Menneskesinnet 1 NYN (9788211044006)

studieførebuande Vg2.

MENNESKESINNET 1 er oppdatert på psykologisk forsking. Når du har lese heile boka, er du godt førebudd på å studere psykologifaget vidare på universitet eller høgskule. Men boka er også lagd til rette for deg som berre vil ha ei innføring i kva psykologi er.

Begynn med å lese ingressane i starten av kvart kapittel, sjå på bileta og lese bilettekstane. Då får du ei rask innføring i dei enkelte kapitla.

Du kan også lese gjennom ingressar og bilettekstar når du seinare vil

Erlend Haugland • Ståle Pallesen

MENNESKESINNET 1 er eit læreverk for programfaget psykologi 1 på

repetere lærestoffet.

betre kjend med kapittelet. Du finn svar på alle spørsmåla i boka.

Legg merke til at alle viktige omgrep er utheva i teksten. Dersom du treng hjelp til å finne eit ord eller eit namn, kan du slå opp heilt bakarst i boka. Der står det ei alfabetisk liste over ord og namn og kva sider dei er omtalte på.

Verket er utvikla til fagfornyinga, i tråd med den nye læreplanen frå 2021. Du som er lærar, kan finne ei oversikt etter kapittel 10 som viser kva for kapittel som dekkjer kva for læreplanmål.

MENNESKESINNET 1

Bakarst i kvart kapittel finn du spørsmål som hjelper deg med å bli

MENNESKESINNET 1 Erlend Haugland • Ståle Pallesen

nynorsk

ISBN 978-82-11-04400-6

Psykologi Vg2 studieforberedande

nynorsk

nynorsk

MENNESKESINNET 1 Erlend Haugland • Ståle Pallesen Psykologi Vg2 studieførebuande

INNHALD KAPITTEL 1 – HISTORIA TIL PSYKOLOGIEN

7

Psykologien blir til . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 Ulike skular blir etablerte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Strukturalismen (1898–1920). . . . . . . . . . . . . . . 10 Funksjonalismen (1896–1960) . . . . . . . . . . . . . . 11 Behaviorismen (1913–1960) . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Gestaltpsykologi (1910–1960). . . . . . . . . . . . . . . 12 Psykoanalysen (1895–1960) . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Kognitiv psykologi (1956–) . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Humanistisk psykologi (1961–) . . . . . . . . . . . . . 15 Psykologi i dag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Faglege kjelder i psykologien . . . . . . . . . . . . . . . 16 KAPITTEL 2 – ANVEND PSYKOLOGI

21

Klinisk psykologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Miljøpsykologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 Å registrere at det er eit problem . . . . . . . . . . . 24 Å oppfatte problemet som ein trussel . . . . . . . 24 Ta ansvar for situasjonen og handle . . . . . . . . . 25 Berekraftig åtferd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Trafikkpsykologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Samfunnspsykologi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Idrettspsykologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 Rettspsykologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Arbeids- og organisasjonspsykologi . . . . . . . . . 34 Militærpsykologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 Skule- og opplæringspsykologi . . . . . . . . . . . . . 36 KAPITTEL 3 – BIOLOGISK PSYKOLOGI

39

Strukturen og funksjonen til nervecella . . . . . . 39 Struktur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Funksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Nevrotransmitterar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 Oppbygginga av nervesystemet og funksjonen det har . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Det perifere nervesystemet . . . . . . . . . . . . . . . . 43 Det sentrale nervesystemet . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Lateralisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Paul MacLean – tredelt modell . . . . . . . . . . . . . 50 Kartlegging av hjernen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 Hormon og åtferd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

4

KAPITTEL 4 – GEN, ARV OG EVOLUSJON

Arvematerialet vårt . . . . . . . . . . . . . . . . .

Genetiske skilnader mellom menneske Åtferdsgenetikk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Arv og miljø-interaksjon . . . . . . . . . . . . .

Evolusjonspsykologi . . . . . . . . . . . . . . . . .

Adaptive problem . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KAPITTEL 5 – SANSING OG PERSEPSJON

Absolutt terskel og subliminal persepsjon .

Sansesystemet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Form, djupn og rørsle . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Perseptuell konstans . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kultur og persepsjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Arv og persepsjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Erfaring og persepsjon. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Merksemd . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

KAPITTEL 6 – UTVIKLING OG PERSONLEGDOM

59 60 62 64 66 68 77

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

77 78 80 83 84 85 86 87 91

Den psykososiale utviklingsmodellen . . . . . . . . 91 Tillit versus mistillit (0–18 månader). . . . . . . . . 91 Autonomi versus skam (1,5–3 år) . . . . . . . . . . . 92 Initiativ versus skuldkjensle (3–6 år) . . . . . . . . . 92 Produktivitet versus mindreverdskjensle (6–12 år) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Identitet versus identitetsforvirring (ungdomstida) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92 Intimitet versus isolasjon (20–40 år) . . . . . . . . . 93 Utvikling eller stagnasjon (40–65 år). . . . . . . . . 93 Integritet eller fortviling (alderdom) . . . . . . . . . 93 Identitetsteorien til Marcia . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Identitetsdiffusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Forlukking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Moratorium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Oppnåing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 Tilknytingsteorien til Bowlby . . . . . . . . . . . . . . . 95 Førtilknyting (0–2 månader). . . . . . . . . . . . . . . . 96 Begynnande tilknyting (2–7 månader) . . . . . . . 96 Selektiv tilknyting (7–24 månader) . . . . . . . . . . 96 Framandsituasjonstesten til Ainsworth . . . . . . 97 Amming og tilknyting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Personlegdom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 Det psykodynamiske perspektivet . . . . . . . . . . 100

Neopsykodynamiske teoriar . . . . . . . . . . . . . . . 102 Individpsykologi – Alfred Adler. . . . . . . . . . . . . 102 Tofaktormodell – Carl Gustav Jung . . . . . . . . . 103 Humanistisk psykologi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Personleg konstruksjonsteori – George H. Kelly . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104 Sjølvoppfattingsteorien – Carl Rogers . . . . . . 105 Trekkteori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 Faktoranalyse – Raymond B. Cattell . . . . . . . . 105 Biologiske trekk-modellen – Hans J. Eysenck 106 Femfaktormodellen – Paul Costa jr. og Robert R. McCrae . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 Sosialkognitive teoriar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 Forventningsteorien til Julian B. Rotter . . . . . 108 Den sosialkognitive teorien til Albert Bandura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 Person–situasjons-teorien til Walter Mischel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 KAPITTEL 7 – LÆRING

KAPITTEL 9 – KRISER OG STRESS

149

Kva kan løyse ut kriser? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149 Fortolking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Meistring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154 Stressreaksjonar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 Fysiologiske stressresponsar . . . . . . . . . . . . . 160 Psykiske stressresponsar . . . . . . . . . . . . . . . . 161 Kognitive stressreaksjonar . . . . . . . . . . . . . . . 163 Åtferdsmessige stressreaksjonar . . . . . . . . . . 163 Stressmeistringsteknikkar . . . . . . . . . . . . . . . . 165

113

Habituering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 Sensitisering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Klassisk vilkårsbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 Operant vilkårsbinding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Observasjonslæring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120 Innsiktslæring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Læring i skulesamanheng . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Motivasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Mål . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Attribusjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 Meistringsforventning . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 Teknikkar for å fremje eiga læring . . . . . . . . . 124 Intelligens og læring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126 KAPITTEL 8 – MINNE

Stega i minneprosessen. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Innkoding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Lagring . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Framhenting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141 Gløymsel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Minne som ein konstruksjon . . . . . . . . . . . . . . . 143 Konsekvensar for læring . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

129

Kva er minne? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 Ulike minnelager. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Sensorisk minne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 Arbeidsminnet. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 Langtidsminnet . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134

KAPITTEL 10 – RUSMIDDEL OG HJERNE

Rusmiddel og hjerne . . . . . . . . . . . . . .

