Valdtektsstraffebodet by Fagbokforlaget

Jørn Jacobsen er professor ved Det juridiske fakultetet, Universitetet i Bergen.

ISBN 978-82-450-2705-1

,!7II2E5-achafb!

VALDTEKTSSTRAFFEBODET ______________________ Gjeldande rett og spørsmålet om reform

VALDTEKTSSTRAFFEBODET

---

Jørn Jacobsen

Denne boka omhandlar den eksisterande strafferettslege reguleringa av valdtekt. Boka tek for seg rekkevidda av straffelova 2005 § 291 med tilhøyrande paragrafar, og drøftar med det som utgangspunkt om det er grunn til å reformere norsk strafferett på dette punktet. Boka vil vere av interesse for alle som arbeider med valdtektsproblemet eller er engasjert i den pågåande reformdebatten.

Jørn Jacobsen

VALDTEKTSSTRAFFEBODET ______________________

Jørn Jacobsen

VALDTEKTSSTRAFFEBODET ______________________ Gjeldande rett og spørsmålet om reform

Copyright © 2019 by Vigmostad & Bjørke AS All Rights Reserved 1. utgåva / 1. opplaget 2019 ISBN: 978-82-450-2705-1 Grafisk produksjon: John Grieg, Bergen Omslagsdesign ved forlaget Omslagsbilete: © Shutterstock\pixomar

Spørsmål om denne boka kan rettast til: Fagbokforlaget Kanalveien 51 5068 Bergen Tlf.: 55 38 88 00 Faks: 55 38 88 01 E-post: fagbokforlaget@fagbokforlaget.no www.fagbokforlaget.no Materialet er verna etter åndsverklova. Utan uttrykkjeleg samtykke er eksemplarframstilling berre tillate når det er heimla i lov eller avtale med Kopinor.

Wenn denn nun gefragt wird: Leben wir jetzt in einem aufgeklĂ¤rten Zeitalter? so ist die Antwort: Nein, aber wohl in einem Zeitalter der AufklĂ¤rung. Immanuel Kant

Føreord

Dette arbeidet hadde sitt utspring i at eg tok til med ei meir fullstendig framstilling av seksualbrotsverka. Den framstillinga er eit omfattande prosjekt, og kan ikkje ventast med det første. Samstundes har debatten om eventuell reform av valdtektsstraffebodet fått stadig nye omdreiingar, ikkje minst i lys av utviklinga i nabolanda våre. Den nylege endringa i svensk strafferett, av og til omtala som «samtyckesreformen», sette i gang ein ny runde av kriminalpolitisk debatt her heime; i skrivande stund står Danmark oppe i sin eigen debatt om sitt valdtektsstraffebod.1 #MeToo-røyrsla har òg bidrege til ei større allmenn merksemd omkring seksuelle krenkingar, valdtekt inkludert.2 Frontane i debatten her heime verkar relativt steile. Av den eine sida vert det hevda at ein reform til fordel for eit valdtektsstraffebod basert på manglande samtykke er heilt nødvendig; av den andre sida hevdast det at ingen reform er nødvendig då den eksisterande lovgjevinga er dekkande for alle relevante tilfelle som dukkar opp i praksis. Følgande ingress til eit medieoppslag om emnet kan vere illustrerande: «Både SV og AP er positive til å innføre det svenske lovforslaget som forbyr sex med personer som ikke gir et tydelig samtykke. – Skandaløst forslag, mener Høyre.»3 Frontane kan ikkje seiast å ha vist oss vegen til ein god og informert debatt om temaet. Medan til dømes den svenske debatten vart supplert av både rettsvitskaplege bidrag og utgreiingar, synest vår heimlege debatt å kvile på eit mindre avklara grunnlag, ikkje minst når det kjem til kor vidtrekkande den noverande reguleringa er, og kva som eventuelt ville endre seg om ein gjekk for ei eller anna

1 Sjå vidare punkt 2.3 nedanfor. 2 For eit strafferettsleg perspektiv på denne røyrsla, sjå Hörnle (2018). 3 VG-nett 17.12.17: «SV vil ha samtykkelov i Norge», https://www.vg.no/nyheter/innenriks/i/21dAQx/ sv-vil-ha-samtykkelov-i-norge (sist vitja 22.11.18).

Valdtektsstraffebodet

form for «samtykkelov». Særleg når det kjem til kravet om reform, har ikkje styrken i dette kravet avspegla tilsvarande god kjennskap til rekkevidda av det eksisterande straffebodet om valdtekt og relaterte straffebod. Slik rettsleg og rettsvitskapleg forståing er viktig i samanhengen. Valdtektsstraffebod er ein rettsleg storleik som skal inngå i og fungere i den samanhengen. Løysingar som ikkje er godt tilpassa retten sine prinsipp og føresetnader, kan lett ende opp med å skape problem for vernet av nettopp dei verdiane ein tok sikte på å verne. At debatten lir av mangel på kunnskap om dei ulike rettslege dimensjonane av emnet, må samstundes rettsvitskapen ha ei viss skuld for. Litteraturen om valdtektsstraffebodet generelt, og reformspørsmålet spesielt, må seiast å ha vore knapp.4 På denne bakgrunnen vart det naturleg å ta ut av den tilsikta framstillinga om seksualstraffelovgjevinga akkurat delen om valdtekt, vinkle den inn mot debatten som pågår, og publisere den no i denne forma. Temaet er viktig og fortener ein betre debatt, og eg håper denne boka bidreg til det. Boka vil drøfte den noverande reguleringa sitt innhald, og eventuelle manglar, og på det grunnlag òg peike mot korleis regelverket adekvat kan reformerast. Som vi skal sjå, er verken gjeldande rett eller alternativ til denne enkle storleikar. For å nå ei meir fullstendig forståing av gjeldande rett og kva som er alternativ til denne, krevst det ytterlegare arbeid av både teoretisk, prinsipiell og empirisk karakter, og diskusjon med utgangspunkt i slike premissar. Arbeidet med gjeldande rett er, som vi skal sjå, nettopp eigna til å synleggjere dei mange slike dimensjonane ved tematikken som vi bør undersøke og diskutere nærare. Eit godt utgangspunkt for dialog er at det synest vere relativt brei konsensus om at ein ønsker å sikre alle, og kvinner særleg, betre vern mot seksuelle overgrep i ulike former og samanhengar. Det bør vi utnytte til å tenke vidare saman, sjølv om der måtte vere motsetnader i syna på om, korleis og på kva måte det målet må balanserast mot andre målsettingar, og kva som er gode verkemiddel for å nå den samla målsettinga. Valdtektsstraffebodet er samstundes ein sensitiv tematikk. Då kan det vere verdt å minne om det ein i filosofien omtalar som «the principle of charity». Som Richard Feldman samanfattar det, er det eit

