Andre del av boka er ei fyldig tekstsamling med hovudvekt på nyare, engasjerande tekstar. Her finn elevane eit breitt utval skjønnlitterære tekstar og saktekstar. Tekstane har varierte oppgåver på fleire nivå, og inviterer til arbeid med yrkesrelevans og andre former for dybdelæring. NORSKBOKA møter elevane der dei er. Dei får bruke og utvikle kompetansen sin, og jobbe med innhald som tar fagvalet deira på alvor.
NORSKBOKA
NORSKBOKA VG2 YRKESFAG
NORSKBOKA gir elevane ei grundig innføring i ei rekke sjangrar. Første del av boka rettleiar elevane gjennom ulike former for informerande og argumenterande tekstar, i tillegg til arbeid med fiksjonstekstar. Dessutan inneheld den ein underdel om språk og kultur, i tillegg til ei heilt unik «verktøykasse» med generelle tips og reglar. Undervegs møter elevane spennande oppgåver og oppdrag, som viser dei korleis fagstoffet i boka er relevant ikkje berre i situasjonen som skuleelevar, men òg som yrkesutøvarar og medborgarar i framtida.
VG2 YRKESFAG
NYN ISBN 978-82-11-03581-3
NYNORSK
Camilla Bruu Næsmo Lars Alvsåker Kolaas Sonja Arnesen
NORSKBOKA VG2 YRKESFAG NYNORSK
Sonja Arnesen Lars Alvsåker Kolaas Camilla Bruu Næsmo
Copyright © 2021 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved 1. utgåva / 1. opplaget 2021 ISBN: 978-82-11-03581-3 Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Illustratør: Johanna Warberg Prinsippdesign og omslagsdesign: Melkeveien Designkontor Omslagsillustrasjon: Johanna Warberg Omsetjing til nynorsk: Sigurd Mong-Nybo
Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 e-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova. Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillate når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.
Innhald
DEL 1 Informerande tekstar
9
Introkapittel Kva er informerande tekstar? ............. 13 Kva seier læreplanen? ......................... 13 1A: Instruksjon Før du byrjar .......................................... Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... Å følgje instruksjonar .......................... Eksempeltekst: Å skifte hjul på ein personbil .............. Å skrive instruksjon .............................. Eksempeltekst: Prosedyreskildring av munn- og tannpleie ........ Å gi ein munnleg instruksjon ............. Oppdrag: Hjelp ein nytilsett kollega .. 1B: Dokumentasjon Før du byrjar ......................................... Logg Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... Å skrive logg ......................................... Eksempeltekst: Frisørfag – praksis i bedrift ................. Refleksjonsnotat Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... Å skrive refleksjonsnotat ..................... Eksempeltekst: Arbeidspraksis i barnehage ................
17 18 19 20 21 24 25 27 29 30 31 34 35 36 39
Rapport Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... Å skrive rapport ..................................... Eksempeltekst: Situasjonsrapport – arbeidsulykke ..... Oppdrag: Undersøking og HMT-rapport ........... 1C: Informerande fagartikkel Før du byrjar ......................................... Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... Å skrive informerande fagartikkel ...... Eksempeltekst: Yrkesprofesjonalitet i møte med barn . Oppdrag: Framtidas yrkesutøvarar ....
40 41 44 45
47 48 49 56 59
DEL 2 Argumenterande tekstar
61
Introkapittel Kva er argumenterande tekstar? ........ Kva seier læreplanen? ......................... Retorikk ................................................ Andre viktige fagomgrep ....................
65 67 68 74
2A: Debattinnlegg Før du byrjar ......................................... Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... Å analysere debattinnlegg .................. Eksempeltekst: Hjelp til hjelpeløyse ............................. Å skrive debattinnlegg ........................
79 80 81 90 92
Eksempeltekst: Kjære foreldre, lær dere hva yrkesfag er! .................... 99 Oppdrag: Delta i samfunnsdebatten! ........................... 101
DEL 3 Fiksjonstekstar 2B: Munnleg argumentasjon: diskusjon og debatt Før du byrjar ....................................... Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... Å vurdere diskusjonar og debattar ... Eksempeltekst: Diskusjon om kjøt ... Å delta i ein debatt ............................ Oppdrag: Fakta og mytar om kroppspress ...... 2C: Reklame Før du byrjar ........................................ Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... Å analysere reklame ........................... Eksempeltekst: Eit glansbilete frå gamledagar ......... Oppdrag: Du treng kollegaer i framtida! .......... 2D: Formelt brev Før du byrjar ........................................ Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... Å skrive formelt brev ......................... Eksempeltekst: Varsel om brot på hygieneforskrifta .................. Oppdrag: Eit godt tilbod? ................. 2E: Å søkje jobb Før du byrjar ........................................ Framgangsmåte for å søkje jobb ..... Eksempeltekst: CV ........................... Eksempeltekst: Søknad på stilling som deltidstilsett hos Bra mat ......... Oppdrag: Snart lærling .....................
103 104 105 106 108 110
113 114 118 126 128
131 132 133 138 139
141 142 145 150 152
155
Introkapittel Kva er fiksjonstekstar? ....................... 159 Kva seier læreplanen? ....................... 159 Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... 160 3A: Forteljande tekstar Før du byrjar ....................................... Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... Å analysere og tolke forteljande tekstar ............................. Eksempeltekst: Kan eg finne nokon som blir glad i meg? ............. Oppdrag: Ti råd for livsmeistring ..... 3B: Lyrikk Før du byrjar ....................................... Viktige fagomgrep og kjenneteikn .... Å analysere og tolke lyrikk ................ Eksempeltekst: Det unyttige mennesket ................... Oppdrag: Forvandle skulen til eit galleri ...........
167 168 173 181 183
185 186 188 194 196
DEL 5 Verktøykasse
233
Introkapittel Kva er språk? ..................................... 203 Kva er kultur? .................................... 205 Samanhengen mellom språk og kultur ................................... 207
Kjelder og kjeldekritikk Kvifor bruker vi kjelder? ..................... Kva er ei god kjelde? ......................... Korleis bruker vi kjelder i ein tekst? ... Kjeldeliste ...........................................
234 234 235 236
4A: Norsk språk Før du byrjar ...................................... Kva er norsk språk? .......................... Er det norske språket i endring? ...... Mangfaldig talemål ............................ Oppdrag: Di språkhistorie ................
Munnleg kommunikasjon i norskfaget Kvifor er det viktig å kunne uttrykkje seg munnleg? .................... 238 Korleis bli betre munnleg ................. 238
DEL 4 Språk og kultur
4B: Samisk språk og kultur Før du byrjar ....................................... Kven er samane? ............................... Korleis har den norske staten behandla samane? ................ Samiske språk .................................... Oppdrag: Eit sanningsvitne fortel .... 4C: Kulturmøte Før du byrjar ....................................... Kva er eit kulturmøte? ....................... Kva kan vere positivt med kulturmøte? ............................... Kva er eigentleg norsk kultur? .......... Korleis blir kulturar og kulturmøte framstilt i tekstar? ......... Oppdrag: Litteraturpodden ..............
199
209 209 212 216 218
221 221 222 223 225
227 227 228 229 230 231
Lesetips Korleis lese for å lære ....................... 240 Korleis lese bilete ............................... 243 Skrivetips Kortsvar ............................................... Femavsnittstekst ................................ Å skrive tekstar med flyt og samanheng ............................ Gjer språket betre med søkjefunksjonen ....................... Omarbeid teksten din – generelle tips .................................. Skrivereglar .........................................
246 249 251 251 253 254
DEL 6 Tekstsamling Lyrikk Ingen som du
261 263
Badboy: Steroid
266
Vegard Sæteren
Avfallssortering (utopi)
Fette kult
BANKE BANKE PÅ
273
Ingeborg Arvola
276
Den gylne tiden og hvordan den tok slutt
Eg er ein mann av den nye tida
279 281 284 286 289 291
Stig Joar Haugen
Falle frå kvarandre
342
Hva vil folk si
348
I ei grøft
354
Knuten
365
Margaret Skjelbred
Sandeep Singh
Vi kan’ke være venner
334
Jan Kristoffer Dale
Trygve Skaug
Kjære blandingsbarnet mitt
Det er en tunnel i din fremtid
Hilde Hagerup og Iram Haq
Nils-Aslak Valkeapää
Ode til
327
Lars Petter Sveen
Frode Grytten
Uten tittel
Det er her du har venna dine
Alice Glaser
Ingvild Lothe
Etter 22. juli
322
Kyrre Andreassen
Ingeborg Arvola
fy faen
317
Kirsti Birkeland
Jon Hjørnevik
En grunn til at jeg fødte broren din
313
Bjarte Daviknes Klakegg
Yahya Hassan Yahya Hassan
309
Gulraiz Sharif
Bergen
271
303
Annette Münch
Hør her’ a!
268
Einar Økland
Diktopplesning i gettoen
299
Arne Svingen
Ingvar Hovland
Man må bare gjøre det beste ut av det
Noveller og andre forteljande tekstar Alt jeg skylder deg er juling
295
Bare mjuke pakker under treet
369
Levi Henriksen
Ser du dette?
377
Sigrid Agnethe Hansen
Slepp meg
381
Kathrine Nedrejord
Folkehelse og livsmeistring Demokrati og medborgarskap Berekraftig utvikling
Uten tittel Harald Rosenløw Eeg
387
Meiningar, debatt og andre saktekstar Dersom engelsk trengjer bort det norske språket, er pikk og fitte blant dei siste orda som fer
Samansette tekstar Du kommer til å være misfornøyd med kroppen din
393
Kristin Fridtun
Eg snakkar om det heile tida
The Land of Chlamydia
396
Nattlys
Jeg lærte at det å være samisk ikke er noe man skryter av
Lise Myhre
401
Eg, ein robot
446
7-Eleven / Morgenstern reklamebyrå
Camara Lundestad Joof
Katharina Mortensen
441
Hanne Monge Sigbjørnsen og Jostein Larsen
Same Shit
448 450
Maren Uthaug
405
Ingrid Fiskaa
Seks tips for den første tiden i bedriften
409
Stikkordregister
452
Biletliste
454
Litteraturliste
455
Espen Lynghaug
Like barn leker fortsatt best
411
Julie Ræstad Owe
Fem gode grunner til å velge yrkesfag
418
Raymond Johansen og Inga Marte Thorkildsen
Min beste venn er også min mest giftige venn
421
Jon-Olav Sandal
Respons 22/7
425
Elyas Poorgholam
Nei, du har ikke angst, du er bare litt bekymra
429
Rut Appelkvist
Passiv dødshjelp
433
Agnes Ravatn
Sjære gamliser, denne er til dere Agnes Nordvik
438
8
Informerande tekstar
DEL 1
Introkapittel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 1A Instruksjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1B Dokumentasjon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 1C Informerande fagartikkel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
9
Nyhendeartiklar Beskjedar
Fagartiklar
Skilt
Pressemeldingar
Informasjonsplakatar
Informasjon
INFORMERANDE TEKSTAR In ruksjon
Dokumentasjon Rapportar
Refleksjonsnotat
In ruksjonar
Bruksrettleiingar
Logg
Kort fortalt Informerande tek ar forklarer, informerer, in ruerer eller opplyser om noko i eit sakleg og objektivt språk. Dette er tek typar som o e blir brukte i skulen og yrkeslivet i form av logg, refleksjonsnotat, rapport og ulike former for dokumentasjon. 10
Læreplanmål
for åeleg munnleg • kommunisere klart og vante sjangrar og skri leg i yrkesrele , pråk til å presentere • bruke relevant fags entere faglege m gjere greie for og doku r frå eige sa es emne og arbeidspros utdanningsprogram itteratur frå eige • orientere seg i fagl r å finne, kombinere yrkesfagleg område fo ormasjon og vurdere relevant inf
Gode grunnar til å lære om informerande tek ar Fagkunnskap: Du kan skaffe deg fagkunnskap gjennom å lese og skrive informerande tek ar. Kunnskapsdeling: Du både får og gir fagkunnskap gjennom lesing og skriving av informerande tek ar. Språkmedvit: Gjennom å lese og skrive informerande tek ar lærer du både korrekt fagspråk og å uttrykkje deg kort og presi .
mgrep: o g a f e ig t Vik re
te presen
ere dokument r R: ÅVE tek a G P P e O INGS merand er i no. n S E L i FØR re infor et du sjølv e g t g u Finn met/by r gav d . e eiing i rom ekk ell l t t f re Når ksjon? bruks u d in r iv ei go r Besk
gjere greie for re vurde
objektive og subjektive tek ar
11
DEL 1
Informerande tekstar er tekstar som forklarer eller gir opplysingar om noko. Dette kan vere korte tekstar, som oppslag i offentlege bygg eller butikkar, eller det kan vere lengre tekstar, som fagbøker og fagartiklar. Informerande tekstar er den teksttypen som blir brukt aller mest i yrkes opplæring og i yrkeslivet. Instruksjonar, bruksrettleiingar, rapportar og andre former for dokumentasjon er informerande tekstar. Informerande tekstar kan delast inn i tre hovudgrupper: informasjon, instruksjon og dokumentasjon.
