187
d
1866
Trengerei
Utne
1 89 –1 83 18
Bu
898 –1
Bleie
1898–1911
Dysvik
Espe
1871–1878
Mundheim
Odda
1 85
7– 77 18
Skare 72
18
Fjæra Røldal 18
77
–18
89
Hau
keli
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 203
03.03.15 13.47
fortalt at han låg i båt og dirigerte flisegutane sine, då han stakk
vrimlar um hverandre. Det er eit liv og ei røre som i ein storby,
vegen mellom Ystaneshaugen og Salthella, og det er vel årsaka til
både på sjo og land. To antikvahandlarar, nemlig Helstrøm frå Sta-
at vegen vart så uheldig lagd.» Brattaste stykket mellom Kinsarvik
vanger og gullsmed Hammer frå Bergen, hev filialar her sumar-
og Ystanes vart kalla «Peisabrekko» fordi ei måtte peisa på (piska)
dag. Det er utstillad gull- og syllarbeid av allslag, både gammalt og
hesten for å koma opp bakken.39
nytt. Til dei som vil upp på Folgefonni, hev dei utsalg av isstavar.
I 1870-åra vart det òg reist krav om veg langs fjorden i dei ytste delane av regionen. I 1876 bad heradsstyret i Strandebarm om at
Elles er der og pelsverk, treskjerararbeider, vikingeskip, klædesdragter, hardangersaum og dokkur med mykje meir.»41
veg gjennom kommunen frå Mundheim til Tørvikbygd grense
I tillegg til hotella tok òg mange strandsitjarar inn losjerande
vart teken opp som prioritert veganlegg i amtet. Då dette skjedde
og «sel kaffi». «Ja, i Odda sel og drikk dei mykje kaffi, fyr kaffi er
i 1881, fekk anlegget fjerde prioritet, noko som ville ha gjeve
vortet reint ein gudedrik her. Og so sterk, dei brukar han!»42
anleggsstart først ca. 20 år seinare. Så lenge ville ikkje strandber-
Knappe tretti år tidlegare, sommaren 1863, kom Carl Keyser,
mingane venta. Etter tilråding frå amtet gjekk dei i gang med å
Hartvig Lassen, N. Nicolaysen og dansken Knudsen over Hauke-
byggja vegen i parsellar som bygdeveg med start Bakka–Litla-
lifjell til Odda seint om kvelden. Dei fann strandstaden tom. Det
fosse, som var ferdig i 1887, og vidare innover fjorden til Røyrvik,
var kan henda like greitt, for huset dei tok inn i, hadde berre to
der han var fullført i 1894.
gjestesenger. Men maten var god: «Aa hvor ryberne smagte, øllet
40
Vegbygginga nådde ein førebels topp første tiåret av 1900-
smagte og sengen og søvnen …»43
talet. Då var det i 1909 kome samanhengande køyreveg mellom
På tretti år sidan hadde Odda utvikla seg til ei turistmaskin av
Fyksesund og Trengereid med togsamband vidare til Bergen og
dimensjonar. Staden var ikkje åleine om det. Det fanst òg hotell og
Kristiania og mellom Dysvik og Norheimsund. I Sørfjorden kunne
turistar i Norheimsund, Øystese, Ulvik, Eidfjord, Lofthus, Utne og
dei køyra samanhengande mellom Hovland og Kinsarvik i 1911.
andre stader. I tillegg til norske og utanlandske turistar med kor-
På desse tider hadde òg dei første automobilane byrja visa seg på
tare og lengre opphald vart Hardanger òg besøkt av byborgarar,
vegane i Hardanger. Dei skulle koma til å stilla heilt andre krav
særleg frå Bergen, som oppheldt seg «på landet» om sommaren.
både til utforming og av vegane og utstrekninga av vegnettet (jf.
Dei tok oftast inn på gardane eller på mindre pensjonat. Øystese,
bind 3, kapittel 7).
Ulvik og Strandebarm ser ut til å ha vore dei viktigaste måla for landliggjarane som dei vart kalla. All denne trafikken vart utløyst
Turistar
av dampskipa.
Då Trond Haukenes besøkte Odda sommaren 1891, fann han ein
For fram til midten av 1800-talet var Hardanger eit reisemål
livleg turistmetropol inst i Sørfjorden. Her fanst fem hotell med
for dei få og utvalde. Regionen låg avsides til. Dei besøkjande var
Hotel Hardanger som det største og flottaste med plass til 130
derfor eventyrarar med små krav til komfort, eller velståande
gjester. Dei fire andre hotella, Bård Agas Hotel, Prestegårds Hotel,
utlendingar som kom i eigne yachtar. Dei sørgde for både trans-
Christensens Hotel og Jakob Jordals Hotel, «skal også, etter dei
port og overnatting. Den første yachten som viste seg i Hardanger,
reisandes udsagn, allesaman væra gode hoteller, um ikkje dei er
skal ha vore eigd av John Moore som kom til Ullensvang i 1834,
so store og flotte som Hotel Hardanger».
følgd seinare same året av Lord Stuart. Året etter var fire yachtar
«Oddalandet er no som eit lite strandsted elder ein hotellby.
innom Sørfjorden.44 Andre måtte skaffa seg rorskar eller ta seg
Det eine hotellet hev vokset upp flottare enn det andra. Skytsgutar
fram til fots der det var råd, eventuelt med leigd kløvhest til baga-
og hestar er her samlad i hundradvis. Reisande av einkver nasjon
sjen. «Sjøreiser i Bergens stift er både langsomme, kjedsommelige
204
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 204
Hardanger – ei regionhistorie
1750–1900
03.03.15 13.47
Nærkontakt med isbre var ein stor attraksjon. Buerbreen var forholdsvis lett å nå frå Odda, og trafikken inn kunne vera stor. Å kunna ta på isbreen var eit av høgdepunkta ved Hardangerturen.