4 Dei rettsvitskaplege bidraga til reformdebatten er relativt få, men sjå til dømes Syse (1996) s. 530, som meinte at det ikkje var grunn til å styrke «samtykkekravene» i seksualstraffelovgjevinga og Høgberg og Salomonsen (2013), særleg s. 240.

føreord

prinsipp som «governs the interpretation of the beliefs and utterances of others. It urges charitable interpretation, meaning interpretation that maximizes the truth or rationality of what others think and say».5 Godt intellektuelt samverke krev då at ein nærmar seg den andre på eit respektfullt sett, med vilje til å tolke motparten sine meiningar i tråd med det nemnte prinsippet, og at kritikk òg følger same linje. I arbeidet med denne boka har eg hatt dialog med mange som har opptredd på eit godt vis i så måte, og som alle fortener takk for deira bidrag til den. Avgjerande for ferdigstilling av manuskriptet har særleg vitskapleg assistent Liv Sofie Hallaråker Utvær vore. Med kritisk tekstlesing, arbeid med kjelder og korrektur, og som diskusjonspartnar, har arbeidet hennar gjort det mogleg å få boka ferdig på relativt kort tid. Vitskapleg assistent Kristine Skorgen kom meg til hjelp med å gjere ferdig registeret, noko eg er svært takksam for. Torunn Salomonsen og Christoffer Kjelsberg ved Lovavdelingen, Enhet for strafferett og prosess, las eit tidleg utkast og diskuterte tematikken med meg, og la til rette for at eg fekk presentere og diskutere sentrale synspunkt i eit møte der 5. november 2018, som var nyttig for utviklinga vidare. Takk òg til alle dei som tok del i møtet og gav innspel og kritikk. Professorane Erling Johannes Husabø og Linda Gröning har som vanleg vore gode diskusjonspartnarar, og har lese utvalde delar av teksten. Det same takkar eg ph.d. David C. Vogt for. Takk òg til dei som deltok på forskarmøtet vi hadde saman med prof. dr. Tatjana Hörnle i samband med Bergen Lecture 2018 i oktober same år, og som gav gode kommentarar til innlegget mitt i samband med det, og naturlegvis særleg til prof. dr. Hörnle. Overlege Karl Heinrik Melle har lese eit utkast til kapittel 5 og gav svært nyttige innspel til det. Ein annan viktig diskusjonspartnar har vore professor Henriette Sinding Aasen, og eg har hatt utbytte særleg av det arbeidet vi saman gjorde med både kronikk og artikkel om tematikken. Professor Asbjørn Strandbakken skuldar eg nok ein gong takk for å vere ei stadig entusiastisk og støttande stemme. Det same gjeld forlagsredaktør Marit Hatleskog som har oppmuntra og støtta prosjektet. Samarbeidet med produksjonskoordinator Magdalena Richert-Oktaba har nok ein gong vore utmerka. Fakultetsleiinga og forskingsadministrasjonen ved fakultetet har lagt til rette for at arbeidet kunne gjennomførast på relativt kort tid, noko eg er svært takksam for. Ein 5 Feldman (2000).

Valdtektsstraffebodet

særleg takk gjev eg denne gongen til vårt fakultetsbibliotek. Over 20 år etter at eg først kom til fakultetet som student, har eg framleis ikkje opplevd anna enn eit bibliotek med kompetanse, fornuft, humør og vilje til å støtte og legge til rette for forsking. Eg nyttar høvet til å sende ein spesiell takk til dei som eg har hatt mest hjelp av gjennom åra: Halvor Kongshavn, Jørn W. Ruud, Marit Saksvik, Britt-Inger Bjørsvik og Finn Solemdal. På heimebane har Linda, Jonathan og Lucas vore flinke til å flytte fokuset mitt vekk frå eit tungt tema og over til den gode sida av livet. Kjeldene i boka er oppdaterte til og med 21.12 2018. Bergen, Dragefjellet, 21. desember 2018 Jørn Jacobsen

Innhald

Introduksjon ......................................................................................... 1.1 Valdtekt som sosialt og rettsleg problem ................................................. 1.2 Føremålet med boka: Eit strafferettsvitskapleg perspektiv på valdtekt ............ 1.3 Om metode og oppbygging av studien ................................................... 1.4 Nærare om studien sin empiriske og normative bakgrunn ........................... 1.4.1 Det empiriske grunnlaget for drøftingane av valdtektsstraffebodet .............. 1.4.2 Valdtekt, rett og feminisme ..............................................................

15 15 17 22 25 25 28

Å definere valdtekt – ei utfordring............................................................ 2.1 2.2 2.3 2.4 2.5

Utgangspunkt ................................................................................... Upresise krav etter internasjonal rett ...................................................... Internasjonalt mangfald av valdtektsdefinisjonar....................................... Utfordringar med å definere valdtekt: Eit strafferettsteoretisk perspektiv ........ Oppsummering.................................................................................

39 39 40 47 55 62

Hovudtrekka i valdtektsstraffebodet etter gjeldande rett ...........................

65 3.1 Utgangspunkt ................................................................................... 65 3.2 Utvikling i regel og rettsgode ................................................................ 66 3.3 Innleiande oversikt over § 291 .............................................................. 72 3.4 Valdtektsstraffebodet og samanhengen med andre straffebod ..................... 74 3.5 Seksuell omgang – grensa mot seksuell handling ...................................... 82 3.6 Nærare om alternativ a – «vold» eller «truende atferd» ............................... 89 3.6.1 Utgangspunkt.............................................................................. 89 3.6.2 «Vold» ....................................................................................... 89 3.6.3 «Truende atferd» ........................................................................... 96 3.7 Nærare om alternativ b – «ute av stand til å motsette seg handlingen» ........... 107 3.8 Nærare om alternativ c – seksuell omgang med seg sjølv eller andre .............. 110 3.9 Oversikt over dei allmenne vilkåra for straffansvar og forsettskravet særleg ..... 114

Valdtektsstraffebodet

Nærare om alternativ a, årsakskravet og samtykke .................................... 121 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5

Utgangspunkt ................................................................................... Årsakskravet i § 291 alternativ a............................................................. Forholdet mellom årsaks- og samtykkekravet ........................................... Nærare om det verksame samtykket ved seksuell omgang .......................... Ekskurs: Litt om samtykke, forsett og bevisutfordringane i valdtektssaker .......