Introkapittel
Kva er informerande tekstar?
NORSKBOKA
Informasjon Informasjon kan delast inn i korte og lange tekstar. Eksempel på korte tekstar er informasjonsplakatar, skilt og beskjedar. Føremålet med dei korte tekstane er å informere om for eksempel farar, rømmingsvegar, reglar og liknande. Vi kan finne slike tekstar på skular og arbeidsplassar og ute i trafikken. Eksempel på lange tekstar er tekstar i lærebøker og informerande fagartiklar. Felles for dei lengre informerande tekstane er at dei skal gi lesaren innsikt i eit fagleg emne på ein objektiv og sakleg måte.
Instruksjon Instruksjonar er tekstar som rettleiar om korleis noko skal gjerast, og i kva rekkjefølgje det skal gjerast. Eksempel på instruksjonar er mat oppskrifter, bruksrettleiingar og prosedyrar innan helsefag.
Dokumentasjon Dokumentasjon er tekstar som skal vise andre kva arbeid som er utført, eller kva mål som er nådde. Logg og refleksjonsnotat er eksempel på dokumentasjon, og blir brukt i undervising både som grunnlag for vurdering og for eiga læring. I yrkeslivet bruker vi rapportar for å doku mentere ei hending eller eit arbeid.
Kva seier læreplanen? Læreplanen seier at du skal kunne presentere, gjere greie for og dokumentere faglege emne og arbeidsprosessar frå eige utdannings program. I tillegg skal du kunne vurdere. Alle desse verba gir instruk sjonar om korleis du skal snakke og skrive. Å presentere og å gjere greie for liknar på kvarandre, mens å dokumentere inneheld både ein del som dokumenterer, og ein del som vurderer.
Informerande tekstar: Introkapittel
13
Introkapittel
NORSKBOKA
DEL 1
Å presentere Å presentere er å vise, forklare og leggje fram eit fagleg emne eller eit produkt. Du kan presentere både munnleg og skriftleg. Målet med ein presentasjon er å gjere emnet eller produktet tilgjengeleg for andre. Språket i ein presentasjon er alltid objektivt. Det vil seie at det ikkje viser dine haldningar og kjensler, men formidlar informasjonen på ein nøytral måte. •
Dette er ein skiftenøkkel. Det er eit verktøy som blir brukt til å løyse mutrar.
Å gjere greie for Å gjere greie for er å grunngi eller forklare noko ein har skildra. Her er også språket objektivt og sakleg. •
Eg føna håret med rundbørste i volum for å få løfta håret frå hovudbotnen, dette gjorde eg for å kompensere for at ho hadde litt tynt hår.
Å dokumentere og å vurdere Å dokumentere er å vise kva du har gjort, og gjerne også korleis og kvi for. Du kan dokumentere gjennom å bruke teksttypar som logg, reflek sjonsnotat og ulike former for rapportar og dokumentasjonar. Når du dokumenterer, skal du gjere greie for emnet eller produktet før du vurderer. Språket skal også her vere sakleg og objektivt sjølv om du skriv i eg eller viform. Å vurdere er å tenkje nøye gjennom ulike sider ved ei sak. Det kan også vere å bedømme kvaliteten ved eit produkt eller ein prosess. Ei vurdering endar ofte med ei avgjerd, ein dom eller ein konklusjon. Når du vurderer, er det dine tankar, opplevingar og meiningar som står i sentrum. Likevel er det viktig at du er sakleg og reieleg og held språket objektivt. •
Fargen såg fin ut, og eg heldt fram med å krølle håret med slet tetong for å få fine, litt slakke krøller som eg kunne greie ut i fine bølgjer. Eg synest innsatsen min har vore bra. Eg har planlagt godt, og eg har grunngitt og forklart vala mine. Eg har lært mykje om fargane salongen har, og eg har opplevd korleis glossen til TIGI var å jobbe med.
Objektiv og subjektiv tekst Informerande tekstar er alltid objektive og saklege når dei presenterer og gjer greie for noko. At dei er objektive, tyder at dei er baserte på fakta, og er uavhengige av den som presenterer eller gjer greie for. Ein objektiv presentasjon av ein appelsin er: Appelsin er frukta til appelsintreet, som
14
Informerande tekstar: Introkapittel
DEL 1
Introkapittel
er ein art i rutefamilien. Appelsin er ei sitrusfrukt, rik på C-vitamin (SNL). At teksten er sakleg, tyder at han berre handlar om saka, og ikkje blandar inn noko som ikkje har med saka å gjere. Ein subjektiv tekst er basert på eigne meiningar, kjensler, person lege interesser og oppfatningar. Teksten blir derfor individuell og ikkje noko som alle vil ha same meining om. Nokon som vil selje appelsinar, kunne for eksempel si: Appelsinar smaker herleg på skitur. Dette er ei meining som ikkje alle kan vere samde i. Når du skal vurdere, er du subjektiv i den forstand at du trekkjer inn dine og andre sine synspunkt i ein tekst. Desse synspunkta må alltid grunngivast, og grunngivinga må vere fagleg basert.
NORSKBOKA
Fagspråk For å kunne uttrykkje seg på ein tydeleg og presis måte i informerande tekstar treng ein eit fagspråk. Å bruke fagspråk krev at ein har god over sikt over dei vanlegaste teksttypane og kommunikasjonssituasjonane i faget sitt. Dette inneber rett bruk av fagomgrep og formuleringar som er vanlege i den teksttypen ein jobbar med. Fagspråket må tilpassast den som skal lese teksten. For eksempel ventar ein at ein som følgjer ei matoppskrift frå ei nettavis, veit skil naden på å trekkje og å koke. Om ein derimot ser på matoppskrifter som er skrivne for profesjonelle, vil ein kanskje finne eit meir avansert fagspråk. Der kan ein møte på omgrep som posjere, braisere og sautere. For å bli godt kjend med fagspråket innanfor fagområdet sitt må ein leggje ned ein innsats. Det inneber å lese mykje, søkje opp tydinga av fagomgrep ein ikkje kan, og spørje andre meir røynde personar om hjelp om ein ikkje forstår det ein les. Over tid vil ein byrje å bruke fag språk der det er naudsynt, utan å tenkje over det. Oppgåver 1. Søk og finn fem informerande tekstar. Plasser dei i ei av desse gruppene: informasjon, instruksjon eller dokumentasjon. Grunngi plasseringa. 2. Kven er din favorittperson? Skriv tre objektive og deretter tre subjektive setningar om denne personen. 3. Arbeid i par, og sit med ryggen til kvarandre: a) Presenter ein gjenstand for den andre, og gjer greie for korleis han blir brukt, men unngå å seie kva det er. b) Brett papirfly saman. Den eine gjer greie for korleis det skal gje rast, mens de brettar saman. Samanlikn resultatet. 4. Finn eit verktøy eller ein gjenstand frå ditt yrke. Presenter verktøyet eller gjenstanden, og gjer greie for korleis det/han blir brukt. 5. Gjer greie for kvifor du valde ditt utdanningsprogram. Vurder om det har vore eit rett val.
Informerande tekstar: Introkapittel
15
DEL 1
Kapittel 3B 1A
Instruksjon
NORSKBOKA
Før du byrjar Viktige fagomgrep frå introkapittelet • • • •
informerande tekst, side 13 presentere, side 14 gjere greie for, side 14 objektiv og subjektiv tekst, side 14
Fagomgrep du skal lære i dette kapittelet • • •
instruksjon prosedyre mottakarmedvit
Kva er ein instruksjon? Ein instruksjon skal lære andre korleis noko skal gjerast eller brukast. Dei finst i mange variantar, som for eksempel instruksjonsvideoar på nettet, matoppskrifter og bruksrettleiingar. Ulike yrke kan ha ulike namn på instruksjonane sine.
Fag
Instruksjon
Eksempel
Helsefag
Prosedyre
Utstyr og framgangsmåte ved måling av blodtrykk
Matfag
Oppskrift
Ingrediensar og framgangsmåtar ved kakebaking
Handverksfag
Arbeidsbeskriving
Forklaring av korleis ein monterer eit vindauge
Tekniske fag
Brukarmanual
Forklaring av korleis eit multimeter fungerer, og korleis ein bruker det
Kvifor bør du kunne følgje og gi instruksjonar? • • •
Når du kan gi presise instruksjonar, kan du få arbeidet utført akkurat slik du vil. Når du kan ta imot ein instruksjon, kan du utføre arbeidet slik det skal gjerast. Når du kan skrive ein instruksjon, blir du også betre til å følgje ein instruksjon.
Informerande tekstar: 1A Instruksjon
17
NORSKBOKA
DEL 1
Viktige fagomgrep og kjenneteikn Fast rekkjefølgje Rekkjefølgja på punkta i ein instruksjon er viktig. Utstyr som er naud synt for å utføre instruksjonen, skal ein alltid liste opp først. Vidare kjem instruksjonen i den rekkjefølgja det er best å utføre oppgåva.
Objektivt og presist språk Språket er objektivt, og setningane er korte og presenterande og kjem ofte punktvis. Verba er i dei fleste tilfelle i imperativ eller i spassiv: «Skru på omnen» eller «Først må omnen skruast på». Korrekt fagspråk er viktig i ein instruksjon. Dersom du for eksempel skal instruere i bruk av skiftenøkkel, må du vite at fagomgrepa er skaft, kjeve og kjeveskrue. Du kan ikkje berre seie at du skrur på den rullen som er på toppen.
Mottakarmedvit Ein god instruksjon tek alltid omsyn til kven mottakaren er. Når du kjøper flatpakka møblar, følgjer det alltid med ein grundig stegfor steginstruksjon som forklarer alt. Alle skal vere i stand til å følgje instruksjonen. Ein kokk som instruerer ein lærling, går gjennom arbeids prosessen, men treng ikkje å forklare kva utstyret heiter, det er kjend kunnskap for lærlingen.
Ulike typar instruksjon Instruksjonar kan gjennomførast skriftleg eller munnleg, med eller utan bilete. Ein fordel med munnleg instruksjon er at du kan ta i bruk munn lege verkemiddel som tonefall og å variere tempoet. Du kan også vise det du skal instruere, og det er mogleg å svare på spørsmål og oppklare misforståingar. På den andre sida er fordelen med ein skriftleg instruksjon at lesaren kan gå tilbake til han og lese fleire gonger om det er naudsynt.
