Hardanger 2 bla i bok by Fagbokforlaget

«Brudeferden i Hardanger» av Adolph Tidemand og Hans Gude er vel det fremste nasjonale ikonet i Noreg. Biletet, som vart

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 238

måla i Düsseldorf i 1848, viser eit idealisert fjordlandskap med element frå eit «ekte» og «opphavleg» Noreg.

03.03.15 13.47

KAPITTEL 7

HARDANGER I NASJONEN Martin Byrkjeland og Knut Grove

Vinteren 1849 vart Hardanger introdusert for samfunnseliten i

samfunnslivet vart framheva, der han vart sett som ein repre-

den norske hovudstaden. 15. januar heldt Torgeir Augundsson

sentant for verdiar knytte til danning/utdanning, fridom og lik-

(1801–1872), meir kjend som Myllarguten, konsert i Logens store sal

skap. Grunnlova gav dei norske bøndene ein sterk plass i det nye

i Christiania. Myllarguten spelte truleg slåttar heimafrå, frå Sauhe-

politiske systemet, som ei gruppe som omfatta nær halvparten

rad i Telemark, men instrumentet han trakterte, var ei hardingfele.

av alle vaksne norske menn. Den første tida etter 1814 fekk bøn-

Konserten gav den første innføringa i norsk folkemusikk og har-

dene likevel forholdsvis lite å seia. Moderniseringa av det norske

dingfela som høgverdig nasjonal kultur. 28. mars vart tablået «Bru-

samfunnet tok til med embetsmennene som politisk og kulturell

defærden i Hardanger» vist fram: Mot eit bakteppe bygd på Adolph

elite. Ei begynnande utbygging av kommunikasjonar, avskaffinga

Tidemand og Hans Gudes målarstykke vart Andreas Munchs dikt

av økonomiske reguleringar innanlands og arbeid for å opplysa

«Det aander en tindrende sommerduft varmt over Hardanger-

«almuen» gjennom opplysning og utdanning danna kjernen i

fjords vande» framført til melodi av Halfdan Kjerulf.1 Gjennom to

denne moderniseringa ovanfrå. Elementa i nasjonsbygginga frå

suksessrike framsyningar var hardingfela, hardangerlandskapet

midten av 1800-talet var henta frå så vel opplysningsidear som

og hardangerdrakta etablerte som viktige nasjonale markørar.

romantikken.5 I Hardanger kom ei spenning mellom den statsb-

Den nasjonalromantiske «erobringa» av Hardanger var ein

orgarlege opplysningsorienterte og rasjonalistiske og den kultur-

del av oppdaginga på ny av eit skjult Noreg. Elementa som vart

nasjonalistiske nasjonsbygginga til å spela seg ut, der elementa

henta ut, vart nytta i bygginga av ein ny norsk nasjonalkultur og

både frå opplysning og nasjonalromantikk kom til å gå inn i byg-

identitet.2 Markørane viste til eit ekte og opphavleg Noreg, eit

ginga av ein hardangeridentitet.6

Noreg som det ikkje hadde vore råd å få auge på i hundreåra under framandt styre, men som hadde overlevd i bondekulturen.3 I Har-

Hardingen

danger fanst det ein slik kultur, med trauste bønder som sat i sine

Samanbygginga av den statsborgarlege nasjonalismen og kultur-

mellomalderske røykstover. Vekta på det særeigne og opphavlege

nasjonalismen innebar at overordna trekk ved det nasjonale vart

framhevar dette som ei kulturnasjonalistisk nasjonsbygging.

førte over på og skulle smelta saman med trekka som vart funne

Opplysningstida i siste del av 1700-talet var også eit prosjekt

i den lokale kulturen. Korleis såg så dei som representerte denne

for bygginga og forminga av framtida.4 Her var ein statsborgar-

kulturen i Hardanger, på seg sjølve? Her kan me gå til dei som har

leg nasjonalisme tufta på ideane frå opplysningstida uttrykt,

samla minne om folk frå siste del av 1800-talet, og til folk som då

med «den frie norske bonden» som eit ideal. Rolla til bonden i

levde i regionen, og som har skrive om dette.

239

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 239

03.03.15 13.47

Både klede og folk kom til å endra seg i løpet av 1800-talet, då det nasjonale og regionale vart bygde saman. Dette paret frå Hardanger har på seg folkedrakter frå før 1814. Akvarell av

J.F.L. Dreier i plansjeverket «Norske Nationale Klædesdragter» som kom ut i København i tida 1812–1815.

Etter å ha via det meste av livet sitt til å samla inn folkeminne frå Hardanger meinte Halldor O. Opedal likevel: «Å fortelja med nokre ord kva som sermerkjer hardingen framfor folk i andre bygdelag, er ikkje so lett. Alle hardingar er no ikkje like, og det kan snart verta so at ein driv naglen for langt.»7 For skilnadene i Hardanger var store. Opedal legg vekt på kontakten mellom bygdelaga i ulike delar av Hardanger og områda dei grensa mot, anten det var «gravensarane» i høve til vossingane, bygdene i Sørfjorden overfor Vest-Telemark, Røldal i høve til Suldal eller ytre Hardanger i sitt møte med Sunnhordland. Hardingane var like påverka av samkvem med folk utanfor Hardanger som med hardangerbygdene seg imellom. Hopehavet utover skapte skilnader mellom bygdelaga i Hardanger, men kan også få Hardanger til å tre klarare fram som ein region med ein eigen identitet. I omtalane av hardingane frå første del av 1800-talet vert det som eit fellestrekk lagt vekt på kor omgjengelege dei var i møta med framande. Handelen og ferdene over Hardangervidda og med båt sjøvegen vart trekte fram som viktige forklaringar. Då Ivar Aasen vitja Hardanger i 1843, framheva han at hardingane ikkje var så mistenksame og tverre som dei han så langt hadde møtt andre stader. Truleg hadde også samkvemet lokalbefolkninga hadde med embetsmennene, vore med og styrkt kompetansen til å kunna omgåast folk utanfrå. Nabobygdene imellom var det derimot ymist som kom til uttrykk. «Det vil då her helst seia kva folk i den eine bygdi tykkjer om folk i den andre. Desse vitnemåli er ikkje jamt rosande», slo Opedal fast. Det var sjeldan grannebygda vert lyfta «opp i skyene». Han viste også til skiljet mellom Indre og ytre Hardanger gjennom ein lærar i Kvam, som kunne fortelja: «Her i Kvam æ folkje mair infaite å falskje enn i indre Hardanger, å da æ ikkje adle ain kann lita pao. Da æ mair bønafolk her i Kvam elde i dai indre bygdane. Me so bur her i Vikoy sokn, ha ain sterk´e tokna tao da.» I Sørfjorden vart oddingane sett som «kvike og ordhøtne og morosame», kanskje aller mest dei som budde oppe i dalane. Hjå folk i Ullensvang var det meir velstand, og dei såg «ikkje noko større opp til folket der inne».

240

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 240

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

Men alle stader var det slik at gardane kravde hardt arbeid

framhevar at hardingen er klar i tanken, men også at han reagerer

og mykje omtanke for å få endane til å nå i hop. Tilværet prega

kjensleladd og kan vera ein drøymar. Samtidig er han sjølvgod og

tenkjemåten. Å gjera det beste ut av situasjonen og ha praktisk

var om æra si og vil helst vera den første. Hardingen er viljesterk

sans var viktig for at hardingen skulle klara seg. Til dette høyrde

og gjev seg aldri.12

det å ha sans for opplysning og evne til å følgja godt med. På same

Biletet av hardingane som teiknar seg, vektlegg det rasjonelle

tid var hardingen også orientert mot tradisjonen, eit trekk Opedal

og klartenkte og høvet til å vera annleis som fellestrekk. Samtidig

sjølv var ein meister til å fanga. Her viste Opedal kanskje aller best

vert skilnaden mellom dei ulike bygdelaga tydeleg, og gjennom

korleis dei mange fargerike menneska i Hardanger vart fortalde

karakteristikkane dei gjev av kvarandre, vert desse understreka.

om og hugsa. Forteljingane om desse teiknar eit anna fellestrekk

Kva var det så som kunne binda hardingane saman? Hardan-

ved hardingane seg: evna til både å vera seg sjølv og rommet for at

ger var frå 1660-åra ikkje lenger eige futedøme, men eit saman

andre tolte at ein var det.9 Sjølv om det var nabokranglar og mot-

med Sunnhordland. Slik var stoda fram til 1858, då Hardanger

setnader knytte til religion og livsførsel mellom ulike bygdelag,

gjekk saman med Voss i eit nytt futedøme. Administrativt hadde

synest høvet for personleg utfalding å ha vore forholdsvis stort.

Hardanger på 1800-talet dermed lenge vore ein del av eit større

Men rommet for utfaldinga vart temperert gjennom det som

område sett frå styresmaktene si side, medan dei viktigaste sam-

kan kallast ein nøktern rasjonalisme. Forfattaren Hans E. Kinck

funnsfunksjonane for innbyggjarane i regionen var knytte til

tok utgangspunkt i skilnaden mellom folket i Setesdal og folket

lokalnivået. Då formannskapslovene kom i 1837, danna preste-

han hadde møtt i Hardanger, som døme på «de to motsatte hoved-

gjeld og sokn utgangspunktet for dei nye kommunane.

tråder i norsk folkekarakter». Å reisa frå Setesdal til Hardanger og

Sokna fekk ei sterkare identitetsskapande rolle etter 1837 ved

Strandebarm rundt 1900 var som å koma frå éi verd til ei heilt anna:

å verta ei lokal politisk eining i tillegg til sin kyrkjelege funksjon.

«Jeg var kommet fra denne balladenes dal til rationalismens

På same tid var det først etter 1860 kommuneinstitusjonen fekk

hjemstavn, fra det lyrisk dvælende i talen til den rappe, heftige

mange nok oppgåver til å kunna fungera som eit reelt politisk-

rytme, fra det svømmende barneøie til det gløgge, isblokkeblå

administrativt fellesskap. Oppgåvene var gjerne knytte til staten,

blikk, som skar glas om det trængtes, fra den innelukkede lumre

der særleg utviklinga av skulevesenet var viktig, men omfatta

mystik til dagklart levevett og vilje (…).»10

også transport og kommunikasjon. Det lokale og det nasjonale

Kinck framhevar Hardanger som «rationalismens hjem-

fellesskapet tok til å utfylla kvarandre.

stavn», der dei tenkjer klart og raskt og ikkje lukkar seg inne og heng fast i det som har vore. Samtidig skreiv Kinck om hardin-

Hardanger som landskap

gane i ytre Hardanger og dei som skilde seg ut der, på ein måte

Landskapet spelar også ei viktig rolle for identiteten til ein region.

som til dels vart mislikt og oppfatta som uthenging av attkjen-

Her er det ei spenning mellom å sjå landskapet som politisk og

nande personar. Å koma til folk for så å skriva om dei på ein måte

administrativt forma eller som eit portrett (sceneri) eller bilete der

som gjorde dei til lått og løye, stod i motstrid til folkeskikken i

estetiske verdiar vert framheva.13 Måten landskapet vert oppfatta

hardangerbygdene. Det var rom for at folk kunne vera spesielle,

og skildra på, heng saman med kven som skal tolka det, og kva den

men når dette vart kommentert, var det ikkje på ein måte som var

som ser, ser etter. Framsyninga i Christiania Theater i 1849 med

vondt meint. Som Jon Bleie har peika på, var kvinnheringen Jens

«Brudefærden» som eit tablå, var ei avbilding som framheva dei

Tvedts karakteristikkar av eit anna slag enn Kincks. For Tvedt

estetiske verdiane ved hardangerlandskapet. Slik vart landskapet

var utgangspunktet naturen og dei bråe skifta den kan gjera. Han

også framheva som ein stad der nokon budde.