121 122 125 133 141

Nærare om «ute av stand»-alternativet i § 291 b ........................................ 151 5.1 Utgangspunkt ................................................................................... 5.2 Den historiske bakgrunnen for § 291 alternativ b....................................... 5.3 Tolking av § 291 alternativ b ................................................................. 5.3.1 Liten grad av systematisk avklaring av rekkevidda til § 291 alternativ b ......... 5.3.2 Utfordringar for ei systematisk tolking av § 291 alternativ b og løysing av desse 5.3.3 Teoretisk analyse av gjerningsskildringa og elementa og strukturen i denne .... 5.3.3.1 Bakgrunn i rettsgodet ............................................................ 5.3.3.2 Gjerningsskildringa er fokusert på offeret for brotsverket ............... 5.3.3.3 O1: Handlingskapasitet ......................................................... 5.3.3.4 O2: Gjerningspersonen si handling utgjer eit for offeret aktuelt responsobjekt ................................................................................. 5.3.3.5 O3: Responsen må (kunne) vere av ein bestemt negativ karakter ..... 5.3.3.6 NO4: «Ute av stand».............................................................. 5.3.3.7 Oppsummering så langt......................................................... 5.3.4 Språkleg aktuelle kasus for bruk av § 291 alternativ b............................... 5.3.4.1 Utgangspunkt...................................................................... 5.3.4.2 Kasusa systematisk framstilte .................................................. 5.3.5 Rekkevidda av straffebodet sett ut frå dei ulike kasusa.............................. 5.3.5.1 Utgangspunkt for drøftinga av kasus ......................................... 5.3.5.2 Psykisk utviklingshemming ..................................................... 5.3.5.3 Demens.............................................................................. 5.3.5.4 Psykisk liding ....................................................................... 5.3.5.5 Komatilstandar .................................................................... 5.3.5.6 Søvn .................................................................................. 5.3.5.7 Rus .................................................................................... 5.3.5.8 Mangel på kontroll over kroppen .............................................. 5.3.5.9 Ikkje-varig fysiologisk svekking ................................................ 5.3.5.10 Psykisk sårbarheit ............................................................... 5.3.5.11 Overraskingstilfelle .............................................................

151 153 162 162 167 169 169 169 172 173 177 179 181 182 182 183 186 186 186 194 196 198 199 202 206 211 214 219

Innhald

5.3.5.12 Villfaring om premissar for den seksuelle omgangen ................... 5.3.5.13 Villfaring om at det er seksuelle handlingar som vert gjort ............ 5.4 Nærare rettsstridsavgrensingar ............................................................. 5.5 Presisering om fullføring av brotsverket ..................................................

222 226 227 229

Forsøk på og førebuing av valdtekt .......................................................... 231 6.1 6.2 6.3 6.4

Utgangspunkt ................................................................................... Forsøksansvar ................................................................................... Tilbaketrekking frå forsøk .................................................................... Førebuing av valdtekt er som hovudregel ikkje straffbart .............................

231 231 237 240

Medverking til valdtekt .......................................................................... 243 7.1 7.2 7.3 7.4

Utgangspunkt ................................................................................... Vilkåra for medverkingsansvar .............................................................. Hovudgjerning, samvirke eller medverking? ............................................ Forholdet mellom passiv medverking og avverjingsplikta i § 196 ..................

243 244 248 252

Straffebodet mot grovt aktlaus valdtekt ................................................... 255 8.1 Utgangspunkt ................................................................................... 255 8.2 Bakgrunnen for § 294 ......................................................................... 256 8.3 Straffebodet sitt innhald ...................................................................... 257 9

Eitt eller fleire brotsverk? ........................................................................ 263 9.1 9.2 9.3 9.4

Utgangspunkt ................................................................................... Bruk av eitt eller fleire straffebod? .......................................................... Eitt eller fleire brot på § 291? ................................................................ Hovudperson og/eller medverkar? ........................................................

263 264 267 270

Straffene for brot på § 291 og § 294 ......................................................... 273 10.1 Utgangspunkt ................................................................................. 10.2 Strafferamma ved brot på § 291 – særleg om minstestraff og grov valdtekt .... 10.2.1 Utgangspunktet: Den ordinære strafferamma...................................... 10.2.2 Minstestraff for valdtekt til samleie og liknande (§ 292) ........................... 10.2.3 Skjerping av strafferamma ved grov valdtekt (§ 293) .............................. 10.3 Straffenivå og straffutmåling i valdtektssaker ..........................................

273 274 274 275 277 283

Valdtektsstraffebodet

10.3.1 Straffenivået for ulike kategoriar av valdtekt ........................................ 10.3.2 Nærare om relevante moment i straffutmålinga ................................... 10.4 Andre straffereaksjonar enn fengsel...................................................... 10.5 Straff for grovt aktlaus valdtekt ............................................................

283 291 304 307

Valdtektsstraffebodet – behov for reform? ................................................ 311 11.1 Utgangspunkt ................................................................................. 11.2 Krav til eit godt valdtektsstraffebod ...................................................... 11.2.1 Grunnkravet: Eit konkret og presist rettsgode ....................................... 11.2.2 Rettsgodet sine ulike dimensjonar: Negativ og positiv seksuell autonomi ...... 11.2.3 «Fair labelling» ........................................................................... 11.2.4 Likebehandling av relaterte krenkingar .............................................. 11.2.5 Presisjon ................................................................................... 11.2.6 Systemtilpassing ......................................................................... 11.3 Har den noverande reguleringa manglar som kan grunngje reform? ............ 11.4 Utsyn mot ein mogleg reform.............................................................. 11.5 Til sist ............................................................................................