Rusmiddel etterliknar naturlege nevrotransmitterar . . . . . . . . . . . . . . . .

Avhengnad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Teoriar om avhengnad . . . . . . . . . . . . .

Påskjøningssystemet i hjernen . . . . . . Årsaker til avhengnad . . . . . . . . . . . . .

Ulike rusmiddel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Åtferdsavhengnader / ikkje-kjemisk avhengnad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

169 . . . . . . .

171

. . . . . . .

. . . . . . .

172 173 173 175 176 179

. . . . . . .

182

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kva for eit kapittel behandlar dei enkelte læreplanmåla? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184 Kva for læreplanmål blir behandla i dei enkelte kapitla? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185 Finn navn og ord i boka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186

5

KAPITTEL 1 6

Historia til psykologien Psykologi er læra om kva vi gjer, og korleis vi tenkjer. Filosofar har skilt mellom kropp og sjel sidan antikken. Ulike retningar innanfor psykologien har hatt ulike syn på korleis kroppen og sjela heng saman. Psykofysikken, funksjonalismen og behaviorismen er retningar som handlar om fenomen vi kan måle eller observere direkte. Strukturalisme, gestaltpsykologi og psykoanalyse er retningar som handlar om fenomen vi ikkje kan måle direkte.

Kognitiv og humanistisk psykologi oppstod omkring 1960 som motreaksjonar til dei andre retningane.

Ordet psykologi er avleidd frå det greske språket og kan omsetjast til «læra om sjela». Dei tidlegaste kjeldene vi har på at nokon diskuterte forholdet mellom kropp og sjel, finn vi i Hellas i antikken. Platon (427–347 f.Kr.) og eleven hans Aristoteles (385–323 f.Kr.) hadde to ulike syn på forholdet. Platon meinte at sjela var udøyeleg og ville leve etter at mennesket var fysisk dødt, medan Aristoteles meinte at sjela styrte alle funksjonane våre, og at det var meiningslaust å snakke om kropp og sjel som to åtskilde element. Platon var derfor det ein kan kalle for ein dualist, medan Aristoteles var det ein kan kalle for ein monoist.

I Europa i mellomalderen brydde ein seg ikkje så mykje om tankane og ideane frå antikken. Kyrkja blanda filosofiske idear med bibelhistorie slik at det skulle passe den kristne bodskapen.

Under renessansen (1500- og 1600-talet) kan vi igjen finne diskusjonar som liknar på dei Aristoteles og Platon hadde. René Descartes (1596–1630) er kjend for sitatet «Eg tenkjer, altså er eg». Han meinte at sjela og kroppen var to åtskilde element som påverka kvarandre, og var ein dualist på linje med Platon. John Locke (1632–1704) var ein annan filosof. Ideane hans blei spesielt viktige i opplysningstida (1700-talet). Han var ein empirist som meinte at mennesket var fødd utan tankar i hovudet, som ei «tom tavle» (tabula rasa), og at erfaringar gjennom sansing utgjorde sjela vår. Empiristar skilde ikkje mellom kropp og sjel; dei meinte at psykologiske prosessar som tenking og kjensler skjedde innanfor hjernen vår og nervesystemet vårt. Dei var altså monoistar.

Kapittel 1 Historia til psykologien

7

ERNST HEINRICH WEBER (1795–1878) var ein av

dei første i psykologifaget som blei anerkjend som vitskapsmann. Han formulerte ei lov om sanseinntrykk.

Psykologien blir til Innanfor psykologifaget var Ernst Heinrich Weber (1795–1878) ein av dei første som fekk anerkjenning som vitskapsmann. Han forska mellom anna på avstand og likskap mellom sanseinntrykk, kor ulike eller kor langt frå kvarandre to sansestimuli måtte vere for å bli oppfatta som ulike. Når to fingrar rører ved ein rygg, kan det til dømes bli oppfatta som éi berøring dersom fingrane som trykkjer, er nær kvarandre. Weber formulerte ei lov, som har fått namnet Webers lov, som sa noko om dette forholdet.

GUSTAV THEODOR FECHNER (1801–1887) var inspirert

av Weber og grunnla den eksperimentelle retninga psykofysikken. Fechner var spesielt oppteken av terskel og skalering: Kor sterkt må eit sanseinntrykk vere for at du merkar det, og korleis skil du mellom stimuli med ulik intensitet eller styrke?

8

Gustav Theodor Fechner (1801–1887) utvikla teoriane til Weber vidare og grunnla det vi refererer til som psykofysikken. Psykofysikken hadde stor påverknad på psykologiforskarane på 1800-talet. Denne retninga handla om samanhengen mellom dei fysiske eigenskapane ved ein påverknad (stimulus) og korleis individet opplevde han.

Kapittel 1 Historia til psykologien

Wilhelm Wundt (1832–1920) etablerte i 1879 i Leipzig det første psykologiske laboratoriet. Målet til Wundt var å nytte seg av vitskaplege metodar for å studere medvitet vårt. Eitt av eksperimenta hans var å prøve å måle farten til ein tanke. Dette gjorde han gjennom at ein person måtte sleppe ein brytar han hadde pressa ned, når han såg eit lys, og han skulle igjen trykkje på knappen når han kunne slå fast kva farge lyset hadde. Tida det tok mellom handlingane, meinte Wundt var tida ein slik mental prosess tok. Wundt utførte tusenvis av tilsvarande eksperiment og hadde mange elevar som seinare blei svært viktige for psykologifaget. Wundt klarte å etablere psykologi som ein akademisk vitskap og blir av mange rekna som grunnleggjaren av den moderne psykologien.

WILHELM WUNDT (1832– 1920) etablerte i Leipzig

i 1879 det som blir rekna som det første psykologiske laboratoriet i verda. Han prøvde å måle farten på ein tanke.

Hermann Ebbinghaus (1850–1902) gjorde vitskaplege eksperiment om minne og fekk stor anerkjenning for dei. Teorien hans om gløymselskurva blei særleg viktig. Denne kurva viste kor mykje ein, når tida gjekk, klarte å gje att av noko ein hadde lært, og kva for faktorar som påverka dette.

KVIFOR VAR psykologiforskarane på 1800-talet så opptekne av å bli kalla «vitskaplege»?

Ulike skular blir etablerte Historisk har det innanfor psykologien vore ulike måtar å analysere og forstå menneskeleg åtferd på. Desse skilnadene kan vi gruppere i det vi kallar skuleretningar eller skular. Dei ulike skuleretningane representerte ulike syn på kva tema psykologien burde ta føre seg, og kva for metodar ein burde bruke i psykologisk forsking. På slutten av 1800-talet og starten av 1900-talet blei det etablert mange slike skular. Nokre av dei er viktige den dag i dag, medan nokre døydde ut. Dei fleste blei tekne inn i nye retningar utover på 1900-talet.

Kapittel 1 Historia til psykologien

HERMANN EBBINGHAUS (1850–1902) gjorde

eksperiment på minnet og er kjend for gløymselskurva.

9

Strukturalismen (1898–1920) Edward B. Titchener (1867–1927) var elev av Wilhelm Wundt, som grunnla ei retning som blei kalla strukturalismen. Strukturalismen handla om å finne ut kva for element medvitet vårt omfatta. Til liks med læremeisteren Wundt brukte Titchener ein metode som heitte introspeksjon. Dette gjekk ut på at forsøkspersonar sjølve rapporterte kva dei såg, og kva dei følte. Denne metoden blei av Wundt og Titchener vurdert som like god som dei objektive observasjonane i naturvitskapen.