18
Informerande tekstar: 1A Instruksjon
DEL 1
NORSKBOKA
Å følgje instruksjonar Når du skal følgje ein instruksjon, kan du følgje desse tre stega: 1. Les og forstå instruksjonen 2. Planlegg gjennomføringa 3. Gjennomfør instruksjonen steg for steg
Les og forstå instruksjonen For å forstå ein instruksjon kan det vere naudsynt å lese han fleire gonger. Du bør streke under fagomgrepa og sørgje for at du forstår dei. Studer bileta eller illustrasjonane, og sjekk at du skjønar kva dei ulike elementa i bileta er. Det er også lurt å stille spørsmål til teksten mens du les, for å få med deg det viktigaste. Prøv også å sjå føre deg heile prosessen før du startar planlegginga. Spørsmål du kan stille, er: • • • • •
Kva er hovudføremålet med instruksjonen? Kva fagomgrep må eg sjekke? Kva utstyr treng eg? Korleis skal utstyret brukast? I kva rekkjefølgje skal alt skje?
Planlegg gjennomføringa • • •
Finn fram utstyret du skal bruke. Sjekk at du veit kva dei enkelte tinga er, og korleis dei blir brukte. Øv deg på å utføre dei vanskelegaste operasjonane.
Gjennomfør instruksjonen steg for steg Følg instruksjonen nøye, og dersom ikkje resultatet blir som venta, gå tilbake til starten og finn ut kvar feilen ligg. På neste side ser du eit eksempel på ein instruksjon med forklaringar som viser korleis vi tolkar instruksjonar.
Informerande tekstar: 1A Instruksjon
19
DEL 1
Instruksjon
NORSKBOKA
I byrjinga av ein instruksjon finn ein ofte ei oversikt over naudsynt utstyr. I nokre tilfelle er dette fagomgrep som ein må lære seg for å forstå resten av instruksjonen. Det er viktig at du finn fram alt naudsynt utstyr før du set i gang. Instruksjonar blir ofte delte inn i avsnitt for at dei skal vere lettare å lese. Setningane står i den rekkjefølgja lesaren skal utføre arbeidet. Informasjon som gjeld trygg leiken til lesaren, er ofte markert.
Å skifte hjul på ein personbil Du treng • • •
hjulkryss jekk momentnøkkel (valfri)
Framgangsmåte Sørg for at bilen står i gir, og at handbrekket er på. Løys mutrane på hjulet du skal skifte, ved hjelp av hjulkrysset. Viktig: Ikkje skru mutrane heilt ut. Plasser jekken under bilen på avmerkt stad. Sjekk brukarhandboka til bilen din dersom du er i tvil. Heis opp bilen til han står høgt nok til at du kan ta av og på hjulet. Skru mutrane heilt ut, og skift hjulet. Skru inn mutrane i eit kryssmønster som i figuren under.
1 3
4
5 Instruksjonar har ofte mange verb i imperativ (senk, skru, heis) for at dei skal vere tydelege.
20
2
Senk bilen. Stram etter mutrane i kryssmønster. Bruk gjerne moment nøkkel for å sørgje for at du strammar med riktig moment. Moment skal vere oppgitt i newtonmeter (Nm) i brukarhandboka til bilen.
Informerande tekstar: 1A Instruksjon
DEL 1
NORSKBOKA
Å skrive instruksjon Når du skal skrive ein instruksjon, må du hugse på at du berre kan bruke tekst og bilete. Det er ikkje mogleg for lesaren å be deg om å demon strere noko som kanskje viser seg å vere uklart. Derfor må instruksjonen skrivast så tydeleg som mogleg, slik at han er lett å forstå. Når du skal skrive ein instruksjon i skulesamanheng, kan du følgje desse fire stega: 1. 2. 3. 4.
Forstå oppgåveteksten Planlegg teksten din Skriv eit førsteutkast Omarbeid teksten din
Forstå oppgåveteksten Når du blir beden om å lage ein instruksjon, er det viktig å vite korleis instruksjonar blir skrivne innanfor ditt fagområde. Då kan det vere lurt å lese eksempel på instruksjonar og notere deg kva dei inneheld, og korleis dei er bygde opp. Les deretter oppgåveteksten nøye, og strek under nøkkelord som verb og fagomgrep.
Planlegg teksten din Det kan vere lurt å bruke eit disposisjonsskjema før du skriv instruksjo nen. Då har du både fagspråket og innhaldet klart når du byrjar å skrive. På neste side kan du sjå ein ferdig utfylt disposisjon til ei prosedyreskild ring av munn og tannpleie.
prosedyreskildring: skildring av ein framgangsmåte, ofte brukt som omgrep innanfor helsefag
Informerande tekstar: 1A Instruksjon
21
NORSKBOKA Skjema 11
DEL 1
Disposisjon til skriftlig instruksjon Tekstdel
Notat
Overskrift forklarer inn haldet i instruksjonen
Prosedyreskildring av munn- og tannpleie
Liste over alt som må førebuast, og alt utstyr som lesaren treng
Fleire avsnitt som forklarer gjennomføringa
• • • •
Tannbørste Tannkrem Tannglas med vatn Tannpirkar, tanntråd
• Kopp • Handkle • Eingongshanskar
Før ein byrjar
• presentere seg sjølv • handhygiene
Førebu tannpuss • god sitjestilling • handkle på brystet Tannpussen
• ta ut eventuelle protesar • skyl først, NB lunke vatn • hald hovudet til sida • alle overflater
Etter tannpussen • skyl godt
• tanntråd
• stell eventuell protese • tørk rundt munnen • leppepomade
Avslutning
God handhygiene
Rydd bort utstyr Dokumentasjon
Skriv eit førsteutkast Notata i disposisjonsskjemaet skal no byggjast ut til heile avsnitt. Du kan bruke punkta under til hjelp.
Overskrift Overskrifta fortel vanlegvis kva type instruksjon teksten er, og kva du skal instruere i. •
Prosedyreskildring av munn og tannpleie
Førebuing I førebuingsdelen presenterer du det du treng for å gjennomføre instruksjonen, og den planlegginga som må til før sjølve handlinga
22
Informerande tekstar: 1A Instruksjon
DEL 1
NORSKBOKA
startar. Utstyret set du opp i ei liste for at det skal bli meir oversiktleg. Lista kan innleiast ved å skrive: • •
Finn fram følgjande utstyr: Finn fram følgjande ingrediensar:
Gjennomføring Her gjer du greie for gjennomføringa stegvis og i korrekt rekkjefølgje. Bruk gjerne illustrasjonar eller bilete for å gjere instruksjonen forståeleg. Stega kan ha nummerert rekkjefølgje, eller berre vere delte inn i avsnitt.
Første avsnitt Her gjer du greie for kva som må gjerast først, og kvifor. Når du bruker avsnittsinndeling, er det viktig å skrive fullstendige setningar og binde dei saman. Du byrjar på nytt avsnitt når du byrjar med eit nytt steg i pro sedyren. •
Før du byrjar med munn og tannpleie, er det viktig …
Du kan også nummerere kvart steg: 1. Smelt smør og hell i mjølka. 2. Rør gjæren ut i lunken væske. 3. Bland i det tørre.
Vidare avsnitt Gjer vidare greie for dei følgjande stega. Dette kan gjerast ved hjelp av sjølvstendige avsnitt: • •
Deretter … Til slutt …
Om du har byrja å nummerere, held du fram med det.
Avslutning Til slutt gjer du greie for korleis prosedyren skal avsluttast reint praktisk. Minn også lesaren på eventuelle krav om dokumentasjon. • •
Avslutt … med … Hugs å …
Omarbeid teksten din Når du er ferdig med førsteutkastet, er det viktig at du går igjennom teksten din. På side 253 i verktøykassa er det ei oversikt over kva du kan sjå etter. I instruksjonar må du i tillegg hugse å sjekke om fagspråket er korrekt, og om teksten er tilpassa den som skal lese han.
Informerande tekstar: 1A Instruksjon
23
Skriftleg instruksjon
NORSKBOKA
DEL 1
Prosedyreskildring av munn- og tannpleie Førebuingar Finn fram følgjande utstyr: • ein liten tannbørste med mjuk bust • fluortannkrem • tannglas med vatn • tannpirkar, tanntråd • kopp til eventuelle protesar eller delprotesar • handkle • eingongshanskar
Gjennomføring Før du byrjar med munn og tannpleie, er det viktig å hugse å presen tere seg for brukaren dersom de ikkje er kjende med kvarandre frå før. Forklar kva du skal gjere. Det er viktig å hugse på god handhygiene før du byrjar. Sørg også for at brukaren har ei god sitjestilling, anten ved vasken eller i senga. Dersom brukaren ikkje kan sitje, bør vedkommande liggje godt over på sida. Når brukaren har ei god sitjestilling, legg du handkleet på brystet til brukaren. Om pasienten har protesar, skal du ta ut desse. La brukaren skylje munnen med lunke vatn før du gjennomfører resten av prosedy ren. Puss tennene til brukaren mens du held kinnet hans/hennar til sida med den andre handa. Ver nøye, og sørg for at du pussar overflata på alle tennene. La brukaren skylje munnen undervegs dersom ho/han har trong for det, også når du er ferdig med tannpussen. Bruk tannpirkarar eller tanntråd når det trengst, eller om pasienten ønskjer det. Stell del eller heilprotesar, og set dei inn i munnen til brukaren. La deretter brukaren tørke seg rundt munnen. Smør leppene med leppe pomade.
Avslutning Avslutt prosedyren med god handhygiene. Hugs å gjere reint og rydde bort utstyr undervegs. Dersom det er krav om det, skal du dokumen tere og rapportere det som er gjort.
24
Informerande tekstar: 1A Instruksjon
DEL 1
NORSKBOKA
Å gi ein munnleg instruksjon Når du skal gi ein munnleg instruksjon i skulesamanheng, kan du følgje desse tre stega: 1. Forstå oppgåveteksten. Sjå skriftleg instruksjon, side 21 2. Planlegg og øv på instruksjonen 3. Framfør instruksjonen
Planlegg og øv på instruksjonen Finn fram det du treng for å utføre instruksjonen – maskiner, verktøy og skisser – og tenk gjennom kva fagomgrep du vil bruke. Tenk også gjennom kven som skal høyre instruksjonen, og kor nøye prosessen må forklarast. Det er lurt å bruke eit disposisjonsskjema når du planlegg ein instruksjon. Dette kan også fungere som manus når du skal halde den munnlege instruksjonen. Eit disposisjonsskjema for instruksjon i bruk av manuell boksopnar kan sjå slik ut:
Informerande tekstar: 1A Instruksjon
25
NORSKBOKA Skjema 12
DEL 1
Disposisjon til munnleg instruksjon Punkt som må førebuast
Notat
Disposisjon til munnleg instruksjon av:
Manuell boksopnar
Utstyr, maskiner, verktøy og skisser som trengs
Boksopnaren og ein hermetikkboks
Fagomgrep som skal vere med i instruksjonen
Boksoppnar, kjøkkenreiskap, handtak, vridar, knivhjul og
Sjølve instruksjonen i den rekkje følgja du skal vise han fram
1. Boksopnar er ein kjøkkenreiskap som ein bruker til å opne
hermetikkboks
hermetikkboksar med.
2. Denne boksopnaren er sett saman av to handtak, ein svart
vridar på oversida og eit knivhjul på undersida (vis utstyret).
3. Plasser først boksopnaren med knivhjulet på innsida av
metallkanten på lokket som skal opnast (vis kva du gjer).
4. Trykk deretter ned knivhjulet, og skru så på vridaren.
Etter kvart som vridaren blir skrudd, skjer knivhjulet laus lokket (vis kva som skjer).