311 312 312 314 320 321 321 323 323 329 341

Register................................................................................................ 343 12.1 Forkortingar.................................................................................... 12.2 Litteratur ........................................................................................ 12.3 Lovforarbeider og andre offentlige publikasjoner ..................................... 12.4 Utenlandske lovforarbeider og offentlige dokument ................................. 12.5 Rettspraksis .................................................................................... Lagmannsretten ................................................................................... 12.6 Rettspraksis frå internasjonale og utanlandske domstolar .......................... 12.7 Lovregister ..................................................................................... 12.7.1 Gjeldande norske lover .................................................................. 12.7.2 Oppheva norske lover ................................................................... 12.7.3 Utanlandske lover........................................................................ 12.8 Internasjonale konvensjonar og dokument ............................................

343 344 354 357 357 359 359 359 359 360 360 361

Stikkord................................................................................................ 363

Introduksjon

1.1

Valdtekt som sosialt og rettsleg problem

Gjeldande rett signaliserer tydeleg at lovgjevar ser med stort alvor på valdtekt som sosialt og rettsleg problem. Valdtektsstraffebodet er det første av straffeboda i straffelova kapittel 26. Både plasseringa i kapittelet og strafferammene avspeglar at valdtekt er å rekne som det mest alvorlege seksualbrotsverket. Valdtekter kan, dersom dei er grove, straffast med 21 års fengsel, noko som er det alminnelege maksimumsnivået i norsk rett og det same som for drap etter § 275.7 Strafferettssystemet arbeider, i tråd med mandatet frå lovgjevar, ut frå eit syn på valdtekt som ei alvorleg krenking. Alvorlege seksualbrotsverk er trekte fram i Riksadvokaten sine mål og prioriteringar for 2018, og valdtekt er klart eit av desse brotsverka.8 Domstolspraksis, som avspeglar det same, kjem vi tilbake til. Bakgrunnen for at strafferettssystemet, med lovgjevar i spissen, ser med slikt alvor på valdtekter, er at valdtekt er ei krenking av eit heilt sentralt rettsgode: individet sin rett til å rå over sin eigen kropp og seksualitet. Valdtekter har òg ofte særs negative konsekvensar for offeret. Utover at valdtektshandlinga – som i mange tilfelle inkluderer grov vald, tvang og trugslar – er ei sterkt krenkande oppleving, har valdtekter ofte til følge angst og utryggleik, og då i eit omfang som lett kan prege offeret resten av livet. 7 Bortsett frå dei internasjonale brotsverka særleg, der strafferamma i nokre tilfelle er 30 år, noko som har ein særleg internasjonal bakgrunn, sjå vidare Gröning, Husabø og Jacobsen (2016) s. 661. Paragraftilvisingar er til straffelova om ikkje anna er sagt. 8 Riksadvokaten, Rundskriv nr. l/20l8, Mål og prioriteringer for straffesaksbehandlingen i 2018, Politiet og statsadvokatene, mellom anna punkt V.

Valdtektsstraffebodet

Voldtekt er en av de mest traumatiserende krenkelser et menneske kan utsettes for og fører ofte til omfattende helseskader. Ved en voldtekt er det vanlig å oppleve at både liv, helse og personlig integritet er alvorlig truet. Skader og helseplager etter voldtekt kan vare lenge og føre til store endringer i offerets livskvalitet og muligheter videre i livet.9

Undersøkingar støttar opp om denne påstanden. I éi undersøking, til dømes, svarte over 75 % av dei spurte at dei hadde hatt tankar om sjølvmord etter overgrepet, 41,3 % at dei svært ofte hadde hatt slike tankar.10 Slike tankar var mest frekvente hjå offer under 30 år.11 Samstundes førekjem valdtekter og valdtektsforsøk deprimerande ofte.12 Talet på meldte brotsverk er i seg sjølv relativt høgt. I 2006 til dømes vart det meldt 974 valdtekter og valdtektsforsøk, i 2011 hadde talet stige til 1213.13 Det er i seg sjølv eit høgt tal, men etter alt å døme er òg mørketala store, noko studiar indikerer.14 Sjølv om det generelt er usikkerheit knytt til slike tal, er det estimert, som eit forsiktig tal, at i Noreg vert kvart år mellom 8000 og 16 000 menneske utsett for valdtekt eller valdtektsforsøk.15 Òg andre formar for undersøkingar viser dramatiske tal. I ein studie frå 2007 blant avgangselevar i den vidaregåande skulen, rapporterte 9 % av jentene om å ha opplevd valdtekter eller valdtektsforsøk, medan 1 % av gutane gjorde det same.16 Gjennomgåande indikerer studiane at opp mot 10 % av norske kvinner har vore utsette for valdtekt i løpet av livet: Ei oppsummering av dei norske omfangsstudiane viser at talet på kvinner som har vore utsette for valdtekt, varierer frå 3–4 til 11 %, medan studiane som har nytta handlingsskildrande spørsmål, tilseier eit

9 Sjå https://ssb.no/a/kortnavn/a_krim_tab/tab/tab-2012-06-29-04.html (sist vitja 30.01.2019). Sjå òg NOU 2008: 4 s. 12. 10 Dixi (2012) plansje 32. 11 Dixi (2012) plansje 33. 12 Allment om seksuell vald i eit samfunnsvitskapleg perspektiv, sjå Skilbrei og Stefansen (2018); sjå der særleg s. 40 flg. om omfanget av valdtekter og anna seksuell vald. 13 NOU 2008: 4 s. 12; sjå nærare om omfanget same stad s. 32 flg. 14 Om forholdet mellom meldte brotsverk, omfangsstudiar og mørketal, sjå generelt Skilbrei og Stefansen (2018) s. 41. 15 NOU 2008: 4 s. 12. 16 Mossige og Stefansen (2007) s. 11 og vidare s. 98 flg.