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 241

Hardanger i nasjonen

241

03.03.15 13.47

Sommaren 1821 kryssa professor Christopher Hansteen Hardangervidda frå Uvdal til Eidfjord. Føremålet var i første rekkje å kartleggja ukjend terreng. Ei skildring av turen, som vart publisert i

Budstikken seinare same året, gjorde at omverda fekk augo opp for attraksjonane i Hardanger. Hansteen var den første som utførleg skildra Vøringsfossen.

Det var ikkje minst kunstmålarane som hadde æra for oppdaginga av Hardanger. Frå 1820-åra vart regionen eit viktig reisemål for både norske og utanlandske kunstnarar. Johannes Flintoe var mellom dei aller første. Han måla Skytjedalsfossen i Simadal så tidleg som i 1821.

Hardangerlandskapet gjekk inn i nasjonsbygginga på ein særmerkt måte frå midten av 1800-talet. Ved sida av Jotunheimen og Telemark vart Hardanger eit uttrykk for det genuint norske – eit nasjonalt landskap. I forsøka på å skapa nasjonale kjernemytar som kunne samla det norske samfunnet, spela naturen og framstillinga av han ei viktig rolle som identitetsskapar. Trass i koplinga mellom det nasjonale og nasjonalromantikken har det vorte peikt på at det norske landskapet vart skildra på ein måte som skil seg frå mytologiseringa av naturen som til dømes fann stad i Tyskland i den same tidsepoken.14 Måleriet «Brudefærden i Hardanger» og diktet til Kierulf frå 1849 viste eit vakkert og harmonisk landskap, med samklang mellom fjell, fjord og menneske, der «Det aander en tindrende sommerduft varmt over Hardangerfjords vande».15 Då Hardanger vart skildra rundt hundre år tidlegare, var andre trekk ved landskapet framheva: «Hardanger er et tørt og magert land, viss største fortrinn er dets fjell, av hvilke man bryter møllesteiner og steinplater, som man bruker til å bake flatbrød på istedenfor jernplater. Her skal også finnes gråhvit marmor og kleberstein, som man hugger kakkelovner og gryter av.» Dette fortalde Anton Friedrich Büschings verdsgeografi, som kom ut i Hamburg i 1754, om Hardanger, og som visstnok var den første utanlandske skildringa av regionen.16 Denne høgst prosaiske framstillinga står i kontrast til måten landskapet vart skildra på hundre år seinare. Både perspektivet og merksemda om landskapet og kva det kunne brukast til, kom til å endra seg. Midt på 1700-talet var det viktig for dei meir eller mindre eineveldige europeiske statane å finna ut kva ressursgrunnlag dei rådde over, medan opplysningstidas menn ville finna ut korleis verda var sett saman og såg ut. Dette lét seg kombinera ved at dei første betalte for dei siste, og dei siste leverte informasjon for dei første. Noreg var ein utkant i verda og nett derfor interessant.17 Men dette gjaldt ikkje nødvendigvis Hardanger – dei utanlandske kartleggjarane som drog til Noreg, hadde heller lite å fortelja herifrå, sjølv om dei la turen gjennom Hardanger-traktene.18 Samtidig

242

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 242

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

KapittelÂ 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 243

Hardanger i nasjonen

243

03.03.15 13.47

hadde fjell og fjellandskap teke til å verta eit attraktivt reisemål for

Men elles var ikkje Hansteen så begeistra for landskapet i

europeiske «oppdagingsturistar», først og fremst britiske. Synet

Hardanger. Her samanlikna han utsynet over Øvre Eidfjord med

på ville landskap som skremmande vart snudd til å verta noko

det frå Krokkleiva over Ringerike, «skjønt verken overraskelsen er

som skapte ovundring og ærefrykt. Fjellandskap var vakre, men

så plutselig og ikke heller det underliggende landskap så yndig».24

på ein annan måte enn det kultiverte jordbrukslandskapet; dei var

Landskapet langs Hardangerfjorden var heller traurig: «Intet opp-

sublime. Fjellopphald var helsebringande både fysisk og psykisk

livende har øyet å hvile på; på de sorte fjellvegger finnes sjeldent

– eller moralsk som det nok ville vorte tenkt som på 1700-talet.

gresstrå eller en busk. Det beste man kan gripe til for å få ende på

Fjellfolk var moralsk høgverdige menneske, om enn kan henda

tiden er å legge seg til å sove.»25

enkle.

Overklassen strøymde til fjell – til Alpane, til The Lake Dis-

Men som landskap måtte Hardanger oppdagast utanfrå. Den

trict i England og ikkje minst til det nordlege Skottland, der opp-

som framfor nokon har fått æra for dette, er Christopher Han-

hald i vill og audsleg natur og dårleg vêr vart kombinert med jakta

steen, som kryssa Vidda sommaren 1821. Hansteen skulle driva

på ei mytisk fortid i ei eiga kulturrørsle. Dyrkinga av denne for-

geografisk oppmåling av høgfjellet mellom Austlandet og Vestlan-

tida vart festa i det som kan kallast ein «ossianisme», etter Ossian

det. Rune Slagstad reknar Hansteen som ein utprega representant

som skal ha vore ein keltisk diktar på 200-talet som fortalde om

for landmålarblikket, «en naturvitenskapelig opplysningsmann».

livet på det skotske høglandet. Denne retninga førte òg til ei auka

Hansteen vart professor ved det nye universitetet i Christiania i

interesse for Norden, både som natur og historie. Reisa mot nord

1813 og i 1817 direktør for Norges geografiske oppmåling. Med 1814

vart for dei få og utvalde ei motvekt til reisa mot sør, til Roma og

vart Noreg eit nytt territorium: «Nasjonalstaten var eit rom som

Middelhavet elles og til det klassiske kulturområdet.

skulle kartleggjast.»20 Det var såleis først og fremst for å fastsetja

I 1820-åra var tilstrøyminga til Skottland så stor at det ikkje

geografiske koordinatar og høgder i høgfjellsplatået mellom Aust-

lenger var for dei få og utvalde.26 Men på den andre sida av Nord-

landet og Vestlandet Hansteen sette ut. Dette var eit område ein

sjøen låg det framleis bortimot jomfruelege reisemål. Stadig fleire

visste lite om.

utanlandske reisande tok turen til Noreg; nokre som Leopold von

Hansteen gav den første nokolunde utførlege skildringa av ei

Busch drog like til Finnmark. For desse reisande vart Hardanger

reise gjennom Hardanger.21 Her kunne han som den første utanfrå

eit viktig mål. Dei fleste kom til Noreg via Christiania og måtte ta

fortelja om Vøringsfossen, ein foss Hansteen meinte måtte vera

seg til Vestlandet langs postvegen over Filefjell, ein tur som tok

den høgaste i Noreg og dermed i Europa.: «[vi] … kom plutselig

om lag to veker viss dei ikkje kryssa Hardangervidda. Men at det

ut på kanten av en loddrett kløft i fjellet som syntes så smal at jeg

var avsides, var meir ein attraksjon enn ei avskrekking.27

trodde med et stenkast å kunne nå den motsatte enda høyere fjell-

Etter at Hansteens tur i 1821 vart kjend, kom det nye og andre

vegg.» Ned i kløfta, som Hansteen meinte var meir enn 400 meter

typar reisande som ville sjå Hardanger og særleg Vøringsfossen.

djup, styrta det ei elv «av Akerelvens størrelse». Fossen gjorde eit

Alt året etter drog målaren Johannes Flintoe saman med botani-

djupt inntrykk på Hansteen endå følgjesveinane hevda at dei aldri

karen Mathias Blytt, geografen kaptein Gerhard Munthe og arki-

hadde sett den så liten. Vestanfjells var sommaren 1821 svært ned-

tekten Hans Linstow over Vidda frå Hallingdal til Eidfjord, der

børsfattig.22 Høgda på Vøringsfossen fastslo han til «mellom 850

Flintoe måla ei skisse av Vøringsfossen. Flintoe besøkte òg Sima-

og 900 fot» (260–280 meter) ved å måla kor lang tid det tok ein

dal og Hjølmodalen og var innom Granvin. Som Hansteen tok han

stein å nå hølen under fossen. Professoren tok godt i – totalhøgda

inn hos prost Hertzberg i Ullensvang.28 I 1826 drog målarkollegaen

på fallet er i røynda 182 meter.

J.C. Dahl same vegen over Vidda til Sysendalen og Måbødalen, der

244

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 244

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

Før dampskipa byrja å trafikkera fjorden, var Hardanger eit avsides reisemål for dei som ikkje kom i eige lystfartøy. Her har Johannes Flintoe teikna reisefølgjet sitt i ferd med å ta seg fram over Vidda i 1822.

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 245

Hardanger i nasjonen

245

03.03.15 13.47

han gjorde ei skisse av «Indsigt gjennom Biorøydalen med Bior-

Låtefossen vart etter kvart også eit mål.37 Den tyske geologen Carl

øyfossen», altså Vøringsfossen. Både Flintoe og Dahl gjorde nye

Friedrich Naumann klatra opp på Folgefonna i 1821 og er truleg

reiser til Hardanger dei neste åra og fekk følgje av andre målarar,

den første som skildrar utsynet derifrå. Han besøkte òg Steinsda-

både norske og utanlandske. Hardanger vart fast reisemål for

len i Vikøy og såg Øvsthusfossen (Steinsdalsfossen), som òg vart

landskapsmålarar i første halvdel av 1800-talet.

eit viktig turistmål. Fossen gav nærkontakt med vassmassane frå

Same året som Dahl føretok den første reisa, finn me òg den

utsynspunktet bak fossen, noko som vog opp for det han mangla

første utanlandske kunstnaren i Hardanger, då Edward Price drog

i storleik. «Det er uråd å gjeva deg nokon idé om det inntrykk eg

utover fjorden frå Granvin.30 L. Lloyd tok seg for sin del til Vørings-

hadde, då eg nokre fot framfor meg såg ein glimande vegg av vatn

fossen og kunne melda at han hadde «sett mange ville landskap i mi

og skum, meir enn sytti fot brei, i stendig og snøgg rørsle», skreiv

tid, men mine augo har aldri stirt på ei meir fælsleg kluft».31 I mars

William Wittich i 1845.38 Dessutan låg denne fossen lett tilgjenge-

1828 vitja Robert Everest som den første kjende utanfrå Vøringsfos-

leg til, berre ein knapp halv times gange frå sjøen.

sen vinterstid.32 Everest skildra turen i bokform alt året etter.

