#lyrikk (9788211035318) by Fagbokforlaget

Kva tenkjer DU når du høyrer ordet lyrikk? Kriblar det søtt av forventing, spissar du øyre, auge eller andre sanseorgan og kan nesten ikkje vente med å finne ut kva teksten gir deg? Eller ser du for deg uforståelege språklege bilete og halvgode rim, som får deg til å klø i nasen og gjespe før du i det heile har begynt å lese?

I denne antologien finn du over 60 dikt og songtekstar frå ulike stemmer i norsk samtidslyrikk. Tekstane er valde ut med tanke på at dei skal passe for ungdom og unge vaksne. Til kvar tekst er det mange oppgåver du kan jobbe med, både for å forstå deg sjølv og teksten betre. I tillegg finn du alt du treng når du skal jobbe grundig med lyrikk: ei litteratur historisk reise gjennom lyrikken opp gjennom tidene, analysehjelp, hjelp til å skrive eigne dikt, tematisk oversikt over tekstane i boka og ei liste over omgrep som forklarer alle faguttrykk du måtte lure på i arbeidet med lyrikk. Kort sagt – dette er boka for deg som gjerne vil bli betre kjend med den norske samtidslyrikken og som ønskjer eit realt djupdykk i lyrikken si verd. #lyrikk er ei frittståande bok som kan brukast uavhengig av læreverk. Boka passar for elevar på ungdomstrinnet og alle trinn og utdanningsprogram i vidaregåande opplæring.

ISBN 978-82-11-03531-8

#lyrikk

Mange møter dikt berre i samband med skulen, då helst med ei analytisk tilnærming. Denne boka vil noko meir. Målet vårt er ikkje at du skal bli ein rutinert metaforjeger; vi ønskjer å skape leseglede!

Kvåle Garthus | Sandemose | Schulze

#lyrikk

Karen Marie Kvåle Garthus

Sigrid Sandemose

Anne-Marie Schulze

#lyrikk

Karen Marie KvĂĽle Garthus

Sigrid Sandemose

Anne-Marie Schulze

#lyrikk Antologi med fagstoff, oppgĂĽver og skrivehjelp

Copyright © 2020 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved 1. utgåva / 1. opplaget 2020 ISBN: 978-82-11-03531-8 Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Prinsippdesign: Tove Nilsen Bilderedaktør: Heidi Goksøyr Omslagsfoto: © Marcia Straub/Getty Images Forfattarregister 270 Biletliste 272 Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 Faks: 55 38 88 01 E-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova. Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillate når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

Til deg som skal bruke boka! Eit godt dikt kan få tårene til å trille, eit godt dikt kan få deg til å le. Det kan klø. Det kan gi nye perspektiv eller bekrefte ei kjensle inni deg som du kanskje trudde du var aleine om. Eit dikt er så kort, så umiddelbart, men likevel noko du kan kose deg lenge med. Nyte. Det finst eit dikt for nesten alt og alle, og i denne boka håper vi du finn fleire som taler til akkurat deg! I den generelle delen i læreplanen blir tre tema understreka som spesielt viktige: folkehelse og livsmeistring, berekraftig utvikling og demokrati og medborgarskap. Til alle desse passar det å arbeide med dikt. Tematikken i tekstane er alt frå den indre kampen og gleda eit individ opplever som kjærleik og sorg, til dikt som vender blikket utover mot utfordringane i vår tid, som klima eller at mange menneske blir drivne på flukt frå heimane sine. Vi har også mange dikt som ønskjer å endre noko i verda – somme tider kan eit dikt vere vel så effektivt som ein argumenterande tekst. Til kvart dikt er det mange oppgåver du kan velje mellom, slik at du kan velje dei oppgåvene som passar for deg og det du vil øve på akkurat no: Førlesingsoppgåver: Aktiverer førehandskunnskapen din og får deg til å reflektere over sentrale tema før du les diktet. Refleksjonsoppgåver: «Nøklar» som lèt deg reflektere ekstra over utvalde delar av diktet. Skriv kort: Kortsvarsoppgåver, som trener deg i å skrive kort og poengtert. Ei kortsvarsoppgåve ligg på rundt 250 ord. Skriv langt: Lengre skriveoppgåver som krev at du går i djupna. Ei slik skriveoppgåve ligg ofte på 3–4 sider. Samanlikn: Her skal du samanlikne diktet med andre dikt som har liknande form eller innhald, eller kanskje begge delar. Dei fleste dikta finn du i boka, andre tilhører «litteraturkanon» og du finn dei via nettsøk eller på biblioteket. Kreative krumspring: Oppgåvetype der du bruker andre uttrykksformer, som musikk eller visuelle metodar, til å jobbe med diktet.

I tillegg til dette finn du alt du treng for å jobbe i djupna med dikt: ei litteraturhistorisk innføring, analysehjelp, hjelp til å skrive eigne dikt, tematisk oversikt over dikta og ei ordliste med omgrep som forklarer deg alle faguttrykk du måtte lure på i arbeidet med lyrikk. God lesing! Helsing forfattarane

innhold Kva er eit dikt?