1: Introduksjon 17

tal på 10 %.17 Det er særleg barn og kvinner opp mot 25 år som er utsette for valdtekt, noko som har gjort at valdtekt omtalast som «a tragedy of youth».18 Samstundes opplever òg menn og personar som høyrer til seksuelle minoritetar, valdtekter. For desse gruppene er mørketala truleg særleg store.19 Valdtekt synest vidare å ha ei slagside mot svakare stilte eller utsette i samfunnet, og risikoen for reviktimisering er stor.20 Førekomsten av valdtekt kan òg variere ut frå andre sosiale faktorar.21 Ut frå grunntankane ved vår politiske og rettslege ordning er det uhaldbart at så mange individ vert utsette for slike alvorlege krenkingar, og all grunn til å arbeide for å få ned talet på dei. Sosialpolitisk er eit breitt spekter av (kompletterande) tiltak aktuelle. At strafferetten er eit av dei viktige tiltaka i samanhengen, verkar det vere brei semje om. Ingen synest til dømes å meine at valdtekt ikkje skal vere kriminalisert. Vanskelegare er spørsmålet om kva rolle strafferetten skal spele i det samla biletet av verkemiddel mot ulike former for seksuelle krenkingar, og korleis den strafferettslege innsatsen nærare skal formast. Det spørsmålet er naturlegvis avhengig av kva føremål ein generelt meiner at strafferetten skal ha, eller sagt annleis: kva strafferettsteoretisk posisjon ein orienterer seg ut frå.

1.2 Føremålet med boka: Eit strafferettsvitskapleg perspektiv på valdtekt Ulike strafferettsteoretiske posisjonar vil invitere til ulike vurderingar av kva rolle strafferetten skal ha i valdtektskonteksten, og korleis dei strafferettslege tiltaka nærare skal utformast. Ei reint allmennpreventiv tilnærming vil til dømes invitere åleine til komplekse, empiriske vurderingar av kva slags strafferettslege

17 Slik oppsummert i Skilbrei og Stefansen (2018) s. 54. Sjå vidare til dømes Thoresen og Hjemdal (2014). 18 Uttrykket er henta frå Kilpatrick, Edmunds og Seymour (1992) s. 2. 19 Sjå til dømes om overgrep mot menn https://www.aftenposten.no/norge/i/GGlbV/Forskere-Seksuelle-overgrep-mot-menn-er-sterkt-underrapportert#.Ufd_z42-2Sp (sist vitja 10.12.2018). For eit døme på valdtekt av ein mann, utført av ei kvinne, sjå Rt. 2006.37. 20 Sjå til dømes Sætre og Grytdal (2012) s. 84–85, og generelt om seksuell vald, Skilbrei og Stefansen (2018) s. 60–62. 21 Sjå til dømes Eriksen et al. (2015) om den klart høgare frekvensen av seksuell vald meir allment mot samiske kvinner.

Valdtektsstraffebodet

tiltak som (best) bidreg til å redusere talet på valdtekter. Ein mangel ved det perspektivet er likevel at det berre bygger på at noko skal motverkast, men utan å forklare kva det er. Når vi ovanfor har referert mellom anna til undersøkingar og statistikk, bygger dette materialet på visse utgangspunkt om kva som i det heile skal reknast som «valdtekt». Ofte er det nettopp til strafferetten ein vender seg for å finne det nærare innhaldet i dette omgrepet. Strafferetten si rolle på dette punktet kan sjåast i lys av følgande meir samansette forståing av strafferetten sin funksjon i vår politisk-rettslege ordning:22 Strafferetten har som si særlege rolle å klargjere dei mest grunnleggande handlenormene i samfunnet vårt, det vil seie handlenormer som konkretiserer og vernar kvar einskild sin fridom i rettsordninga, og då så mykje fridom som kan foreinast med alle andre sin tilsvarande fridom. Det er vidare strafferetten si oppgåve å reagere mot brot på desse handlingsnormene. Strafferetten gjer det ved å forfølge brotsverket gjennom straffeprosessen og halde gjerningspersonen, som sjølv er eit medlem av rettsordninga, strafferettsleg ansvarleg i form av ei straff som uttrykker rettsordninga sin klander mot handlinga. At det slik vert reagert mot brotsverk, skal òg bidra til å hindre slike handlingar for framtida. Eit sentralt trekk ved den modellen som her er skissert, er den indre samanhengen mellom desse funksjonane, og då særleg slik at fastlegginga av handlenorma er det primære, som dei andre funksjonane er avleidde av og må relatere seg til. Kjernen i den strafferettslege handteringa av valdtekt er dermed spørsmålet om kva som i det heile skal reknast som ei valdtekt – kort sagt, spørsmålet om korleis vi skal definere «valdtekt». Dette spørsmålet vil vere inngangsporten til vidare spørsmål knytte til den strafferettslege handteringa av valdtekter, både når det gjeld korleis handlingane straffeprosessuelt skal handterast, og kva straffer ei valdtekt skal (kunne) møtast med. Spørsmålet om kva som skal reknast som «valdtekt», har i mindre grad vore diskutert på eit prinsipielt plan i den norske strafferettsvitskaplege litteraturen, men er det spørsmålet som har stått mest sentralt i den meir allmenne debatten om valdtekt dei siste åra. Når denne tematikken så å seie har vorte gjenstand for ein eigen debatt, avspeglar det kor sentralt definisjonsspørsmålet står i det større strafferettslege komplekset som strekk seg heilt frå lovgjeving til straffgjennomføring. Debatten avspeglar likevel òg at det å definere «valdtekt» 22 Sjå Gröning, Husabø og Jacobsen (2016) s. 42 flg.; sjå òg Jacobsen (2009), særleg s. 401 flg.