og kostbare», sukka Christopher Hansteen, endå han var heldig og fekk haika med prost Hertzberg frå Ullensvang til Bømlo. «Tre timer om milen er forsvarlig rodd, og er vind og strøm imot, kan den dobbelte tid gå med.»45 35 år seinare kom Frederick Metcalfe same vegen over Vidda og måtte som Hansteen skaffa seg rorskar frå Eidfjord vidare utover fjorden.46 Det var òg råd å koma seg frå Bergen via Voss og Granvin. Då Bayard Taylor på heimveg frå ein tur Noreg på langs i 1857 ville ta ein avstikkar frå Bergen til Vøringsfossen, vart han frakta i karjol frå Bergen til ein ikkje namngjeven «landsby» ved Osterfjord (Sørfjorden), som må ha vore Tunes. Her vart karjolane demonterte, og heile følgjet frakta vidare med båt til Bolstadøyri. Herfrå bar det vidare med karjol til Vossevangen med båt over Evangervatnet og så vidare til Øvre Vassenden i Granvin. Over Granvinsvatnet vart dei òg frakta i båt, men utan karjolane denne gongen, og så til hest frå Eide til Ulvik, der dei vart rodde til Vik i Eidfjord. Siste stykket opp til fossen var med føraren Peder Halstensen, «den eneste muntre, livlige, årvåkne og åpenhjertige nordmannen jeg noen gang har sett», som òg rodde dei over Eidfjordvatnet medan han song «Frie dig ved lifvet» og «Sønner av Norge». Turen inn til Vøringsfossen tok fire dagar med overnatting i landsbyen ved Osterfjorden, på Vossevangen og i Vik.47 Sidan Voss låg på postvegen mellom Bergen og hovudstaden, var Voss–Granvin òg eit alternativ for dei som kom austfrå. Det tok om lag 12 dagar å koma seg frå Kristiania til Voss over Filefjell.48 Den fanst ein del gjestgjevarstader, men dei heldt ikkje ein standard som fall dei utanlandske gentlemen i smak; ikkje eingong den på Utne, av Edward Price i 1826 omtala som «ein av desse fæle stasjonane som ein kan finna mellom fjella».49 Prestegardane var føretrekte overnattingsstader for overklasseturistane. Price tok såleis inn på prestegardane både i Vikøy og Strandebarm og hadde lite å utsetja på forpleiinga. Hos presten i Strandebarm åt dei rimeleg godt. Etter forretten følgde fleire typar fisk, fugl og ulike variantar av kaker og sylta frukt. «Ei flaske raudvin stod ved kvar person.» Måltidet varte i tre timar. Men det høyrer med at det alt var selskap hos presten då Price banka på døra.50
Kapittel 6
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 205
Dampskips alderen
205
03.03.15 13.47
Ikkje minst kom turistane for å sjå fossane. Vøringsfossen vart tidleg vidgjeten, endå han låg helst vanskeleg tilgjengeleg. Olav Garen bygde
i 1892 Fossli Hotel på kanten av gjelet, med kløvveg opp dalen. Hotellet var framleis ikkje kome då dette biletet vart teke.
Utover 1800-talet auka det på med reisande til Hardanger,
overnattingsstader, to hotell i Odda, eitt i Eide og gjestgjevarsta-
men før dampskipa gjorde sitt inntog, var turistferdsla likevel
der på Brakanes i Ulvik og på Lofthus i Ullensvang. Den store
beskjeden. Utne hadde toppåret før dampskipsalderen i 1857
utbygginga var likevel i 1880- og 1890-åra. I 1890-åra segla Ulvik
med 40 gjester, halvparten utanlandske. Etter 1860 ekspanderte
opp som ei stor turistbygd og hadde i 1900 seks overnattingsverk-
reiselivsnæringa kraftig. Sommaren 1887 var det meir enn 2000
semder. Ved hundreårsskiftet var det rundt 40 overnattingsverk-
overnattingsgjester i Odda åleine. Med dampbåten var det lett å
semder i Hardanger inkludert Røldal. Flest var det i Odda med
koma seg frå Bergen til Hardanger. Det hende at 150 turistar steig i
ti verksemder. Kapasitetsauken var endå større sidan dei fleste
land når båten kom til Odda i 21-tida om kvelden. Dei kappsprang
bygde på og utvida talet på sengeplassar. I tillegg fekk hotella føl-
til hotella for å sikra seg nattelosji.
gje av dei såkalla flytande hotella, eller cruiseskip som me kallar
51
52
Turisttrafikken frå Storbritannia – som var den største mark-
dei i dag. Cruisetrafikken tok særleg av i 1890-åra.
naden – vart i tillegg kraftig stimulert då det vart oppretta direk-
Det seinare så velrenommerte Hotel Ullensvang på Lofthus
teruter mellom Bergen og England først i 1880-åra. Fram til då
starta i det små i 1845 med to senger i huset til Hans Utne. Han
hadde britiske reisande til Hardanger måtta ta dampskip frå Hull
fekk landhandlarløyve i 1865 og bygde samtidig nytt stort vånings-
til Christiania, ei rute som var trafikkert av dampskipet «Courier»
hus som kunne ta imot fleire overnattingsgjester. Kapasiteten vart
annakvar veke, og så ta seg fram over land til Vestlandet. Båten
stegvis utvida til full turisthotellstandard særleg i 1880-åra. Hotel
var rett nok innom Kristiansand, så etter 1841 var dampskipet
Ullensvang utvikla seg til å verta eit av dei mest berømte reise-
«Nordcap», som gjekk mellom Kristiansand og Trondheim, eit
måla i Hardanger, ikkje minst takk vera gjester som Edvard og
alternativ, dersom dei ikkje drog landevegen opp Setesdal og over
Nina Grieg som òg trekte andre kjendisar til staden.55
Haukelifjell.53 I 1853 opna Det Bergenske Dampskibsselskap rute
På Eide fanst det tre hotell med Mælands hotell som det eld-
mellom Hamburg og Bergen. Ho kom i første rekkje tyske turistar
ste. C. Honigh overnatta i 1882 på Haukenæs hotell. «Det krydde
til gode, men sidan det var forholdsvis lett å koma seg frå England
då med utanlandske turistar … Ved kveldsbordet var mest alle
til Hamburg, var ho òg eit alternativ for britiske reisande. I 1883
europeiske nasjonalitetar representerte, og det rådde babylonisk
sette reiarlaget Wilson inn eit skip mellom Bergen og Hull som
språkforvirring.» Men då tyskaren Karl Kayser tok inn på Mælands
like etter fekk konkurranse av P.G. Halvorsen som segla mellom
hotell to år seinare, dominerte engelsk. «Dersom ein ikkje visste
Bergen og Newcastle. Den siste ruta vart overteken av Det Ber-
betre, kunne ein tru at Mælands hotel låg i nærleiken av London.