Viktige punkt i samanfatninga av instruksjonen
Understrek at det viktigaste er å sørgje for at knivhjulet er godt nede i lokket før ein vrir vridaren rundt.
Informer om at det er viktig å vere varsam med
kantane på boksen når han er opna. Dei kan vere skarpe. Høyr om det er nokon spørsmål, og repeter eventuelt
instruksjonen på nytt.
Når disposisjonen er ferdig utfylt, må du øve på å framføre instruksjo nen. Når du er sikker på at instruksjonen sit, kan du framføre han for eit par av dei andre elevane. Då kan du få tilbakemeldingar om det er noko som ikkje fungerer.
Framfør instruksjonen Når du skal framføre instruksjonen, er det viktig å snakke direkte til dei som høyrer på. Du må sjå på dei og prøve å oppnå kontakt med dei. Då blir det lettare for deg å sjå om dei skjønar kva du snakkar om, og det kan også bli lettare for dei å spørje om det er noko dei ikkje forstår. Du kan bruke manus som du kan støtte deg til om du blir usikker undervegs. Ikkje bruk manus på datamaskinen eller telefonen. Du må snakke høgt, tydeleg og ikkje for fort. Studer nyhende opplesarane på tv. Lytt spesielt etter korleis dei er tydelege på konso nantane og har veldig små pausar mellom orddelar og ord.
26
Informerande tekstar: 1A Instruksjon
DEL 1
NORSKBOKA
Oppdrag
Hjelp ein nytilsett kollega Du har fått ein nytilsett på jobben din som enno ikkje meistrar ein av arbeidsprosessane hos dykk. Sidan det vanlegvis er du som utfører dette arbeidet, skal du lære ho denne prosessen. Du vel sjølv kva arbeidsprosess dette skal vere. Lag ein instruk sjon som viser korleis dette arbeidet skal utførast. Det er viktig at instruksjonen er nøyaktig, for at ikkje arbeidet skal bli utført feil. Du kan sjølv velje om instruksjonen skal vere skriftleg eller munnleg. For å løyse dette oppdraget må du først gjere følgjande: 1. Gå saman i grupper på 2–3 personar og avgjer kva de vil instruere i, og korleis Finn ut kva prosess de ønskjer å instruere i, og avgjer om instruk sjonen skal gjerast munnleg eller skriftleg. 2. Studer og diskuter eksempeltekstar Se tre instruksjonsvideoer dere finner på nettet. Diskuter hva som fungerer, og hva som ikke fungerer, og bli enige om hva dere kan ta med videre til deres eget arbeid med å lage en instruksjon.
Sluttprodukt – instruksjon Med utgangspunkt i forarbeidet skal de no lage ein ferdig instruk sjon. Bruk framgangsmåten for skriftleg instruksjon på side 21 eller munnleg instruksjon på side 25. Gå saman med andre grupper, vis kvarandre instruksjonane og diskuter kva som er bra, og kva som kan bli betre. Kjenneteikn på ein god instruksjon: •
Instruksjonen er tilpassa den som skal instruerast.
•
Rekkjefølgja i instruksjonen er logisk og følgjer prosessen.
•
Det blir brukt korrekt fagspråk, og fagspråket blir forklart for mottakaren dersom det ikkje blir rekna som kjent.
•
Språket er objektivt og presist, og tekstbindinga er variert.
Informerande tekstar: 1A Instruksjon
27
DEL 1
Kapittel 1B
Dokumentasjon
NORSKBOKA
Før du byrjar Viktige fagomgrep frå introkapittelet • • • •
informerande tekst, side 13 gjere greie for, side 14 dokumentere og vurdere, side 14 objektiv og subjektiv tekst, side 14
Fagomgrep du skal lære i dette kapittelet • • • • •
kronologisk rekkjefølgje personvern tilstandsrapport situasjonsrapport arbeidsrapport
Kva er dokumentasjon? I yrkesfagleg samanheng tyder å dokumentere å presentere, gjere greie for og vurdere eige arbeid. Dette kan skje gjennom teksttypar som logg, refleksjonsnotat og rapport.
Kvifor bør du kunne dokumentere det du gjer? • • •
Når du dokumenterer i opplæringa, gir det deg betre innsikt i fag stoffet, og det styrkjer din yrkeskompetanse. Dokumentasjon i opplæringa viser både deg sjølv og læraren kva mål du har nådd, og kva du må arbeide vidare med. I ei rekkje yrke er dokumentasjon heilt naudsynt, og i nokre er det også lovpålagd.
Vi skil mellom tre ulike typar dokumentasjon: logg, refleksjonsnotat og rapport. Desse har alle noko til felles og noko som skil dei. Det dei har til felles, er at dei skal dokumentere ein observasjon eller eit arbeid. Det som skil dei, er føremålet med dokumentasjonen og graden av vurdering.
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
29
NORSKBOKA
DEL 1
Logg Viktige fagomgrep og kjenneteikn Ein logg er ei kort skildring av noko ein har sett eller gjort. Ofte er det også med ei kort vurdering. Eit eksempel kan vere praksislogg ved utplassering i bedrift. Føremålet kan vere eiga læring, men også at ein lærar eller rettleiar skal kunne kartleggje kva ein har gjort. Loggen kan også danne grunn lag for ein rapport eller annan dokumentasjon.
Struktur og språk
Les meir om objektiv og subjektiv tekst på s. 14.
Ein logg blir alltid skriven kronologisk, det vil seie at han blir skriven i den rekkjefølgja noko har skjedd eller blitt gjort. Han er sett saman av to delar: éin del der ein gjer greie for kva som har hendt og blitt gjort, og éin del der dette blir vurdert. Når du skildrar og gjer greie for, skal språket vere objektivt sjølv om du skriv i egform. Når du vurderer, blir språket meir subjektivt.
Personvern Dersom loggen du skriv, inneheld opplysingar om andre menneske, må du overhalde teieplikta. Det vil seie at du må sørgje for at personlege opplysingar om andre ikkje blir tilgjengeleg for uvedkommande. Det er derfor viktig at personane du skriv om, ikkje kan bli kjende igjen. Det finst ulike måtar å anonymisere dei du skriv om, på. I skulen kan det finnast reglar for koding av personar, og elles er det mogleg å bruke generelle nemningar som kunden, barnet eller pasienten. I arbeidslivet finst det reglar for korleis personvernet skal sikrast.
30
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
DEL 1
NORSKBOKA
Å skrive logg Når du skal skrive logg i skulesamanheng, kan du følgje desse fire stega: 1. 2. 3. 4.
Forstå oppgåveteksten Ta notat undervegs og planlegg teksten din Skriv eit førsteutkast Omarbeid teksten din
Forstå oppgåveteksten Det første du må gjere, er å kartleggje kva du skal skrive logg om. Du må finne ut om han skal dekkje ein lengre eller kortare periode, og om det er noko spesielt som skal trekkjast fram. Ei oppgåve knytt til praksis i bedrift for frisørfaget kan for eksempel sjå slik ut: Skriv ein logg frå praksis i salong. Loggen skal både gjere greie for det daglege arbeidet og innehalde eit valfritt frisørarbeid på modell. Teksten skal innehalde planlegging, gjennomføring og vurdering.
Markeringane viser dei mest sentrale punkta i oppgåva.
Ta notat undervegs og planlegg teksten din Det er viktig å notere undervegs i situasjonar du skal skrive logg frå. Det kan i ettertid vere vanskeleg å hugse nøyaktig kva som skjedde, og kva du spesielt la merke til. Noter derfor ned kva som skjer, kva du gjer, dato, klokkeslett og tankar du gjer deg undervegs.
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
31
NORSKBOKA
DEL 1
Skriv eit førsteutkast Bruk notata dine når du skriv eit førsteutkast. Førsteutkastet kan byg gjast opp på følgjande måte: • • • •
overskrift som gjer greie for arbeidsfeltet innleiing med presentasjon hovuddel med arbeid, val og vurderingar avslutning med vurdering
Overskrift Overskrifta opplyser vanlegvis om fagområde og kva arbeid som blir utført. Eit eksempel kan vere: •
Frisørfaget – praksis i bedrift
Du kan også velje å berre bruke vekenummer eller dato: • •
Veke 32 Måndag 14. september
Innleiing I innleiinga presenterer du arbeidsplassen, rolla di og målet for arbeidet. Du kan for eksempel bruke desse hjelpesetningane: • • • •
Eg har hatt arbeidspraksis i … Bedrifta har 7 tilsette, og … Mine arbeidsoppgåver … Min plan for …
Hovuddel I hovuddelen skal du gjere greie for kva du har gjort, kva som har skjedd, og vala du tok undervegs. Du kan også ha med resultat, teiknin gar eller bilete. Aktuelle hjelpesetningar kan vere: • • • •
32
Eg startar med … Deretter … Etter det …. Resultatet blei …
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
DEL 1
NORSKBOKA
Avslutning I avslutninga skal du vurdere arbeidsprosessen, dei vala du tek, og resul tatet av arbeidet. Når du vurderer, kan du også bruke det du har lært teoretisk. • Eg synest … • Eg har lært … • Eg har opplevd … • Skulle eg gjort … • Samtidig vil eg seie … • På ei anna side kan det vere at … • Likevel er det tydeleg for meg at …
Omarbeid teksten din Når du er ferdig med førsteutkastet, er det viktig at du går igjennom teksten din, slik at du får finpussa både språket og strukturen. På side 253 i verktøykassa er det ei oversikt over kva du kan sjå etter. Når du skriv ein logg, må du i tillegg hugse på å lese igjennom for å sjå at språket er objektivt og fagleg. Dessutan må du dobbeltsjekke at du har sikra personvernet.
33
Logg
NORSKBOKA
I innleiinga blir rolle, arbeidsstad og arbeids oppdrag presentert.
I hovuddelen blir det i kronologisk rekkjefølgje gjort greie for arbeidsoppdraget og dei vala som blir gjorde.
Vala som blir gjorde, blir grunngitt etter kvart.
I avslutninga blir arbeidsprosessen, vala og resultatet vurdert.