Tida mellom 1750 og 1800 hadde vore knytt til fornuft,

«Noreg overgår alle andre land i Europa med dei djupe fjor-

kunnskap og opplysning, med stor vekt på naturvitskap.39 «Men

dane, det storslagne brattlendet, dei mørke skogane, og inn mel-

ho [tida] la for einsidig vekt på det som høyrer vitet til, og etter

lom dei rasande ville fossane finn me dalar og sletter ‘teeming with

femti år kom det eit attendeslag. Me fekk romantikken, med krav

richness and beauty’,» kunne Edward Price melda frå turen i 1826.33

om større rett og rom for kjensla og fantasi og for dei nasjonale

I 1833 kunne Charles Boileau Elliott fortelja frå sin tur til Hardan-

sermerke åt folki.» Slik formulerte Halldor O. Opedal overgan-

ger, der han kom til Lofthus etter å ha kryssa Vidda i skodde. For

gen frå opplysningstid til nasjonalromantikk. Henrik Steffens

Price var dette «eit svært så interessant landskap». Jamført med

(1773–1845), den norskfødde tyske professoren og forfattaren,

dei tidlegare reisande kjem det gjennom Price og Elliot fram eit

og ferda han og nokre vener gjorde gjennom Hardanger i 1794,

skifte i synet på landskapet. Elliot skildrar eit landskap slik:

kan illustrera overgangen frå opplysningstid til nasjonalroman-

«Bratte tindar, brutale avgrunnar og store innsjøar skapte sta-

tikk. Steffens er mellom anna kjend for å ha gjeve romantikken

dig skiftande scener. (…) Utan det minste varsel kom me fram til

sitt gjennombrot i Danmark-Noreg tidleg på 1800-talet. På turen

kanten av fjellet, og såg målet for den strevsame turen vår. (…) Sola

i Hardanger i 1794 hadde Steffens og venene mellom anna vitja

skein ut over dalen, som strekte seg ut tre tusen fot under oss. Me

Aga-tunet. Han hadde også vore på Folgefonna og truleg også

såg to svære fjellkjeder som møttest, og her kasta fire fossar seg

sett Vøringsfossen. Turen skildra han så langt det ser ut til, først

ut og trefte ei elv lang der nede. Dei fire siste dagane hadde me

i 1828 (1835 på dansk). I «De fire Nordmænd», vart både fjorden

ikkje sett eitt tre. No låg ein heil skog framfor oss. Nede i dalen

og menneska han møtte, skildra i fargerike ordelag, ikkje minst

dreiv nokre vesleputt-folk på og høya. (…) Kyrkja og prestegarden

møtet med bonden på Aga. Då reisefølgjet kom til Aga, hadde dei

låg liksom og smilte til det heile. Og den vakraste fjorden i Noreg

først vore ein tur på fjellet ovanfor: «De ilede ned ad Bjerget. Det

strekte seg ut i panoramaet.»

var blevet en varm Dag, Solstraalerne faldt lodret tilbage frå Klip-

Det var først og fremst fossane og det ville landskapet dei rei-

pevæggene. Glade hilste de det første Græs, og de første Træer,

sande ville sjå. Vøringsfossen var altså den første og største attrak-

og Røgsøilen som i den stille Dal steg rolig op i Veiret.» Den dan-

sjonen. Fossane i Skjeggedal, Ringedalsfossen og Tyssestrengene,

ske obersten som leia reisefølgjet, fekk så eit heller ublidt møte

vart oppdaga av dei reisande seinare.35 Men så var då òg områ-

med det han trudde var eit udana naturfolk, men som viste seg

det endå meir utilgjengeleg enn Måbødalen og Vøringsfossen.

å vera representantar for dei stolte norske og godt oppseda bøn-

246

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 246

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

I starten var det særleg for å oppleva den ville og utemde naturen ein reiste til Hardanger. Sommaren 1826 tok kunstmålaren J.C. Dahl

seg over fjellet og ned Måbødalen saman med mellom anna major Mathias Wilhelm Eckhoff, som laga denne skissa av turen.

dene. Hendinga vart nokolunde tilsvarande skildra i sjølvbiografien nokre år seinare.40 Men i sjølvbiografien kom det også fram korleis Steffens i 1790-åra hadde vore i Noreg som naturvitskapsmann, og at ærendet for turen gjennom Hardanger var å sjå etter førekomstar av mineral på vegner av staten. Oppdraget hans var eit uttrykk for opplysningstida sin oppdagartrong og merkantilismen si vekt på å finna verdfulle mineral, ikkje å sjå etter folkekarakteren i pittoreske og takande landskap. Steffens reiste til Noreg som ein representant for opplysningstida, men etter å ha vorte ein nasjonalromantisk frontfigur skildra han 40 år seinare både tida og hendingane han sjølv var med i, i blømande og nasjonalromantiske ordelag.41 Ein av Steffens’ fremste beundrarar var Henrik Wergeland, som sjølv nytta Hardanger som metafor for eit jordisk paradis i diktet «Den engelske lods»: «Gives Sted paa jorden, hvor gammel kummer, ved at stemmer i naturens blide toner, kan bedøves og forglemmes, hvor sig had med had forsoner, og hvor salig lyst til synder dæmpes, osv. osv. da forvist det sted maa være i det deilige Hardanger.»42 Hardanger er den nest siste delen av eposet og står i sterk kontrast til diktet om «Bedlam», sinnssjukehuset i London, som det følgjer etter. Her grip Wergeland til Hardanger som ein idé om ein stad, heller enn som ein konkret stad. Om enn Wergeland valde seg Hardanger som idé meir enn ein røynleg stad, inspirerte skildringa hans av Hardanger andre. Åtte år etter at «Den engelske lods» kom ut, sommaren 1852, var diktarkollega Henrik Ibsen i Hardanger og skildra landskapet i ordelag som minte om Wergelands: «Det er det vakre, smilende Hardanger; som ligger der i al sin herlighed; hvor fjorden i sin sølverkaabe pranger.» Her overstrålar idyllen villskapen. Ibsen hadde kome til Bergen hausten før som instruktør i Ole Bulls nyoppretta Norske Theater. Ibsen var tilbake i Hardanger året etter og også sommaren 1856. Ibsen teikna fleire skisser av landskapet, mellom anna av Vøringsfossen. Han mintes også turen i eit brev til reisekameraten Carl Johan Anker: «Turen til Hardanger staar for mig som en lysende erindring, som et af de smukke punkter i menneskelivet, hvoraf man er istand til lang, lang tid bagefter at ernære sig.»43

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 247

Hardanger i nasjonen

247

03.03.15 13.47

Ikkje minst var det fossane som drog. Øvsthusfossen i Steinsdalen, betre kjend som Steinsdalsfossen, hadde den fordelen at han var lett å ta seg fram til, og i tillegg kunne dei spasera bak fossefallet.

I juli 1886 ferierte den tyske presten Otto Funcke med kone, svigerinne og fem barn tre veker i Ulvik. Funcke fortel kva som

utamde landskapet som har vorte ståande som biletet av Hardanger – eller rettare hagen mellom fjella, eit nordisk Shangri-La.46

møtte dei då dei kom med dampbåten frå Bergen:

Hardanger sett innanfrå

«Et henrivende billede laa for vaare øjne. Ved den nordlige bred af den blaa fjord laa Ulvik med sin hvide kirke og sine venlige

«Ein høyrde aldri om at naturi i Hardanger var særskild fager i

hoteller, bagenfor hævende sig amfitheatralsk højere og højere

gammal tid. Det var store åkrar og grasgrodde enger som då bar

pregtige bjerge, snekledte øverst, men længere nede dels bevoxte

prisen. Men i 1840-åri grodde det fram eit anna syn. Folk fekk

med naaleskov, dels med smukke foraarsfriske løvtrær.»44

augo opp for det storfelte og det agelege i naturi, og dette synet

Den ville naturen vart også meir tamd og tilrettelagd. I Vikør

hev halde seg.»47 Ivar Aasen synest å stadfesta Halldor O. Opedals

kunne turistane ta vegen opp til Steinsdalsfossen og gå bak fos-

oppfatning på ferda si i 1844, då han fekk å vita frå ein av dei som

sen. Nærkontakten med naturkreftene gjorde mektig inntrykk.

budde der, om Sørfjorden at den «som ikkje kan sjaa paa al slik

Under besøket kunne ein nyta synet av fossen medan ein drakk

Prya aa inkje verta gla’u, han maa anten vera ein tankalaus gap,

ein kopp te i kafeen få meter unna. Mot slutten av hundreåret

elde han maa have ei tung sorg aa bera».48 Men ifølgje Maria Fran-

var det råd å oppleva Vøringsfossen, Skjeggedalen og Låtefos-

ces Dickson som vitja Hardanger på seinsommaren 1869, hadde

sen utan å måtta bevega seg langt ut av stolkjerra. Til Buerbreen

hardingane som andre nordmenn framleis ikkje nokon særleg

måtte dei gå eller ri eit stykke, men det kravde ikkje den heilt

sans for natur: Dei set ei graskledd mark eller ein potetåker langt

store innsatsen. Det å kunna ta på isbreen var eit av høgdepunkta

høgare enn all verdsens berg, fjell og fossar. Rett som det var,

i hardangerturen. Å ta med seg små isblokker heim var særleg

kunne guiden peika på ei storslagen utsikt og seia: «Dette er slikt

populært.

engelskmenn likar.» Då ho spurde om ikkje han òg gjorde det, rista

Etter utflukta kunne ein ta for seg av sivilisasjonens gode i eit av dei mange hotella i velpleidde omgjevnader.

han på hovudet og sa: «Nei, dette er berre stein.» For hardingar flest stod det kultiverte jordbrukslandskapet både høgare i kurs

«Det var vidunderlig vakkert i Odda i de dager. Den skinnende

og vart oppfatta som vakrare enn meir eller mindre utemd natur.

hvite kirke med den velstelte kirkegården, på hver side av por-

Men utover slike kommentarar til skrivande tilreisande var dei

ten ved inngangen til kirken stod to mektige kastanjetrær. Langs

som budde i Hardanger-landskapet og ytra seg om det før 1900,

steingjerdet rundt kirkegården hvor de henfarne slekter sover,

i første rekkje embetsmenn og då særleg prestar. Den første og

var plantet lønn og deres høye kroner bredte seg ut over veien

mest sentrale for synet på 1700-talet var Marcus Schnabel. Han

og utover gravene for liksom å signe freden for dem som sover

var fødd og oppvaksen i Ulvik som son til presten der, og kom òg

under grønnsværet. Opp over veien på begge sider var der allé

seinare til å bu i Ulvik der han verka som kapellan for faren i åra

av høye lønnetrær. På begge sider av veien lå Hotel Hardangers

1767–1779. Schnabel tok mål av seg til gje ei ensyklopedisk kartleg-

vakre parkanlegg med gressplener og et vell av blomsterrabatter

ging av natur og samfunn i Hardanger, men døydde frå arbeidet.

og rosebusker, eple-, pære- og kirsebærtrær.»

I utkasta som vart redigerte og gjevne ut seinare, kom Schnabel

Det er eit langt sprang frå denne pastorale, men likevel moderne idyllen til Robert Everests ferd på hålka for å sjå Vøringsfossen åtti år tidlegare.

likevel med interessante karakteristikkar av landskapet. Om Kinsarvik prestegjeld, dagens Ullensvang og Odda, heiter det at «situationen i det hele prestegjeld er ikke meget beha-

Her nærmar me oss det klassiske biletet av eit Hardanger i

gelig; (…) de nære overhengende fjelde med deres sneflekker og

fruktbløming. Det er meir hagemetaforen meir enn det ville og

stenskred (gjør) de fleste steder ubehagelige, aller heldst siden de

248

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 248

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 249

03.03.15 13.47

ikke heller har skog til bedækkelse, men kun henviser øde heder

nale identitetsbygginga. Ein av desse var Adolph Tidemand, som

og klipper».49 Annleis var det i Vikør, altså Kvam, som «har den

saman med Hans Gude måla «Brudefærden i Hardanger». Kona

vakreste beliggenhed av alle prestegjeld i Hardanger, idet fjeldene

til Tidemand var søstera til sokneprest Jæger i Vikøy. Tidemand

her ikke er saa høie som paa andre steder». Femti år seinare tok

gjorde årvisse turar til Hardanger frå 1843. I tillegg til å vera med

Jens Kraft i si topografisk-statistiske framstilling av Noreg også

på å etablera biletet av Hardanger sett utanfrå gav Tidemand gjen-

føre seg Hardanger og Sunnhordland. Alle dei «smukkeste egne»

nom opphalda og arbeidet sitt særleg i Vikør impulsar som var

er å finne i Sunnhordland, Etne, Os, Stord og Rosendal, medan

med på å forma hardingane sine oppfatningar av seg sjølve – og

Hardanger saman med Kvinnherad hadde dei «mest ophøiede

til å forstå korleis hardingane vart oppfatta «utanfrå». Tidemand

naturscener». Jens Kraft lét likevel sjeldan estetiske vurderingar

måla i motsetnad til Hans Gude først og fremst personar, mellom

blanda seg inn i sitt beskrivande blikk.

anna frå Vikør. Både i det mest kjende, «Haugianarane», og i andre

Catharina Kølle heldt til i Ulvik, der ho og to søstrer huserte i

måleri brukte Tidemand lokale modellar. Bruken og attgjevinga

Holmen, som ein norsk versjon av søstrene Brontë. For henne vart

av personane vart diskutert då den første lokalavisa i Hardanger,

Ulvik ein heimebase for ei omfattande reiseverksemd i Noreg og

Hardangeren, kom i 1871.55 Slik var «romantikkens hardanger-

utlandet. Catharina Kølle døydde i 1859 og etterlét seg både skrift-

bilde, sett utanfrå, [som var] … i ferd med å bli internalisert i det

leg dokumentasjon (reisenotat og topografiske nedteikningar) og

lokale offentlege rommet,» skriv Narve Bjørgo i Vestlandets his-

akvarellane ho måla. Dei siste viser Hardanger som eit helst temt

torie.56 Folk som Tidemand var saman med dei første turistane

landskap, der det kultiverte jordbrukslandskapet dominerer.