Tom Stalsberg «Skibytte i himmelen»

Einar Økland «Selfie» 18 Johann Grip «Hvilken dag som helst»

Gro Dahle [utan tittel] 22 Linn Skåber «Bær meg»

Hege Siri «Livet» 30 Fredrik Høyer «Gi slipp» 32 Kristian Bergquist «tegneseriebladet» 40 Anne Helene Guddal [utan tittel] 42 Kjersti Wøien Håland [tre dikt utan tittel] Kaisa Aglen [utan tittel]

Cathrine Grøndahl «Det Var Da Jeg Flyttet»

Kjersti Bjørkmo «Formiddag med frostrøyk»

Guri Sørumgård Botheim «imitasjonen» 56 Hanne Bramness «Gjennom mørket» Geir Halnes [to dikt utan tittel]

Mona Høvring «Induction of psychoneuroses by conditioned reflex under stress» Synnøve Persen [utan tittel] Odveig Klyve [utan tittel]

Steinar Opstad «Sjelemesse» 76 Sumaya Jirde Ali [utan tittel] 78 Linn Skåber [utan tittel]

Rawdna Carita Eira [utan tittel]

Nils-Øivind Haagensen «(hver for oss)»

Svanhild Amdal Telnes [to dikt utan tittel] Trygve Skaug [utan tittel]

Isabell El-Melhaoui «the free encyclopedia anyone can edit» Kristin Auestad Danielsen [utan tittel] Ingvild Lothe «Simba»

102

104

Trygve Skaug [utan tittel] 106 Ruth Lillegraven «Til Sara» Anna Kleiva [utan tittel]

108

112

Hege Susanne Bergan «Et barn på en strand» Bård Torgersen [utan tittel] 118

116

Endre Ruset [utan tittel] 122 Kjersti Bjørkmo «Overalt står husene som lukkede hender»

126

Gro Dahle [utan tittel] 128 Ida Lórien Ringdal [tre dikt utan tittel] Joakim Kjørsvik «Nå»

130

134

Sarah Zahid [utan tittel] 138 Cecilie Løveid «I en eventuell tegneserie»

140

Frode Grytten «Ein enkel song» 146 Casper André Lugg [to dikt utan tittel]

150

Gunnar Wærness «(sulten / 25. november 2014)» Linda Klakken «Redd»

152

156

Øyvind Rimbereid «ROBOTS treng ne draumar.» Stein Torleif Bjella «Dreng»

158

162

Arnhild Lauveng [utan tittel]

164

Marit Kaldhol «Viss ikkje kysset vil»

168

Razika «På trynet» 170 Vegard Sæteren [utan tittel]

174

Mona Vetrhus «hjorten klør i geviret»

176

Sigmund Løvåsen «Kort instruksjon i bruk av ryddesag»

180

Knut Ødegård «Aldringa» og «Gamal dame på flyplass» 182 Thomas Marco Blatt «The IKEA way of living II» Lars Amund Vaage [utan tittel] Sarah Zahid «2017»

186

188

190

Jon Fosse «Heilt utan ord»

194

Hans Sande «Venskap» 198 Torgeir Rebolledo Pedersen «Til Vestre Gravlund via verden»

Tema for skrivedager/temadager 203 Å lese, analysere og tolke dikt 207 Å skrive dikt 235 Fagomgrep 253 Forfattarregister 270 Biletliste 272

200

#lyrikk

Førlesingsoppgåver 1. Kor mange selfies har du på telefonen din? 2. Kvifor tek vi selfies? Diskuter med naboen i klasserommet.

einar Økland 18

Selﬁe Nærbilde av meg? Då må eg ta det sjølv. Og frå innsida. Utan kamera eller spegel. Eit naturbilde. Det er likevel ikkje sikkert det liknar.

einar Økland

1. 2. 3. 4. 5.

Kvifor meiner diktar-eget at han må ta nærbildet sjølv? Kva ønskjer diktar-eget å få fram på selfien? Kvifor er det ikkje sikkert at «det liknar»? Kva meiner diktar-eget om selfiar, trur du? Kva er tema i dette diktet?

1. Skriv ein kort tekst der du tolkar diktet. 2. Skriv ein kort tekst der du gjer greie for tema i diktet og peikar på nokre viktige verkemiddel og den effekten dei har. Kvifor postar ein bilde av seg sjølv på sosiale medium? Skriv eit essay eller kåseri der du prøver å svare på dette spørsmålet. 1. Klasseprosjekt: Lag ein selfie-vegg der alle i klassen er representerte med ein selfie. Selfien skal vise den du er eller ønskjer å vere, gjerne med ein eller fleire gjenstandar som er viktige for deg. Skriv ein kort tekst om kvifor denne selfien representerer deg på ein god måte. Kommenter val du har gjort i bildet. 2. Tenk deg at du skal ta ein selfie som «naturbilde», slik Økland skriv. Kva er det da bilde av? Skriv ein tekst eller vis eit bilde. Samanlikn form og innhald i dette diktet med «Det Var Da Jeg Flyttet» av Cathrine Grøndahl, s. 52.