genske Dampskibsselskap, som mot slutten av 1800-talet segla til
Det budde då 40 engelskmenn på hotellet, og Eide var meir ein
Newcastle tre gonger i veka og det same til Hamburg.54
engelsk koloni enn ein norsk strandstad.»56 Også Røldal opplevde ein høgkonjunktur mot slutten av hundreåret med vegsambandet
Landfaste og flytande hotell
over Haukeli og til Suldal. Her var det fem hotell i 1890-åra med
Ved inngangen til dampskipsalderen kunne turistar i Hardanger
Røldal Hotel som det største. Overnattingsnæringa i Røldal fekk
overnatta på Bakka i Strandebarm, Herandsholmen, Norheim-
problem etter 1910. Opedal trur det var på grunn av bilen, men
sund, Eide i Granvin, Vik i Eidfjord, Utne og Odda. Her var det
meir sannsynleg var det opninga av Bergensbanen som var grun-
berre i Utne, Odda og kan henda i Norheimsund – Sandven tok
nen, sidan han tok trafikk frå Haukelivegen.57
hotellnamnet først i 1875 – at turistane kunne oppleva noko som
Ikkje berre i turistsentera kom det overnattingsstader. Det
likna hotellstandard. Monsens hotell i Odda hadde altså senge-
vart òg bygd slike i nærleiken av attraksjonane. Det kom hotell
plass til fire personar i to senger. I 1860-åra kom det til fem nye
ved Låtefossen, i Buardalen og i Skjeggedal.58 I 1892 stod Fossli
206
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 206
Hardanger – ei regionhistorie
1750–1900
03.03.15 13.47
Kapittel 6
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 207
Dampskips alderen
207
03.03.15 13.47
Hotell og pensjonat fram til 1900. Etableringstidspunktet er frå og med at verksemda kan reknast å ha hotellstandard. Ein del av hotella byggjer likevel vidare på eldre gjestgjevarstader, og det er ikkje alltid
hotell ferdig på kanten av Måbødalen med utsikt over gjelet og
drivkrafta bak hotellet. «Fru Monsen var eit bymenneske, ho heldt
Vøringsfossen. Det var bygd av Ola Larsson Garen og hadde plass
stellet på byens vis i hotellet.» Hotellet fekk karakteren «very good»
til 30–35 gjester. På dette tidspunktet var det framleis ikkje veg
av ein engelsk reisande i 1857.64 Heggjagarden i Eidfjord var ikkje
opp Måbødalen, så Ola Garen måtte først byggja kløvveg for å
ein stad Murray’s Handbook for Travellers frå 1839 ville rå folk å
frakta opp materialar.59 Endåtil i Botnen inst i Fyksesundet kom
ta inn. «Høg betaling for ingenting, ikkje mjølk, ikkje fløyte, ikkje
det eit hotell i 1890, bygd av Erik Flatabø og seinare selt til Jon
vin, ikkje kjøt», noterte ein engelsk gjest.65 I 1853 bygde Magnus Vik
Jondal vart liggjande utanfor største turist-
nytt hus med to store sovesalar for reisande i andre etasje, så då
straumen, men òg her kom det reiselivsverksemder. Den gamle
William Inglis var der i 1859, var «stellet synleg forbetra». I 1871 vart
gjestgjevarstaden på Herandsholmen avvikla då dampskipa gjekk
gjestgjevarstaden overteken av brørne Peder og Hans Nesheim frå
til kai i Herand. I 1872 overtok Johannes Utne, son til gjestgjeva-
Voss. Dei delte sovesalane inn i fleire mindre soverom med midt-
ren på Utne, handelsstaden på Jondalsøyra og innreidde huset
gang mellom. I 1872 kunne ein lesa i Adressebladet:
Olavson Jåstad.
60
til å kunna ta imot overnattingsgjester, noko som vart starten på
verk-
lett å fastsetja når overgangen skjer frå eldre gjestgjevarstad til hotell. Til dømes har me i Eidfjord (Vik) rekna at hotellet vart etablert då brørne Nesheim moderniserte Heggjagarden i 1871. Dei eldste hotella er markert med svart.
«Tidligere har reisende havt det mindre hyggeligt da man savnet et ordentlig gjæstgiveri. I vaar har brødrene Nesheim etableret
Jondal Gjestgjevarstad.61 Med aukande tilstrøyming vart standarden på overnattingsstadene forbetra. Gjestgjevarstadene vart hotell. Frederick Metcalfe fann lite å setja fingeren på då han var innom i Utne i 1857.
en velindrettet logibekvemmelighed i Magnus Vigs forrige eiendom ved sjøen. Reisende vil finde et hyggelig opphold.»66 Det ombygde huset gjorde nytten fram til Vøringsfoss Hotell
«Kva framifrå innkvartering fann eg vel her. Husfrua, kona
stod ferdig i 1889. Granville Gordon tok inn på dette i 1896. Det var
til kjøpmannen, ei særs velstelt dame, med det merkelege hovud-
det største og hyggelegaste hotellet han til då hadde sett i Noreg.
plagget til distriktet, folda og stiva med største omhug, styrte rundt
Maten var god, og den skotske whiskyen så god at han for første
for å gjera det triveleg for meg. Vin og øl, pannekaker og kirsebær,
gong trega på at han drog med seg eiga forsyning og hadde betalt
ferskt lammekjøt og kvitfisk – O noctes coernaeque Deum! – slike
toll for han.67
delikatesser var det som vart meg til del, og som eg sjølvsagt sette endå meir pris på etter to veker med mager kost i fjella.»62
Flaggskipet var likevel Hotel Hardanger i Odda. Det var forsynt med «altanar og greiur, so det vart reint mykje, dar var
Den velstelte kvinna i skaut som stelte så godt for Frederick
utskjæringar og krot på alle gavlar og hydnur». Matsalen kunne
Metcalfe, var Torbjørg Johannesdotter Utne, som vart kjend som
bordsetja meir enn 100 personar. Maten kom frå kjøkkenet med
Mor Utne. Ho starta karrieren som tenestejente hos gjestgjevaren
ein heis. «Og so den væne daglegstova med sine kostbare møblar,
på Utne, Johan Brandt Wines Utne som ho gifte seg med i 1832
piano, maleri, ein mængde engelske bøker og fotografiar, fine
etter at han hadde vorte enkjemann for andre gongen. Torbjørg
og mjuke sofaer og stolar og blankpolerte bord og ein stor hen-
Utne er den som har æra for å utvikla overnattingsstaden på Utne
gjelampe, som glitrar og skin som gull!» Hotellet var til og med
til ein standard som var akseptabel for dei nye og kravstore reis-
utstyrt med bad, «kor ein etter ynskje kan få seg kald eller varm
ande. I 1840-åra fekk gjestgjevarstaden eit nybygg og gjekk over
laug». Soveromma hadde jernsenger «upreida med mjuka fjerdy-
til å kalla seg hotell – det første i Hardanger. Utne Hotell fekk fort
ner, snokvite laken og blodraude tepper».68
eit omdømme som ein framifrå stad å ta inn.