«… romantikkens aktive identitetsagentar i og overfor urbefolk-

Fjella er for det meste tona ned som kulissar i bakgrunnen. Ho

ninga». Hardanger vart etablert i sentrumselitens kunst- og kul-

hadde liten sans for det ville landskapet. Djupe fjordar og bratte

turinteresse. Tidemand var saman med andre «identitetsagentar»

fjell var opplevde som «horrible».

med på å knyta regionen til nasjonsbygginga. Innanfor musik-

Ivar Aasens observasjonar midt i 1840-åra viste at i alle fall

ken hadde Ole Bull og seinare Edvard Grieg ei liknande rolle som

nokre hardingar alt då hadde syn for det storfelte i naturen. Når eit

Tidemand med å vidareformidla lokal kultur, då med Ullensvang

skifte i ei slik grunnoppfatning er gjennomført, er ofte vanskeleg å

som utgangspunkt. Ole Bull hadde elles både vore initiativtakar

tidfesta nøyaktig. Men truleg fekk forfattaren og folkeminnesam-

til framsyninga med Myllarguten i 1849 og sjølv stått modell for

laren Th.S. Haukenæs frå Granvin tilslutnad frå hardingar flest då

spelemannen i båten på sjølve Brudefærden-tablået.57

han vitja Osa forsommaren 1891 og skildra ein storslagen natur –

Ein annan person som vart sentral for oppfatninga av Har-

dei var då også ein viktig del av målgruppa bøkene hans retta seg

danger, var sokneprest Olaf Olafsen. Olafsen kom til Ullensvang i

mot. «Ånei, ånei, hvor storartet natur Osa har. Høie svimlende

slutten av mai 1890. Han vart med ein gong trollbunden av land-

fjelde, hvorfra styrter med sus og brus prægtige fosse samt de store

skapet og «hadde aldri sett noe så vakkert, gripende og stemnings-

elve Austdøla og Norddøla, som skummer gjennem dalen og gjør

fullt som Hardanger en sommermorgen».58 Soknepresten hadde

et megtig indtryk.» Utsynet innover Sørfjorden frå Trones var

vakse opp i Romsdalen, som meir hadde eit preg av den klassisis-

også storslege: «Fjorden var speilklar og omgiven av høie, pregtige

tisk strenge, alvorlege kunsten, i motsetnad til Hardanger med

fjelde i vekslende former. På fjordens vestlige side ligger Folgefon-

«Romantikkens legende, drømmende Skjønhed». Olafsen gav

dens evige jøkler og snømasser som et diadem på fjeldets pande.»54

i 1912 ut Marcus Schnabel/Hans Strøm sine då meir enn 130 år

Folk som kom utanfrå og til Hardanger og budde der i kortare

gamle skildringar. Kontrasten til hans eigne oppfatningar av land-

eller lengre periodar, kom til å spela ei viktig rolle for den regio-

skapet var stor. Olafsen sukka over at det ikkje var så rart at Ullens-

250

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 250

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

vang hadde vorte oppfatta som «mindre behagelig», «naar man

Gamle og nye kulturtradisjonar

har tapt forstaaelsen af naturens storhed og skjønhed og mener,

I tida etter 1750 endra ei rekkje lokale tradisjonar i Hardanger seg,

at den eneste skjønhed ved et landskap er at det er fladt».59 Synet

og nye vart til. Tradisjonar vert gjerne oppfatta som handlingar

på kva verdiar eit landskap hadde, og korleis det burde opplevast,

knytte til måten noko vert gjort på, og som vert førte vidare frå ein

hadde endra seg mykje frå Schnabel til Olafsen.

generasjon til ein annan. Korleis og når dei har kome til, vil ofte

På same tid som det skjedde ei endring i synet på naturen

ikkje vera kjent. Men i Hardanger finn me også ei rekkje uttrykk for

frå opplysning til romantikk, har det også vorte peikt på eit langt

det som har vorte kalla «oppfunne tradisjonar». Då er tradisjonane

historisk framhald i den folkelege grunnhaldninga til naturen

såpass nye at me kan seia noko om når og kvar dei vart til.63 Slike

og måten ein måtte stilla seg til han på. Nina Witoszek meiner

nye kulturtradisjonar kom til dels til som del av prosessar som

såleis at naturen slik han vart framstilt av Tidemand og Gude

omfatta mykje av Vestlandet, og fleire av dei kan knytast til dei

og tidlegare av J.C. Dahl, spegla ein historisk tufta nærleik. Det

store endringane frå midten av 1800-talet. Mange av dei nye tra-

var ikkje dei mystiske og lidande skogane til Lars Hertervig og

disjonane vart sentrale markørar som framheva Hardanger som

August Cappelen som danna grunnlaget for nasjonsbygginga.60

ein region med ein særmerkt identitet.64 Handverk, husflid, saum

Framstillingane av den norske naturen var mindre prega av det

og mat vart sentrale markørar for Hardanger, saman med andre

sublime, som i andre europeiske land var knytt til dyrkinga av

fellestrekk knytte til hus og husbunad, teknikkar og prydmotiv.65

mellomalderen, riddarromanane og gotikken. I ei nasjonsbyg-

Rundt 1850 tok handverkarar som tønnemakarar, treskomaka-

ging der eliten gjekk i brodden, måtte det også takast omsyn til

rar, tinnstøyparar og låsesmedar til å produsera for ein større mark-

og appellerast til eit historisk og folkeleg minne: «Det vesentlige i

nad.66 Overgangen til ein slik halvindustriell produksjon gjaldt ikkje

dette minnet var ikke byen med bymennesker og bøker, men den

minst prydhandverket – folkekunsten – med utsmykking av hus og

veldige Naturen med bønder og fiskere strevende i forgrunnen.»

husbunad, dekor av rom, prydmåla kister, skap og skrin.67 Samtidig

Naturen er nærare og mindre skremmande og vart dyrka på ein

var det her kontinuitet frå eldre tradisjonar. Nils Georg Brekke har

særeigen måte. Nasjonalromantikkens bidrag til nasjonsbygginga

vist samanhengen mellom dekortradisjonen og den tradisjonelle

har til liks med 1814 og det nasjonale gjennombrotet status som

bygnings- og tunskipnaden på Vestlandet.68 I Hardanger er kro-

kjernesymbol og som ei autoritativ forteljing om norsk fortid.62

tinga med åttebladroser og rutemønster som bordar i røykstovene

«Brudefærden» var med på å gjera Hardanger til eit nasjonalt

eit særtrekk. Her vart eigne «krotakoner» tilkalla når stovene skulle

landskap, eit landskap som var særleg norsk. Medan den mektige

pyntast til bryllaup eller andre høgtider. Presten Nils Hertzberg

fjellheimen gjorde Jotunheimen nasjonal, var det fjorden og fjella,

(1821) skildra korleis krotinga skjedde med eit pulverisert krit der

saman med dei kvite breane og store fossane, som var dei berande

det vert måla med fingrane. Mønster og fargar er etter Brekke i slekt

elementa i Hardanger som nasjonalt landskap. Framstillinga av

med motiva i åklevevinga og bringedukane i hardangerbunaden og

denne naturen gav han ei viktig identitetsskapande rolle. Biletet

kan vera eit framhald av den tekstile utsmykkinga i mellomalderen.

av hardangernaturen som nasjonal knytte seg først og fremst til

Ei anna vanleg utsmykking i Hardanger var karveskurden, som

at han vart vist fram som nettopp dette både overfor borgarskapet

vart nytta på skrin, kister og skap og anna personleg utstyr. På skau-

i hovudstaden, i reiseskildringane tidleg på 1800-talet og særleg

taskrina var det både skoren (1700-talet) og måla dekor (1700-talet).

overfor den veksande mengda turistar i siste del av hundreåret.

Seksbladrosa eller Olavsrosa var mellom vernemotiva som viste at

Noreg vart landet med fjordane, og Hardangerfjorden og landska-

estetikk var blanda med ønske om vern og tryggleik i kvardagen. Dei

pet der vart det viktigaste turistmålet i Noreg.

same mønstera fann ein elles også på bringedukane til festdraktene.

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 251

Hardanger i nasjonen

251

03.03.15 13.47

Utsmykking i karveskurd var vanleg i hardangerbygdene. Dette smykkeskrinet frå Ytre Bu frå byrjinga av 1800-talet er smykka med seksbladsroser. Seksbladsrosa eller Olavsrosa skulle verna og trygga folk og utstyr i kvardagen.

252

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 252

Rosemålinga tok til dels over som dekor frå slutten av 1700-talet. Særleg skautaskrin som dette vart gjerne rosemåla.

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

I rosemålinga er innverknaden utanfrå tydeleg og direkte. I

kaka. Kaka kom til å verta mykje nytta så vel til kvardags som til

1782 hadde husmenn og andre som dreiv handverk på bygdene,

helg og gjestebod. Krotakaker var i motsetnad til flatbrødet gjær-

fått skattefritak, noko som tidlegare hadde vore ein del av hand-

bakst. I deigen var det i tillegg rug og vatn. Deigen vart kjevla ut

verksprivilegia til handverkarane i byane. Skattefritaket gjorde

med eit bakekjevle eller rutekjevle til ei tynn lefse. Så vart lefsa

det lettare for bygdemålarar som Hammersbøen-brørne frå Hal-

kjevla att med krotakjevlet, som hadde riller på tvers.71 Dette gav

lingdal, som tok vegen over Vidda til Eidfjord og Hardanger i 1782.

lefsa eit rutemønster med ruter på om lag fem millimeter. Møn-

Brørne var innom på Bu i Eidfjord og måla der mellom anna ei

steret gjorde at leiven ikkje blåste seg opp under steikinga. Før

ølskål, før dei drog vidare utover fjorden til Kvam og Strandebarm

krotakjevlet kom, vart det derfor nytta hakkebrot for å laga hol

– og seinare til andre stader både i Hardanger og elles i Hordaland.

slik at «lufta» slapp ut og ikke laga blører.