Einar Økland (f. 1940) er ein produktiv forfattar som skriv i mange sjangrar, mellom anna lyrikk. Han debuterte med diktsamlinga Ein gul dag i 1963. Dette diktet er henta frå samlinga Rosemalte selfies – og omvendt frå 2019.

#LYRIKK

SynnĂ&#x2DC;ve perSen

>> Det er no 73

#LYRIKK

Førlesingsoppgåver 1. Les om figurdikt på s. 258. 2. Kjenner du til situasjonar der inngrep i naturen har skapt store folkelege protestar? 3. I 2015 kåra Språkrådet «Det grøne skiftet» som årets nyord. Kva tyder dette omgrepet? 4. Sjå på forma på diktet. Korleis vil du skildre det visuelle uttrykket? Skaper det ei forventing til diktet?

odveig klyve

Det er

ropar

dei

unge

dei

gamle

over

åsane

gatene

trommar

verdsveven

blæs

horn

Det er

aldri

Fjellet ikkje fals er til

til Fjorden

ikkje sals

til fals: til sals (frå norrønt falr)

odveig klyve

1. Kva er motivet i diktet? 2. Kva er temaet i diktet? 3. Korleis er det å lese dette diktet? Tenk over kva slags tempo og rytme du opplever, og på kva måte oppsettet skaper pausar. Kva verknad har forma på diktet på måten du les det? 4. Beskriv forma på diktet. Kva assosiasjonar gir denne forma? På kva måte kan forma knytast til temaet? 5. På kva måte protesterer dei unge og dei gamle i diktet? 6. Kva kan det språklege biletet «trommar / i / verdsveven» bety? 7. Kan ein seie at dette er eit kampdikt? Kva andre kampdikt kjenner du til? Ta utgangspunkt i diktet og skriv ein appell knytt til eit aktuelt inngrep i naturen. La overskrifta vere «Fjellet er ikkje til sals!» (eller fjorden, elva, skogen eller vidda). Skriv ein resonnerande tekst der du drøftar utfordringar med «det grøne skiftet». Må nedtrapping av fossilt brennstoff gå ut over naturmangfaldet, eller finst det betre løysingar? 1. Lag ein kampanjeplakat som viser demonstrasjonar og protestar mot eit inngrep i naturen. Ta utgangspunkt i diktet og lag plakatar med slagord. Vis gjerne korleis naturen er før og etter inngrepet, slik at konsekvensane blir tydelege. 2. Skriv eit figurdikt om vindmøller. 1. Samanlikn diktet med «Imitasjonen» av Guri Sørumgård Botheim s. 56 og dei to dikta av Casper André Lugg på s.150, og drøft korleis dikta viser at menneska lagar uutslettelege spor i naturen. 2. Samanlikn form og innhald i diktet med Trygve Skaugs dikt på s. 94.

Odveig Klyve (f. 1954) er forfattar, gjendiktar og filmskapar. Ho debuterte i 1993 med diktsamlinga Rift. Sidan har ho skrive mange bøker, både diktsamlingar, barnebøker og filmmanus. Dette diktet er henta frå samlinga La oss ta den blå himmelen med storm frå 2015, som handlar om den politiske prosessen rundt utbygginga av dei såkalla «monstermastene» i Hardanger.

#lyrikk

Førlesingsoppgåver Har du opplevd å seie feil ting i ein situasjon? Eller at du ikkje fekk sagt det du burde sagt? Kva for kjensle sat du att med?

ruth lillegraven

Til Sara 22. april 1997, nittenårsdagen din eg kjem inn på ringheims kafe dei andre jentene er alt på plass anna, kristin, sigrid og ingvill har inga bursdagsgåve til deg skulle hatt det, skjønar det no tilbyr meg å spandere noko på deg tilbyr deg alt det frityrluktande i glasdisken men du takkar nei, ristar på hovudet ikkje eingong ein kaffi vil du ha først når nokon ber meg teie skjønar eg og blir stille du sit der med det nyklipte håret ditt alle skryter, seier du er fin, seier det kler deg du har same sminken og piercingen som før same svarte hettejakka i hamp også men den er blitt for stor til deg no er ei stund sidan me byrja seie at sara krympar for kvar dag no ei stund sidan me byrja skjøne at denne gongen er det verken sport eller speed til slutt tek du mot ein tyggis alle røykjer alle er nitten eller blir nitten snart Hamp: tekstil, naturmateriale