63
Hotellet vart drive av brørne Svein og Mikal Tollevsen, søner
Den gamle gjestgjevarstaden i Odda, «ei mørk og skiten skjen-
til ein strandsitjar i Odda som saman med kona hadde hatt losji-
kjestove», brann i 1849. I staden bygde Carl Monsen Monsens hotell
hus og kaffistove for bygdefolk på Almerket. Mikal hadde vore i
med to gjesterom i andre etasje. Også her var det husfrua som var
Amerika og reist til sjøs. Svein hadde vore kleppar og handgangen
208
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 208
Hardanger – ei regionhistorie
1750–1900
03.03.15 13.47
Sjur Brakanes (1860) Mandrup Hjeltnes (1881) Helena Vestrheim(1881) fru Wilhelmsen (1881) Brakanes hotell (1890) Vestrheim hotell (1892) Hotel Ulvik (1893) Sponheim hotell (1893)
Øvre Granvin
Finse
Ulvik
Finse hotell / Finse (1909)
Øvre Vassenden (1892)
Eide
Mælands hotell ( 1861) Haukanes hotell (1873) Jaunsens Hotel (1885)
Botnen
(1890)
Vik Eidfjord
Nesheims hotell (1871) Hotell Vøringsfoss (1889)
Fossli
Utne
Øystese
Utne hotell (1840)
Fossli hotel (1892)
Øystese hotell ( 1887)
Norheimsund
Iversen pensjonat (1850) Sandven hotell (1858)
Lofthus
Ullensvang hotell (1869)
Jondal
Bru
(1880)
Bakka
Bakke hotell (1890)
Ljones
Jondal gjestgjevarstad
Vikingnæs hotell (1890)
Skjeggedal Skjeggedals hotel (1887)
Odda
Monsens hotell (1849) Agas Hotel (1861) Prestegaards hotell (1868) Hotel Hardanger (1887) Agas Hotel II (1888) Jordals Hotel (1891)
Buardalen
Buer Hotel / Buardalen
Låtefoss
Låtefoss Hotel
Seljestad Seljestad hotell (1879) Hotel Udsikten (1897)
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 209
03.03.15 13.47
mann for ein engelsk turist, dr.theol. Henry Boyd, professor ved
ske fjordane. «Eksperimentet vart ein suksess, og selskapet gjekk
Oxford University. Han «tykte gjildt um Svein» og tilbydde han
inn for å satsa fullt på slike Noregsturar.» Sommaren 1887 sjøsette
eit opphald i England. «Darburte i England lærte Svein seg til å
selskapet eit nytt skip, «St. Sunniva», som var bygd berre for pas-
koka og steikja og bera fram mat og drikka.» Med finansiell hjelp
sasjertrafikk.
69
frå engelskmannen kjøpte brørne Vetterhus Hotell som vart bygd
«Både hovud- og mellomdekk var oppteke av passasjerluga-
om og skifta namn til Hotel Hardanger. Svein var drivkrafta bak
rar, både to- og firemanns. Ein diger matsal kunne omtrent gje
hotellet. Han døydde alt i 1889, og hotelldrifta vart overteken av
plass til dei 132 passasjerane samstundes, og ekstra utstyr som
kona til Mikal, Sofie Simonsen (1862–1932), med broren Theodor
gjorde inntrykk på den tids reisepublikum, var at i alle lugarane
Simonsen som forretningsførar og administrasjonssjef. Sofie vart
var det installert elektrisk ljos og ringeknappsystem. Amatørfo-
i Odda berre kalla «Fruen».70
tografar hadde eit mørkerom til disposisjon. Og for å gjera iland-
Hotel Hardanger brann ned til grunnen i august 1895. Mindre enn eitt år seinare stod det nye Hotel Hardanger ferdig i tre
stiginga meir lettvint på dei mange små stoppestadene, var St. Sunniva utstyrt med ein dampsjalupp.»75
etasjar, det største bygget i Hardanger til då med 170 senger i 110
Rundturane varte i 12 dagar med start i Leith og Aberdeen.
gjesterom og matsal med plass til 250 gjester. Bygget var eit synleg
Faste stopp var Odda, Bergen, Gudvangen, Geiranger, Åndalsnes
uttrykk for tidas smak.
og Molde, medan Stavanger, Sand, Balestrand og Trondheim vart
«Utvendig vart hotellet ein blanding av sveitsarstil og orien-
meir sporadisk besøkte. Rundturar var lagde inn og var populære,
talsk–norsk drakeornamentikk. Mot nordvest eit pagodeliknande
særleg over land frå Bergen til Gudvangen, der Vossebanen med
tårn, mot nord- og søraust mindre tårn som liknar minarettar …
meir enn 60 tunellar var ein attraksjon. Sand–Odda gjennom
På alle gavlar var gapande drakar og anna krimskrams.»71
Bratlandsdalen og Røldal var ein annan. Mr. Albert Walker gjorde
Dei sanitære forholda stod ikkje heilt i same stilen. Doen var
denne turen i 1893 som ein av eit følgje på 40. Dette var ein av dei
ein kaggedo med pissoar bak ein halvhøg vegg. «Der stod ein dag
første dagane i juni, og det var det med naud og neppe dei kom
ein engelsk turist. Han såg gjennom ruta høgt oppe på veggen og
seg over Røldalsfjellet. Dagen i førevegen hadde tjue mann vore i
sukka litt tvitydig: «Ah, if I could been staying here for ever.» Han
sving med å måka så stolkjerrene kunne koma fram.76
skulle nett reisa frå sitt kjære Odda.»72 I heile hotellet var det ikkje
I 1894 kom HAPAGs (Hamburg-Amerikanische Packetfahrt-
meir enn eit par baderom. Odda fekk ikkje vassverk før i 1908,
Actien-Gesellschaft) «Augusta Viktoria» på 8000 tonn for første
og hotellet, som var eit sommarhotell, hadde ikkje sentralfyring.