STRUKTURALISME, FUNKSJONALISME OG PSYKOANALYSE. Deltakarane ved den 20. psykologikonferansen ved Clarkuniversitetet i Massachusetts i USA, i september 1909. I fremste rekkje står frå venstre Edward Titchener (1867– 1927), som grunnla strukturalismen og i samarbeid med Wundt utvikla introspeksjon som metode. Introspeksjon inneber at personar sjølve rapporterer sanseinntrykka sine. Ved sida av Titchener står William James (1842–1910) med hatt og frakk. Han grunnla funksjonalismen. James meinte psykologane berre skulle studere åtferd og andre uttrykk for medvitet. Ved sida av universitetspresidenten Stanley Hall med hatten i midten står Sigmund Freud (1856–1939), også med hatt i handa, og Carl Jung (1875–1969) med barten. Freud grunnla psykoanalysen. Jung, som også var psykoanalytikar, tok etter kvart avstand frå vektlegginga av seksualdrifta hos Freud.

10

Kapittel 1 Historia til psykologien

Titchener lærte opp forsøkspersonane sine grundig, og han var nøye med å understreke at forsøkspersonane hans gjennom introspeksjon skulle skildre eigenskapar eit objekt hadde, framfor å namngje det. Til dømes kunne ein person sjå på eit eple, men skulle ikkje seie at det var eit «eple». Ho eller han skulle skildre form, farge og andre karakteristiske eigenskapar ved eplet.

Titchener justerte lysstyrke, avstand til objektet og andre forhold undervegs.

Målet var å finne ut kor mange og kva for eigenskapar som til saman gjer at vi faktisk oppfattar eit eple som eit eple. Strukturalismen var svært populær i samtida si, men blei etter kvart overskygd av andre retningar og forsvann som eigen skule innanfor psykologien utover 1900-talet.

Funksjonalismen (1896–1960) William James (1842–1910) var ein annan forskar som blei svært viktig for psykologien på slutten av 1800-talet. Han blir rekna som grunnleggjaren av funksjonalismen. Funksjonalismen skilde seg frå strukturalismen fordi ein der ikkje meinte det var verdt å prøve å kartleggje alle funksjonane i medvitet.

Slik James såg det, var det ikkje mogleg å studere dei ulike strukturane i medvitet uavhengig av kvarandre. James meinte at medvitet vårt var ein slags konstant straum av sanseinntrykk der oppgåva til hjernen var å skilje det unyttige frå det nyttige.

James var inspirert av Charles Darwin (1809–1882), som argumenterte for at ein art var avhengig av evna til å tilpasse seg omgjevnadene for å overleve på jorda. Oppgåva til psykologien var å studere forhold i medvitet vårt som var moglege å observere og nyttige for funksjonen vår. Kvifor er det til dømes slik at du hugsar betre det som skjedde nettopp, enn det som skjedde for lenge sidan? James kunne argumentere for at det som skjedde nettopp, hadde ein funksjon for åtferda di i dag, medan det som skjedde for lenge sidan, normalt ikkje hadde noko, eller berre lite, å seie for åtferda di i dag.

Funksjonalismen døydde ikkje ut, men blei teken opp i andre nye retningar, som evolusjonspsykologien.

Kapittel 1 Historia til psykologien

11

Behaviorismen (1913–1960) Behaviorismen blei etablert av John B. Watson (1878–1958). Han meinte som funksjonalistane at psykologi skulle handle om forhold som var moglege å observere, men han var både ueinig i bruken av introspeksjon som metode og vektlegginga av medvitet. Watson meinte at berre forholdet mellom stimuli (påverknad) og respons (handling) var interessant for psykologien. Watson meinte at gjennom å assosiere ei hending og ei handling ville ein kunne lære menneske (og dyr) det meste.

JOHN B. WATSON (1878–1958) etablerte

behaviorismen. Han meinte som funksjonalistane at psykologi skulle studere det som kunne observerast, og særleg respons på stimuli.

Han er kjend for å ha lært babyen Albert å vere redd for ei rotte.

Det mest kjende eksperimentet til Watson handla om ein baby ved namn Albert og ei kvit rotte. Albert viste først ikkje noka frykt for å ha rotta i nærleiken, men då han fleire gonger hadde fått møte rotta samtidig som Watson laga ein svært høg bjøllelyd, begynte Albert å vise frykt kvar gong rotta kom i nærleiken. Denne frykta viste Albert sjølv om rotta blei presentert utan følgje av bråk. Kva hadde skjedd? Jo, Watson meinte at han hadde kopla ein stimulus som Albert ikkje frykta (rotta), med noko han frykta (høg lyd). Når Albert responderte med frykt utan at den høge lyden var til stades, hadde Albert lært seg å frykte noko nytt.

Dette eksperimentet danna grunnlaget for behaviorismen til Watson: Alt kan lærast gjennom assosiering. Behaviorismen blei svært populær i samtida si og overskygde dei tidlegare retningane, som strukturalismen og funksjonalismen.

Burrhus Frederic Skinner (1904–1990) og andre behavioristar stod for den vidare utviklinga av skulen som framleis har sin plass innanfor psykologiforsking.

TRUR DU Albert og rotta-eksperimentet kunne vore utført i dag?

Seinare gjekk behaviorismen over til også å interessere seg for fenomen som ikkje direkte kunne observerast, som motivasjon. Ein gjekk ut frå at motivasjon påverka samanhengen mellom stimulus og respons. Ein kan seie at behaviorismen gjekk frå å vere ein rein S–R-psykologi og over til ein meir S–O–R-psykologi – der O står for mellomliggjande variablar, som motivasjon og vanar.

Gestaltpsykologi (1910–1960) Gestaltpsykologane var kritiske til både introspeksjon og til behaviorismen.

Dei meinte at apar og høgareståande dyr hadde ei form for innsikt og analytisk evne som ikkje lågareståande dyr hadde. Wolfgang Köhler (1887– 1967) viste dette gjennom eksperimenta sine med sjimpansar.

Ei oppgåve under forsøka var at ein sjimpanse skulle få tak i ein banan som låg bak eit gitter. Heilt ved eiga hjelp begynte sjimpansen å leite etter ein pinne som var lang nok til at han kunne dra til seg bananen. Han klarte det, og dette meinte Köhler viste at apar (og menneske) hadde ei evne til problemløysing som var annleis enn hos andre dyr.

12

Kapittel 1 Historia til psykologien

Gestaltpsykologien var eit motstykke til strukturalismen og behaviorismen, som begge la vekt på elementa i medvitet eller kvar enkelt stimulus og respons. Gestaltpsykologien var oppteken av korleis vi ut frå enkeltelement oppfattar ein heilskap eller gestalt, som dei kalla det. Denne trongen til å oppfatte ein heilskap meinte dei viste seg tydeleg ved persepsjon (oppfatning ved hjelp av sansane) og problemløysing.

Når eit menneske til dømes blir presentert for ti prikkar – fire nedst, tre prikkar symmetrisk på rada over, to prikkar symmetrisk på rada over der igjen og éin prikk på toppen – blei ikkje dette oppfatta som ti separate prikkar, men som ein trekant. Gestaltpsykologien bana på mange måtar veg for den kognitive skulen, som fekk sitt store gjennombrot i 1960-åra.

Psykoanalysen (1895–1960) Den kanskje mest kjende psykologiske skulen blei grunnlagd av Sigmund Freud (1856–1939). Utgangspunktet hans var behandling av kvinner som leid av ein psykisk sjukdom som ein den gongen kalla for hysteri (i dag konversjonsliding – ved at psykiske problem blir konverterte til eit fysisk symptom). Han meinte at tilstanden deira var eit resultat av minne som var fortrengde ned til undermedvitet deira. Gjennom å få desse minna opp i medvitet ville pasienten kunne bli frisk. Først prøvde Freud å nå desse minna gjennom hypnose, men etter kvart utvikla han metodar der han gjennom samtale klarte å få pasientane til å assosiere på ein måte som gjorde at vonde minne dukka opp i medvitet.