108

ruTh lillegraven

eg ringjer til deg like etter og du vil gjerne treffast, klart det eg seier du må kome til oss i helga blir koseleg, blir som i gamle dagar kan lage vaflar også men no dreg du på det må hjelpe til med noko heime men lovar ringje, finne ein dag eg skjønar for seint at eg nettopp har gjort det igjen høyrer dei andre seie at me burde gjere noko at sara magrast heile tida er som om ho døyr levande no men tenkjer at så ille kan det då ikkje vere og du ringjer ikkje og eg tenkjer ringje, men er så mykje styr heile tida så mykje som kjem i vegen blir 20. juli 1997, klokka er 17.15 telefonen ringjer, er til meg er kristin som ringjer fordi noko har skjedd

109

i gravferda græt eg ikkje presten pratar for mykje snakkar om spiseforstyrrelsar og høyrest ut som han trur han veit noko om det medan eg tenkjer på siste møtet og siste samtalen og likar ikkje sløyfeskrifter i gull lenger gremmest slik, klarer ikkje gråte gremmest over det også er sjeldnare på kyrkjegarden no klarer ikkje snakke med deg der klarer ikkje seie god natt, sara klarer ikkje seie sov godt, sara i staden kjem du til meg først berre om nettene sidan også om dagane men alltid på fjerdeklassestadiet: du blæs store tyggisbobler og har rottehale i nakken og glitter i fjeset har grøn joggedress og dei skarpaste kommentarane og den høgaste latteren blir aldri svartkledd, mager og taus og eg seier alltid berre dei riktige tinga

Gremmest: er sorgfull/skamfull/angerfull

110

ruTh lillegraven

1. 2. 3. 4. 5.

Kva får vi vite om Sara? Beskriv forholdet mellom diktar-eget og Sara. Kvifor klarer ikkje diktar-eget å gråte i gravferda? Kvifor trur du minna om Sara er knytte til den tida da dei går i 4. klasse? Kva for kjensler sit diktar-eget att med? Kvifor?

1. Er dette eit dikt eller ei forteljing? Disktuer dette spørsmålet i ein tekst på om lag 200 ord. Bruk eksempel frå teksten. 2. Kvifor ber ikkje Sara om hjelp? Og kvifor klarer ikkje diktar-eget å gjere dei rette tinga før det er for seint? Skriv ein kort tekst der du gir uttrykk for tankane dine om dette. Korleis kan vi hjelpe ein venn som slit? Skriv eit essay der du kastar lys over dette spørsmålet på ulike måtar. Trekk inn relevant kunst og/eller litteratur i teksten din. 1. Skriv dei dialogane som kunne vore (meir) rett i kaféscena og i telefonsamtalen. Jobb i grupper og framfør som eit lite skodespel for medelevar. 2. Skriv eit dikt om å seie dei rette tinga. Samanlikn form og innhald i diket med «Sjelemesse» av Steinar Opstad s. 76.

Ruth Lillegraven (f. 1978) skriv i fleire sjangrar både for barn og vaksne. Ho debuterte i 2005 med diktsamlinga Store stygge dikt, som dette diktet er henta frå. Ho har til saman gitt ut sju diktsamlingar.

111

#LYRIKK

Denne delen av boka handlar om å lese og analysere dikt. Først går vi gjennom korleis du kan lese og forstå eit dikt – dette er noko du må gjere først, uavhengig av kva slags analyse du skal skrive. Deretter går vi nærmare inn på korleis du kan skrive tre ulike analysar: analyse av eitt dikt, samanliknande analyse og kortsvar.

Å lese og forstå dikt 1. Det første møtet med diktet: Les grundig, studer og noter. • Det er nyttig å notere direkte i diktet, så skaff deg gjerne ein kopi av diktet som du kan skrive på. • Sjå godt på overskrifta og tenk igjennom kva for assosiasjonar ho gir deg. Kva legg du merke til? • Strek under ord som du ikkje forstår. Marker med spørsmålsteikn eller kommentarar. Slå opp kvart ord, prøv å finne ut kvifor akkurat dette ordet er brukt. • Strek under ord som du synest verkar viktige, noter kvifor. • Sjå etter ord i diktet som du kanskje knyter noko spesielt til. • Lag dine eigne tolkingar om kva diktet handlar om – skriv dei ned, gjerne med piler til viktige ord som er utgangspunkt for tankane dine. • Noter ned om diktet skaper ei kjensle – uhygge, glede, sorg osv. – og peik på ord eller setningar som er med på å skape denne kjensla. • Finn motivet i teksten. Tenk etter om det er noko du ser for deg når du les diktet, og kva som blir skildra heilt konkret. Prøv å teikne diktet. • Les diktet på nytt – gjenta punkta ovanfor og korriger eventuelt den første lesinga og notata dine. 2. Testing av tolkingar: Studer kontekst og finn verkemiddel. • Oppsummer dei beste tolkingane frå ditt første møte med diktet, og noter det du finn. • Undersøk om det er ei stemme i diktet, og kven som har denne stemma. Det kan vere eit lyrisk eg her. Prøv om du kan sjå om det er ein «mottakar» i diktet. • Les diktet på nytt og leit etter teikn i teksten som kan stemme med oppfatningane dine. • Les og om samlinga diktet er henta frå. Undersøk om noko av informasjonen kan hjelpe deg vidare i analysen din. Nokre gonger er det slik, andre gonger ikkje, men det er lurt å undersøke dette. Ta notat.