gong til Hardanger. Det var det første av dei store cruiseskipa som
Det var heller ikkje omnar på gjesteromma.73 Derimot fekk det
snart fekk følgje av fleire. Rundt 1900 var Hardanger eitt av dei
nye hotellbygget elektrisk lys med straum frå eit kolfyrt aggregat,
store reisemåla for europeiske overklasseturistar. I 1904 hadde
noko som må ha vore det første i Hardanger.74
Odda besøk av 32 turistskip, mellom dei fire norske, som frakta i
Mot slutten av 1800-talet fekk turisttrafikken til Hardanger
alt 7684 personar. I tillegg kom ca. 4300 personar med dampbå-
eit kraftig tilskot av reisande som kom i spesialbygde cruise-
ten eller over land. Dette var om lag halvparten av alle turistar i
skip, eller «flytande hotell» som då var nemninga. Det første som
Noreg på denne tida (om me samanliknar med 1902 då det finst
besøkte Noreg, var «Argo» i 1876. Det var ikkje innom Hardanger.
nasjonale tal).77 Ei rekkje dignitærar besøkte Hardanger. I ettertid
Men i 1886 byrja «St. Rognvald», eigd av The North of Scotland,
er keisar Wilhelm II av Tyskland den mest kjende. Han besøkte
Orkney & Shetland Steam Navigation Company i Aberdeen, med
Hardanger mest årvisst med keisarskipet «Hohenzollern». Men
fire rundreiser om sommaren som òg gjekk innom dei vestnor-
mange andre representantar for europeiske kongehus var innom
210
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 210
Hardanger – ei regionhistorie
1750–1900
03.03.15 13.47
Fram til midten av 1800-talet måtte dei reisande ta inn på gamle gjestgjevarstader, som kunne vera både mørke og skitne. Men så skjedde det ein eksplosiv auke i hotellbygging.
Kapittel 6
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 211
Dampskips alderen
Ved hundreårsskiftet fanst det rundt 40 turisthotell i Hardanger, fem berre i Odda. Utne Hotel er eit av dei eldste i landet.
211
03.03.15 13.47
Matsalen i Hotel Hardanger hadde plass til 250 gjester. I interiøret fekk nasjonalromantikken fritt spelerom, og bunadskledd serveringspersonale var med å gjera hardangerbunaden kjend langt utanfor regionen.
212
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 212
Hardanger – ei regionhistorie
Gamle Hotel Hardanger brann ned til grunnen i 1895. Det nye, som stod ferdig alt året etter, var den største bygningen i Hardanger til då. Hotellet var reist i ein blanding av sveitsarstil og orientalsk–norsk drakeornamentikk, og hadde 110 gjesterom.
1750–1900
03.03.15 13.47
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 213
03.03.15 13.47
Hardanger, i tillegg til andre internasjonale kjendisar. Både Otto
kveikja opp i den digre komfyren på kjøkkenet. Vi fyrde med kol,
von Bismarck og William Gladstone besøkte Hardanger i 1870- og
så om sommaren var det så varmt at vi ville mest smelta. … Til
1880-åra. Mest oppsikt vekte kong Chulalongkorn av Siam (Thai-
frukost var det å koka kaffi og trekkja te, rista brød, koka egg og
land) trass i at han reiste inkognito, «for han hadde eit heilt harem
finna opp frå kjellaren pålegget som skulle vera på det rikelege
med seg og måtte ha mykje hotellplass».78
frukostbordet. Hadde vi engelske gjester, var det å steikja ‘egg and
Denne første turistboomen tok slutt eit stykke inn på 1900-
bacon’ i mengdevis.»79
talet. Inntoget til storindustrien i Odda i 1906 varsla om slutten for
Det var ikkje alltid like populært i bygdesamfunnet at jentene
staden som turistmål. Med Bergensbanen vart Haukelivegen min-
tok seg arbeid på hotella. «Dei rekna i det heile med at ei gjente
dre viktig for sambandet aust–vest. I 1917 vart bygningen til Hotel
som hadde fengje smak på hotell, gjekk ikkje attende til gardsar-
Hardanger rådhus i den nye industrikommunen. Ulvik tok over
beid.»80
ein del av trafikken, men med utbrotet av verdskrigen i august 1914
Turistane som kom til Hardanger mot slutten av 1800-talet,
stansa så godt som all utanlandsk turisttrafikk opp. Den vanskelege
ville ikkje berre bu godt og ete godt. Dei ville òg fraktast til attrak-
verdsøkonomien i mellomkrigstida gjorde særleg den utanlandske
sjonane så makeleg som råd. Reiselivet la grunnlag for ei storstilt
turismen meir ustadig med store svingingar frå år til år. Hardan-
skyssing som attåtnæring. I starten vart det for det meste nytta
ger vart eit viktig reiselivsmål òg på 1900-talet, men trafikken tok
stolkjerrer utan fjøroppheng. Dei både rista og støva. Paul Güss-
andre retningar. Landevegen fekk meir å seia enn båten, og innan-
feldt som var med keisar Wilhelm til Odda i 1889, fann turen inno-
landske turistar vart eit stadig større innslag i turiststraumen.
ver langs Sandvinsvatnet vakker, men svært støvete.81 På desse tider var kjerrene i ferd med å verta utstyrte med fjører som gav
Hotellarbeid og skyssing
oss den klassiske fjørakjerra med plass til to passasjerar og med eit
Hotella skapte ein ny arbeidsplass for kvinner. Ei sak var at vel-
kuskesete bak. I turistområda fanst det ei til fleire kjerrer på kvar
lukka drift kravde ein hushaldskompetanse som tradisjonelt var
gard. Dei fleste vart laga i Hardanger. Vognsmed vart eit nytt yrke.
ein del av kvinnenes domene i jordbrukssamfunnet. Det var der-
Halldor Lægreid frå Eidfjord (f. 1864) var ein dyktig vognsmed
for ofte husfrua som administrerte den praktiske hotelldrifta og
som kunne laga sju–åtte kjerrer for året. Med ein pris på 120 kro-
gjorde nok mykje av manuelle arbeidet òg, slik som «Mor Utne»,
ner stykket gav dette ei monaleg inntekt, sjølv når materialkostna-
«Frua» på Hotel Hardanger, Brita Utne på Hotel Ullensvang,
dene var trekte frå. «Kjerrone hans skilde seg ut, dei var nepne og
Helena Vestrheim i Ulvik og Synneva Sandven i Norheimsund.
fine … Dei hadde skvettlér framme over sætet og lauparar nedpå
Fleire kunne vore nemnde. Men under hotellfrua arbeidde dei
sidone. På sjølve sætet og på sæteryggen hadde dei plysj, pute-
meir anonyme hotelljentene. Dei vaska, rydda og stelte og assis-
plysj.»82 Vognsmed var likevel eit heller spesialisert yrke. I 1900
terte kokken, som ofte òg var ei kvinne, i arbeidsdagar som strekte
fanst det toppen eit par vognsmedar i kvar kommune.
seg frå fire–femtida om morgonen til fram mot midnatt. Lønna
Fine kjerrer og velstelte hestar gav eit fortrinn i kampen om
var 1 krone dagen pluss kost og losji, dvs. dette var etter 1900. I
å kapra seg turistar. Eit anna var å kunna nokre engelske gloser.
tillegg kunne dei få noko ekstra i drikkepengar.