Freud la vekt på seksualdrifta (libido) som ein sentral del av personlegdommen og utviklinga til mennesket, og dette gjorde at kjende psykoanalytikarar som Alfred Adler (1870–1937) og Carl Gustav Jung (1875–1961) etter kvart tok avstand frå mange av standpunkta hans. Likevel var psykoanalysen ei svært viktig retning, og metodane Freud utvikla, blir framleis praktiserte av enkelte.

WOLFGANG KÖHLER (1887–1967) etablerte

gestaltpsykologien og er kjend for å vise at apar (og menneske) kunne løyse meir intrikate problem enn andre dyr. Introspeksjon kunne naturlegvis ikkje brukast på apar, og Köhler var også kritisk til stimulus– respons-studiar.

Sjølv om psykoanalysen i seg sjølv ikkje er ei sterk drivkraft i psykologien i dag, har han inspirert mykje av tenkinga i moderne psykologi. Forsking på kva tilknyting barnet har til omsorgsgjevaren, og objektrelasjonsteori har vore sterkt påverka av psykoanalysen. Objektrelasjonsteori handlar om korleis vi dannar oss indre mentale modellar av tidlegare relasjonar, og korleis dette påverkar relasjonar i seinare alder.

Kapittel 1 Historia til psykologien

13

Kognitiv psykologi (1956–) I slutten av 1950-åra oppstod kognitiv psykologi som ei retning som hadde hovudvekt på mentale prosessar og i mindre grad la vekt på ytre observerbar åtferd. Dei kognitive psykologane var opptekne av korleis menneske behandla informasjon, enkelt sagt tenking. Tema som korleis vi oppfattar andre, korleis tenkinga vår utviklar og endrar seg med alderen, og korleis vi tileignar oss språk, stod sentralt.

Ny kunnskap inspirerte denne retninga sterkt: kunnskap om hjernen og dei spesialiserte områda for behandling av visse typar informasjon og kunnskap om datamaskiner og korleis informasjon blei behandla der. Andre tema som dei kognitive psykologane var opptekne av, var minnet og korleis kjensler blir påverka av måten vi fortolkar og forstår informasjon på.

ULRIC NEISSER. Sjølv om Piaget hadde publisert teoriar om kognitiv utvikling allereie i 1920-åra, var det Ulric Neisser (1928– 2012) som definerte kognitiv psykologi som ein skule.

Neisser blei mest kjend for studiar av falske minne.

Det var først i 1967, då Ulric Neisser (1928–2012) gav ut boka Kognitiv psykologi at kognitiv psykologi blei rekna som ein eigen skule. Neisser, som seinare blei kjend for studiar av falske minne, definerte kognitiv psykologi, og dette gjorde at det kunne sjåast på som ei eiga retning. Kognitiv psykologi hadde likevel vore ein del av faget så lenge det hadde eksistert, og med unntak av dei radikale behavioristane kan ein hevde at alle psykologiske teoriar er tufta på det kognitive. Problemet var at behavioristane fekk så mykje å seie innanfor fagmiljøet at dei overskygde tidlege retningar som gestaltpsykologien.

KVIFOR TRUR du behavioristane lenge var mykje meir populære innanfor psykologien enn den kognitive retninga?

GEORGE A. MILLER (1920–2012) var oppteken

av minnet og meinte at eit menneske ikkje hadde kognitiv kapasitet til å hugse meir enn sju informasjonseiningar samtidig, det magiske talet.

14

Då George A. Miller (1920–2012) i 1950-åra fekk ein sterk posisjon i det amerikanske fagmiljøet, talte han imot behavioristane og trekte stadig fram teoretikarar som Jean Piaget (1896–1980). Piaget gav ut artiklar om kognitiv utvikling allereie i 1926 og laga ein modell som delte utviklinga til barn inn i fire fasar frå dei blei fødde, til dei blei tenåringar. Piaget hadde også stor innverknad innanfor læringspsykologien, der han etablerte ideen om barnet som organiserer erfaringane sine i kognitive skjema eller førestillingar om korleis ting i verda fungerer og heng saman (sjå kapittel 8).

Kapittel 1 Historia til psykologien

George A. Miller sjølv var oppteken av minnet og blei kjend for teorien om «the magical number seven». Miller hevda at eit menneske ikkje hadde kognitiv kapasitet til å hugse meir enn sju tal, omgrep eller tankar samtidig.

Det finst eit utal forskarar som har vore viktige innanfor kognitiv psykologi, og dersom ein reknar skulen for å ha blitt etablert i 1960-åra, kan ein seie at det har vore den raskast veksande skulen fram til notida. Samtidig kan ein hevde at skulen har vore der heile tida, og at han er ein integrert del av opphavet til psykologien.

Humanistisk psykologi (1961–) Humanistisk psykologi blei omtalt som den tredje krafta i psykologien.

Humanistiske psykologar tok avstand frå det behavioristiske synet på mennesket som avhengig av miljøet og det psykoanalytiske synet på korleis vi er styrte av umedvitne krefter og behov. I staden la dei vekt på vekst- og utviklingspotensialet til mennesket. Humanistiske psykologar var opptekne av heile mennesket og ikkje av enkelte responsar. Dei la også vekt på oppleving og medvit og ikkje på åtferd og det umedvitne. I tillegg var dei opptekne av fenomen som dei meinte var unike for menneske, som verdiar, kreativitet, vilje, val, fridom og meining.

JEAN PIAGET (1896–1980) er kjend for å ha delt inn den kognitive utviklinga til barn frå fødsel til tenåring i fire fasar.

Carl Rogers (1902–1987) innførte omgrepet «klient» som nemning på dei som var under behandling. Psykoanalysen brukte omgrepet «pasient», men Rogers meinte dette avgrensa terapi til å handle om sjukdom. Terapi kunne like godt handle om vekst og moglegheiter, meinte han.

Kapittel 1 Historia til psykologien

15

Abraham Maslow (1908–1970) var også oppteken av vekst og moglegheiter.

Han meinte at alle menneske søkte sjølvaktualisering, men at svært få klarte det. Berre eit lite fåtal av menneske klarte å fri seg frå krava frå samfunnet og følgje eigne draumar. Den kjende behovspyramiden hans fortel kva for behov mennesket må ha tilfredsstilt før ein kan oppnå sjølvaktualisering.

TENK OVER kva som er sjølvaktualisering for deg.

ABRAHAM MASLOW (1908–1970) var ein av

frontfigurane innanfor humanistisk psykologi.

Retninga la vekt på å forstå enkeltmenneske på deira eigne premissar.

Maslow er kjend for behovspyramiden, eit hierarki over behova menneske må ha tilfredsstilt for å oppnå sjølvaktualisering.

Humanistisk psykologi blei av mange sett på som ein motstandar av tidlegare etablerte skular, men dei humanistiske psykologane avviste ikkje psykoanalysen eller behaviorismen, dei supplerte. Dyreforsøk og diagnostisering kunne ikkje åleine forklare åtferda til menneske. Ein trong eit breiare perspektiv.

Psykologi i dag Fram til 1800-talet var det filosofane som skreiv om psykologiske problemstillingar. Tyske forskarar klarte på 1800-talet å etablere psykologi som eit eige akademisk fag med ei vitskapleg tilnærming. Seinare er det sett meir søkjelys på anvend psykologi og på kva for metodar som er best eigna for å kurere psykisk sjukdom.

Fram til 1970-åra var psykologi eit delt fag der psykologar høyrde til ulike skular og brukte metodane som var utvikla innanfor sin skule. I dag er det ikkje slik. Skiljelinjene er stort sett vekke, og dei fleste psykologar nyttar seg av metodar som er henta frå ulike skular. Til dømes kan ein terapeut vere oppteken av fortrengde minne frå barndommen (psykoanalysen) samtidig som ho gjev ein annan klient eit påskjøningsskjema (behaviorismen) som klienten skal bruke for å kjempe mot til dømes ein fobi.

I psykologiforskinga i dag kan ein dessutan nytte teknologi som kan bringe fram bilete av biologiske strukturar. Det er dermed mogleg å stadig utvikle nye metodar innanfor behandling og forsking.