Det var først og fremst skap og skåler som vart rosemåla, men etter

Krotakakene var høgtidsmat og etter kvart ferdamat. Då det

kvart måla dei to også interiør – såleis var det største arbeidet til

vart vanlegare å kjøpa rug (frå ei halv til ei heil tønne i året for eit

brørne å pryda kyrkja i Kvinnherad i 1787.69

hushald, skriv Opedal), vart krotakaka meir kvardagsmat.72 Rugen

Omvandrande rosemålarar vart ein del av ein kulturell

og anna korn frå Svartehavet kom for fullt på den norske mark-

ekspansjon frå Hallingdal og Telemark frå slutten av 1700-talet, der

naden i 1850-åra.73 Då var krotakaka mest kjend i Sørfjorden og

«ein heil hær av lauskarar, husmenn og småbrukarar (sic) var på

vart berre steikt til jol. I 1860-åra vart kakene meir vanlege i bruk,

arbeidsvandring». Det var fleire døme på korleis handverkartradi-

og i tiåret etter var dei å finna over det meste av Hardanger.74 Då

sjonar austfrå representerte ei kulturell utveksling mellom fjellbyg-

vart krotakakene som flatbrøda steikte i store opplag vår og haust.

dene i aust og fjordbygdene på Vestlandet. Størst var utvekslinga

Krotakaka vart særleg vanleg kost sommartid. Deigen til den lef-

med Telemark, der det mellom 1820 og 1860 var «ei telemarksk

seliknande kaka vart kjevla ut med eit krotakjevle. For å få til kro-

utvandring til kringliggjande bygder». Mange var handverkarar

takakene trong ein omnar med overvarme. Dette vart først ordna

av ulikt slag. Dei fekk målarane i Hardanger til å endra stil. Ein

ved å laga til steikjeheller, der ein sette oppå mursteinar med ny

«telemarkskule» vart til i dekoren av sólekister, som vart laga i ein

helle over. I 1870-åra kom det kvelvingsomnar av stein, eigne baka-

halvindustriell serieproduksjon til sal frå hardingjekter på besøk i

romnar med avtrekk ovantil inst. Etter steikinga «… gjemmes [brø-

Bergen.70 I Bergen hadde hardingane på denne marknaden selskap

det] i kister eller bører for å holde på den ferske smaken. Det blir

med viksdølene frå Sunnfjord, ostringane og osingane.

gjerne bløtt op før bruk, og spises påsmurt smør og ost». Sjølv om

I Hardanger som på mykje av Vestlandet elles var handverket

det nye brødet eller kaka oftast vart kalla krotakaka heller enn har-

ein del av mangesysleriet. Men handverket kunne i praksis drivast

dingkaka, vart produktet eit kjenneteikn for Hardanger i matvegen.

så langt at det vart den viktigaste delen av arbeidet til mange. Om dette gjeld ei heil grend eller eit område, kan ein karakte-

Folkedrakt, «nasjonal» og bunad

ristikk som handverksbygd nyttast, slik det har vorte for Kvam

Framsyninga i Christiania i 1849 uttrykte det pittoreske synet

sitt vedkomande for bygda mot slutten av 1700-talet. Frå midten

nasjonalromantikken hadde på livet til «almuen». Den store varia-

av 1800-talet skjedde det så ei utvikling av handverk og produk-

sjonen i utforminga av norske folkedrakter hadde lenge kalla på

sjonsøkonomi og ein overgang frå omvandrande handverkarar til

interessa til eliten. I 1760-åra vart det laga ein skulpturpark på

lokale bygdehandverkarar og verkstadproduksjon.

Fredensborg slott i Danmark, som viste meir enn 60 folkedrakter

Ein ny matsort vart i siste halvdel av 1800-talet uløyseleg

med detaljar frå så godt som heile Noreg.75 Det vart laga fleire store

knytt til Hardanger. Det var den såkalla «krotakaka» eller harding-

plansjeverk over norske folkedrakter i første halvdel av 1800-talet,

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 253

Hardanger i nasjonen

253

03.03.15 13.47

Krotakaka er uløyseleg knytt til Hardanger. Krotakaker var gjærbakst i motsetning til flatbrød, og det var rugmjøl i deigen. Frå først av var dette festmat, men etter kvart som rugen

vart meir vanleg, vart kakene òg nytta som kvardagsmat. Her er det nok helst flatbrød som vert baka.

og dokker med nasjonaldrakter var å få kjøpt frå 1840-åra. Folkedraktene vart oppfatta som ekte og autentiske, som uttrykk for det opphavlege og sanne norske. Folkedrakta frå Hardanger vart her ein særleg nasjonal markør. Hardangerdrakta var med når Noreg skulle visast fram utanlands, som under verdsutstillingane. Det kom dessutan stadig fleire tilreisande til Noreg. I den første organiserte masseturismen frå 1860- og 1870-åra vart Hardanger det viktigaste turistmålet. Ved dei nye hotella vart turistane gjerne møtte av norske jenter i høgtidsdrakter frå Hardanger, og bondebryllaupa var ein stor attraksjon. Turistane tok både på seg og med seg høgtidsdrakter frå Hardanger. Ei vitjing mot slutten av hundreåret der dette skjedde, understrekte korleis Hardanger hadde ein særeigen plass som nasjonalt uttrykk. Sommaren 1893 reiste prinsesse Alexandra av Wales med dei to døtrene sine til Vestlandet. På veg heimover att drog dei tre kvinnene innom fotograf Nyblin i Bergen, som hadde spesialisert seg på å fotografera velståande utanlandske turistar. Den eine av dei unge kvinnene hadde kjøpt ei folkedrakt frå Hardanger. Slik turistane ofte gjorde hos Nyblin, tok ho denne på og lét seg avbilda for å ha eit minne om opphaldet i Noreg. Tolv år etter fotograferinga hjå Nyblin kom den unge kvinna attende til Noreg. I mellomtida hadde ho gifta seg med den danske prins Carl, og Noreg hadde brote ut av unionen med Sverige. Nordmennene hadde gått til stemmeurnene og bestemt at den nye, uavhengige nasjonalstaten skulle verta eit monarki. Carl vart henta til Noreg frå Danmark og vart som Haakon 7. den første kongen for eit sjølvstendig Noreg på nesten 600 år. Den britiske prinsessa han var gift med, Maud, vart dronning, og den unge sonen deira, Olav, kronprins. Biletet frå fotograf Nyblin vart henta fram att, no som eit portrett av Noregs dronning i det norskaste av alle klede. Det som hadde vore eit bilete av ein britisk turist i norsk innpakning, vart no eit symbol på det nye, sjølvstendige kongehuset og deira vilje til å verta norske. Med påskrifta «Norges dronning» vart biletet mykje nytta som postkort. Kombinasjonen av heimleg nasjonalromantikk, turisme og forventningar hos utlendingane om kva ekte nordmenn burde

254

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 254

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

Dei norske folkedraktene vart tidleg lagde merke til. I skulpturparken i Nordmandsdalen ved Fredensborg slot som vart laga i 1760-åra, var det også figurar frå Hardanger, som denne karen frå Kinsarvik med ei rype i handa.

ha på seg, gjorde hardangerdrakta til «Nasjonalen», til ei drakt i bruk langt utanfor sitt opphavlege distrikt. For også på hotella i Sognefjorden var hardangerdrakta nytta for å gje turistane den rette kjensla av å møta det norske. Medan det har vorte diskutert om landskapet (eller fjorden) til Gude i «Brudefærden i Hardanger» var henta frå Sognefjorden, var ikkje sjølve fjorden nok til å skapa eigne norske assosiasjonar slik dei Hardanger kunne spela på, både som landskap og gjennom hardangerdrakta. Dette kom tydeleg fram rundt 1900 då Hulda Garborg løfta fram kyrkjedrakta frå Hardanger saman med tilsvarande folkedrakter frå Hol i Hallingdal og frå Telemark som dei mest nasjonale av folkedraktene. I 1903 gav ho ut eit hefte med mønster til desse draktene som no vart kalla bunader (Norsk Kledebunad). For hardangerbunaden var dette ei stadfesting av posisjonen som eit særleg nasjonalt plagg. På festdrakta som vart til hardangerbunaden, vart det på skjorte og forklede nytta ei spesiell sauming.76 Kvitsaumspryden vart kalla hardangersaum og vart nytta til festdrakta, i første rekkje til skjorter og forklede. På dei største høgtidene hadde gifte kvinner kvite forklede. Festskjortene vart på si side sauma likt for kvinner og menn. Då festdrakta vart til bunad, vart forklede og festskjorte ført vidare i nasjonaldrakta. Denne utskurdsaumen kom i bruk på forklede frå byrjinga av 1700-talet og har truleg italiensk opphav («reticella» – «lite nett»). Teknikken vart utvikla der under renessansen og kom til Hardanger som ein forenkla variant, som i folkebroderia andre stader i Europa. Utskurdsaumen vann fram i Hardanger i siste del av 1800-talet, slik at det etter kvart berre var slik saum i forkleborder og skjortesaum. Rundt 1900 vart han også teken i bruk i ulike andre tekstilar (handkle, puter, laken og dukar). I husflidsrørsla vart det rundt hundreårsskiftet gjennomført innsamlingar av handverkstradisjonar og halde kurs i sauming. Det vart også gjeve ut to mapper med hardangersaummotiv i 1906.77 Med «Nasjonalen» som uniform for serveringspersonale over heile landet, vart saumen kjend og teken i bruk andre stader i landet. I 1905 vart bruredrakta frå Hardanger med på verdsutstillinga. Hardangersaumen vart med det etablert som namn på den kvite utskurdssaumen, og mønster vart sende vidare til andre land.

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 255

Hardanger i nasjonen

255

03.03.15 13.47

Prinsesse Maud i folkedrakt frå Hardanger hos fotograf Nyblin i Bergen. Saman med mora og søstera var ho på vitjing i Noreg i 1893. Då ho seinare vart norsk dronning, vart biletet nytta på kolorerte postkort, som her.

Hardingfela Hardingfela har som merke at ho er forsynt med resonansstrenger eller understrenger som gjev ein særleg klang. Talet på understrenger har variert opp gjennom historia.78 Ho skil seg frå vanlege feler (fiolinar) òg på andre måtar, mellom anna ved at halsen er kortare. Korleis kom så denne fela til å verta knytt til Hardanger, og kva gjorde at ho vart eit nasjonalinstrument? Ole Bull skreiv i 1831 at han hadde med seg «Hardangerviolinen» på ei framføring i Paris, som truleg var første gong ei slik fele vart nytta i konsertsamanheng.79 Men òg før hadde det vore tale om feler eller fiolinar (violer/violiner) frå Hardanger, første gong i ei rettssak i 1722. Det er ikkje alltid klart om nemninga siktar til understrengsfeler eller vanlege feler. Men rundt 1800 ser det ut til at feler frå Hardanger var det same som understrengsfeler, altså førelauparen til den seinare hardingfela. Den eldste kjende hardingfela er Jåstadfela, som ifølgje ei påskrift skal vera lagd av Ola Jonsson (1621–1694) frå Jåstad på vestsida av Sørfjorden i 1651. Dette er ikkje berre den hardingfela som kan daterast lengst tilbake i tid, men det eldste kjende norskbygde instrumentet i fiolinfamilien.80 Olav Kolltveit nemner at det skal ha funnest andre gamle feler som var merkte med initialane E.J.S. og J.E.S. – initialar som kan ha stått for faren og bestefaren til Ola Jonsson: Elling Jonsson og Jon Erlingson.81 Men opplysningane er helst usikre, og det ein elles veit, støttar ikkje opp under at Ola Jonsson var felemakar. Samtidig er det klart at kvaliteten på Jåstadfela viser at dette var eit høgt utvikla felebyggjarhandverk. Men det som kan kallast det første produksjonssenteret for hardingfela, kom i Kvam.82 Felene derifrå kom i første rekkje frå Botnen inst i Fyksesund, med Isak Nilsson (1669–1759) som den første felemakaren.83 Isak skal i tillegg til hardingfeler òg ha laga vanlege firestrengs feler eller fiolinar og ha drive som felemakar til han var over 80 år gammal. I «Hardingfeleprosjektet» er det registrert om lag 20 hardingfeler som sikkert eller svært truleg er laga av Isak Botnen. Den eldste er datert til 1695, dei yngste til 1750-åra.84 Felemakarhandverket vart vidareført av eldste sonen Trond, som særleg kom til å etablera Hardanger som eit kvalitetsomgrep

256

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 256

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

Eldste hardingfela me kjenner til, er Jåstadfela frå 1651. På 1700-talet laga Isak Nilsson og sonen Trond, som heldt til i Botnen inst i Fyksesund, feler som vart etterspurde over store delar av

Sør-Noreg. Truleg var dette med å etablera «hardangerfela» som ei merkevare. Her er det Benedicte Maurseth som får prøva fela, som er eigd av Universitetsmuseet i Bergen.