«Men her stod mange i beit. Sume hadde nok fanga inn eit og anna
«Arbeidskøyren var voldsom i sesongen, den vara frå mai til
ordet i arbeidet, men det var få som kunne so mykje at dei var føre
ut september. Tidleg, tidleg ringde vekkeklokka for dei som hadde
til å føra ein samtale med ein turist på eit framandt mål.» I Odda,
med å stella til frukosten. Dette arbeidet gjekk på omgang mel-
Norheimsund og Eidfjord fekk skysskarane organisert engelsk-
lom oss. Klokka 5 var det å koma seg opp. Verste arbeidet var å få
kurs, «og gutane lærde då dei ordi som dei hadde mest bruk for».83
214
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 214
Hardanger – ei regionhistorie
1750–1900
03.03.15 13.47
Turistskyssing vart ei viktig attåtnæring for hardingane, så viktig at dei forsømde både onnearbeid og bedestunder. Kampen
Kapittel 6
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 215
Dampskips alderen
om turistane var likevel hard. Å ha velstelte fjørakjerrer og kunna nokre engelske gloser var eit viktig konkurransefortrinn.
215
03.03.15 13.47
Dei fleste turistane ville helst ha det makeleg. Endåtil på Folgefonna var det råd å verta frakta med hest og slede.
216
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 216
Hardanger – ei regionhistorie
1750–1900
03.03.15 13.47
For konkurransen om turistane var hard. Trass i den store
På dei fleste gardane fanst det ei smie, og bonden var i stand til
tilstrøyminga ser det ut til at tilbodet av skysskarar var meir enn
å utføra enklare smedarbeid. Det same gjaldt òg tre- og tømmer-
tilstrekkeleg. Normalpris for frakt i stolkjerre tidleg på 1900-talet
mannsarbeid. Kvinnene stod for mest alt som hadde med klede
var 17 øre kilometeren for ein person og 25,5 øre for to. For meir
og tekstilar å gjera. Ei viss spesialisering var det likevel. Meir avan-
avanserte kalesjevogner kosta det 40 øre for to personar. Ein tur
sert smedarbeid låg det ikkje til alle å utføra. Tynningsljåar vart
opp til Måbødalen og tilbake kunne gje kroner 7,50 i inntekt, og
kvesste i avlen på garden, men å laga ljåar var meir spesialisert
det var råd å gjera to turar for dagen.84 På denne tida (1900) var ei
handverk. Endå meir krevjande var det å framstilla skytevåpen,
vanleg daglønn for ufaglærte på landsbygda 2 kroner og 10 øre.
men likevel ikkje verre enn at det fanst dugande børsesmedar i dei
Med slike inntekter er det ikkje så merkeleg at det var interesse
fleste bygdene. Båt- og fartøybygginga trong òg metallvarer som
for turistkøyringa. «På Mannsåker stod dei på haugane og skoda
for det meste vart smidde i nærområdet, ikkje minst båtsaum.
ut fjorden etter båtar. Hestane gjekk heime og åt upp engjagraset,
Men for dei færraste var handverk ein så spesialisert aktivitet at
og karane forsømde slåtten.»85 I Kvam gjekk skyssinga endåtil ut
me kan rekna det som eit yrke.87 I 1801 var det om lag 80 personar som ifølgje folketeljinga
over det åndelege livet: «So var det ein sundag føre middag, og dei hadde andakt uppe
dreiv med ulike handverk. Dei aller fleste, 51 personar, fanst i
på Steine. Då kom gamle Nils Sandven frå hotellet med ferdafolk.
Kinsarvik prestegjeld, i Granvin (Graven prestegjeld) var det
Han var vane å setja dei av på Steine, so fylgde Steine-folk dei med
22, medan dei ytre bygdene var så godt som utan spesialiserte
ridehest over Skogen til Tysse. Folk stod etter desse turane, for dei
handverkarar.88 Mest halvparten, 33 personar, var smedar. Tjue
gav god vinning. No vart det brått slutt på andakten. Dei gamle
av dei budde i Kinsarvik prestegjeld, der dei fanst i alle tre sokna:
tykte ikkje noko om dette, og om kvelden kom han Bård bort i
ti i Granvin prestegjeld, der seks budde i Ulvik og fire i Granvin,
stova åt grannen, og so sa han: ‘Eg tykkje rett han Nils kunne ha
medan Eidfjord var utan smedar, og her fanst det heller ingen
bitt mæ turistanne sine te me hadde faott sùngje å lese.’»86
andre registrerte handverkarar på dette tidspunktet. Etter sme-
Skyssinga var ein pådrivar for å få bygd vegar, samtidig som
dane var snikkarar og bygningsmenn den største gruppa med om
vegar auka turiststraumen. At Odda vart det store turistsenteret i
lag 20 personar. Elles fanst det 12 skomakarar og 13 som dreiv med
Hardanger, skuldast ikkje minst at vegen oppover Oddadalen gav
jekte- og båtbygging, 12 av dei i Kinsarvik prestegjeld. Dei fleste
lett tilgang til Låtefossen. Då Haukelivegen var ferdig, låg det til
handverkarane var eigedomslause, husmenn utan jord, innerstar
rette for turar til og frå Austlandet og via Ryfylke og Åkrafjorden.
eller heimeverande søner, men det fanst òg sjølveigande bønder
I 1898–1902 vart det òg bygd veg frå Tyssedal til Skjeggedal, noko
som dreiv handverk på si. Det gjaldt særleg smedane, som nok
som gjorde Ringedalen med fossane langt meir tilgjengeleg enn
hadde høgare status enn dei andre handverkarane. Halvparten
tidlegare. Vegen over Kvamskogen, som stod ferdig i 1909, opna for
av smedane i Kinsarvik prestegjeld i 1801 var bønder.
stolkjerreskyss mellom Norheimsund og Tysse. Vegen langs Eid-
I andre halvdel av 1800-talet vart det stadig fleire som livnærte
fjordvatnet gjorde Vøringsfossen til eit oppnåeleg mål for dei fleste.
seg som spesialiserte handverkarar eller som handelsfolk. I 1865 fanst det om lag 750 handverkarar, handelsfolk og liknande i Har-
Gamle og nye handverk
danger (i tillegg kom om lag 400 som dreiv som sjøfarande, jf. kapit-
Mangesysleriet prega det gamle bondesamfunnet. Dei kvalifika-
tel 3). I 1900 var det mest tre gonger så mange, noko over 2000. På
sjonane som trongst for å få samfunnet til å gå rundt, fanst på
desse 35 åra steig den yrkesaktive delen av befolkninga (dei som var
mest alle gardar, eller i alle fall i dei fleste grender (jf. kapittel 2).