1: Introduksjon 19

gjennom utforming av ei strafferettsleg gjerningsskildring er alt anna enn lett.23 Rett nok har dei fleste truleg ei intuitiv forståing av fenomenet valdtekt: Det er eit overgrep utført av ein mann mot ei kvinne, i form av at mannen bruker fysisk vald mot kvinna for å gjennomføre eit samleie mot kvinna si vilje. Slike intuitive forståingar treffer ei kjerne, men kan samstundes vere avgrensande. Mange forbind kanskje valdtekt primært med «predatoren» som følger etter og gjer overgrep mot meir eller mindre tilfeldige kvinner i det offentlege rom. Slike ufullstendige bilete – til tider òg myter – om valdtekt vert òg lett forsterka gjennom mellom anna medieoppslag.24 Ved nærare ettersyn viser det seg snarare at det er vener og kjente som er den ein typisk sett vert utsett for valdtekt av.25 Meir generelt viser det seg at den typen seksuelle krenkingar vi her har med å gjere, er eit samansett og mangfaldig fenomen, noko som gjer det vanskelegare å definere valdtekt. Det synes såleis som at vi har god grunn til å diskutere spørsmålet om kva vi skal rekne som valdtekt og korleis vi meir presist skal definere omgrepet for å fange inn dei relevante handlingane. Gjeve at valdtektsstraffebodet, som definisjonen inngår i, er eit rettsleg fenomen, er det òg særleg god grunn til å bidra til debatten frå eit strafferettsvitskapleg perspektiv. Definisjonsproblematikken kan vi samstundes i stor grad diskutere utan å gå inn på dei andre funksjonane til strafferetten. Definisjonen av det aktuelle brotsverket er som nemnt det primære, og set slik sett rammene for dei følgande funksjonane. I tillegg er det slik at dei tre funksjonane – klargjering av handlingsnormer, reaksjon på brot på dei og å motverke nye brot på handlenormene – i stor grad kvar for seg krev særlege vurderingar av korleis strafferetten skal utformast for best å oppfylle den aktuelle funksjonen. Den andre funksjonen, til dømes, krev særlege vurderingar knytte til kva som er eit adekvat system for både etterforsking, tiltale, dom og straff i slike saker. Vi kan òg eit godt stykke på veg vurdere isolert kor godt strafferetten oppfyller den einskilde av desse funksjonane. Når det kjem til det å reagere på brotsverk, for igjen å nytte det som døme, må vi erkjenne at strafferetten i dag ikkje fyller denne funksjonen særleg godt. Det er til dømes lagt til grunn at under 1 % av dei som valdtek, vert domfelte og

23 Sjå mellom anna punkt 2.4 nedanfor. 24 Om seksuell vald og myter, sjå Skilbrei og Stefansen (2018) s. 12–14. 25 Skilbrei og Stefansen (2018) s. 58–59 med vidare referansar.

Valdtektsstraffebodet

straffa for handlinga.26 Men det er altså ikkje dermed sagt at det er noko gale med måten straffebodet er utforma på. Denne boka gjev dermed ikkje særleg merksemd til debatten om handtering av brot på valdtektsstraffebodet, og ei heller til den tredje funksjonen og spørsmålet om korleis valdtekter adekvat kan førebyggast for framtida. Begge desse er viktige å diskutere, men står i stor grad på eigne bein samanlikna med temaet for denne boka. Nokre koplingslinjer er der likevel, og dei kjem vi tilbake til.27 Eit naturleg utgangspunkt for ein diskusjon av valdtektsdefinsjonen er at vi allereie har ein definisjon av «voldtekt» i norsk rett. Den finn vi i det eksisterande straffebodet i § 291 med tilhøyrande paragrafar. Det straffebodet er det sentrale temaet for denne undersøkinga. Når denne undersøkinga hovudsakleg tek for seg den gjeldande reguleringa, har det fleire grunnar for seg. Eit føremål er som nemnt å bidra til ein betre debatt om valdtektsstraffebodet og måten vi skal definere og handtere denne forma for krenkingar i norsk rett. Ein god reformdebatt bør ta utgangspunkt i den eksisterande reguleringa. Hovudtrekka ved gjeldande rett verkar allment kjende, men likevel verkar som nemnt debatten å vere prega av eit underskot på forståing av den nærare rekkevidda av gjeldande rett. Visse av dei handlemåtane som kritikken mot gjeldande rett synest å omhandle, er allereie straffbare etter valdtektsstraffebodet, eller andre straffebod, og kritikken er då ikkje (like) adekvat. Ein eventuell reformprosess bør òg bygge på ei utvikla forståing av korleis den stiller seg til – og eventuelt påverkar – den større heilskapen som er i spel her, både dei andre seksualbrotsverka og meir allmenne reglar og prinsipp i strafferetten. Det som tilsynelatande er ein fordel eller eit problem éin stad i regelverket, kan endre karakter når ein ser det i samanheng med regelverket elles. Held ein seg til meir «lokale» eller partielle endringar innanfor dette systemet, kan endringane lett få negative, utilsikta konsekvensar. Ein slik reform vil i alle tilfelle ikkje kunne starte frå «blanke ark», men vil i sentrale delar måtte bygge vidare på ei rekke element i gjeldande rett. Eit særleg føremål med framstillinga er slik sett å løfte fram eit slikt meir systematisk, strafferettsleg perspektiv. Skulle vurderingane falle ut i favør av ikkje å reformere regelverket, vil avklaringa av gjeldande rett her likevel vere av verdi for framtida. Boka er òg 26 NOU 2008: 4 s. 12. 27 Sjå til dømes punkt 4.5 nedanfor.

1: Introduksjon 21

eit kunnskapsbidrag til rettssystemet og handteringa av valdtektsstraffebodet der. Det har det vist seg å vere behov for. Når ein gjev seg i kast med ei slik avklaring, oppdagar ein relativt raskt at gjeldande rett er langt frå klar og tydeleg. Det er symptomatisk at denne boka har vorte både lengre og meir tidkrevjande å skrive enn eg sjølv hadde forventa at den skulle vere. Å utvikle forståing for kor komplisert regelverket er og kor mange lag og dimensjonar som ligg i det, har såleis vore ein ytterlegare grunn til å gå djupare inn i gjeldande rett. Vonleg vil det tene både undervising og praksis på dette området. Vidare har denne studien av gjeldande rett ikkje minst eit eige strafferettsteoretisk føremål, som eit bidrag til den strafferettsvitskaplege diskusjonen. Òg når det kjem til seksualbrotsverka, viser det seg at ei grundigare og meir heilskapleg forståing av rettsreglane er avhengig av eit eige strafferettsteoretisk moment i form av forståing og utvikling av grunnprinsipp og omgrep – storleikar som gjeldande rett ofte bygger på, men i ufullstendig og uartikulert form. Det er først gjennom arbeid med gjeldande rett at dette behovet vert godt synleg. Ei grundigare studie av valdtektsstraffebodet vil såleis «tvinge» oss i retning av å utvikle dei teoretiske storleikane som rettsvitskapen treng for å kome vidare i sitt arbeid på dette området. I noko grad vil arbeidet gjennom undersøkinga av gjeldande rett utvikle slike, andre stader peike i retning av kva vi må arbeide med vidare. Å utvikle teoretiske verktøy er òg viktig når det kjem til temaet sine internasjonale dimensjonar. Som vi skal sjå, har spørsmålet om korleis ein skal definere valdtekt i strafferetten, òg slike dimensjonar, og berre gjennom ei meir teoretisk erkjenningsinteresse vil vi sette oss sjølve i stand til å ta del i desse diskusjonane, som i sin tur vil legge føringane for korleis norsk rett kan og må utvikle seg. Den følgande studien av valdtektsstraffebodet underbygger dermed påstanden om at teoretiske perspektiv tener både teorien sjølv, praksis i strafferettsapparatet og kriminalpolitikken, og at ryktet om den naudsynte motsetnaden mellom desse storleikane er overdrive.28 Eg tok til med dette arbeidet med gjeldande rett utan noka klar oppfatning av om og korleis ein reform eventuelt bør gjerast, og utan ambisjon om at arbeidet i tilfelle skulle leie til eit reformframlegg. Undervegs i arbeidet med reguleringa slik den i dag er, har det likevel vore vanskeleg ikkje å danne seg eit inntrykk av kva som bør gjerast, i alle fall på sikt, med denne delen av 28 Sjå vidare om denne tematikken i Jacobsen (2019).