Faglege kjelder i psykologien Du kan i dag hente informasjon om ulike psykologiske tema frå internett. Eit mogleg problem med dette er at det er få grenser for kven som kan leggje ut informasjon, og kva dei kan skrive om. Det same gjeld i prinsippet også for bøker. Forfattarar kan til dømes velje å gje ut bøker på eigne forlag, utan at eit profesjonelt forlag er involvert. Mykje av informasjonen som ligg ope på nettet, og som finst i bøker, kan likevel vere korrekt, men han er ikkje alltid tilstrekkeleg kvalitetssikra.

16

Kapittel 1 Historia til psykologien

THE STANFORD PRISON EXPERIMENT er eit svært

Dei fleste vitskapar har i dag ein eigen prosess for kvalitetssikring av det som blir publisert. Denne prosessen er knytt til vitskaplege tidsskrift og forlag, der ekspertar eller fagfellar les kritisk gjennom fagstoffet og gjer ei skriftleg vurdering av det. På grunnlag av vurderinga blir fagstoffet anten avvist eller publisert. Publisering skjer oftast etter at det har blitt korrigert og forbetra på grunnlag av tilbakemeldingane. Denne prosessen kallar vi fagfellevurdering.

kjent forsøk som fann stad i 1971. 18 studentar blei tilfeldig fordelte som anten fange eller fangevaktar i eit liksomfengsel. Forsøket har blitt brukt til å vise at spesielle situasjonar kan få det verste fram i elles normale menneske.

Kan grufulle overgrep unnskyldast? Resultata frå forsøket har ikkje vore mogleg å replikere, altså å gjenta med nokolunde same resultat. Eit liknande forsøk i England i 2001 fann ikkje støtte for at fangevaktarane oppførte seg brutalt overfor fangane. Resultata frå det opphavlege forsøket blei dessutan publiserte i eit tidsskrift som ikkje var fagfellevurdert. Det vil seie at teksten ikkje var vurdert og kvalitetssikra av andre forskarar før publisering.

Biletet er frå filmen om forsøket.

Tidlegare blei dei fleste vitskaplege tidsskrifta berre gjevne ut på papir, men i dag er så å seie alle tilgjengelege i elektronisk form på internett. Mange tidsskrift er det veldig dyrt å abonnere på. Det er fleire som meiner dette er uetisk, fordi land, universitet eller forskarar med lite pengar dermed ikkje får tilgang til dei nyaste forskingsresultata. Styresmaktene i fleire land, mellom dei Noreg, har derfor tilrådd forskarar å publisere i open access-tidsskrift. Slike tidsskrift er gratis for alle å lese og ligg ope på nettet, til dømes Frontiers in Psychology. Men forfattarane må betale ei eingongsavgift til slike tidsskrift for kvar artikkel dei får godkjent der.

Dei fleste søkjemotorar som blir brukte til søk etter vitskapleg litteratur, er abonnementsbaserte. Det finst også nokre frie databasar. Ein slik er Google Scholar. Ei utfordring er som nemnt at ikkje alle artiklane som kjem opp i søket, er fritt tilgjengelege. Ein annan open søkjedatabase er PubMed. Denne søkjemotoren gjev også moglegheiter for såkalla avansert søk, der du kan spesifisere kva for felt du vil søkje i: artikkeltittel, forfattarnamn eller anna. Utfallet av søka i denne søkjedatabasen kjem så opp i ei liste med tittel på artiklane og namnet på tidsskriftet. Dersom du klikkar på den enkelte artikkelen, får du opp eit «abstract». Dette er eit kort samandrag

Kapittel 1 Historia til psykologien

17

av artikkelen. Samandraga er fritt tilgjengelege sjølv om tilgangen til sjølve artikkelen er reservert for dei som har betalt for abonnement.

Når du skal vurdere kvaliteten til ein tekst, er det fleire faktorar du kan vurdere.

• Er teksten publisert i eit tidsskrift med fagfellevurdering?

• Har forfattarane kompetanse på det temaet dei skriv om? Har dei til dømes spesialisering i form av ein doktorgrad innanfor feltet?

• Dersom ein artikkel presenterer nye forskingsfunn, er metoden som er nytta, skildra så grundig og detaljert at andre kan replikere (gjenta) undersøkinga? Dersom undersøkinga kan replikerast, kan du og andre sjekke om de kjem fram til tilsvarande resultat.

• Er det kjeldetilvisingar i teksten som du kan sjekke, for å kontrollere at det som står i kjeldene, stemmer med påstandane i fagteksten?

• Er teksten publisert relativt nyleg, slik at han er oppdatert med dei siste og nyaste forskingsresultata?

• Er fagstoffet anerkjent av andre forskarar, slik at du ikkje finn sterk kritikk eller tilbakevising frå andre forskarar og ekspertar?

Er svaret på dei fleste av desse spørsmåla ja, tyder dette på at teksten har ein høg fagleg kvalitet.

I 2015 blei det publisert ein rapport som var forfatta av ei rekkje forskarar innanfor psykologi. Dei hadde replikert eller gjenteke 100 undersøkingar som hadde vore publiserte. Effektane i replikasjonsstudiane var berre halvparten av effektane som opphavleg var rapporterte: I alt 97 prosent av dei originale undersøkingane viste signifikante eller truverdige effektar, men berre 36 prosent viste signifikante effektar når undersøkingane blei replikerte. Dette fenomenet har blitt omtalt som ei replikasjonskrise i psykologien, og det har blitt hevda at ein dermed ikkje kan stole tilstrekkeleg på funn frå tidlegare undersøkingar. Andre har peika på at det ofte vil kunne vere ulike funn når ei undersøking blir gjenteken, og understrekar at ein oppnår meir sikker kunnskap når mange undersøkingar samla gjev resultat som peikar i ei eintydig retning.

18

Kapittel 1 Historia til psykologien

Bli betre kjend med kapittelet 1)

Kva er skilnaden mellom ein monoist og ein dualist?

2)

Finn nokre døme på idear og tankar frå renessansen og opplysningstida.

3)

Kva for psykologiske forskarar var det som braut gjennom på 1800-talet? Fortel kort om kva dei forska på.

4)

Kva er strukturalismen, og kva for ein metode brukte dei?

5)

Forklar skilnaden mellom strukturalismen og funksjonalismen.

6)

Bruk Albert og rotta-eksperimentet til å forklare samanhengen mellom stimuli og respons.

7)

Forklar kvifor gestaltspsykologane utførte eksperiment med apar i staden for andre dyr.

8)

Forklar korleis Freud prøvde å kurere pasientane som lei av det som blei kalla hysteri.

9)

Forklar med eigne ord kva kognitive psykologar er opptekne av. Gje døme.

10) Forklar kort med eigne ord korleis humanistiske psykologar skilde seg frå andre retningar innanfor faget.

11) Kva meiner vi med omgrepet sjølvaktualisering? Prøv å lage eit eige døme.

12) Kva for skular dominerer psykologiforskinga i dag?

13) Finn PubMed-sida på nettet, og søk med orda «school», «bullying» og «Norway». Kor mange publikasjonar kom opp? Les gjennom oppsummeringa av tre av undersøkingane, og forklar kort kva ein fann eller konkluderte med.

14) Finn tidsskriftet Frontiers in Psychology på nettet, og søk på engelsk etter eit fenomen du er interessert i. Les ein av artiklane, og samanfatt kva som blei gjort, kva funna var, og kva det blei konkludert med.

Kapittel 1 Historia til psykologien

19

Kva for eit kapittel behandlar dei enkelte læreplanmåla?