15 år og eldre) berre med om lag ein femtedel. I 1900 dreiv 30 prosent
Kapittel 6
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 217
Dampskips alderen
217
03.03.15 13.47
dver-
folk i
ar og
1900.
erkaHar-
av alle vaksne menn og 13 prosent av alle vaksne kvinner med ulike
Mellom handelsfolka dreiv dei fleste med krøtterhandel, fartøy-
former for handverk og handel. I 1865 var prosentdelane 13 og 1.
handel og liknande; berre 12 var landhandlarar.
Den sterke veksten av marknadsretta yrke kan ha noko med
I 1900 var det framleis mange skomakarar, om lag 200 per-
terminologi og registreringsteknikk å gjera. Til dømes var det berre
sonar, men gruppa hadde falle ned på tredje plass etter snikkarar,
fire registrerte budeier i Hardanger i 1865, medan det i 1900 var
som det var meir enn 360 av, og båt- og fartøybyggjarar, som det
mest 200 slike. Det var nok langt fleire som dreiv som budeie i 1865,
var 235 av. Som i 1865 heldt dei siste stort sett til i Strandebarm
men dei vart ikkje registrerte som slike, men som kone, teneste-
og Jondal. Andre store grupper var skreddarar (172), handelsfolk
jente eller dotter. Men endringa er likevel eit uttrykk for at penge-
(160) og smedar (126). Det var no mest like mange som dreiv med
inntekt i form av lønn eller frå sal av varer og tenester vart langt
landhandel som med annan handel (75 og 88). Den store gruppa
viktigare. Sjølv om aktivitetar som gav pengar i kassen, hadde fun-
av andre handverkarar og liknande omfatta mellom anna murarar
nest i regionen heilt sidan kongsberghandelen, var det først no at
(81), meieriarbeidarar (57), møbelsnikkarar (51), sagbruksarbeida-
pengehushaldet for alvor tok over etter naturalhushaldet.
rar (47) og ei rekkje andre.
No skal me vera varsame med å tolka dette som at alle henta
Ikkje berre vart det langt fleire handverkarar utover 1800-
heile levebrødet frå yrket. I 1865 var det 170, om lag kvar fjerde, som
talet. Det kom òg til mange nye handverksyrke. I 1801 kan hand-
kombinerte handverket med gardsbruk eller var husmann (36 og
verka teljast på ei hand. Det var smedar, skomakarar, snikkarar
134). I 1900 var det om lag kvar femte: 37 gardbrukarar og 142 hus-
og bygningsarbeidarar og fartøy- og båtbyggjarar. I 1865 fanst det
menn. Det var altså eit mindretal som kombinerte jordbruk med
rundt 20 ulike handverk i regionen; talet er avhengig av korleis me
andre yrke. Blant andre arbeidsfolk var det mindre vanleg å vera
grupperer dei ulike nemningane som folketeljinga opererer med.
gardbrukar eller husmann på si. I 1865 var det 50 som kombinerte
Fram til 1900 auka talet til meir enn 30.
gardsdrift med anna ikkje-handverksarbeid, og 74 som var hus-
No var det ikkje berre skotøy som kunne vera laga av spesialis-
menn. I 1900 var det 133 arbeidande gardbrukarar utanom hand-
tar, men òg klede. Ifølgje Halldor Opedal var det fram til 1850 svært
verksyrka og 163 tilsvarande husmenn. Prosentdelen dei utgjorde
få skreddarar i Hardanger. I 1865 var det 77 skreddarar i regionen,
av alle arbeidarar, var likevel om lag den same ved dei to tidspunkta.
23 av dei kvinner. Det var særleg mannfolka som ville ha skred-
Både i 1865 og 1900 fanst det flest handverkarar i Ullensvang
darsydde klede, og det kan vera at sjøfarten var ein impuls til dette.
herad: 283 og 550 personar. Men heradet var òg den mest folkerike
I Vikøy skal ein fartøykar frå Sandven, Jørund Sandven, har vore
av hardangerkommunane. Relativt sett var handverksyrka vik-
den første i soknet som møtte opp med kyrkja i kjøpeklede.89 Tøyet
tigast i Jondal herad, der 12 prosent av alle vaksne dreiv med eit
til kleda vart framleis for det meste vove heime. Men det kunne
eller anna handverk i 1865 og 20 prosent i år 1900. Det var først og
verta farga i eigne fargeri, som òg kunne vera forsynte med vass-
fremst båtbygginga som slo ut, men i 1900 var det like mange som
drivne stampeverk for mekanisk stamping av vadmål. I ytre Har-
arbeidde i hellebrotet i Sollesnesura. Minst hadde handverk å seia
danger kom dei første fargarane i 1840-åra. Fargarar etablerte seg
i Røldal der det var 13 handverkarar i 1865 og 30 i 1900.
i Jondal, Skipparvik, Hatlestrand og Mundheimsdalen. Det var to
Den største handverksgruppa i 1865 var skomakarar, som det
fargarar i Strandebarm i 1850-åra; ingen vart verande lenge. Men
fanst heile 140 av, dernest kom 125 båt- og fartøybyggjarar. Men
i 1870 starta Jens Andersson Aarsand fargeri i Bruosen med vass-
medan dei siste stort sett heldt til i Jondal og Strandebarm, var
driven vadmålstampe i Håbrekkegjelet. Fargeriet tok imot vevar
skomakarar og dei andre store handverkargruppene, snikkarar,
frå heile Hardanger og Sunnhordland; endåtil frå Hallingdal og
smedar og skreddarar, stort sett spreidde over heile Hardanger.