Valdtektsstraffebodet

straffelovgjevinga. Eg har difor valt å presentere den oppfatninga av reformspørsmålet som eg har danna meg gjennom arbeidet, avslutningsvis i boka. Posisjonen som der er fronta, kan seiast å vere ein utprega strafferettsteoretisk posisjon, basert på den ovanfor omtalte forståinga av strafferetten. Posisjonen har vern av alle individ sin fridom som si sentrale målsetting, samstundes som at tiltak for å oppnå denne målsettinga må utformast og gjennomførast på eit sett som lèt seg foreine med rettsstaten sine mange, meir konkrete målsettingar. Til dei sistnemnde høyrer fordringa på at eit straffebod skal adekvat inngå i det systemet av straffebod som strafferetten utgjer. Dei problema som viser seg i den gjeldande reguleringa av valdtektsstraffebodet, viser seg i utprega grad nettopp å vere systematiske. Tilrådingane avslutningsvis er skissemessige, og ein reform bør innebere større grep, som spring langt utover dette arbeidet.

1.3

Om metode og oppbygging av studien

For å undersøke den gjeldande reguleringa av valdtekt og det eventuelle behovet det måtte vere for ein reform på området, må vi gjere noko ulike øvingar. Først i boka vert det gjort nokre avklaringar som har karakter av å vere bakgrunnsstoff for den vidare studien. Kapittel 2 tek føre seg tre ulike perspektiv på utfordringa med å definere valdtekt. Perspektiva har det til felles at dei avspeglar at denne oppgåva langt frå er enkel. For det første, då vi har internasjonale plikter på området, må vi avklare kva spelerom vi etter internasjonal rett har for utforminga av valdtektsstraffebodet. Dersom den internasjonale retten stiller krav om ei bestemt regulering, ville vi ha sterke grunnar for å reformere straffelova på dette punktet. Avklaring av krava her krev ei tolking av dei aktuelle konvensjonane ut frå metoden for tolking av internasjonal rett. Som vi skal sjå, kan det likevel ikkje av den internasjonale retten utleiast noka presis plikt til å ha eit valdtektsstraffebod med ei bestemt utforming. Heller ikkje eit komparativt utblikk mot ein del land som det er nærliggande å samanlikne seg med, tilbyr nokon eintydig og klar definisjon på valdtekt som vi utan vidare kan bygge på. Det gjeld òg når vi ser på land som nyleg har reformert sine valdtektsstraffebod. I lys både av at den internasjonale retten er upresis og at det er eit internasjonalt mangfald når det kjem til måtar ulike land har definert «voldtekt» eller liknande termar på, reiser spørsmålet seg: Kvifor eit slikt mangfald? I forlenginga oppstår eit nytt spørsmål: Kvifor er det så utfordrande å definere valdtekt? Nokre

1: Introduksjon 23

strafferettsteoretiske refleksjonar vil bidra til forståing av dei utfordringane som både gjeldande rett og reformdebatten forsøker å respondere på. Etter desse bakgrunnsøvingane går framstillinga over til den nærare undersøkinga av gjeldande rett, som vil utgjere hovuddelen av boka. Denne framstillinga vil fordele seg ut over kapittel 3 til 10, etter følgande plan. I kapittel 3 vert hovudtrekka ved det noverande valdtektsstraffebodet gjennomgått. I dette kapittelet vil den historiske bakgrunnen for det noverande valdtektsstraffebodet verte omtala, i tillegg til det systemet av straffebod som dette straffebodet inngår i. Vidare vert dei ulike omgrepa og alternativa i og sentrale grensedragingane for dette straffebodet avklara. Kapittel 3 utmerkar seg såleis som kapittelet å lese for den som først og fremst vil skaffe seg eit hovudinntrykk av det noverande valdtektsstraffebodet. Kapittel 4 og 5 tek deretter for seg nokre sentrale tematikkar i valdtektsstraffebodet som krev nærare omtale. I kapittel 4 vert årsakskravet og (manglande) samtykke, og samanhengen mellom desse to vilkåra, nærare omtala. I kapittel 5 vert rekkevidda av § 291 alternativ b, det såkalla «ute av stand»-alternativet, drøfta nærare. Deretter omtalast i dei påfølgande kapitla reglar som på noko vis «bygger ut» rekkevidda av valdtektsstraffebodet. Det gjeld i første rekke dei allmenne reglane om forsøk og medverking. Relevansen av desse for valdtektsstraffebodet vert omtala i respektive kapittel 6 og 7. Deretter omtalast i kapittel 8 det eigne straffebodet mot grovt aktlaus valdtekt i § 294. Det er eit eige straffebod, og må slik sett ikkje tematiserast i ein omtale av § 291. Likevel gjev samanhengane mellom straffeboda og den utfyllande funksjonen til § 294 grunn til å seie noko om dette straffebodet. Kapittel 9 tek deretter opp spørsmålet om når det i same sak skal dømmast for eitt eller fleire brotsverk, før kapittel 10 avsluttar gjennomgangen av gjeldande rett ved å omtale straffene for valdtekt. Metoden for framstilling av gjeldande rett vil ta utgangspunkt i den metoden som juristar allment nyttar for tolking av rettsreglar, med dei særtrekka som gjeld for strafferettsleg argumentasjon.29 I den samanhengen er det verdt å understreke det strafferettslege lovskravet, forankra både i Grl. § 96 og EMK artikkel 7, i tillegg i straffelova sjølv, i § 14. Det kravet inneber kort sagt at domstolen ikkje kan døme nokon for valdtekt i andre tilfelle enn der den 29 Sjå allment, Nygaard (2004), og om strafferettsleg argumentasjon særleg i Gröning, Husabø og Jacobsen (2016) s. 123 flg.