34
DEL 1
Frisørfag – praksis i bedrift Onsdag 11. april var eg i praksis i bedrift. Eg var utplassert hos Hårfin i sentrum. Eg skulle ha modell, og eg planla å setje ei glossing i håret hennar. Ho er blond og ønskte å oppnå eit kaldare resultat. Eg skulle også vaske gjennom håret hennar etter behandling, og gi ho hovud botnsmassasje og kur. Etter dette skulle eg gjere ei styling på håret hennar. Planen var å lage bølgjer eller krøller, alt etter kva eg og modellen blei samde om. Eg møtte opp på salongen litt før kl. 9.00 sånn at eg hadde kledd av meg og var klar til å byrje klokka 9. Salongen eg var på, hadde heilt andre fargar enn dei eg var vand med på skulen. Dei hadde GORA, TIGI, Color sublime, Elumen og plantefargar. Dermed blei eg nøydd til å be om hjelp for å finne riktig farge og riktig blandingsforhold. Som sagt ønskte modellen å oppnå eit kaldt resultat, håret hennar hadde vore bleikt før, men hadde no vakse så mykje ut at det var naturhår ned til skuldrene. Vi blir også samde om at eg skal bruke glossen til TIGI. Modellen ligg på ein 8ar i naturhåret og mellom 9 og 10 i lengdene som er bleikte. Eg blanda éin del 10/08 og to delar 6/08, i tillegg blanda eg i 2 gram /8 mixton. Eg brukte 1,5 % vasstoff og blanda det 1/1,5 med fargen. /8 mixton i TIGI. Til dei lyse lengdene blanda eg éin del 10/02 og éin del 10/08, men 1:1,5 1,5 % vasstoff. Eg byrja med å smørje i den mørke fargen for å korrigere naturfargen. Glossen skal smørjast i handklevått hår, så kunden låg i vasken mens eg smurde i. For å ha best mogleg kontroll lét eg den mørke fargen verke til han var klar, og skylte ut før eg korri gerte dei lyse lengdene. Eg smurde i resten av håret og lét dette verke til eg såg at fargen var slik eg ville ha han. Når fargen på håret var ferdig, skylde eg og sjamponerte to gonger, sette i ein kur og lét han verke i 10 minutt. Eg skylde ut kuren og tok kunden til stolen. I stolen spraya eg i ein spray som skulle untangle håret, før eg greidde igjennom det. Eg føna håret med rundbørste i volum for å få løfta håret frå hovudbotnen, dette gjorde eg for å kompensere for at ho hadde litt tynt hår. Fargen såg fin ut, og eg heldt fram med å krølle håret med slette tong for å få fine, litt slake krøller som eg kunne greie ut i fine bølgjer. Eg synest innsatsen min har vore bra. Eg har planlagt godt, og eg har grunngitt og forklart vala mine. Eg har lært mykje om fargane salongen har, og eg har opplevd korleis glossen til TIGI var å jobbe med. Skulle eg gjort det same igjen, ville eg kanskje ikkje gjort så veldig mykje annleis, men då eg krølla håret til fargekunden, var det ein krøll som blei feil veg. Eg prøvde å krølle han tilbake, men varme på varme gjorde at han blei heilt deformert. Eg skulle berre late han vere. Eg fekk god tilbakemelding frå salongen, og alt i alt synest eg ting gjekk fint.
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
DEL 1
NORSKBOKA
Refleksjonsnotat Viktige fagomgrep og kjenneteikn Eit refleksjonsnotat er dokumentasjon av noko ein har sett eller gjort, men med større vekt på teori, drøfting og vurdering. Refleksjonsnotat kan for eksempel knytast til arbeidspraksis.
Ein del av læreprosessen Refleksjonsnotat blir hovudsakleg brukt etter arbeidspraksis. Det er ein del av læreprosessen, og tanken er at du lærer gjennom å dokumen tere og reflektere over eige arbeid. Refleksjonsnotatet kan også bli brukt som grunnlag for vurdering.
Teori og refleksjon Refleksjonsnotatet kan likne på ein logg. Skilnaden er at ein logg legg størst vekt på å skildre det som er gjort, mens eit refleksjonsnotat legg større vekt på refleksjon, og har ofte med teoretiske grunngivingar for dei vala som er gjorde.
Struktur og språk Eit refleksjonsnotat følgjer ofte ein fast struktur med overskrift, innleiing, hovuddel og avslutning. Språket er i første omgang objektivt, sjølv om refleksjonsnotatet ofte blir skrive i egform. I vurderingsdelen kan språ ket vere subjektivt, men den subjektive vurderinga blir fagleg grunngitt.
Les meir om subjektiv og objektiv tekst på s. 14.
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
35
NORSKBOKA
DEL 1
Å skrive refleksjonsnotat Når du skal skrive refleksjonsnotat, kan du følgje desse fire stega: 1. 2. 3. 4.
Forstå oppgåveteksten Ta notat undervegs og planlegg teksten din Skriv eit førsteutkast Omarbeid teksten din
Forstå oppgåveteksten Før du byrjar å skrive, er det viktig å nærlese oppgåva slik at du er sikker på at du svarer på det oppgåva spør om. Spørsmål du kan stille deg sjølv, er: • •
Kva verb inneheld oppgåveteksten? Ber teksten om at du skal bruke spesielle teoriar eller bestemte læreplanmål?
Ta notat undervegs og planlegg teksten din For å lette skrivearbeidet seinare er det viktig at du tek notat i situasjo nen eller praksisen du skal reflektere over. Det kan for eksempel vere nyttig å notere seg følgjande: • • • • • •
36
rolla di på arbeidsplassen arbeidet og målsetjinga di teoriar og/eller læreplanmål observasjonar dine tankar undervegs konklusjon
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
DEL 1
NORSKBOKA
Skriv eit førsteutkast Bruk notata dine når du skriv eit førsteutkast. Førsteutkastet kan byg gjast opp på følgjande måte: • • • •
overskrift som gjer greie for arbeidsfeltet innleiing med presentasjon hovuddel med arbeid, observasjonar og refleksjonar avslutning med konklusjon
Overskrift Overskrifta bør vere kort og seie noko om kva type tekst dette er, og kva han handlar om. Det kan også vere lurt å bruke underoverskrifter dersom teksten er lang. Eit eksempel på ei overskrift kan vere: •
Refleksjonsnotat – arbeidspraksis i barnehage
Innleiing I presentasjonen bør du seie noko om arbeidsstaden og di rolle der. Ta også med kva arbeid du har gjort, og kva målet med arbeidet ditt var. Om du har teoriar å støtte deg til i arbeidet, kan du gjere greie for dei her. Aktuelle hjelpesetningar kan vere: • • • •
Eg har vore i arbeidspraksis i/hos … i perioden … Arbeidet gjekk ut på … Eg valde å leggje vekt på … Eg tok utgangspunkt i …
Hovuddel Her skal du gjere greie for arbeidet du har gjort, og kva som skjedde. Du skal gjere greie for dei vala du tok undervegs, og grunngi dei. Til slutt skal du reflektere over det du gjorde, om alt gjekk etter planen, og den teorien du eventuelt har brukt. Aktuelle hjelpesetningar kan vere: • • • • •
Arbeidet blei planlagt … Årsaka til at eg ville gjere det slik, … Det første eg ville gjere, … Deretter … Det som skjedde, var …
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
37
NORSKBOKA
DEL 1
Avslutning I konklusjonen kan du samanfatte kva som gjekk bra, og kva som gjekk mindre bra. Reflekter over kvifor det gjekk som det gjekk, og kva du har lært av dette. Dersom du har brukt kjelder, kan du liste dei opp etter konklusjonen. Aktuelle hjelpesetningar kan vere: • • • •
I ettertid ser eg … Det som fungerte best, var nok … Det hadde nok vore betre å … Alt i alt …
Omarbeid teksten din Bruk oversikta på side 253 i verktøykassa. Når du skriv eit refleksjons notat, bør du i tillegg passe på at konklusjonen samsvarer med dei teoriane du bruker. Dessutan må du dobbeltsjekke at du har sikra personvernet.
38
DEL 1
Eg har vore i arbeidspraksis i Smørblomsten barnehage i perioden 3. til 14. februar. Barnehagen arbeidde med områda kunst, kultur og krea tivitet i den perioden eg var der. Perioden fall også saman med same folkets dag, 6. februar. Eg valde derfor å lage og gjennomføre eit arbeid med samisk kultur som tema. Det eg ønskte å oppnå, var å gi barna kjennskap til fleire aspekt ved den samiske kulturen. Eg tok utgangs punkt i verdigrunnlaget i rammeplanen for barnehagen: «Barnehagen skal synleggjere samisk kultur og bidra til at barna kan utvikle respekt og fellesskapskjensle for det samiske mangfaldet» (Kunnskapsdeparte mentet, 2017). Eg prøvde å spreie aktivitetane til både språk, musikk og formings aktivitetar for å unngå å framstille stereotypien av samar som nokon som lever på vidda, driv med reindrift og har ei nær tilknyting til naturen. Arbeidet var planlagt som ein temadag på samefolkets dag, 6. februar, og dette skulle førebuast gjennom å snakke om samisk kultur i to samlingar på førehand. Aktivitetane vi planla, var formingsaktivitetar, musikk, leik og eventyr. Eg skulle også ha på meg kufte. Eventyret blei lese for samla gruppe. Musikkaktiviteten gjekk ut på å lytte til joik og prøve å joike sjølv. Denne aktiviteten blei gjennomført berre med dei små barna. I formingsaktiviteten blei barna delte opp i to grupper etter alder. Dei største barna laga filtbilete med samisk tema. Dei minste laga avtrykk av hendene sine i fargane til det samiske flagget. Handtrykka blei klipte ut og sette saman til ei stjernelue. Dei språklege aktivitetane blei berre gjorde med dei store barna. Dei fekk lære kva mamma, pappa, gut og jente heiter på samisk. I ettertid ser eg at det blei feil å lese eventyret for heile barnegruppa. Eventyret var for langt, og dei små blei fort urolege. Musikkaktiviteten fungerte godt, og barna byrja spontant å danse til joiken. Formings aktivitetane fungerte også godt, og eg var glad for at eg hadde føre budd meg grundig. Av å utføre temaarbeidet lærte eg at det å førebu seg er viktig. Det er også viktig å førebu barna på kva som skal skje. Å jobbe med tema arbeid var kjempegøy fordi det skapte ei forventing hos barna. Det at eg hadde fleire aktivitetar på same dag, trur eg berre var bra, fordi eg trur det er lettare for dei å hugse «den samiske dagen», framfor å spreie aktivitetane utover ei heil veke. Eg meiner også at eg klarte å styre unna stereotypien ved å ha på meg sjøsamekufte og snakke om at samane i dag har alle slags yrke og bur spreidd utover heile landet, samtidig som eg viste nokre fellestrekk ved kulturen, som språk, musikk og eventyr. Kjelder: Kunnskapsdepartementet (2017): Rammeplan for barnehagen.
Refleksjonsnotat
Refleksjonsnotat – arbeidspraksis i barnehage
NORSKBOKA
I innleiinga blir det gjort greie for rolle, arbeidsstad og arbeid, målsetjing og teorigrunnlag.
I hovuddelen blir det gjort greie for arbeidet og vala som er gjorde. Dette blir også vurdert.
I avslutninga blir arbeidet samanfatta. Det blir vurdert og reflektert over.
På side 236 i verktøykassa kan du sjå korleis du set opp ei kjeldeliste. .
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
39
NORSKBOKA
DEL 1
Rapport Viktige fagomgrep og kjenneteikn Ein rapport er ein informerande tekst som skal dokumentere ei hen ding eller eit arbeid. Rapportar er alltid skrivne til nokon som skal bruke denne informasjonen, anten for å arbeide vidare med same sak, eller berre for å kontrollere at arbeidet er gjort tilfredsstillande. Det finst ulike typar rapportar, og på nokre område er det så vanleg å skrive rapport at det finst faste skjema eller system for rapportering. I nokre yrke er rap portering lovpålagt, for eksempel innan pleie og omsorgsarbeid. Ein tilstandsrapport dokumenterer tilstanden til eit objekt. Eksem pel er rapporten etter EUkontroll på bil og eigarskifterapport, som blir skrive av takstmenn ved bustadsal. Desse blir skrivne i bestemte skjema. Ein situasjonsrapport dokumenterer ein situasjon. Eksempel er ein rapport om korleis det står til med ein pasient etter ei vakt, eller ein rap port etter ei ulykke. Ein arbeidsrapport er dokumentasjon på eit arbeid som er utført. Eksempel her kan vere rapportar om korleis du har gått fram når du har laga eit produkt eller utført eit arbeid.
Gir opplysingar vidare til andre Ein rapport blir oftast skriven på bestilling, og han skal gi viktige opply singar vidare til andre. Det kan vere for å stadfeste ei hending eller ein tilstand, for eksempel ved inn og utskriving i ein institusjon.
Både munnleg og skriftleg Det finst både munnlege og skriftlege rapportar. Den munnlege er ofte meir uformell, og blir brukt når nokon skal ta over eit arbeid som andre har byrja på. Eit eksempel er vaktskiftet ved helseinstitusjonar. Dei skrift lege rapportane er formelle og følgjer ofte same grunnstruktur.