Telemark, men mest frå dei næraste bygdene. Verksemda var i
218
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 218
Hardanger – ei regionhistorie
1750–1900
03.03.15 13.47
Stampeverk til å laga vadmål var mellom dei vassdrivne mekaniske verksemdene som kom til utover 1800-talet. På Eide i Granvin bygde Olav
Kapittel 6
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 219
Dampskips alderen
Jonson Kjærland eit slikt, som på folkemunne gjekk under namnet Stampo. Særleg avansert trong ikkje denne tidlege småindustrien vera.
219
03.03.15 13.47
Figur 6.1: Handverkarar og handelsfolk i Hardanger 1865 og 1900. Talet på handverkarar og handelsfolk vaks i alle sokn i siste halvdelen av 1800-talet.
drift til 1949.90 I 1865 var det 11 fargarar i Hardanger; eit tal som
Strandebarm
auka til 17 i 1900. Bygningsarbeid vart òg stadig meir utført av spesialiserte
Jondal
handverkarar. Talet på snikkarar auka mest eksplosivt. I 1865 var
Kvam
det om lag 120 som dreiv dette yrket i Hardanger; i 1900 var det
Granvin
gardsdrift, men for fleirtalet var det hovudyrket. I 1865 var det
400. Det var dei som dreiv snikkarverksemda i kombinasjon med berre ti som òg er nemnde som gardbrukarar; i 1900 var det 58, altså 15 prosent, men det kan ha vore fleire i 1865 sidan det først
Ulvik
var etter 1875 at sideyrke vart systematisk registrerte i folketeljinEidfjord
gane. Snikkarane fekk følgje av murarar og målarar, som det i 1900 var 80 og 34 av i regionen. Oppdeling av dei gamle tuna var ein vik-
Ullensvang
tig grunn til auken i bygningshandverkarar, men òg endra smak og teknikk. At vanlege gardshus skulle vera måla, var nytt i andre
Røldal
halvdel av 1800-talet. Lemstover med vindauge var teknisk meir 0
100
200
300
400
500
600
krevjande å byggja enn dei gamle røykstovene. Det same gjaldt dei nye driftsbygningane med flor og gjødselkjellar (jf. kapittel 2).
1865
1900
Smedar var altså av dei handverkarane som hadde røter tilbake til før 1800. Men også denne gruppa vart langt større utover 1800-talet. I 1900 var det meir enn 130 smedar i Hardanger; 32 som dreiv i kombinasjon med gardsdrift og 14 som husmenn. Etter kvart som tynningsljåen vart erstatta med slipeljå, vart det mindre smedarbeid på gardane. Til gjengjeld kom det fleire spesialiserte ljåsmedar i Hardanger. I Folkedal i Granvin, på Utne og i Opedal i Ullensvang vaks det fram miljø av ljåsmedar. Ein av ljåsmedane i Granvin var Lars Ingebrigtsen Nesheim, fødd i 1841. Halldor Opedal har skildra korleis Lars smidde ljå: «Emnet var stongjarn, som han hadde fenge frå kjøpmannen i sin i Bergen. Han stakk jarnet bort i avlen og glødde det, so det vart raudkvitt eller kvidtglødt. So la han det på stédet. I eit vidjehandtak hadde han ein meisel. Han bruka helst hatl til dette, heldt jarnstykket med høgre hand og meitelen med vinstre. Og so slo uppslagaran ei lækje eller ei kløyving i jarnet. So sette uppslagaren eit stålstykke ned i kløyvingi. Det var flatt i enden og på sidone, og so slo han sleggja på dette stykket og jamna kløyvingi til inne i botnen. No var det i avlen med emnet att. Han glødde det upp, so
220
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 220
Hardanger – ei regionhistorie
1750–1900
03.03.15 13.47
Mot slutten av 1800-talet byrja gardshusa å verta måla både utvending og innvendig. Det la grunnlaget for eit nytt handverk, spesialiserte husmålarar. I 1900 hadde meir enn 30 personar i Hardanger målararbeid som yrke.
gneistane spraka av jarnet. So la han det på ei helle med sand på og snudde det i sanden. Og so var han inn i avlen med det att og heldt det der ei stund. So tok han det or avlen og la det på ambolten, og so laut uppslagaren til med sleggja si. Smeden hadde ein hamar i handi, og so fekk ljåemnet slag i slag – det skifte med hamar og sleggje … Han Lars hadde noko som han kalla dragstéd, mest som ein ambolt. Det vart gjerne noko finpussing på dette stédet, det kunne vera breiddi, falen og anna soleis. Ein ljå måtte vera hard. … Han hadde no ljåen i avlen og heldt han der til han var måta varm – det var leten som avgjorde dette. So småbanka han på honom, og so i herdslekrubba [fylt med vatn] med honom. Han slo ljåen nedi vatnet gong på gong, og dette måtte han gjera brennsnøgt. Og so kunne han endeleg leggja ljåen frå seg.»91 Landbruksreiskapane vart meir avanserte og var heilt eller delvis laga av metall. Dei1 vart for det meste kjøpte utanfor regionen, men det var etterspørsel etter lokalt smedarbeid til vedlikehald og reparasjon. Det vart òg laga reiskapar i Hardanger. Mellom anna smidde Lars Johannesson (f. 1859), busett på Brakanes i Ulvik, plogar. Måns Olavson (f. 1819) på Råen ved Grimo skal ha laga treskjemaskiner. Han skal òg ha levert utstyr til fartøybygginga. Måns var den første i Sørfjorden som skaffa seg dreiebenk.92 På garden Ullensvang fanst det eit anna viktig smedmiljø som på 1900-talet vart til Ullensvang Mekaniske Verkstad (jf. bind 3). Første smeden her var Ola Olavson som bygde ei smie på garden ca. 1800. Men Ola var andre generasjons smed i ei slekt som hadde halde til på Bjotveit i alle fall sidan tidleg 1700-tal. Sonen, nok ein Ola (f. 1795), utvida verksemda og forsynte smia med vasshjul, truleg til å driva belg og kan henda hammar. Som forfedrane var Ola først og fremst børsesmed, men han smidde òg andre gjenstandar; ikkje minst skal han ha vore flink til å laga låsar. Sønene til Ola utvandra til Amerika, men verksemda vart driven vidare av svigersonen Olav Torleivson Skåltveit (f. 1838) og sonen hans att, Ola (f. 1866). Utover 1800-talet vart smia i Osen på Ullensvang utvikla til ei allsidig verksemd som utførte dei fleste former for smedarbeid. Ola Torleivson hadde gått i smedlære hos Sundt i Bergen og sonen på Nylands Mekaniske Verksted i Kristiania. Mange andre
Kapittel 6
00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 221
Dampskips alderen
221
03.03.15 13.47