Læreplanmål*

Kapittel

finne og vurdere informasjon for å analysere faglige spørsmål og problemstillinger

KAPITTEL 1 - s. 7 Psykologiens historie

sammenligne, anvende og vurdere ulike vitenskapelige tilnærminger, teorier, perspektiver og metoder, og vurdere forskjellige forklaringer på psykologiske problemstillinger

KAPITTEL 1 - s. 7 Psykologiens historie

utforske ulike temaer innenfor anvendt psykologi, og vurdere hvordan psykologi kan anvendes i ulike yrker

KAPITTEL 2 - s. 21 Anvendt psykologi

gjøre rede for hukommelse og reflektere over hva som kan påvirke hukommelsesprosessen

KAPITTEL 8 - s. 129 Hukommelse

beskrive ulike perspektiver på læring, reflektere over hva som hemmer og fremmer læring, og vurdere egne læringsstrategier

KAPITTEL 7 - s. 113 Læring

drøfte sammenhengen mellom motivasjon, mestring og læring

KAPITTEL 7 - s. 113 Læring

drøfte hvordan samspillet mellom arv og miljø har betydning for utvikling av personlighet, identitet og tilknytning

KAPITTEL 6 - s. 91 Utvikling og personlighet

utforske og gjøre rede for hvordan persepsjon og kognisjon virker inn på menneskets forståelse av seg selv og omverdenen

KAPITTEL 5 - s. 77 Sansing og persepsjon

utforske og vurdere hvordan individuelle, sosiale og psykologiske faktorer påvirker mennesket til å ta, og unnlate å ta, bærekraftige valg

KAPITTEL 2 - s. 21 Anvendt psykologi

gjøre rede for psykiske kriser og drøfte mulige utfall av disse KAPITTEL 9 - s. 149 Kriser og stress

n 9

beskrive hovedtrekk i sansesystemets, nervesystemets og hormonsystemets oppbygning og funksjon, og utforske hvordan disse systemene sammen utgjør grunnlaget for tanker, emosjoner og atferd

KAPITTEL 3 - s. 39 Biologisk psykologi og 5 Sansing og persepsjon

utforske og gjøre rede for hvordan evolusjonspsykologi forklarer menneskets tanker, emosjoner og atferd

KAPITTEL 4 - s. 59 Gener, arv og evolusjon

beskrive hvordan bruk av rusmidler hos ungdom og unge voksne påvirker hjernens funksjon og reflektere over hvordan bruk av rusmidler kan påvirke psykisk helse og livskvalitet

KAPITTEL 10 - s. 169 Rusmidler og hjerne

drøfte konsekvenser av stress, vurdere betydningen av sårbarhet og resiliens og reflektere over hvordan man kan forebygge negative stressreaksjoner

KAPITTEL 9 - s. 149 Kriser og stress

*

Kompetansemåla var berre tilgjengelege på bokmål då denne boka gjekk i trykken.

184

Kva for læreplanmål blir behandla i dei enkelte kapitla?

KAPITTEL 1 Psykologiens historie

KAPITTEL 6 Utvikling og personlighet

finne og vurdere informasjon for

drøfte hvordan samspillet mellom arv

å analysere faglige spørsmål og

og miljø har betydning for utvikling av

problemstillinger

personlighet, identitet og tilknytning

sammenligne, anvende og vurdere ulike

KAPITTEL 7 Læring

vitenskapelige tilnærminger, teorier,

beskrive ulike perspektiver på læring,

perspektiver og metoder, og vurdere

reflektere over hva som hemmer og

forskjellige forklaringer på psykologiske

fremmer læring, og vurdere egne

problemstillinger

læringsstrategier

KAPITTEL 2 Anvendt psykologi

drøfte sammenhengen mellom

utforske ulike temaer innenfor anvendt

motivasjon, mestring og læring

psykologi, og vurdere hvordan psykologi kan anvendes i ulike yrker

KAPITTEL 8 Hukommelse gjøre rede for hukommelse og

utforske og vurdere hvordan individuelle,

reflektere over hva som kan påvirke

sosiale og psykologiske faktorer påvirker

hukommelsesprosessen

mennesket til å ta, og unnlate å ta, bærekraftige valg KAPITTEL 3 Biologisk psykologi beskrive hovedtrekk i sansesystemets, nervesystemets og hormonsystemets oppbygning og funksjon, og utforske hvordan disse systemene sammen utgjør

KAPITTEL 9 Kriser og stress

gjøre rede for psykiske kriser og drøfte mulige utfall av disse drøfte konsekvenser av stress, vurdere betydningen av sårbarhet og resiliens og reflektere over hvordan man kan forebygge negative stressreaksjoner

grunnlaget for tanker, emosjoner og atferd

KAPITTEL 10 Rusmidler og hjerne beskrive hvordan bruk av rusmidler

KAPITTEL 4 Gener, arv og evolusjon utforske og gjøre rede for hvordan evolusjonspsykologi forklarer menneskets tanker, emosjoner og atferd

hos ungdom og unge voksne påvirker hjernens funksjon og reflektere over hvordan bruk av rusmidler kan påvirke psykisk helse og livskvalitet

KAPITTEL 5 Sansing og persepsjon utforske og gjøre rede for hvordan persepsjon og kognisjon virker inn på menneskets forståelse av seg selv og omverdenen beskrive hovedtrekk i sansesystemets, nervesystemets og hormonsystemets oppbygning og funksjon, og utforske hvordan disse systemene sammen utgjør grunnlaget for tanker, emosjoner og atferd

185

Finn navn og ord i boka A absolutt terskel 77, 89 abstinenssymptoma 171, 174, 179, 180, 183 adaptere 113 adaptive problem 67, 68, 71, 73 adenin (A) 59 Adler, Alfred 13, 102, 103 adopsjonsstudiar 63 adrenalin 43, 55, 160, 161, 167 adrenokortiotrofisk hormon (ACTH) 161 affektive lidingar 21 aggresjon 33, 46, 100, 101, 163 Ainsworth, Mary 97, 98, 111 akronym 138, 146 aksjonspotensial 41, 50, 140 akson 39, 40 aksonterminalar 40 alarmfasen 160 alkohol 169, 171, 177, 179, 183 Alzheimers sjukdom 50, 142 ambolten 78, 79 amfetamin 169, 171, 179, 180 amnesi 129, 142, 143, 147 amygdala 46, 69, 160 anabole steroid 55, 57, 181, 183 angstlidingar 21 anterograd amnesi 142 arbeids- og organisasjonspsykologi 34, 37 arbeidsminne 129, 131, 147 Aristoteles 7, 129 assosiasjonsbork 48 Atkinson, Richard 131 attkjenning 130, 141, 147 attribusjon 32, 123 attribusjonstvitydig 25 autonome nervesystemet 43, 44, 158 autonomi 92

B Bahrick, Harry 143 bakhovudlappen 48, 79 Bandura, Albert 108, 120, 121, 155 behaviorismen 12, 104 bekymring 21, 60 benzodiazepin 179 binokulær retinal skilnad 83 binokulært 82, 83 binyreborken 160

186

binyremargen 160 biologisk førebudde 117 biologisk psykologi 39 biologisk trekk-modell 106 Blake, Robert 34 Bobo-dokkeeksperimentet 120, 127 Bowlby, John 95, 96 bufferhypotesen 166

C cannabis 180, 183 Cattell, Raymond B. 105 cellekjerne 39 cellekropp 39, 40, 41 cellemembran 40 cellepumpe 40 Chase, William 138 Chomsky, Noam 70 chunking 133, 147 Collins, Allan 140 Costa jr., Paul 106 crack 171, 179, 180 Craik, Fergus 137 cytosin (C) 59

D daglegdags bryderi 149 Darwin, Charles 11, 70 deklarativt minne 135 delt miljø 63 demens 52, 135, 142, 179 dendrittar 39, 40, 57 deoksyribonukleinsyre 59 Descartes, René 7 diagnostisering 16 Diclemente, Carlo 28 direkte positiv effekt 166 dishabituering 114, 115 diskriminativt stimulus 119 dissosiering 158 distinkteffekten 137, 147 distribuert praksis 125 djupare prosessering 124 DMT 181 DNA (deoksyribonukleinsyre) 39, 59, 60, 62, 75 dobbelheliks 59 dominant genvariant 61, 62, 75 dualist 7, 19