40
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
DEL 1
NORSKBOKA
Å skrive rapport Når du skal skrive rapport i skulesamanheng, kan du følgje desse fire stega: 1. 2. 3. 4.
Forstå oppgåveteksten Ta notat undervegs og planlegg teksten din Skriv eit førsteutkast Omarbeid teksten din
Forstå oppgåveteksten I mange yrke er det krav om rapportering eller dokumentasjon. Då blir det ofte brukt faste skjema som krev ein spesiell type rapportering. På skulen kan du få oppgåver som krev at du skal skrive ein bestemt type rapport. Oppgåva under er gitt på ein tidlegare eksamen: Det har skjedd ei arbeidsulykke på arbeidsplassen din, og ein av kollegaene dine er skada. Du er vitne til ulykka og blir bedt om å gjere greie for kva som har skjedd. Skriv ein rapport til leiinga der du gjer greie for hendinga.
Markeringane viser dei mest sentrale punkta i oppgåva.
Kommentar: Du skal vise at du kan skrive ein rapport og bruke eit språk som er tilpassa denne typen tekst. Du kan ta utgangspunkt i eige utdanningsprogram, men det er ikkje eit krav. Namna du bruker, skal vere oppdikta. Med slike oppgåver er det viktig at du les oppgåva nøye. Hugs å lese kommentaren nøye også. Den gir ei nærmare forklaring på korleis du skal skrive, og kva som er viktig å tenkje på undervegs i skrivinga.
Ta notat undervegs og planlegg teksten din Ein rapport krev nøyaktigheit og ofte også fagspråk. Derfor er det viktig å ta notat undervegs der det er mogleg, for at du ikkje skal gløyme vik tige detaljar. Det kan for eksempel vere nyttig å notere seg følgjande: • • • • •
stad, dato og eventuelt klokkeslett arbeid, hending eller sak føremålet med rapporten kva som skjedde, eller kva du gjorde vurderingar/konklusjon
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
41
NORSKBOKA
DEL 1
Skriv eit førsteutkast Bruk notata dine når du skriv eit førsteutkast. Ein rapport kan byggjast opp med følgjande struktur: • • • • • •
overskrift rapporthovud innleiing hovuddel vurdering og konklusjon underskrift
Overskrift Overskrifta fortel ofte berre kva type rapport du skriv. Ho kan også seie kva rapporten inneheld. Ofte held det med ei slik overskrift: •
Situasjonsrapport
Rapporthovud Rapporthovudet inneheld alltid dato, namnet på mottakaren, namnet på den som skriv rapporten, og sak. Saka er alltid det rapporten handlar om, for eksempel ei ulykke på arbeidsplassen. • • • •
Dato: … Til: … Frå: … Sak: …
Innleiing Innleiinga skal forklare føremålet med rapporten og gi meir detaljerte opplysingar om stad og tid. Aktuelle hjelpesetningar kan vere: • • • •
Føremålet med … Eg arbeider på/ved … Det eg var vitne til, … Det skjedde …
Hovuddel I hovuddelen skal du forklare meir detaljert kva som har skjedd, eller korleis situasjonen er, og kva du tenkte i denne situasjonen. Aktuelle hjelpesetningar kan vere: • • •
42
Eg hadde ansvar for … Eg var oppteken med … Eg såg …
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
DEL 1
• • •
NORSKBOKA
Det første som skjedde, var … Deretter … Til slutt …
Vurdering og konklusjon Når du skal vurdere, kan du gjere greie for om hendingane i rapporten er i tråd med retningslinjer, arbeidsinstruksar eller verneplanar. Til slutt trekkjer du ein konklusjon basert på dine opplysingar og vurderingar: • •
Mi vurdering av … Eg meiner derfor …
Underskrift Skriv alltid under for hand. Det viser at du står ansvarleg for rapporten.
Omarbeid teksten din Når du er ferdig med førsteutkastet, er det viktig at du går igjennom teksten din slik at du får finpussa både språket og strukturen. På side 253 i verktøykassa er det ei oversikt over kva du kan sjå etter. Når du skriv rapport, må du i tillegg hugse på å sjekke at alle opplysingane du gir, er korrekte.
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
43
Rapport
NORSKBOKA
I rapporthovudet blir det opplyst om dato, mottakar og avsendar, og sak.
DEL 1
Situasjonsrapport – arbeidsulykke Dato: 14.02.2020 Til: dagleg leiar Janne Hansen Frå: Sofie Pettersen Sak: arbeidsulykke ved Granåsen sjukeheim
I innleiinga blir føremålet med rapporten forklart, og det blir gitt detaljerte opplysingar om stad og tid.
Føremålet med denne rapporten er å informere om ei arbeidsulykke eg var vitne til 14.02.2020 på Granåsen sjukeheim. Eg jobbar på Granåsen sjukeheim, avdeling 3, som helsefagarbeidar. Ulykka eg var vitne til, skjedde i matstova på avdeling 3.
I hovuddelen blir det for klart kva som skjedde, og rapportskrivaren legg fram sine tankar rundt dette.
Hanne Kristiansen og eg hadde ansvar for dei fire pasientane på gruppe 2 fredag morgon. Eg gjorde klar frukosten til pasientane, og Hanne gjorde ferdig morgonstellet på rom 203. Klokka 8.25 kom Hanne inn i matstova med ein pasient i rullestol. Eg dekte på borda, og hadde sett på kaffitrektaren. Akkurat idet Hanne passerte kaffitrektaren med rullestolen, strekte pasienten ut armen og reiv ned heile kaffitrektaren. Den varme kaffien trefte den eine leggen til Hanne. Sjukepleiar blei straks kalla på.
I avslutninga kjem vurdering og konklusjon.
Vi har fleire gonger diskutert plassering av kaffitrektaren, og det har komme forslag om å flytte han til ein sikrare stad. Eg meiner derfor at korkje Hanne eller pasienten er å klandre for ulykka. Granåsen 14.02.2020
Sofie Pettersen
44
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
DEL 1
NORSKBOKA
Oppdrag
Undersøking og HMT-rapport Du har blitt vald som verneombod for klassen din, og har fått i oppdrag av rektor å skrive ein HMTrapport. For å gjere dette må du undersøkje om regelverket for helse, miljø og tryggleik blir følgt på skulen din, og vurdere kva som kan gjerast for at du og medelevane dine skal få eit endå betre arbeids og læringsmiljø. Dette er ein stor jobb, og du skal derfor velje deg ut eitt forhold som du vil undersøkje nærmare. For å løyse oppgåva må du først gjere følgjande: 1. Få oversikt Søk opp «Forskrift om miljørettet helsevern i barnehager og skoler» på internett. Dette er lovverket skulen din skal følgje for å sikre at du og medelevane dine har eit godt og trygt miljø. Bla deg ned til «spesielle bestemmelser», og noter ned minst tre føreseg ner som du meiner er spesielt viktige. 2. Undersøk Ta utgangspunkt i notata dine og vel ei føresegn som du vil undersøkje nærmare. Eksempel kan vere føresegnene om førstehjelp, avfallshandtering og tobakksforbod. Finn deretter ut korleis du kan undersøkje om føresegna blir følgd eller ikkje. Du kan for eksempel bruke intervju, observasjon eller spørjeskjema. 3. Vurder funna dine Ut frå funna i undersøkinga di skal du vurdere i kva grad føresegna du har valt, blir følgd. Dersom du finn manglar eller feil, skal du føreslå moglege løysingar. For å få oversikt over funna dine kan du gjerne bruke eit trekolonnenotat:
Reglar for HMT
Funn
Forslag dersom noko bør endrast eller gjerast
Set inn føresegna frå Lovdata eller skulen sitt regelverk.
Set inn funna frå undersøkinga di.
Dersom du finn feil eller manglar, skal du komme med forslag til moglege løysingar.
Sluttprodukt – rapport Med utgangspunkt i vurderinga di skal du no skrive ein HMTrapport. Bruk gjerne framgangsmåten på side 41. Det er viktig at du er presis og oppgir dei opplysingane rektor treng. I vurderinga skal du trekkje fram kva som fungerer, og leggje fram forslag til moglege løysingar. Kjenneteikn på eit godt sluttprodukt: • • • •
Rapporten har tydeleg struktur og oppsett. I hovuddelen blir det gjort greie for undersøkinga og resultatet av denne på ein presis og sakleg måte. Eigne meiningar og refleksjonar kjem fram i vurderinga. Teksten har god tekstbinding og rettskriving.
Informerande tekstar: 1B Dokumentasjon
45
DEL 1
Kapittel 1C
Informerande fagartikkel
NORSKBOKA
Før du byrjar Viktige fagomgrep frå introkapittelet • • •
gjere greie for, side 14 objektiv og subjektiv tekst, side 14 fagspråk, side 15
Fagomgrep du skal lære i dette kapittelet • •
spesifikk og open oppgåve problemstilling
Kva er informerande fagartiklar? Ein informerande fagartikkel er ein tekst som gjer greie for eit bestemt tema innanfor eit fagområde. Informerande fagartiklar kan ha ulik lengde, form og innhald, men felles for dei er føremålet om å gi lesaren innsikt i eit fagleg emne på ein objektiv og presis måte. Eksempel på fagartiklar kan vere ein tekst om samisk kultur i eit leksikon, ein artikkel om HMT i eit fagblad eller ein læreboktekst om yrkesprofesjonalitet.
Kvifor bør du kunne skrive informerande fagartiklar? • •
Du får betre kunnskap om og forståing av temaet du skriv om. Dette vil styrkje din yrkeskompetanse. Du får forståing av korleis denne typen tekstar er bygde opp. Det kan gjere det lettare for deg å lese slike tekstar seinare.
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
47
NORSKBOKA
DEL 1
Viktige fagomgrep og kjenneteikn I djupna på eit fagleg emne Gode fagartiklar går i djupna på eitt emne, i staden for å gå i breidda ved å ta opp mange generelle poeng på ein gong. Under ser du eksempel på korleis eit emne kan utforskast i breidda og i djupna.
Emne
Breidde
Djupne
HMT
Kva er HMT?
Gjer greie for dei viktigaste HMTprinsippa ein elek trikar bør følgje.
Automatisering
Kva kan vere forde lar og ulemper med automatisering?
Gjer greie for nokre for delar og ulemper auto matisering kan føre til i ditt framtidige yrke.
Yrkesprofesjonalitet
Korleis kan ein vere yrkesprofesjonell i møte med pasientar?
Korleis kan ein vere yrkes profesjonell når pasienten er eit barn?
Breiddeoppgåvene er generelle, og gjer dermed at ein kan trekkje inn mange poeng på ein gong. For eksempel seier ikkje breiddeoppgåva om HMT noko om kva yrke det er snakk om, og ho legg ingen føringar for kva HMTprinsipp det skal gjerast greie for. Dette kan gjere at tek sten lett blir generell og upresis. Djupneoppgåva er derimot avgrensa ved at ho gjer det tydeleg kva yrke det er snakk om, og at ho berre ber om å gjere greie for dei viktigaste prinsippa. Når ein går i djupna, blir innhaldet i teksten meir presist og konkret, og dermed som regel også meir interessant og lærerikt.
Truverdige og relevante kjelder I ein fagartikkel skal ein samanlikne, byggje vidare på eller gi ei oversikt over informasjon som allereie finst om eit tema. I arbeidet med teksten må ein derfor både lese og hente informasjon frå andre truverdige kjel der. I den ferdige fagartikkelen skal kjeldene brukast på ein sjølvstendig måte, og det skal vere tydeleg for mottakaren kvar ein har henta infor masjonen frå. Sjå verktøykassa, side 235.