208

Å lese, analysere og Tolke dikT

• Finn ut meir om konteksten rundt diktet og om når det kom ut. Hende det noko spesielt i denne tida som kan hjelpe deg vidare med forståinga di? Nokre gonger er det slik, andre gonger ikkje, men det er lurt å undersøke dette. Ta notat. • Leit etter verkemiddel – og tenk igjennom om dei kan byggje opp under tolkinga di: – Har orda ein slags verdi eller farge? Leit etter positive og negative ord, og undersøk kva ordvalet har å seie for stemninga i diktet. – Sjå om du kan finne gjentakingar, og skriv dei opp eller strek under. Det at noko blir teke opp att, kan bety at det er viktig. – Sjå etter kontrastar. Dei kan forsterke ei skildring eller stemning, og skape kjensler hos lesaren. – Er det metaforar eller samanlikningar i diktet? Gå gjennom og sjå kva som blir samanlikna. Legg merke til om det er positivt eller negativt. Metaforar og samanlikningar kan få oss til å sanse og tenke over kjende ting på ein annan måte. – Nokre dikt har allusjonar til andre kunstverk eller tekstar. Sjå om desse kan vise ein samanheng. – Leit etter rim og rytme. Undersøk om diktet har ei linjeinndeling som det er verdt å merke seg. – Sjå om det er andre relevante verkemiddel du legg merke til. • Les diktet igjen. Har noko meir falle på plass? Oppsummer med nokre få ord: Motivet i teksten er … Eg trur teksten handlar om … fordi …

Zoom inn, zoom ut Når vi skal forstå tekstar, jobbar vi heile tida med slike strategiar som er viste ovanfor. Vi vekslar mellom å lese heile teksten og å fokusere på detaljar. Vi zoomar inn og ut til bildet gradvis blir meir komplett. Av og til er det enkelt, andre gonger tek det litt tid. Bruk moglegheiter du har til å diskutere teksten med andre. Det kan vere vanskeleg å vite om dei tolkingane ein gjer har dekning i teksten, eller om dei er subjektive oppfatningar som har mindre med heilskapen i teksten å gjere. Ofte zoomar vi inn på detaljar og finn stor meining i dei. Hugs at eigne tankar er lov og kan gjere eit dikt verdifullt for ein sjølv. Men når vi skal analysere og tolke, er det lurt å teste ut alle ideane våre ved å zoome ut: Har denne tolkinga dekning i teksten sett under eitt? Med begrepet tolking meiner vi gjerne dei umiddelbare tankane vi gjer heile tida mens vi les. Analysen undersøker kva for element som gjer at vi tolkar noko i den eine eller den andre retninga.

209

#LYRIKK

Kva er ein diktanalyse? Å analysere og tolke eit dikt vil seie å setje ord på ditt møte med teksten. Desse to begrepa blir ofte nytta om kvarandre, men det er ein forskjell på desse to. Å tolke handlar om å finne meining i det vi les, mens å analysere er å sjå nærmare på dei ulike delane i teksten, for så å gi ei fagleg grunngiving for tolkinga vår. Det finst ingen absolutt fasit for korleis eit dikt skal tolkast, men ei tolking skal vise ein grunngitt lesemåte. Sjølv om det ikkje finst ein fasit, er ikkje alle tolkingar like haldbare. Du må altså analysere: bruke eksempel og sitat frå teksten for å underbygge og argumentere for tolkinga di. Du må gå inn for å sjå og forstå heilskapen i teksten og ikkje berre lausrivne strofer. Denne skriveramma viser deg grunnoppskrifta til ein diktanalyse. Du kan sjølv velje å eksperimentere med forma og lage ho meir personleg, berre hugs på å få med faguttrykka.

Korleis analysere eit dikt? Ein tradisjonell diktanalyse, der du berre analyserer eitt dikt. Hugs å starte med del 1 «Å lese og forstå dikt» og avslutt med sjekklista.

210

Tittel

Tittelen på ein diktanalyse skal gi informasjon til lesaren om kva teksten handlar om. Tittelen kan derfor vere så enkel som «Analyse og tolking av diktet …». Du kan også velje å skrive noko meir kreativt som passar til diktet.

Innleiing

I innleiinga presenterer du diktet: Kven som har skrive det, når det kom ut, og eventuelt andre opplysningar eller diktet som kan kaste lys over teksten. Denne delen skal vere kort. Presenter ei kort, førebels tolking av diktet, gjerne ved å antyde temaet. Det vil seie at du bør ha forstått hovudtrekka i diktet før du skriv innleiinga.

Å lese, analysere og Tolke dikT

Hovuddel:

Oppbygning

Generelt for hovuddelen gjeld det å bruke sitat for å underbygge det du skriv. Sørg også for å flette saman sitata med resten av teksten.