Valdtektsstraffebodet

aktuelle handlinga er omfatta av gjerningsskildringa i straffebodet, språkleg sett. Straffa for valdtekt må òg fastsettast innanfor dei rammene som lovgjevar har sett for dette brotsverket.30 Samstundes som at fastlegginga av gjeldande rett må ta utgangspunkt i denne juridiske metoden, har strafferettsvitskapleg argumentasjon sin forpliktande eigenart samanlikna med strafferettsleg argumentasjon.31 Til denne eigenarten høyrer eit krav på meir fullstendig og samanhengande forklaring av gjeldande rett. Det inneber typisk sett at den strafferettsvitskaplege rettsdogmatikken må gå grundigare til verks med tanke på konseptuell og prinsipiell overbygging og avklaring som grunnlag for forklaring av gjeldande rett. Desse teoretiske storleikane er i sin tur utgangspunkt for ytterlegare krav om indre koherens i framstillinga og kritikk av gjeldande rett der denne måtte stå fram som ufullstendig eller prinsipielt sviktande. Det handlar kort sagt om at gjeldande rett, strafferettsvitskapleg framstilt, krev at gjeldande rett (forstått frå eit meir allment juristperspektiv) vert sett inn i, forklart gjennom og vurdert ut frå eit breiare kunnskapsperspektiv. Etter at gjeldande rett er avklara, skal vi i kapittel 11, boka sitt siste kapittel, igjen rette blikket mot spørsmålet om reform. Det bør som nemnt skje med utgangspunkt i den gjeldande retten som vi har arbeidd oss igjennom. For å kunne vurdere i kva grad der er manglar ved gjeldande rett, må det først klargjerast kva slags standardar eller krav vi skal vurdere den ut frå. Ut frå dei krava som vert trekte opp, rettast det ein del kritiske merknader til den eksisterande reguleringa. Kritikken er likevel moderat i den meininga at trass innvendingane så er ikkje den eksisterande reguleringa uhaldbar. Om den skal reformerast, så bør ein samstundes ta sikte på ei meir fullstendig reform, der det vert kasta eit meir samla blikk på den strafferettslege reguleringa av seksuelle krenkingar av individet. Desse vurderingane dannar igjen grunnlag for eit utsyn mot ein mogleg reform, i form av ei skisse av korleis dei sentrale seksualbrotsverka mot individet kunne vore modellert. Korleis ei reform eventuelt skal gjennomførast, er samstundes eit spørsmål som krev langt vidare og meir samansette vurderingar enn det som det er rom for i dette arbeidet.

30 Vidare om lovskravet i strafferetten, sjå Gröning, Husabø og Jacobsen (2016) s. 64 flg. 31 Sjå her allereie Hagerup (1888) om juridisk versus rettsvitskapleg metode.

1: Introduksjon 25

Før vi går vidare til desse ulike øvingane, skal vi avslutte dette innleiande kapittelet med å avklare nokre viktige empiriske og normative premissar for den vidare studien. Straffebod tek alltid sikte på å regulere handlingar som finn stad i verda, men korleis desse skal verte forstått og skildra, er ikkje gjeve, og denne studien sine føresetnader bør det slik sett seiast noko om. Ei sentral diskusjonslinje er kva rolle feministiske perspektiv skal ha i denne samanhengen. Det spørsmålet gjev oss samstundes høve til å avklare det normative, rettsstatlege skjemaet som dannar bakgrunnen både for tolkinga av gjeldande rett og for reformframlegga avslutningsvis i boka.

1.4

Nærare om studien sin empiriske og normative bakgrunn

1.4.1

Det empiriske grunnlaget for drøftingane av valdtektsstraffebodet

Ein kan spørje: I kva grad kan ein strafferettsleg diskutere fenomenet valdtekt utan å gå nærare inn i valdtekt som sosialt fenomen? Det er klart, allereie av reint konseptuelle grunnar, at normeringsspørsmålet ikkje kan reduserast (til dømes) til eit sosiologisk perspektiv. Normer har nettopp som oppgåve å normere handlingsval, ikkje å skildre eller fange inn ein bestemt handlingspraksis i samfunnet. Om bør’et vart heilt styrt av det som er, ville det frårøve regelen sin normative dimensjon. At det til dømes veks fram «nye seksualiteter» blant unge, i form av nye praksisar for når, med kven og korleis ein utøver sin seksualitet, kan, men må ikkje innebere at normene må endrast.32 Likevel, i alle fall ei viss føreforståing av kva former for krenkingar som vi har med å gjere, kva desse inneber og kvifor dei førekjem, er nødvendig for å kunne drøfte regulering av fenomenet. All normering har noka form for faktisk referanse. Normering som bygger på ei sviktande forståing av det aktuelle fenomenet, står i fare for å verte uheldig. Rettsteoretikaren Alan Wertheimer uttrykker det for sin del slik i sin studie av samtykke i seksuelle relasjonar.33

First, I share Martha Nussbaum’s view that “philosophy cannot do its job well unless it is informed by fact and experience” […] the most defensible

32 Sjå for eit sosiologisk perspektiv på «nye seksualiteter», Pedersen (2005). 33 Wertheimer (2003) s. 3–4.

Jørn Jacobsen er professor ved Det juridiske fakultetet, Universitetet i Bergen.

ISBN 978-82-450-2705-1

,!7II2E5-achafb!

VALDTEKTSSTRAFFEBODET ______________________ Gjeldande rett og spørsmålet om reform

VALDTEKTSSTRAFFEBODET

---

Jørn Jacobsen