Objektivt og fagleg språk For å formidle det faglege innhaldet på ein god og presis måte skal ein i ein fagartikkel uttrykkje seg objektivt og fagleg. Du kan lese meir om korleis ein gjer dette, på side 14 og 15 i introkapittelet.
48
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
DEL 1
NORSKBOKA
Å skrive informerande fagartikkel Når du skal skrive informerande fagartikkel, kan du følgje desse fem stega: 1. 2. 3. 4. 5.
Forstå oppgåveteksten Finn relevant fagstoff Planlegg teksten din Skriv eit førsteutkast Omarbeid teksten din
Forstå oppgåveteksten Før du byrjar å skrive, bør du nærlese oppgåveteksten slik at du er sik ker på at du svarer på det oppgåva spør om. Spørsmål du kan stille deg sjølv, er: • • •
Kva verb inneheld oppgåveteksten? Kva fagomgrep inneheld oppgåveteksten? Har oppgåva ein kommentar, og korleis ber denne meg i så fall om å løyse oppgåva?
I tillegg er det viktig å undersøkje om oppgåveteksten er spesifikk eller open: Ei spesifikk oppgåve har ei konkret bestilling på korleis du skal løyse ho. Når du får ei slik oppgåve, er det derfor viktig å forstå kva oppgåve teksten ber om, og kva han ikkje ber om. Eit eksempel på ei spesifikk oppgåve er: Gjer greie for korleis du som ambulansearbeidar kan vere yrkesprofesjonell i situasjonar der pasienten er eit barn.
Verb Fagomgrep
Denne oppgåva er spesifikk fordi ho ber deg om å skrive om ei bestemt pasientgruppe. Dessutan ber ho deg om å gjere greie for, ikkje for eksempel å samanlikne.
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
49
NORSKBOKA
DEL 1
Om du derimot får ei open oppgåve, må du sjølv avgrense ho ved å formulere ei problemstilling. Eit eksempel på ei open oppgåve er: Skriv ein informerande fagartikkel om yrkesprofesjonalitet. Du vel sjølv kva for ei eller kva for nokre pasientgrupper du skal skrive om.
Fagomgrep Kommentar som ber om å avgrense
Til skilnad frå den spesifikke oppgåva inneheld den opne oppgåva inga tydeleg bestilling når det gjeld pasientgruppe og vinkling. Då må ein formulere ei eiga problemstilling, som for eksempel kan sjå slik ut: • •
Kva inneber yrkesprofesjonalitet i situasjonar der pasienten ikkje snakkar norsk? Korleis opptrer ein yrkesprofesjonelt i møte med pasientar som har verdiar som strir mot eins eigne?
Ei god problemstilling er kjenneteikna av at ho • • •
stiller spørsmål ved noko det er mogleg å svare på ikkje er formulert som eit ja/neispørsmål har ei tydeleg avgrensing slik at artikkelen kan gå i djupna på eit fagleg emne
Finn relevant fagstoff Når du er sikker på at du har forstått oppgåveteksten, skal du setje deg inn i fagstoffet. Nokre spørsmål for å komme i gang kan vere: • • • •
Kvar kan eg finne relevant fagstoff? Kva er allereie skrive om temaet eg skal skrive om? Kva fagpersonar har mykje kunnskap om temaet? Kva faguttrykk er knytte til temaet eg skal skrive om?
Når du finn tekstar som er relevante for oppgåva, bør du notere under vegs mens du les. Det er mange måtar å notere på. Eksempel kan vere å skrive eit samandrag, lage tankekart eller skrive nøkkelord. Sjå verktøy kassa, side 240. Hugs også å skrive ned nettadresser undervegs, slik at du slepp å bruke tid på å spore dei opp igjen seinare.
Planlegg teksten din Dei færraste greier å skrive ein god tekst rett fram frå start til slutt. Du bør derfor byrje med å lage ein disposisjon. Dette gjer at du får oversikt over kva dei ulike avsnitta skal innehalde, og du sørgjer for at poenga dine kjem tydeleg fram. Ved å bruke ein disposisjon blir sjansen også mindre for at du gjentek deg sjølv eller sporar av.
50
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
DEL 1
NORSKBOKA
Dette disposisjonsskjemaet viser korleis den endelege strukturen i ein informerande fagartikkel kan vere. Under «Skriv eit førsteutkast» kan du lese meir om korleis du kan skrive heile avsnitt innanfor denne strukturen. Skjema 13
Disposisjon til informerande fagartikkel Tekstdel
Notat
Overskrift som seier noko om temaet
Yrkesprofesjonalitet i møte med barn
Signatur
Maiken Damhaug, elev ved Strømmen vgs., ambulansefag
Set inn tittel dersom dette er relevant. Illustrasjonsfoto
Bilete av Frøken Kanin (kosedyr) i ambulansen
Skriv kva du ønskjer å ha med bilete av. Ver gjerne kreativ. Innleiing der du presenterer temaet du skal gjere greie for
Definisjon av det viktigaste fagomgrepet i oppgåveteksten:
Hovuddel
Ambulansearbeidaren må ha relevant fagkunnskap
Gjer greie for første poeng knytt til emnet.
Gjer greie for andre poeng knytt til emnet.
Gjer greie for tredje poeng knytt til emnet.
yrkesprofesjonalitet
Summen av kunnskapar, ferdigheiter og haldningar
Eksempel eg vil trekkje fram: Kropp, medisinar, diagnosar
Lovverk brukarmedverknad Ambulansearbeidaren må ha ferdigheiter Eksempel eg vil trekkje fram: Empati, bør definerast
Kommunikasjonsferdigheiter Ambulansearbeidaren må ha gode haldningar Eksempel eg vil trekkje fram:
Respekt for pasienten sine behov og verdiar Ein viktig verdi for eit barn: eit kosedyr
Avslutning der du samanfattar eller konkluderer
Samanfatt kort kvifor det er viktig å være yrkes-
Kilder
NDLA, Puls helse- og oppvekstfag, Medisinsk Operativ Manual,
profesjonell
Pasient- og brukarrettslova
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
51
NORSKBOKA
DEL 1
Skriv eit førsteutkast Les om femavsnittstekst i verktøykassa, s. 249.
Ein informerande fagartikkel kan skrivast som ein femavsnittstekst. Du kan likevel utvide teksten med eitt eller fleire avsnitt i hovuddelen din, dersom det trengst. I tillegg kan du leggje til bilete, bilettekst og signatur. Under kan du sjå nærmare korleis dei ulike avsnitta frå disposi sjonen kan byggjast ut til ein fullstendig tekst.
Overskrift Overskrifta er det første som skal stå i teksten din. Ho kan vere formu lert som eit spørsmål, ein påstand, eit sitat eller som stikkord. I eksem pelteksten på side 56 har forfattaren valt overskrifta: •
Yrkesprofesjonalitet i møte med barn
Overskrifta kunne også ha vore: •
Barn i ambulansen
Bilet og bilettekst Eit bilete kan vere eit godt verkemiddel for å fange interessa hos mot takaren, og eit gjennomtenkt biletval kan gi lesaren tilleggsinformasjon. Du kan plassere biletet der du synest det passar best, og under biletet kan du skrive ein kort bilettekst. Hugs at du må oppgi kjelda du har henta biletet frå.
Signatur Signer teksten din med fullt namn og tittel: •
Av: Maiken Damhaug, elev ved Strømmen vgs., ambulansefag
Innleiing I innleiinga skal du vekkje interesse for oppgåva hos lesaren. Ei god innleiing er derfor kjenneteikna av at ho får fram kva oppgåva handlar om, og kvifor mottakaren skal lese teksten. Ei innleiing kan skrivast på ulike måtar:
Definisjonsinnleiing Her skal du definere viktige omgrep frå oppgåveteksten. Deretter kan du setje dei i ein større samanheng slik at det blir tydeleg for mottak aren kvifor omgrepa er viktige å ha kunnskap om. I eit svar på oppgåva over kunne dette for eksempel vore gjort ved å vise til samanhengen mellom yrkesprofesjonalitet og pasienttryggleik. Aktuelle hjelpe setningar kan vere:
52
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
DEL 1
• • • • •
NORSKBOKA
… kan definerast som … For … er viktig å ha kunnskap om … fordi … I denne fagartikkelen vil det bli gjort greie for …. … kan forståast som … … er aktuelt på grunn av …
Problemstillingsinnleiing Her skal du presentere problemstillinga di og synleggjere for mottaka ren kvifor denne er viktig eller interessant. I eit svar på oppgåva over kunne dette for eksempel vore gjort ved å knyte problemstillinga til ei oversikt over kor mange ambulanseoppdrag det blir gjennomført årleg der pasienten er eit barn. Du kan presentere problemstillinga di slik: • •
Problemstillinga som blir utforska i denne fagartikkelen, er … Pro blemstillinga er aktuell av fleire grunnar … På bakgrunn av dette vil denne fagartikkelen utforske følgjande problemstilling: …
Du kan også presentere problemstillinga som eit spørsmål i innleiinga, utan å skrive at dette er problemstillinga for oppgåva.
Forteljande innleiing Her skal du presentere ei kort skildring av situasjonen som gir mottaka ren eit bilete av kvifor temaet er relevant. Dersom du skriv ei forteljande innleiing, kan du vere kreativ når det kjem til språk og form. I eit svar på oppgåva over kunne dette for eksempel vore gjort ved å presentere ei situasjonsskildring der eit barn blir henta av ambulanse etter ei sykkel ulykke.
Dei ulike innleiingstypane kan også kombinerast. Eit eksempel på dette kan vere å først presentere ei situasjonsskildring som deretter blir knytt til ein definisjon. Det finst ingen fasit for når du skal bruke dei ulike innleiingstypane. I denne skrivefasen er det derfor opp til deg å vurdere kva som vil fun gere best ut frå oppgåva du er gitt, og kva du føler at du meistrar. Det som derimot er viktig, er at innleiinga gir mottakaren eit innblikk i kva som skal komme i hovuddelen.
Hovuddel I hovuddelen skal du svare på oppgåva du er gitt. Det finst likevel mange måtar å løyse ei oppgåve på, og korleis du strukturerer hovud delen din, avheng av korleis du har valt å innleie fagartikkelen:
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
53
NORSKBOKA
DEL 1
•
• •
Dersom du har skrive ei definisjonsinnleiing, bør du bruke defini sjonen som utgangspunkt for avsnitta i hovuddelen. Dette gjer du ved å komme tilbake til definisjonen eller delar av denne i kvart avsnitt. Dersom du presenterer ei problemstilling i innleiinga di, skal du i hovud delen svare på denne ved å leggje fram eitt poeng i kvart avsnitt. Dersom du har ei forteljande innleiing, skal du i hovuddelen la situa sjonsskildringa skape samanheng i svaret ditt ved at ho underbyg gjer og illustrerer poenga dine.
I eksempelteksten på side 56 kan du sjå korleis definisjonen frå inn leiinga lagar ein tydeleg struktur i hovuddelen i fagartikkelen ved at momenta kunnskapar, ferdigheiter og haldningar blir trekte fram i kvart sitt avsnitt. Hadde teksten derimot hatt ei forteljande innleiing, kunne gjennomgåande eksempel frå situasjonsskildringa medverka til heilskap og samanheng. Aktuelle hjelpesetningar kan vere: • • • • • • • • •
For det første … Det viktigaste når det kjem til …, er … Først og fremst inneber … Eit anna viktig prinsipp innanfor … er … Eit eksempel på … er … Forsking viser at … Derfor bør … Ifølgje [kjelde] er … I denne situasjonen ser vi at … Dette inneber … Med tanke på … som blei presentert innleiingsvis …
Hovuddelen i ein fagartikkel skal vere delt inn i avsnitt, og du kan sjå på side 250 i verktøykassa korleis desse kan skrivast med god struktur og flyt.