Motiv: Finn ut kva som er motivet i diktet, det vil seie kva det er «bilde av». Gi att dette så konkret og tydeleg som mogleg. I lyrikk er det ofte berre eitt eller få motiv. Skriv kort og presist, gjerne berre 3–5 linjer. Form: Dersom det er eit dikt med rim og fast rytme, skriv du om det her. Dersom det er noko anna karakteristisk med forma, for eksempel om det er eit figurdikt, så er det naturleg å nemne det her. Er det eit forteljande dikt? Gjer greie for dette og bruk sitat. Strofeinndeling: Er det eit dikt med strofisk form? Beskriv korleis strofene er bygde opp. Kanskje har dei ulike strofene litt ulikt fokus, motiv eller tema? Dette skriv du om i denne delen. Form og strofeinndeling kan du eventuelt slå saman til eitt avsnitt dersom det ikkje blir for omfattande. Presentasjon av diktar-eg: Mange dikt har eit «eg». Det kallar vi eit diktar-eg eller eit lyrisk eg. Gjer greie for kven dette «eg» er. Finst det andre personar i diktet? Vender diktar-eget seg til andre personar? Vis dette og bruk sitat for å underbygge det du hevdar.

Verkemiddel I denne delen gjer du greie for dei viktigaste verkemidla i diktet. Velg berre dei viktigaste, om det så er to eller om det er fleire. I tillegg er det viktig at du forklarar kva slags funksjon, effekt og verknad verkemiddelet har. Det er dette som er å tolke.

Heilskapleg tolking Her viser du kva du har komme fram til, og presenterer tolkninga av diktet som heilskap. Hugs at det ofte er fleire tolkningsmolegheiter, og du kan gjerne diskutere dei ulike moglegheitene og vege dei opp mot kvarandre i analysen din. Det er viktig å ikkje vere for bastant i denne delen, og heller bruke formuleringar som «det kan tenkjast å vere …» eller «ein kan forstå det slik at …». Tittelen på diktet bør du kommentere og kanskje også tolke. Vis til motivbruk og verkemiddelbruk – her finn du nøkkelen til å forstå og tolke teksten.

Avslutning

Her oppsummerer du det du har skrivet i hovuddelen, og rundar av teksten, gjerne med eit veleigna sitat eller eit retorisk spørsmål som opnar opp for fleire tankar.

211

Å lese, analysere og Tolke dikT

Elevtekst: Kor går verden? – ei tolking av «T-banematrisen» Elev Vg3 – eksamen norsk sidemål 2018 Her blir diktet presentert med samling og årstal for publisering, og eleven set det inn i ein kontekst.

Temaet blir antyda. Legg merke til at eleven bruker formuleringa «forfattaren ser ut til å undersøkje», da unngår han å vere for påståeleg.

«T-banematrisen» er eit dikt skrive av Fredrik Høyer. Diktet er henta frå Grønlandsūtraen – Diktsyklus ment for høytlesning, 2016. Diktet er altså ein tekst frå samtida vår, og det har mellom anna blitt gitt ut som LP og vore framført som teatermonolog på Nationaltheatret. Forutan å ha eit modernistisk preg, kan vi også sjå spor av element frå rapp og ungdomskultur. Diktet behandlar tema som er tett knytt opp til det moderne samfunn vårt, både globalt og nasjonalt. Forfattaren ser ut til å undersøkje korleis individet reagerer på dei store omveltingane vi kan sjå rundt oss. Kva blir resultatet når vi lever i omgjevnader med ein overveldande informasjonsflyt? Blir vi nomne og passive? Etter å ha tolka diktet skal vi sjå nærmare på kva det kan fortelje oss om tida vi lever i.

I dette avsnittet gjer eleven greie for motivet.

For det første er motivet i diktet ei blanding av ytre handling og ein indre straum av tankar i hovudet til ein person. Denne personen er først på T-banestasjonen på Grønland torv på østkanten av Oslo, eit bymiljø med stor grad av etnisk mangfald. Det er ei tilsynelatande spontan hending lesaren tek del i, mens vi følgjer personen frå å stå på T-banestoppet til å gå opp «en passasje», truleg opp til sjølve torget. Inntrykk, tankar og ein slags indre monolog er det som utgjer teksten; her er det ikkje handling eller samhandling med andre personar. Alt dette blir skildra gjennom ein temmeleg diffus forteljar, og grensene for kva subjektet opplever og kva vi som lesar blir fortalt, er ikkje tydelege.

Forma blir kommentert, og eleven viser døme på kjenneteikn ved komposisjonen.

Vidare har diktet ei modernistisk form, med mellom anna fri inndeling av avsnitt, utan noko fast mønster for rim og rytme. Verselinjene er ikkje skrivne ut som heile setningar, men har heller preg av enjambement, som til dømes: «Se for deg at du får helt/sjokk/av det du leser». Den frie verseforma blir her nytta til å understreke ordet sjokk. Forfattaren vekslar mellom korte og lange avsnitt og verselinjer, og ved eit tilfelle står berre ordet «NÅ!» heilt aleine. Følgeleg forstår lesaren at diktaren har eit ønske om å framheve enkelte delar av teksten for å styrke bodskapen, mellom anna ved å nytte seg av ein ytre komposisjon der typografien peikar ut sentrale ord og setningar.