innanfor feleproduksjon. Felene hans var etterspurde over heile landet, «Trondafeler skulle alle spelemennene ha, ikkje berre dei i Hardanger og på Voss, men òg i Sogn, Sunnfjord, Valdres, Hallingdal, Numedal og Telemark».85 Han var i tillegg ein svært produktiv felemakar og skal ha laga om lag 1000 feler. Felene frå Hardanger vart omsette på marknadene der handlande frå Austlandet og Vestlandet møttest, som Lærdals-, Røldals- og Raulandsmarknadene. Feler var òg ei vare hardingane hadde med til Kongsberg, og dei gjekk truleg inn i vareassortimentet til jekteskipperane (jf. kapittel 3). Det var også andre felemakarar frå Hardanger enn Trond og Isak Botnen før 1800, men mange var det ikkje – fem-seks er kjende, med tre frå Kinsarvik prestegjeld.86 Både Even Meldal, som var kapellan i Vikør prestegjeld 1757–1759 og Marcus Schnabel omtalar felemakarane i Kvam som særleg hendige. Felebygging kunne også vera god butikk, i alle fall for dei beste. Slik var felemakarane døme på ei attåtnæring som i praksis var viktigare enn hovudnæringa, og døme på ei tidleg profesjonalisering.87 Buet etter Isak Botnen var på 502 riksdalar og det etter Trond på heile 1413 riksdalar, noko som tyder at han var av dei mest velhaldne mennene på heile Vestlandet.88 Dei beste felene hans kunne gå for 10 riksdalar stykket.89 Feler frå Hardanger vart etter kvart synonymt med instrument av høg kvalitet. Så då Bø i Telemark segla opp som det store produksjonssenteret rundt 1850, vart òg desse felene marknadsførte som «hardingfeler». Opphavet til hardingfela er omspunne av mytar. Halldor Opedal har skrive opp ein av dei: «Ei gamal segn fortel at den fela som dei no nemner som hardingfela, skal ha sett dagsens ljos i Ullensvang eller Hardanger, og at opphavsmannen skal vera ein felemakar og felespelar dei kalla Ragg-Ola. Ein dag han var oppå fjellet, vart han brått så tung av svevn, og så la han seg til å sova attmed ein haug. Best det var, tok det til å oma or haugen. Det var tonar, vene feletonar. Og før han visste ordet av, der stod det ei huldregjente framfor han, og spurde om han lyste vera med inn i haugen. «Der sit han godfar og spelar», sa ho. Og med inn vart han. Å jau, i haugen kunne dei spela, men han lengta ut att like vel, han Ola. «Kan du laga maken

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 257

Hardanger i nasjonen

257

03.03.15 13.47

Me veit ikkje om felemakeriet oppstod i Hardanger, men regionen har i alle høve vore det viktigaste området for felebygging i Noreg mellom 1650 og 1800. Olav Vindal på biletet var

tilsett som felemakar ved Hardanger museum, og lét etter seg eit Hardanger utan felemakarar då han døydde i 2012.

til denne fela her før tolv år er omme, så skal du sleppe», sa gamlemannen, «men greier du det ikkje, så lyt du koma attende til oss, og då må du vera her jamt.» Etter dette hendet heldt han Ola seg mykje i veidebui si oppå fjellet, og her idna han som hardast med den nye fela. Då folk ein gong kom inn i bui, skulle sjå kor det stod til med han, då var han borte: huldri hadde vore der og henta han. Men på det vesle bordet frammed grua vart dei vis med ei fele. Ho låg der og glima og gløste so ei liti sol. Karane tok henne med til bygdar, og ein bygdekunstnar stelte på f-ane, som ikkje var reinskorne. Denne fela kom til å verta mønster for hardingfela, fortel segni.»90 Strengt sett veit me ikkje om feleproduksjonen oppstod i Hardanger.91 Oppfatninga kan skuldast det tilfeldige ved det som er att frå fortida: at nett Jåstadfela har overlevd og derfor vert oppfatta som den første. Det kan òg skuldast at kvaliteten på felene frå Botnen har gjort at dei fekk større merksemd og vart meir spreidde og tekne vare på enn instrument andre stader frå. Det vart òg laga feler andre stader i landet – og i Bergen – men det ser ut til at produksjonen der kom noko seinare i gang enn i Hardanger. Men slike såkalla bondefeler var mykje utbreidde rundt 1800.92 «Hardingfeleprosjektet» konkluderer trass i uvisse med at «Hardanger utvilsomt må ha vært det viktigste området for felebygging i Norge i perioden 1650–1800».93 Felebyggingsperioden fell saman med det første oppsvinget i jektefarten. Denne kan ha vore ein kanal for sal av felene, sjølv om dei store marknadsplassane ser ut til å ha vore viktigare. Men jektefarten kan òg ha formidla impulsar utanfrå. I Bergen fanst det eit musikarmiljø som kan ha gjeve inspirasjon. Inspirasjon kan òg ha kome frå Kongsberg, som også var ein viktig avtakar av instrumenta frå Hardanger. Elles var fire av svograne til Isak Botnen sjømenn. Den eine, Rikol Trondson (1676–1720), segla på Vestindia og løyste borgarbrev i Bergen.94 Aksdal framhevar at dersom dateringa av Jåstadfela er rett, er ho nokolunde samanfallande med at skottehandelen nådde dei indre fjordstroka. Bruk av fiolintypar med understrenger skal ha vore særleg utbreidd på dei britiske øyane og kan vera forklaringa

258

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 258

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

på at hardingfela hadde slike heilt frå starten.95 Ein annan teori er

eller motiv frå Hardanger i arbeida sine slik at desse og dei sjølve

at det var soldatar som hadde feleinstrument med seg heim frå dei

vart identitetsmarkørar for regionen, og dei som skildra og skreiv

nordiske krigane mot slutten av 1600- og byrjinga på 1700-talet.

om Hardanger og dermed var med på å gje regionen samanheng i

Men truleg var kontakten med kysten og nordsjøhandelen og ein

innhald og identitet i koplinga mellom fortid og samtid.

solid handverkstradisjon med god kjennskap til å arbeida med tre meir utslagsgjevande.

Reiseskildringane viser – ikkje så overraskande – korleis dei som dreiv gjestgjevarstader eller på andre måtar møtte dei tilreis-

Ole Bull hadde sjølv lært seg å spela på bondefele eller har-

ande, slik som prestane og prestegardane, var sterkt pregande for

dingfele og tok opp element av hardingfelemusikken i sine eigne

korleis gjestene oppfatta opphaldet og formidla opplevinga vidare.

komposisjonar og framføringar. Han var initiativtakar til konser-

Dette var særleg tydeleg før den verkelege turismen og dei mange

ten i Christiania i 1849 og var sterkt engasjert i å få norsk folkemu-

hotella kom til frå rundt 1870. I første halvdel av 1800-talet var

sikk akseptert av kultureliten. Bull hadde møtt Myllarguten i 1831

prestegarden til Nils Hertzberg i Ullensvang eit sentrum for dei

og lært fleire slåttar av han.96 Ole Bull var også mannen bak det

som kom til Hardanger, medan det rundt byrjinga av andre halv-

første teateret i landet som framførte norske stykke. Han var i det

del av hundreåret vart Torbjørg Utne og Utne hotell som vart den

heile av dei førande innanfor nasjonalromantikken slik han kom

viktigaste møteplassen mellom dei tilreisande og dei fastbuande.

til å ovra seg i norsk musikk, og når det gjaldt å kopla Hardanger

Prost Nils Hertzberg (1759–1841) gjorde prestegarden i Ullensvang (eller Kinsarvik, som prestegjeldet heitte i hans tid) til ein

til dette prosjektet. Hardingfela vart ein viktig del av nasjonsbygginga, slik Aks-

stad som tilreisande gjerne oppsøkte. Den språkmektige prosten

nes framhevar: «… den ble oppfattet som et av de aller viktigste

tok imot dei fleste av dei tilreisande, anten dei kom i offisielle

symbolene på det genuint norske i en tid da nasjonsbygging var

ærend, som Hansteen, eller var «oppdagingsturistar». Prestegar-

et overordnet nasjonalt prosjekt. … det var ikke bare selve instru-

den baud på betre standard enn dei samtidige gjestgjevarstadene

mentet som ble gjenstand for stor interesse, men både musikken,

i Hardanger.98 I tillegg fungerte Hertzberg som kjentmann for dei

spelemannen og alle mytene og historiene som var knyttet til har-

tilreisande og kom gjerne med forslag til kvar dei burde reisa, og

dingfela og miljøet omkring, ble trukket frem som en viktig del av

kva dei burde sjå. Hertzberg tok også initiativ til å laga ein brosjyre

vår kulturarv.»97

som kunne rettleia utlendingar på deira eigne språk om kva ruter dei burde ta for å sjå Hardanger på beste vis.99 I Hertzbergs tid

Regionsbyggjarar

vart prestegarden i Ullensvang ein møtestad mellom Hardanger

Oppføringane i Christiania i 1849 byrja forminga av ein klarare

og verda elles, som sterkt kom til å prega biletet dei tilreisande sat

identitet for Hardanger. Rolla i nasjonsbygginga la også grunnla-

att med. Dessutan var prestegarden eit reisemål i seg sjølv, slik

get for ein regional identitet. Men elementa som inngjekk i iden-

den danske politikaren Orla Lehman skildra frå si reise gjennom

titetsbygginga, måtte vera tufta på den lokale livsforma, på livet

Hardanger i 1830-åra: «En af de bekjendteste steder ved Hardan-

og verksemda til hardingane sjølve. «Identitetsagentar» utanfrå

gerfjorden er præstegaarden i Ullensvang hvis daværende inde-

som Tidemand og Bull var viktige. Men for å gje lokal attkjenning

haver, provst Hertzberg, ved sin gjæstfrihed havde erhvervet sig

var personar frå eller med virke i regionen sentrale, anten dei var

næsten europeisk navn.»100

kunstnarar, folkelivsgranskarar eller embetsmenn. Dei me her ser

Etter at Hertzberg døydde i 1842, vart ikkje prestegarden i

på, kan delast i ulike grupper: dei som skapte møtestader mellom

Ullensvang lenger den same møtestaden for dei tilreisande til

Hardanger og dei tilreisande, kunstnarar som nytta tradisjonar

Hardanger. Men ein av gjestgjevarstadene var då i ferd med å løfta

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 259

Hardanger i nasjonen

259

03.03.15 13.47

seg over dei andre. Med Torbjørg Utne (1812–1903) som husmor og

Tyssedal Hotel og Hotel Vøringfos i Eidfjord. Bergslien var elles

vertinne kom Utne Hotell til å verta eit nytt samlingspunkt for den

ikkje berre målar, men også ein god teiknar og bilethoggar. Han

aukande mengda tilreisande frå inn- og utland.101 Gjestgjevarhuset

var ein del av ein generasjon og eit kunstnarnettverk i Hardanger

vart bygd om til hotell og vart frå rundt 1850 eit midtpunkt for turist-

og Voss der Lars Kinsarvik og Magnus Dagestad også var sentrale.

ferdsla i Hardanger. «Mor Utne», som den driftige kvinna vart kalla,

Bergslien stod som dei også ungdomslagsrørsla nær og var med

var «en ægte Hardangerkvinde, ja, saa ægte som nogen kan være

på å pryda ungdomshus i Hardanger.