Finn navn og ord i boka

E

G

Ebbinghaus, Hermann 9, 129 EEG 51 ego 100, 101 eklektisk tilnærming 22, 37 ekstern personlegdomstype 108, 111, 156 ekstinksjon 117, 119, 120 ekstroversjon 104, 106, 107, 111, 138, 163, 177 elaborativ gjentaking 137 elektroencefalografi (EEG) 51 emosjonell hjerne 46, 47, 49 empirisk validert behandling 23 empirist 7 endokrine kjertlar 53, 54 endorfin 80, 180 enkoderingsspesifisitetsprinsippet 141, 147 epigenetikk 75 episodisk buffer 133 episodisk minne 135 Erikson, Erik 91 ERP 51 Evans, Dylan 68 evolusjonspsykologi 69, 75 Eysenck, Hans J. 106

generaliserte forsterkarar 118 generelt tilpassingssyndrom 160, 167 genotype 61, 65 geografisk distanse 25 gestaltpsykologi 12, 121 g-faktorar i psykoterapi 22 Gibson, Eleanor J. 85 gliacelle 41 gløymselskurva 9, 129, 130, 141 gruppeterapi 22, 23 guanin (G) 59 gyrus cinguli 46

F faktoranalyse 105 falske minne 14, 145 familieterapi 22 Fechner, Gustav Theodor 8 feilinformasjonseffekten 144 femfaktormodellen 106, 111, 138 fenomenologisk psykologi 104 fenotype 61 Folkman, Susan 154 foreldremonitorering 177 forlukking 93 forsvarsmekanismar 101, 102, 111 forvitringsteorien 142, 147 fotoreseptorar 78 framhenting 131, 137, 139, 141, 143 fremjarar 41, 42 Freud, Anna 101 Freud, Sigmund 10, 13, 91, 99, 100, 142 frivillig seleksjon 87 frontallappen 47, 48, 50, 57, 79, 178, 179, 180, 181 funksjonell magnetresonanstomografi (fMRI) 52 funksjonsfiksert 163 fysisk avhengnad-teorien 173, 174, 183 førebygging 31

H habituering 113, 114, 115, 127 hallusinogen 169, 181, 183 hammaren 78, 79 handlingseffekten 138 haptisk minne 132 hardførleik 156, 167 Harlow, Harry 99 hemisfære 47, 48, 49 hemisfære, høgre og venstre 47 hemmarar 41, 42 hemokromatose 61 hendingsrelaterte potensial 51 heterozygot 61 heuristikkar 24 hippocampus 46, 134, 136, 142, 180 Hippokrates 106 hjernebjelken 47, 48 hjerneborken 46, 47, 49, 50 hjernelapp 47 hjernens påskjøningssystem 175, 177, 178, 179, 180, 182 hjernestammen 44, 46, 47, 49, 57 Holmes, Thomas 153 homeostase 116, 165, 174 homozygot 61, 177 horisontal relativ likskap 28 hormon 39, 46, 53, 54, 56, 57, 59 hornhinna 78 House, John 33 HPA-aksen 160 hudsansen 89 Human Genome Project 60 humanistisk psykologi 7, 16, 22 humør-kongruent hukommelse 141 hypofysen 46, 53, 54, 55, 160 hypothalamus 46, 53, 55, 56, 57, 160

I id 91, 92, 94, 95, 100, 101 identitet 91, 92, 94, 95

Finn navn og ord i boka

187

identitetsmoratorium 93 identitetsoppnåing 93, 95 idrettspsykologi 37 incentiv-sensitisering-teorien 175 indre attribusjon 32 indre motivasjon 122, 123 inn-grupper 24, 25 innkoding 131, 137, 138, 139, 141, 143, 146, 147 innkodingsfeil 142 innsiktslæring 121 innsparing 26, 129 integritet 93, 162 intelligens 36, 62, 64, 123, 126, 127 intelligenstesting 35 interferensteorien 147 intermittent forsterkning 119, 120 intern personlegdomstype 108, 111, 156 internalisering 100 internetterapi 23 internevron 44 interseksuell seleksjon 70, 74 intraseksuell seleksjon 70, 72, 74 introspeksjon 10, 11, 12 introversjon 104, 111 ionepumper 40, 41 isselappen 48

kortikotropinfrigjerande hormon (CRH) 160, 161 kortisol 55, 160, 161, 163, 167 korttidsminne 129 kunnskapsmangelmodellen 25 Köhler, Wolfgang 12, 122

L lagring 131, 136, 137, 139, 140, 142 langtidsminne 135, 147 langtidspotentiering 140, 146 latent læring 113, 120, 127 lateralisering 49, 57 Lazarus, Richard 154 libido 13, 100, 103 likevektsans 80 limbisk system 46, 47, 50, 57, 106, 160 loci-metoden 138, 146, 147 Locke, John 7 Lockhart, Robert 137 Loftus, Elizabeth 140, 144 Lorenz, Konrad 95 LSD 169, 180, 181 lydlager 133 læring 113 lært hjelpeløyse 156, 158, 167 lærte forventningar 110 løysingsaversjon 25

J M

James, William 10, 11 Jung, Carl Gustav 13, 103

K katastrofar 149 Kelly, George H. 104 kinetisk sans 80 kjeldeforvirring 145 kjenslefokusert meistring 154, 155, 157, 167 kjønnshormona 53 klassisk vilkårsbinding 115 klinisk psykologi 21, 26 Kobasa, Suzanne 156, 167 kognitiv psykologi 14, 15 kognitive forventningar 108 kokain 171, 179, 180 kompaniskap 165 konflikt 94 konform 94 konsekvenslæring 117, 119 kontekstavhengig minne 141 kontinuerleg forsterking 119 kontralateral kontroll 47, 48 konvergering 82

188

MacLean, Paul 49 magnetresonanstomografi (MRI) 52 Marcia, James 93 Maslow, Abraham 16 mataversjon 116, 127 McCanse, Anne Adams 34 McCrae, Robert R. 106 MDMA (metylendioksymetamfetamin) 180 medmenneskelegdom 106, 107, 138 meistringsforventning 109 meistringsmål 123 mellomhjernen 46, 47 meskalin 181 mesolimbisk dopaminerg bane 175 miljømessig rettferd 28 Miller, George A. 14, 15, 132 mindreverdskjensle 92 mindreverdskompleks 103, 111 minnehaldepunkt 139 Mischel, Walter 109 mnemonikkar (mnemoteknikkar) 138, 146 modellar 26, 120

Finn navn og ord i boka

modellæring 120, 121, 177 monogenetisk 62, 75 monoist 7, 19 monokulært 82 moratoriumfasen 95 Moser, Edvard 80, 135 Moser, May-Britt 80, 135 motivasjon 122 motivert gløymsel 142 motorisk nervesystem 43 motstandskraft 25, 152, 155 motstandsstadiet 160 multitasking 125 mutasjonar 59, 62, 66 myelin 39, 40

P

N naturleg seleksjon 66, 75 negativ forsterkar 117, 127 Neisser, Ulric 14 neocortex 49 nervebaner 32, 44, 50, 160, 179 nervecelle, se nevron 39, 40, 41, 42, 43, 140, 172 nervefibre 44, 47, 79 nervesystemet 43 netthinnen 78, 83, 84, 130 nevrale nettverksmodellar 140, 147 nevron 39, 40 nevrotisisme 60, 106, 107, 138, 177 nevrotransmitterar 39, 40, 41, 42, 43, 53, 54, 57, 59, 140, 172, 174, 179, 183 nitrogenbasar 59, 60 nodar 140, 141 non-normative stressorar 152 normativ informasjon 37 normative stressorar 152 nucleus accumbens 175 nylegeffekten 135, 136