Avslutning I avslutninga di skal du samanfatte det viktigaste du har komme fram til i teksten din, eller eventuelt trekkje ein konklusjon. Du skal altså ikkje komme med nye poeng. Vidare bør det vere ein tydeleg samanheng mellom innleiing og avslutning, slik at lesaren kan få god oversikt over innhaldet i fagartikkelen berre ved å lese desse delane. Dersom du har skrive ei definisjonsinnleiing, bør du i avslutninga samanfatte poenga dine og knyte desse til definisjonen. Aktuelle hjelpe setningar kan vere: • • •
For å samanfatte kan … forståast som … … og … og … kan illustrere korleis … I innleiinga blei … definert som … Som … har vist, kan …
Dersom du presenterte ei problemstilling i innleiinga di, skal du i avslut ninga skrive eit konkluderande svar. Du kan konkludere ved hjelp av setningar som:
54
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
DEL 1
• • •
NORSKBOKA
I innleiinga blei det stilt spørsmål ved … Avslutningsvis vil eg derfor … Ein kan konkludere med ….
Dersom du har ei forteljande innleiing, bør du i avslutninga komme tilbake til situasjonsskildringa, slik at mottakaren kan forstå denne i eit nytt lys: • • •
Innleiingsvis blei det vist til … På bakgrunn av … vil eg … Som hendinga i innleiinga illustrerer, er … For å samanfatte vil eg trekkje fram … Dette er spesielt relevant i situasjonar som den eg skildra i innleiinga.
Kjelder Set inn kjeldereferansar, slik at mottakaren enkelt kan finne ut kvar du har henta fagstoffet frå. Du kan lese meir om dette i verktøykassa, side 235.
Omarbeid teksten din Når du er ferdig med førsteutkastet, er det viktig at du omarbeider teksten din. Det skal ofte ikkje så mykje til før ein tekst blir mykje betre, og på side 253 i verktøykassa finn du spørsmål som kan vere til hjelp i dette arbeidet. Når du skriv ein informerande fagartikkel, må du i til legg hugse på å lese igjennom for å sjå at språket er objektivt og fagleg. Dessutan må du sørgje for at du har ført opp kjeldene du har brukt.
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
55
Informerande fagartikkel
NORSKBOKA
DEL 1
Yrkesprofesjonalitet i møte med barn Maiken Damhaug, elev ved Strømmen vgs., ambulansefag
At Frøken Kanin får bli med på oppdraget, kan vere ein viktig tryggleik for dei yngste pasientane. Foto: Maiken Damhaug.
Her blir fagomgrepet frå oppgåveteksten definert, og det blir presentert korleis oppgåva er avgrensa. Definisjonen lagar ei ramme for avsnitta i hovuddelen. Avgrensinga legg føringar for vinkling av innhald og eksempel. Her refereres det til kjelder, først indirekte, så direkte. Kjeldene er brukte på ein sjølvstendig måte, samtidig som det er enkelt for lesaren å sjå kvar informasjonen er henta frå.
56
For å sikre pasienttryggleik må ambulansearbeidaren opptre yrkespro fesjonelt. Yrkesprofesjonalitet kan definerast som summen av fagre levante kunnskapar, ferdigheiter og haldningar (Hårberg, Paulsen og Brønstad, 2017). I løpet av ein arbeidsdag vil ambulansearbeidaren møte pasientar med ulike behov og føresetnader, og det krevst derfor variert kompetanse for å opptre yrkesprofesjonelt. Denne fagartikkelen vil gjere greie for kva yrkesprofesjonalitet kan innebere i situasjonar der pasienten er eit barn. For å utføre arbeidsoppgåvene på ein korrekt og forsvarleg måte må ambulansearbeidaren ha relevant fagkunnskap (Andersen og Myhrvold, 2020). I situasjonar der pasienten er eit barn, må ambulansearbeidaren ha kunnskapar om barnekroppen, medisinering og diagnosar som barn er spesielt utsette for. Ifølgje Medisinsk Operativ Manual (2012) kan like symptom hos barn og vaksne ha ulike årsaker. For eksempel kan det vere mange årsaker til at vaksne får hjartestans, mens hjartestans hos barn i dei aller fleste tilfelle skjer som følgje av tette luftvegar (Medisinsk Operativ Manual, 2012). I tillegg må ambulansearbeidaren ha kunn skapar om lovverket, som blant anna viser til retten til brukarmedverk nad. Ettersom barn ikkje har samtykkekompetanse, er det eksempelvis
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
DEL 1
viktig å vite at det kan vere naudsynt å involvere vaksne pårørande (pasient og brukarrettslova, 2019, § 44). Det er ikkje nok for ein ambulansearbeidar å ha kunnskapar om kva ein skal gjere, ein må også ha dei rette ferdigheitene til å utføre opp draget. For det første er det i møte med barn viktig å ha evna til å vise empati, det vil seie evna til å setje seg inn i korleis andre har det (Ander sen og Myhrvold, 2020). Barn kan ha vanskeleg for å uttrykkje seg presist. Det er derfor naudsynt å ha ferdigheitene til å kunne setje seg inn i barns situasjon og prøve å forstå dei. For det andre er kommunikasjonsferdig heiter naudsynt for å opptre yrkesprofesjonelt. Fordi barn ofte tolkar det ein seier bokstaveleg, er det naudsynt å vere konkret i talen. Ambulan searbeidaren bør også setje seg ned i same høgde som barnet, slik at barnet ikkje opplever ein som overlegen. Under eit oppdrag vil ein ofte møte barn i ein utrygg situasjon, og det er derfor viktig å vise empati og å kommunisere på ein måte som gjer at barnet føler seg trygg. Som ambulansearbeidar representerer ein helsetenesta, og det er derfor naudsynt å ha gode haldningar. Dette inneber at ambulansear beidaren har eit heilskapleg menneskesyn og respekterer verdiane til pasienten (Andersen og Myhrvold, 2020). Vi skil mellom åndelege og materielle verdiar. For eksempel kan ein bamse vere ein viktig materiell verdi for eit barn, mens tryggleikskjensla kan vere ein åndeleg verdi. Ved å la bamsen vere med under transportoppdraget signaliserer ein det at ein anerkjenner behova til barnet. Dette vil auke sjansen for at barnet føler seg både trygg og verdsett. For å samanfatte må ambulansearbeidaren ha spesifikke kunnskapar, ferdigheiter og haldningar for å opptre yrkesprofesjonelt under oppdrag der pasienten er eit barn. For det første må ein ha kunnskapar om barnekroppen, medisinering og diagnosar som gjeld for barn, og kunnskap om lovverket. For det andre må ein kunne vise empati og tilpasse måten ein snakkar på. For det tredje må ein kunne vise gode haldningar for å leggje grunnlag for tillit. Dersom desse elementa er på plass, vil det etablere tryggleik og eit godt samarbeid mellom ambu lansearbeidaren, barnet og pårørande, og ein vil dermed kunne utføre oppdraget på ein god måte. Kjelder: Andersen, R.W. og Myhrvold, C.H. (2020). Puls Yrkesliv Vg1, helse- og oppvekstfag. Fagbokforlaget. Hårberg, G.B., Paulsen, T.M. og Brønstad, A. (2017). Å være profesjonell. https://ndla.no/subjects/subject:24/topic:1:183717/topic:1:183788/ resource:1:3747 Medisinsk Operativ Manual. (2012). Versjon 7. Oslo Universitetssykehus HF. Pasient og brukarrettslova. (2019). Alminnelige bestemmelser (LOV 2019062143). https://lovdata.no/dokument/NL/lov/19990702 63/KAPITTEL_5#%C2%A74a5
NORSKBOKA
Her blir det trekt fram konkrete eksempel som er særeigne for pasientgruppa barn. På denne måten får eleven vist djupnekunnskap.
Her blir det brukt faguttrykk. Dette gjer at innhaldet blir fagleg og presist.
Her blir teksten samanfatta ved å vise tilbake til definisjonen i innleiinga.
Ein informerande artikkel skal alltid byggje på gode kjelder. Desse blir førte opp til slutt i teksten. Les meir om kjelder på s. 236.
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
57
NORSKBOKA
DEL 1
DEL 1
NORSKBOKA
Oppdrag
Framtidas yrkesutøvarar Eit fagblad innanfor ditt programområde har «Framtidas yrkesutøva rar» som tema for neste nummer. Dei ønskjer innspel frå engasjerte ungdommar som er i ferd med å ta fagbrev, og du har derfor blitt spurd om å medverke med ein fagartikkel. Føremålet med fagar tikkelen er å gjere greie for kva som kan krevjast av yrkesutøvarar i framtida. Utover dette vel du sjølv korleis du vil avgrense oppgåva. For å løyse oppgåva må du først gjere følgjande: 1. Idémyldre Skriv ned så mange spørsmål og tankar knytte til temaet som du greier i løpet av to minutt. Samanlikn deretter notata dine med notata til den du sit ved sida av: Kva likskapar og skilnader finn de? Kanskje har sidemannen nokre idear du også kan bruke vidare? Diskuter mog lege avgrensingar, og bestem deg for kva du vil fordjupe deg i. 2. Set deg inn i fagstoffet Finn og les relevant faglitteratur, og ta notat undervegs. Vel deg der etter ut tre poeng du vil ha med i fagartikkelen din, og formuler dei i tre setningar. Desse kan danne grunnlag for hovuddelen din. 3. Vel eit passande illustrasjonsbilete Her kan du gjerne vere kreativ og ta eit bilete sjølv. Du kan også finne eit illustrasjonsbilete på nett.
Sluttprodukt – informerande fagartikkel Til no har du jobba med punkt 1 og 2 i framgangsmåten som er skildra på side 49, og funne eit illustrasjonsbilete. Du skal vidare jobbe med steg 3 til 5, og skrive ein ferdig fagartikkel. Dersom det er relevant, kan du trekkje inn eksempel frå praksis. Kjenneteikn på eit godt sluttprodukt: •
Teksten går i djupna på eit fagleg emne.
•
Teksten har ein tydeleg struktur både som heilskap og innan for kvart avsnitt.
•
Språket er objektivt og fagleg.
•
Teksten har god tekstbinding og rettskriving.
•
Kjeldene er brukte på ein sjølvstendig og etterretteleg måte.
Informerande tekstar: 1C Informerande fagartikkel
59
Andre del av boka er ei fyldig tekstsamling med hovudvekt på nyare, engasjerande tekstar. Her finn elevane eit breitt utval skjønnlitterære tekstar og saktekstar. Tekstane har varierte oppgåver på fleire nivå, og inviterer til arbeid med yrkesrelevans og andre former for dybdelæring. NORSKBOKA møter elevane der dei er. Dei får bruke og utvikle kompetansen sin, og jobbe med innhald som tar fagvalet deira på alvor.
NORSKBOKA
NORSKBOKA VG2 YRKESFAG
NORSKBOKA gir elevane ei grundig innføring i ei rekke sjangrar. Første del av boka rettleiar elevane gjennom ulike former for informerande og argumenterande tekstar, i tillegg til arbeid med fiksjonstekstar. Dessutan inneheld den ein underdel om språk og kultur, i tillegg til ei heilt unik «verktøykasse» med generelle tips og reglar. Undervegs møter elevane spennande oppgåver og oppdrag, som viser dei korleis fagstoffet i boka er relevant ikkje berre i situasjonen som skuleelevar, men òg som yrkesutøvarar og medborgarar i framtida.
VG2 YRKESFAG
NYN ISBN 978-82-11-03581-3
NYNORSK
Camilla Bruu Næsmo Lars Alvsåker Kolaas Sonja Arnesen