det», der særleg eit lokalt trekk var tydeleg: «den mere udadvendte

Lars Kinsarvik (1846–1925) var fødd på husmannsplassen

praktiske Dyktighed».102 Denne praktiske dugleiken vart kombi-

Ålmerket i Kinsarvik, som son av snikkar og rosemålar Trond Lars-

nert med evna til å ta hand om dei som kom, slik at dei treivst, og la

son Hus.107 Då Lars nådde arbeidsfør alder, var rosemåling i ferd

grunnlaget for at hotellet på Utne lokka stadig fleire. I tillegg låg det

med å verta umoderne. Han byrja derfor med treskjering. Utover i

godt til for utferder elles i Hardangerfjorden. Hotellet fekk særs godt

1880-åra utvikla han seg til ein av dei fremste treskjerarane i Noreg

ry på seg og vart kalla det beste i Noreg.103 Mor Utne vart som Hertz-

og fekk prisar på ei rekkje nasjonale og internasjonale utstillin-

berg ein attraksjon i seg sjølv og ein del av opplevinga ved det å koma

gar. Kinsarvik braut med den gamle bygdetradisjonen i treskurd

til staden. Ho vart i seg sjølv eit bilete på Hardanger og kvinnene der,

og søkte attende til motiv og mønster frå mellomalderen, som i

kledd i konedrakt og skaut, myndig, ho hugsa alt og kjende alle.

stavkyrkjene og vikingskipfunna.108 Vekta på det nasjonale vart

104

I den første delen av 1800-talet var det helst kunstnarar utan-

framheva i det som vart ein del av den såkalla drakestilen, som

frå som oppsøkte Hardanger og bokstavleg tala skapte bilete av

kom til å omfatta både interiør og møblar og ein heil byggjeskikk.

regionen for andre. Utover i den siste halvdelen av 1800-talet kom

Etter at han først laga mindre husflidsgjenstandar som vart

det så fleire kunstnarar som sjølve heldt til i regionen, og som

selde lokalt som suvenirar til turistane, gjekk han i gang med

både laga kunst knytt til Hardanger og sjølve vart representantar

større ting og møblar. Han hadde òg store utsmykkingsoppdrag,

for regionen. Dei fleste var på same tid både byggjarar av ein har-

mellom anna i Mælands Hotel i Granvin og som det største av

dangeridentitet og ein nasjonal identitet.

desse matsalen i Hotel Hardanger i Odda, der han samarbeidde

Nils Bergslien (1853–1928) var fødd på Voss som brorson til

med Nils Bergslien. Men møbelproduksjonen var ikkje noka inn-

målaren Knut Bergslien og bilethoggaren Brynjulf Bergslien.105

bringande forretning.109 I 1905 la han ned verksemda i Kinsarvik

Han vart også målar, med utdanning frå Tyskland og Wien. På ein

og flytte til Ørsta og seinare til Volda, der han etablerte ein snikkar-

studietur til Hardanger møtte han i Eidfjord Johanna Myklatun,

og målarverkstad. Her var det eit norskdomsmiljø han kjende seg

som han vart gift med. Bergslien busette seg i Eidfjord og skildra

att i. Lars Kinsarvik var med i Vestmannalaget i Bergen og var ein

Hardanger gjennom mange store og små arbeid. Fossar, fjell og

av dei første i Sørfjorden som tok i bruk landsmål. Han gav ut eit

fjellvidde var sentrale motiv, laga under opphalda på Hardanger-

blad, Maaltrosten. Lars Kinsarvik var også ein av initiativtakarane

vidda og Gygrabu kvar sommar. Viktigast var likevel dei mange

til Ullensvang folkehøgskule i 1869 og «heldt tallause foredrag og

skildringane hans av kvardag og fest i Hardanger. Bergslien henta

undervisningstimar på denne skulen». Då ungdomslagsrørsla vart

gjerne motiva sine frå folkelivsmateriale eller historie. Bileta hans

etablert i Hardanger, vart han ein aktiv medlem og sat som styre-

frå kvardagslivet hadde gjerne råkande og morosame karakteris-

medlem i Kinsarvik ungdomslag då det vart stifta i 1896. Han vart

tikkar av ulike folketypar.106 Bergslien vart svært nærverande for

òg oppteken av folkemusikk og var sjølv ein habil felespelar. Kin-

mange tilreisande gjennom dei mange svære veggmåleria han

sarvik var inspirasjonskjelde for fleire spelemenn frå Hardanger og

pryda matsalar og andre opphaldsrom i ei rekkje hotell med, som

også bidragsytar til Edvard Griegs innsamling av tradisjonsmusikk.

260

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 260

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

Med Torbjørg Utne (1812–1903) som husmor og vertinne kom Utne Hotel til å verta eit nytt samlingspunkt for tilreisande. «Mor Utne», som ho vart kalla, er her måla av Eilif Pettersen (1888).

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 261

Hardanger i nasjonen

261

03.03.15 13.47

Det var ei direkte kopling mellom nasjonsbygginga og dei som

sen (1843–1932).113 Frå prestegarden kom han til å utfalda sine

etter kvart tok til å skriva om Hardanger. Me har sett at Marcus Schna-

vide interesser. Som han sjølv formulerte det: «Jeg kom til at

bel alt sist på 1700-talet skulle skriva ei framstilling om Hardanger,

beskjæftige mig med mangt og meget som egentlig laa udenfor

der noko vart publisert gjennom venen Hans Strøms utgjevingar.

min Embedsgjerning, i de Aar jeg var i Ullensvang, og jeg fik

Men det var i siste del av 1800-talet at Hardanger som historisk og

undertiden ogsaa høre Bemærkninger derom.»114 Olafsen tok del

samtidig region vart skriven fram. To av dei mest sentrale i denne

i det lokale samfunnslivet på ei rekkje sentrale felt. I prestevir-

samanhengen var Thrond S. Haukenæs og Olaf Olafsen.

ket fekk han som ein i utgangspunktet nokså konservativ teolog

Thrond Sjursen Haukenæs (1840–1922) var frå Granvin.110

nye impulsar gjennom folkehøgskulen og den grundtvigianske

Etter å ha drive med handels- og forretningsverksemd gjekk han

kristendomen. Olafsen vart ein god støttespelar for dei mange

konkurs i 1883.111 Året før hadde han sett i gang innsamling av

ungdomslaga i Hardanger, og han var sjølv med på oppretta fleire

folkeminne. Då hadde han møtt Peder Chr. Asbjørnsen, som han

slike lag. Soknepresten støtta også oppunder arbeidet deira ved

heldt fram å ha kontakt med. Etter konkursen vart det å samla

å delta i små og store tilskipingar – t.d. dei store ungdomsstem-

eventyr, segner og folkelivsskildringar ein ny leveveg. Den første

nene.115 Han hadde også praktisk og økonomisk sans og gjorde

serien på ni bøker heitte Natur, Folkeliv og Folketro i Hardanger

prestegarden i Ullensvang til ein stor fruktprodusent.

belyst ved Natur og Folkelivsskildringer, Eventyr, Sagn, Fortæl-

Viktigast var likevel arbeidet med historiske emne. Utgrei-

linger o.s.v. Totalt kom Haukenæs til å gje ut 51 bøker. Mykje av

inga for Høifjeldskommitionen om eigedomsforholda på Hardan-

materialet vart samla inn på ferder frå mesteparten av landet.

gervidda vart ein referanse for alt seinare arbeid med emnet.116

Haukenæs samla tilfang frå folk frå stadene han skreiv om. Han

Her framheva Olafsen at det som var oppfatta som bygdeallmen-

tok også med det som kunne finnast av skriftleg materiale, som

ningar, i røynda var Kongens – eller statens eigedom – eit forhold

topografiske skildringar, reportasjar frå aviser, tidsskrift og anna.

som danna grunnlaget for dei rettslege avgjerdene rundt dette

I tillegg trekte han fram og gjorde tilgjengeleg historiske skrifter

som seinare følgde. Olafsens vurderingar rundt forholda på Vidda

som tok for seg dei ulike områda, frå Snorre til P.A. Munchs noreg-

fall mange bygdefolk tungt for brystet. Sjølv la han vekt på at den

shistorie og utdrag frå beretningar frå prestar og biskopar. Slik

statlege eigedomsretten var eit vern for Vidda og ei sikring av bru-

gjev bøkene til Haukenæs eit godt inntrykk av kva historisk mate-

ken også for bygdefolk, i område som elles lett ville vorte kjøpte

riale som fanst om dei ulike stadene han skreiv om. Men bøkene

opp av rike privatfolk.117

hans kom til å omfatta mykje laust og fast, der ikkje alt verka å

Arbeidet om Hardangervidda kom i 1909. Då hadde han alt

vera kritisk vurdert, og han fekk kritikk for at arbeida ikkje heldt

to år før gjort ferdig bygdeboka om Ullensvang, som vart den før-

historiefaglege mål.112 Etter kvart som avstanden til Haukenæs si

ste av ei rekkje historiske arbeid frå Hardanger. Olafsen vart både

eiga tid har auka, har det vorte tydelegare korleis hans eigne skild-

ein av dei første og ein av dei mest kjende bygdebokforfattarane

ringar av samtida er av stort verde. Særleg når det gjaldt forholda

i si samtid. Med Olafsen kom det eit historikarblikk på Hardan-

i Hardanger og i bygdelaga rundt, skildra Haukenæs fint forhold

ger som hadde vanta hjå Haukenæs. Sjølv om mykje av det han

han kjende. Då dei kom, nådde utgjevingane hans eit stort publi-

gjorde i ettertid, vert vurdert som ei «overflatedyrking» av den

kum. Han gjorde det lettare for hardingane å gjera seg kjent med

historiske marka i Hardanger, var den historiske tilnærminga til

si eiga historie, og knytte henne til noregshistoria.

regionen noko heilt nytt. «Alt me åtte av litteratur var stamtavlene

Den som i sterkast grad opna medvitet til hardingane om

åt Johs. Aga, og dei låg for det meste uselde på eit loft ute på Hed-

fortida og deira eiga historia, var likevel sokneprest Olaf Olaf-

land», heitte det om Olafsen hos Olav Kolltveit.118 Boka til Olafsen

262

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 262

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

Kunstnaren Nils Bergslien (1853–1928) gifta seg i Eidfjord og budde der resten av livet. Han skildra folkelivet i Hardanger i mange og store bilete, som ikkje minst kom til å pryda veggene i

matsalar og andre opphaldsrom på mange hotell i området. Her med familien utanfor atelieret sitt i Bergsliskorane på Hæreid-sida av Eio i Eidfjord.

slo dørene opp til ei ukjend historisk verd og til tusenvis av seinare boksider med hardangersoge. Olafsen la eit livsverk ned i arbeidet med å samla og spreia historisk kunnskap i Hardanger og var ikkje minst flink til å kopla lokal-, regional- og nasjonalhistorie. Olaf Olafsen var også hovudmannen bak skipinga av Hardanger historielag i 1908.119 Han var formann i laget til han flytte til Voss som pensjonist i 1913, men heldt fram med å styra tidsskriftet til laget Hardanger til 1925. Gjennom bygdebøkene om Hardanger, arbeidet i historielaget og med Hardanger vart Olafsen ein sentral premissleverandør for korleis både historia til Hardanger skulle vera, og korleis ho kom til å verta oppfatta.

Eit Hardanger skapt utanfrå? Tablået i Christiania Theater var «eit mektig gjennombrot for ei ny kulturnasjonalistisk bølgje i Noreg. Hardanger var blitt romantisert og nasjonalisert. Her fans det enkle, ekte, vakre og naturlege, løfta opp i ein høgare sfære,» skriv Narve Bjørgo.120 Slik vart Hardanger som region knytt til det nasjonale prosjektet. Men sjølv om det var nasjonalromantikken som i 1849 fekk sitt gjennombrot, sette dette nye prosjektet ikkje nokon strek over dei rasjonalistiske draga ved Hardanger og menneska der. Oppdaging og skaping på ny av eit skjult Noreg skulle forankra og gje byggjesteinar til ein ny norsk identitet. Hardanger var ein region som var «nasjonal på ein særleg autentisk måte».121 Hardanger kan sjåast som «eit synleg og samla arsenal av dei nasjonalsymbola som no kom på moten: fjellet, fjorden, fossen og breen, trauste bønder med hardingfele i eldgamle røykstover, og ein lang og rik drakttradisjon som raskt gjorde hardangerbunaden til sjølve ‘nasjonalen’». Stavkyrkja var det einaste som mangla, men den måla Tidemand og Gude inn i «Brudefærden i Hardanger» (Heddal stavkyrkje). Spørsmålet er så om hardingane tok over identiteten som vart påført utanfrå, og om i så fall dette biletet vart teke direkte over som eigenbilete.122 Medan Brudefærden-biletet var med på å gje eit bilete av Hardanger som nasjonalromantisk ikon, var utviklinga av eit sterkare regionalt fellesskap også avhengig av at folk kunne koma seg

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 263

Hardanger i nasjonen

263

03.03.15 13.47

Mot slutten av 1800-talet var Lars Kinsarvik (1846–1925) ein av dei fremste treskjerarane i Noreg. Han braut med den gamle bygdetradisjonen i treskurd, og søkte attende til motiv og mønster frå mellomalderen.