Eleven bruker mange sitat for å konkretisere.

215

#LYRIKK

Her kommenterer eleven kronologien i teksten.

Dette avsnittet handlar om språklege verkemiddel. Legg merke til korleis eleven kommenterer dei ulike verkemidla.

Pronomenbruk og gjentaking blir nemnde som døme på verkemiddel.

Her kommenterer eleven den utstrakte bruken av retoriske spørsmål som Høyer bruker. Eleven bruker fleire døme frå teksten for å synleggjere tolkinga si.

216

Når det gjeld innhaldskomposisjonen, kan vi sjå at han samsvarar og byggjer opp under den ytre forma på diktet. Det kan sjå ut til at innhaldet er ordna kronologisk, samstundes som kva som skjer når strengt tatt er underordna her. Til dømes er det ingen tilvisingar til tid, for å hjelpe lesaren med å skjønne rekkefølga på hendingar i diktet. Dette er eit grep som gir teksten eit lett forvirrande preg, og som understrekar straumen av tankar og inntrykk subjektet opplever. For å framheve denne opplevinga er det ingen tydelege hovuddelar, inga inndeling med innleiing eller avrunding; starten er brå: «Se for deg at du er helt alene». Her kjem også ei sentral gjentaking i teksten til uttrykk. «Se for deg …» innleier fleire avsnitt, heilt til det kjem eit brot mot slutten med avsnittet «Se for deg at … / Nei –». Med omsyn til innhaldet er det også viktig å trekkje fram kontrastane. I eit avsnitt, til dømes, fortel diktaren først om «artiklar om varmerekorder / og vannmangel», som er «ved siden av live-oppdateringer frå fotballbaner». Her blir kontrastar nytta for å vise forholdet mellom trivielle og alvorlege nyheiter. I samband med språklege verkemiddel og språkbruken kan vi sjå fleire særpreg, i tillegg til ei tydeleg tilknyting til komposisjonen av innhaldet. Til dømes byggjer pronomenbruken på den tidlegare nemnde sentrale gjentakinga av «Se for deg ». Pronomenet du, her i objektsforma deg, vender seg tydeleg til lesaren, og ein må ta stilling til eit tankeeksperiment. Dette «eksperimentet» tyder ikkje berre på eit ønske om at vi skal ta del i teksten, men også kan vi kanskje tenkje oss til at det er kritikk av passivitet – passiviteten vår. Denne kritikken kjem sterkt til uttrykk gjennom pronomenbruken i første verselinje, siste avsnitt: «DU er jo ikkje klar for dette?». Pronomenbruken blir altså eit språkleg verkemiddel for å involvere lesaren i diktet. Det er også verdt å nemne at setningane stundom er skrivne med utropsteikn, og at imperativsform er nytta: «Se for deg …». Her kjem det konfronterande ytterlegare til uttrykk. Andre språklege verkemiddel i diktet er mellom anna retoriske spørsmål. Spørsmål som «Men dette er jo noe du blir fortalt?» og «DU er jo ikke klar for dette?» spelar vidare på korleis pronomenet «du» blir teke i bruk for å konfrontere lesaren med eigne haldningar. I tillegg gir orda «nettaviser» og «Twitterboks»

Å lese, analysere og Tolke dikT

Her blir påverknaden frå engelsk nemnd. Legg merke til kommentaren om effekten dette verkemiddelet har.

Her ser vi korleis eleven reflekterer rundt verkemiddel som språkleg bilde og metafor. Han er ikkje bastant i tolkinga si og bruker fleire spørsmål for å vise at det er fleire moglege tolkingar.