O O’Keefe, John 135 observasjonslæring 113, 120, 121, 127 occipitallappen 48, 79 openheit 106, 138, 163 operant vilkårsbinding 117 opiat 183 oppnåingsfasen 95 opponentprosessteori 116 oppretthaldande gjentaking 137 optisk nerve 78 Oskepott-effekten 70, 75

Paivio, Allan 137 Palmer, John 144 parallell distribuert prosesseringsmodell 140 parasympatisk nervesystem 43, 57 parietallappen 48, 50 Pavlov, Ivan 115, 117 penetrans 61 perifere nervesystemet 43, 57 persepsjon 13, 77, 84, 85, 86, 87, 89, 95, 171 perseptuell konstans 83, 89 personlegdomsforstyrringar 21 personlege konstruksjonar 104 Peterson, Jean Margaret 133, 134 Peterson, Lloyd 133 Piaget, Jean 14 planleggingsevne 109 Platon 7, 129 plikttruskap 106, 107, 126, 138 polygenetisk 75 polymorfisme 60, 75 Ponzo-figur 84 positiv forsterkar 117, 118 positiv meistringsforventning 124, 127, 155, 167 positiv påskjøning-teorien 175 posttraumatisk stressliding 162 posttraumatisk vekst 162, 167 prestasjonsmål 123, 127 primær fortolking 154 problemfokusert meistring 154, 155, 167 problemløysing 13, 129, 158, 167 Prochaska, James 28 profilering 33 proseduralt minne 135, 147 prosesseringsnivåmodellen 147 psilocin 181 psykiske lidingar 21, 22, 31, 33, 37, 107, 179 psykodynamikk 104, 111 psykologisk distanse 25 psykologisk krigføring 35, 37 psykologisk krise 149 psykologisk reaktans 24, 27, 37 psykose 171, 179, 180 psykososial utviklingsmodell 91 pupillane 43, 78 påskjøning 27, 113, 117, 120, 121, 123, 176, 178

Finn navn og ord i boka

189

R Rahe, Richard 153 ranvierske innsnevringar 39 rasjonalisering 102 recessiv genvariant 61, 75 reflekslæring 117 regnbogehinna 78 relativ samanlikning 37 repeteringssystem 133 reptilhjernen 49, 50 reseptorar 39, 41, 53, 79, 80, 140, 172, 174, 181 resiliens 155, 156 resiprok altruisme 69, 70, 73, 75 respons 15, 52, 113 retikulærsubstansen 46 retrograd amnesi 142 rettspsykologi 33 Rogers, Carl 15, 105 rosenraud skeivleik 143, 147 Ross, Dorothea 120 Ross, Sheila 120 Rotter, Julian B. 108, 156 ruminering 163 ryggmergen 39, 43, 44, 46, 47 ryggmergsrefleksar 44, 46

S samfunnspsykologi 31 sedativ 179, 183 seksuell seleksjon 70, 75 sekundær fortolking 154, 167 Seligman, Martin 156 Selye, Hans 160, 167 semantisk minne 135 semantisk nettverksmodell 140 senile plakk 142 sensitisering 113, 115, 127 sensorisk minne 129, 130, 131, 132, 147 sensorisk nervesystem 43 sentral eksekutiv 133 sentrale nervesystemet 44 separasjonsangst 96 serieposisjonseffekten 134 sexy son-hypotesen 72 Shiffrin, Richard 131 signalstoff 79 Simon, Herbert 138 sjølvaktualisering 16, 19, 111 sjølvhevding 92 sjølvoppfatting 105, 111 sjølvrealisering 105 sjølvregulering 178 Skinner, Burrhus Frederic 12, 117, 119

190

Skinner-boks 117 skisseblokk 133 skjema 14, 138, 139, 143, 144 skular 9, 16, 19 skule- og opplæringspsykologi 36 smakssans 69, 77, 79, 89, 116, 132 sniglehuset 78, 79 SNP (single nucleotid polymorphism) 60, 75 somatisk nervesystem 43 somatisk sans 79 sosial distanse 25 sosial norm 24, 27, 28 sosial tilbakemelding 27 sosialkognitive teoriar 107, 108 Sperling, George 131, 132 SQ3R 125 stagnasjon 93 stigbøyelen 78, 79 stimulantia 179, 180, 183 stimuli 8, 12, 19, 21, 22, 47, 52, 77, 78, 79, 113, 116, 117, 119, 120, 121, 127, 130, 162, 174, 175, 176, 181, 182 storhjernen 44, 46, 47 storleikskonstans 84 straff type I 118, 119 straff type II 118 stressorar 149, 152, 153, 154, 155, 158, 161, 162, 163, 166 strukturmodellen 100 subliminal persepsjon 77 superego 100, 101 sympatisk nervesystem 43, 160 synapse 40, 53

T tau 142 temporal distanse 25 temporallappen 48, 52, 79, 134 terapimanualar 23 testosteron 55, 57, 106, 181 thalamus 46, 57, 78 thymin (T) 59 tidlegeffekten 135, 136 tilbakefall 29, 33, 173, 183 tilbakekalling 130, 141, 144, 146, 147 tilgjengeheuristikk 37 tilstandsspesifikt minne 141 tinninglappen 48, 52, 79, 134 Titchener, Edward B. 10 tokodeteorien 137, 147 toleranse 116, 173, 174, 180 toleranseutvikling 173 top–down-prosessering 86, 89

Finn navn og ord i boka

transteoretisk modell 28 traume 162 trommehinna 78, 79 Tulving, Endel 135 tvillingstudiar 63, 75 tyroksin 53

vilkårsbunden aksept 105 vilkårsfri aksept 105 vilkårsfri respons 116 vilkårsfri stimulus 116 visualisering 32 vitnepsykologi 144

U

W

udelt miljø 63 ufrivillig seleksjon 87, 89 unngåingsmål 123 utfordring 17, 25, 113, 122, 156, 160 ut-grupper 24, 25, 37 utmattingsstadiet 160 utsløkking 117

Walk, Richard D. 85 Watson, John B. 12 Weber, Ernst Heinrich 8 Wundt, Wilhelm 9, 10

V valensmodellen 49 ventrale tegmentale område 175 vesiklar 40 veslehjernen 44, 46, 47

Y ytre attribusjon 32, 123, 127 ytre kontrollplassering 156, 167 ytre motivasjon 122, 123, 127

Z Zarate, Oscar 68

Finn navn og ord i boka

191

studieførebuande Vg2.

MENNESKESINNET 1 er oppdatert på psykologisk forsking. Når du har lese heile boka, er du godt førebudd på å studere psykologifaget vidare på universitet eller høgskule. Men boka er også lagd til rette for deg som berre vil ha ei innføring i kva psykologi er.

Begynn med å lese ingressane i starten av kvart kapittel, sjå på bileta og lese bilettekstane. Då får du ei rask innføring i dei enkelte kapitla.

Du kan også lese gjennom ingressar og bilettekstar når du seinare vil

Erlend Haugland • Ståle Pallesen

MENNESKESINNET 1 er eit læreverk for programfaget psykologi 1 på

repetere lærestoffet.

betre kjend med kapittelet. Du finn svar på alle spørsmåla i boka.

Legg merke til at alle viktige omgrep er utheva i teksten. Dersom du treng hjelp til å finne eit ord eller eit namn, kan du slå opp heilt bakarst i boka. Der står det ei alfabetisk liste over ord og namn og kva sider dei er omtalte på.

Verket er utvikla til fagfornyinga, i tråd med den nye læreplanen frå 2021. Du som er lærar, kan finne ei oversikt etter kapittel 10 som viser kva for kapittel som dekkjer kva for læreplanmål.

MENNESKESINNET 1

Bakarst i kvart kapittel finn du spørsmål som hjelper deg med å bli

MENNESKESINNET 1 Erlend Haugland • Ståle Pallesen

nynorsk

ISBN 978-82-11-04400-6

Psykologi Vg2 studieforberedande

nynorsk