Lars Kinsarvik utsmykka fleire bygg med treskurden sin, mellom anna matsalen i Hotel Hardanger som er avbilda i kapittel 6. Han dreiv med husflids- og møbelproduksjon, og dekorerte mellom anna denne flotte stolen.

rundt i området og koma saman på nye måtar. Det nye dampskipet «Hardangeren» var ferdigbygd og byrja i rute i fjorden i 1869 og kom til å binda folk i Hardanger nærare saman, både ved å transportera dei og som eit symbol på at dei høyrde til eit fellesskap.123 «Harinjen» heldt det gåande i 80 år og vart dermed eit felles haldepunkt gjennom generasjonane. Dampskipsfarten viste til ei ny tid, som kom til å påverka Hardanger på mange omkverve, ikkje minst ved å frakta aviser og post til området.124 Hardanger Sunnhordlandske Dampskipsselskap – HSD – kom til 1880.125 Selskapet vart etter kvart også eit kraftfullt symbol for Hardanger. Det vart også sjølve ruteferdsla. Dei andre viktige båtane som frakta hardingane fram og tilbake i fjorden og til Bergen, var «Vøringen» og «Folgefonden», namn som understreka tilknytinga til Hardanger.126 Dampbåtane vart ein del av inventaret i Hardanger som kulturlandskap og viktige identitetsmarkørar.

Hardanger som institusjonsfellesskap Mot slutten av 1800-talet var Hardanger eit nasjonalt landskap og eit geografisk område for tilreisande turistar og eit nasjonalromantisk orientert norsk borgarskap. Hardingfela og hardangerdrakta hadde vorte nasjonale symbol. Dampskipa og til dels HSD skapte identitet over grender og bygder. Aviser utanfrå som skreiv om Hardanger, og eigne aviser frå byrjinga av 1870-åra vart lesne om ikkje over heile, så i alle fall store delar av fjorden, styrkte førestillinga om Hardanger som eit fellesskap også hos dei som budde i regionen. Samtidig kom det aldri ei eiga avis for heile Hardanger. Dette var eitt av fleire uttrykk for at Hardanger mangla sameinande og identitetsskapande institusjonar. Men «Hardanger» som samlande namn vart frå tida rett før hundreårsskiftet løfta høgare opp som ei ramme for identitet og fellesskap. Den nye folkehøgskulen på Lofthus er eit døme på dette. Då han opna i 1912, vart han kalla Hardanger folkehøgskule. Den første folkehøgskulen til Johannes Helleland som hadde kome i 1869 og heldt det gåande til 1898, heitte Ullensvang folkehøgskule.127 Folkehøgskulen hadde møtt motstand, men var med på å rydda veg for dei frilyndte ungdomslaga som tok til å

264

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 264

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

KapittelÂ 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 265

Hardanger i nasjonen

265

03.03.15 13.47

Romsdalingen Olaf Olafsen (1843–1932) var heilt sentral i å forma det historiske medvitet til hardingane. Han var sokneprest i Ullensvang, og skreiv bygdebøker både for Ullensvang og Kvam.

I 1908 stod han bak skipinga av Hardanger Historielag, der han var formann fram til 1913 og redaktør for tidsskriftet Hardanger til 1925.

veksa fram. Eit anna døme var ein ny overbygnad for ungdomslaga i regionen. I 1898 vart Hordaland ungdomslag til som ein organisasjon for heile amtet. Men etter å ha arbeidd for å bryta ut i mange år kom utsendingar frå ungdomslaga i Hardanger saman og danna Hardanger Ungdomslag i mai 1913.128 Olafsens bok om Ullensvang i 1907 hadde etablert eit historikarblikk og lagt grunnlaget for oppkomsten av eit historisk medvit i regionen. Dette medvitet fekk truleg ei ekstra tilskunding gjennom den begynnande industrialiseringa. Oppkomsten av fabrikkane i Odda og forvandlinga frå turist- til industristad gjorde det tydeleg korleis det tradisjonelle samfunnet si tid no var over (sjå bind 3). Det historiske medvitet og historia som vart skriven, tok gjerne utgangspunkt i ei tid som ikkje på same vis som før var festa i samtida, men som vel helst var forbi. Dette gav seg ulike utslag: Denne fortida kunne løftast fram, til dels dyrkast og også nyttast som ei forskansing for det tradisjonelle bygdesamfunnet. Gjennom dei mange arbeida sine teikna Olafsen opp grunnrissa i historia om dei ulike delane av Hardanger.129 Olafsen stod som nemnt bak skipinga av Hardanger historielag i 1908. Sjølv la han mest vekt på laget som eit bidrag til å auka den historiske interessa for Noreg som nasjon. Olafsen meinte at det samanlikna med andre land stod dårleg til med nasjonalkjensla i Noreg, og at historikarane måtte «øse av de Kilder, som springer ud i selve Folkedypet» for å få skrive «vort Folks historie». Hardangers historie måtte sjåast som ein del av den nasjonale historia.130 Det nasjonale blikket – og Olafsen – var også sterkt til stades då Hardanger bygdemuseum vart oppretta tre år seinare. Diskusjonane rundt kva museet skulle vera, viste også korleis forholdet mellom Hardanger som fellesskap og bygdene langs fjorden vart sett på.131 Hardanger bygdemuseum vart til for å ta vare på gjenstandar frå ei fortid som var i ferd med å forsvinna. Diskusjonane om kva museet skulle vera, og kven det skulle vera for – for forskarane ved dei store musea eller for vanlege folk – vart knytte til spørsmålet om det beste var at kvart herad i Hardanger – ja, gjerne kvar bygd – fekk sitt eige museum, eller om det skulle vera eitt museum lagt til Utne.132 Skulle fortida vera eit tablå som

266

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 266

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

Den danske kunstnaren Sofie Holten måla «Barnebryllup i Hardanger» i 1893. Framleis var Hardanger «hjemstedet for vårt lands eiendommeligste og fineste og mest sympatiske bygdekultur». Industrialderen stod for døra.

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 267

Hardanger i nasjonen

267

03.03.15 13.47

«Brudefærden» synte fram for andre, eller skulle vekta liggja på

mellom lokal, regional og nasjonal identitet som kom til å verta

kvardagen, slik at folk kunne kjenna seg att?

ytterlegare understreka.

Debatten rundt etableringa av museet indikerer at «Har-

Utgangspunktet i bondekulturen som uttrykk for det ekte nor-

danger» framleis ikkje fungerte som «ei tydeleg felles kulturell

ske førte til ei merksemd mot stader som skulle vera mest mogleg

ramme» for folka det skulle vera eit museum for. Identifiseringa

urørte av kontakt med verda elles. Viktige nasjonale symbol vart til

og orienteringa mot eiga bygd var sterk. Dette kom tydeleg til

ved å verta løfta fram eller endra i møtet mellom det lokale og verda

uttrykk då bygdehovdingen Nils Skaar i Søndre Bergenhus Folke-

utanfor, som i Hardanger med dei tilreisande og det som frå 1870-

blad viste til at dei som budde i Sørfjorden, neppe ville senda sine

åra vart internasjonal turisme. Det lokale vart også oppfatta som

«gamle, høist værdifulde og seværdige Familie-saker» til Utne, og

norsk av dei tilreisande. Spørsmålet er i kor stor grad det lokale og

at det same ville gjelda for dei andre hardangerkommunane.133

regionale også vart knytt til Hardanger som område, og om det er

Valet vart likevel å etablera eit felles museum for Hardanger på

i denne prosessen Hardanger som eit erkjent fellesskap veks fram.

Utne, «for slik å skapa Hardanger som eit samlande omgrep»,

Bruken av nemningar som knyter ulike forhold og ting til

skriv Trude H. Letnes. Museet vart knytt til eit fellesskap over den

Hardanger, vart til i løpet av 1800-talet og til dels byrjinga av

einskilde bygda, som eit folkemuseum der alle skulle finna noko

1900-talet. Hardingfele, hardingbunad, hardangerjakta, hardan-

dei kjende att, og som hadde å gjera med kvardagslivet deira: «Det

gersaum, krotakaka og ulike handverk vert løfta fram som uttrykk

gjaldt den einskilde harding og den einskilde bygda. Museet var

for området. I sum var dette ein kulturnasjonalisme med regional

altså typisk for si tid, det omgav seg med den nasjonalromantiske

karakter. Hardangerlandskapet – frå Vidda til fjorden – vart skil-

aura, det ynskte å vera regionalt samlande og stadfeste Hardanger

dra i kunsten og endra karakter frå å vera rått og lite vakkert til å

som ein felles identitet og referanseramme.»134 Samtidig vart dette

verta sublimt og vakkert og etter kvart pittoresk. Hardanger vart

fellesskapet allereie utfordra av ei ny omdreiing, av den nye tida

gjennom denne prosessen til eit nasjonalt landskap – til nasjonal-

industrireisinga representerte. Slik var det det gamle Hardanger

romantikken. Men nasjonalromantikken vart balansert mot ein

som vart sett på museum, eit Hardanger mange no ottast ikkje

rasjonalisme, som me både finn lokalt og sentralt, og som heng

lenger eksisterte.135 «Det Hardanger som var romantikkens kilde

meir saman med opplysningstid enn romantikk, men også til

og arnested», med Wergelands dikt, «Brudefærden», hardingfela

vekta på rasjonalitet i det moderne prosjektet. Denne spenninga

og «Folgefonnens skinnende bre» – «Dette underdeilige Hardan-

mellom rasjonalitet og nasjonalromantikk kom til å verta under-

ger, som hjemstedet for vårt lands eiendommeligste og fineste og

kommunisert av det ytre biletet av Hardanger, der dei nasjo-

mest sympatiske bygdekultur, er snart gaaet over i sagaen. For-

nalromantiske elementa dominerte. Med industrialiseringa frå

drevet av den brutale pengemakt og den moderne storindustri.»

byrjinga av 1900-talet vart spenninga forsterka, på same tid som medvitet om det verdfulle ved det samfunnet som var i ferd med

Hardanger som nasjonen

å forsvinna, hadde auka mellom folk i Hardanger. Institusjonane

Hardanger fekk ein ny identitet gjennom nasjonsbyggingsproses-

som vart bygde rundt Hardanger som region, bidrog til å gjera

sane regionen vart ein del av. Dei som budde i Hardanger, fekk ein

biletet av Hardanger klarare og til å styrkja fellesskapet mellom

identitet som vart forma både utanfrå og innanfrå. Ved inngangen

dei som budde i regionen. Men spenninga mellom ei rasjonalis-

til 1900-talet hadde Hardanger vorte eit symbol på det norske,

tisk haldning og den tildelte rolla som nasjonalromantisk ikon

både i Noreg og på Noreg sett utanfrå. Dette viser ein samanheng

forsvann ikkje.

268

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 268

Hardanger – ei regionhistorie

1750–1900

03.03.15 13.47

Hardanger Folkehøgskule på Lofthus opna i 1912. Bruken av «Hardanger» i namnet understreka regionfellesskapet som tok til å veksa fram.

Kapittel 7

00 104773 GRMAT Hardanger 140101 Bind 2.indb 269

Hardanger i nasjonen

269

03.03.15 13.47