assosiasjonar til Internett og ustanseleg flyt av informasjon. Vidare er ordvalet prega slang og banning, som «ass» og «faen», og fleire låneord frå engelsk. Til dømes er «bæder», som betyr å gå frå vitet, og «googler», som betyr å søkje i søkjemotoren Google, typiske ord mange nyttar i dag. Denne typen ordval gir teksten ein munnleg utsjånad og peikar på den moderne, multikulturelle konteksten diktet er skrive i, med Internett og globalisering som sentrale element. I alt har stiltonen språket er skrive i, noko moderne, munnleg og konfronterande over seg. Eit sentralt språklig bilde i «T-banematrisen» er der situasjonen går føre seg: T-banestasjonen. Her ventar ein på å reise vidare, aleine, men samstundes med andre. I starten av teksten er det skrive «se for deg at du er helt alene». Er det mogleg på ein T-banestasjon? Sjølv om det kanskje er ønskjeleg, er det vanskeleg å vere aleine reint fysisk på ein slik stad. Slik kan T-banestasjonen, med «linje 6, «Ringen», [som] kommer og går igjen» symbolisere det moderne samfunnet vi lever i, med ein konstant straum av menneske, informasjon «reklameplakater». Kanskje kan vi forstå denne «passasjen» opp som ein slags rømmingsveg? Uansett er ein T-banestasjon ofte ein stad kor ein kan vere einsam og føle seg som ein framand, kjensler som mange også kjenner i samfunnet vårt. Eit anna språkleg bilete er der forfattaren skriv om «NASA-fotoer av kloden, jævla rødfargemandalaer». Dette kan vi tolke som ein metafor for global oppvarming. Følgeleg omtalar «overskrifter» om «rødfargemandalaer» utviklinga med stadig høgare temperaturar på kloden – ei utvikling vi kanskje ikkje er så bevisst som vi burde vere. Diktet «T-banematrisen» inneheld fleire døme på musikalske virkemiddel. Det er utstrakt bruk av enderim, som sjokk og nok, og halvrim som mellom innsikt og sinnssykt. Det er også døme på allitterasjon i tilfelle som «for meditasjonskurs og massasje». Samstundes er ikkje bruken av rim regelmessig eller tradisjonell, med noko fast mønster. Rytmen i diktet er fri, og saman med den frie bruken av rim blir det allereie kaotiske særpreget diktet har streka under. I tillegg peikar det til ein viss grad fram mot kva bodskapen i diktet er.

217

#LYRIKK

Den siste delen er ein avsluttande refleksjonsdel, de teksten blir oppsummert. Kva er eigentleg bodskapet i «T-banematrisen»?, spør eleven her og prøver å gi et svar.

Så kva er eigentleg bodskapen i «T-banematrisen»? Det kan vere vanskeleg å komme under huda på dette diktet, og med ei så fri form i kombinasjon med ei rekke lada ord, vil nok mange sitje igjen med ei sterkt personleg prega oppfatning etter å ha lese det. Her er det opna for at du kan hente fram dei assosiasjonane, kjenslene og erfaringane du har frå å vere eit moderne menneske i ei moderne verd. Samstundes er det kanskje nettopp dette som gjer at diktet har relevans – det er formeleg som om det snakkar med deg, konfronterer deg og vil ha deg til å handle. Tematisk er det dermed også ein heil del å ta tak i, og det er nok også meininga. Vi kan seie at diktet i stor grad tek opp tema som passivitet, ignoranse – og kanskje også einsemd? Desse temaa blir uansett behandla innanfor ramma av den moderne verda, og dei utfordringane vi kan sjå ho inneber. Korleis vel vi å møte globale utfordringar som global oppvarming og mangel på vatn, for ikkje å nemne manglande evne til å løyse dei? Drar vi «hetta over hodet»? Ved å blande inn moderne kommunikasjon, internett og korleis Grønland er prega av multikulturelt mangfald, får også diktet ein ny dimensjon, som kanskje kan minne om det sentrallyriske spørsmålet om meininga med tilværet, og kva ein enkeltperson kan vere oppi alt dette.

Eleven refererer til Arnulf Øverlands «Du må ikke sove». Dette viser at han kjenner til dette sentrale diktet, og det gir inntrykk av at han har god litteraturhistorisk oversikt.

Likevel er det klart og tydeleg kva forfattaren ønskjer at vi skal gjere: Ver bevisst, sjå rundt deg, sjølv om det mest behagelege kanskje er å «sette på en sang». Omtrent slik Arnulf Øverland torna at ein ikkje skulle sove, blir lesaren av «T-banematrise» beden om å ta viktige utfordringar innover seg, ikkje berre lese om dei på ei nettavis saman med saker om fotballspelarar og kjendisar. Vi lever trass i alt i ei tid der endring er vanleg, med verda rett utafor døra og polar som smeltar. Eller som det er skrive i diktet, i siste strofe: «Det er allerede i gang.»

Kilder: Garthus, K.M. mfl. (2013) Intertekst. Norsk Vg1 studieforberedende utdanningsprogram. Bergen: Fagbokforlaget. Høyer, F. (2016) «T-banematrisen» i Grønlandsūtraen. Oslo: Forlaget Fanfare.

218

Å lese, analysere og Tolke dikT

Generell kommentar av besvarelsen Svaret til eleven er eit relevant, utfyllande og presist svar på oppgåva, med gode og konkrete eksempel. Teksten har ein klar tematisk samanheng og ein synleg og bevisst struktur, og lesaren blir leidd gjennom teksten på ein hensiktsmessig måte. Eleven har ein fin gjennomgang av sentrale verkemiddel og viser kva funksjon dei har i teksten. Det er god variasjon i setningsstruktur og ordforråd. Teksten kommuniserer klart og elegant. Uttrykksmåten er presis og variert, med rett bruk av faguttrykk. Eleven viser relevant og kritisk bruk av kjelder og sitat.

219

ISBN 978-82-11-03531-8

#lyrikk

Kvåle Garthus | Sandemose | Schulze

#lyrikk

Karen Marie Kvåle Garthus

Sigrid Sandemose

Anne-Marie Schulze

#lyrikk