Wenkend perspectief Partnerschap is meer dan samenwerken‌
Bent u partner?!
Wenkend perspectief Samen bouwen en werken aan nieuw partnerschap in de wijk Dit boekje neemt u als lezer mee en daagt u als partner uit om samen nieuwe beelden te vormen over de omslag van een verzorgende maatschappij naar een netwerkmaatschappij. Het boekje moet u beschouwen als een eerste aanzet om de belangrijkste thema’s op de agenda te zetten en een netwerk tot stand te brengen waarin we met elkaar actief participeren om voor en samen met kwetsbare ouderen tot duurzaam partnerschap te komen. De drie kernwaarden, mensgericht, maatschappelijk ingebed en economisch volhoudbaar die hierbij centraal staan, zijn verbeeld in de vorm van een kloppend hart. Deze kernwaarden worden gevoed via de inbreng van betrokken partners door middel van vakmanschap, voorwaardenscheppende condities en innovatieve oplossingen. De term wijk in de tekst is niet letterlijk bedoeld; het kan ook een deel van een dorp of een ander kerngebied van een stad zijn. Waar gesproken wordt over ‘kwetsbare ouderen’ kan ook mensen met een chronische beperking worden gelezen.
“De zorg in de buurt wordt gegeven naar de menselijke maat; een goede balans tussen informele en formele zorg en een goede integrale aanpak tussen de betrokken professionals.” - zorgleverancier
“Ik ben van betekenis omdat ik niet alleen mijn eigen leven kan leiden maar zelfs nog actief ben in mijn eigen wijk; één keer in de maand kook ik streekgerechten bij het kleinschalig wonen hier in de wijk en ik help de buurvrouw met de administratie.” - de (kwetsbare) burger
Door een actieve sociale wijkagenda doet iedereen weer mee. “De aanpak vanuit de gedachte dat we naar de vraag van de individuele bewoners luisteren en de eigen kracht van de bewoner zelf opzoeken centraal in de buurt, heeft ons veel baat gebracht, ook in economische zin.” - gemeente
“Onze voorleesopa op de basisschool gaat ook wekelijks langs de wijkbeheerder om te vragen of er nog kleine klusjes zijn in ons buurthuis voor de kindervoorstelling op donderdagmiddag.”
“Duurzaam bouwen is meer dan stapelen van stenen; wonen houdt niet op bij de voordeur.” - woningcorporatie
- partijen voor welzijn, cultuur en educatie
“De zorg in de buurt is doelmatig en betaalbaar omdat oplossingen in de eigen buurt effectief kunnen worden gerealiseerd, bijvoorbeeld door het lokaal gericht inzetten van preventie en het stimuleren van zelfzorg.”
“Als winkeliersvereniging hebben we gezamenlijk de buurtboodschappenbus ingevoerd, we krijgen niet alleen meer mensen in het winkelhart maar we maken ook contact met de mensen thuis.”
- zorgleverancier
- de middenstand en plaatselijke ondernemers
Aanleiding voor nieuw partnerschap
Datum april 2012 Versie 001
8
Mensgerichte zorg
10
In de praktijk Herman
14
Maatschappelijk ingebedde zorg
16
In de praktijk Loes
20
Economisch volhoudbare zorg
22
In de praktijk Wonen met een Plus!
26
Mensgericht, maatschappelijk ingebed en economisch houdbaar. Meervoudige resultaten
28
In de praktijk Gezondheidsprofiel van de wijk
30
Bent u partner?!
32
Bronvermelding
34
Bijlagen
35
8 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Aanleiding voor nieuw partnerschap
Gezond ouder worden gaat in de eerste plaats over het voorkomen van afhankelijkheid van zorg en het verlies van zelfredzaamheid. Veel mensen hebben na hun pensionering minstens twintig jaar voor zich om in goede gezondheid naar uit te kijken. Een ieder die ouder wordt, wil de regie over het eigen leven behouden en wonen in een woning en woonomgeving die past bij de eigen manier van leven, ook als men met eventuele fysieke beperkingen heeft. Zelfstandig blijven wonen in de eigen woning of in de eigen wijk heeft dan ook de voorkeur. De visie van de overheid op de (ouderen)zorg is afgelopen jaren veranderd. Er wordt sterk ingezet op de eigen verantwoordelijkheid en zelfredzaamheid van burgers; een omslag in het denken van ziekte en verzorging naar het denken in gezondheid en gedrag. Het tot stand brengen van sociale cohesie, samenredzaamheid en ondersteuning vanuit wederkerigheid zijn begrippen die betekenis moeten krijgen om de zelfstandigheid van kwetsbare ouderen te vergroten. Samen met de veranderende wensen en behoeften van ouderen is dit bepalend voor de ontwikkelingen op het terrein van wonen en zorg. Dit vraagt van de betrokken maatschappelijke organisaties een andere manier van samenwerken en een nieuwe koers. De professional staat, samen met de klant, in deze nieuwe koers weer centraal. Hij wordt uitgedaagd om zijn vakmanschap in verbinding te brengen met de behoeften van de burgers en de maatschappelijke vraagstukken die voortkomen uit de toenemende vergrijzing met de bijbehorende gevolgen. De wijk wordt door de burgers, de overheid en andere maatschappelijke organisaties als centraal thema gezien. Voor de burgers zullen de gezamenlijk uitgewerkte ambities van de verschillende partijen zichtbaar moeten worden en duurzaam tot het gewenste resultaat moeten leiden. Het tot stand brengen van zowel sociale innovaties als nieuwe voorzieningen en diensten vraagt om meer dan samenwerken alleen. Gezamenlijke ambities, het aanpakken van de vraagstukken en het bundelen van expertise tussen alle partijen is dan noodzakelijk om de domeinoverstijgende opgave in de praktijk duurzaam ten uitvoer te brengen.
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 9
De functie van dit wenkend perspectief is om met u als betrokken stakeholder dit nieuwe partnerschap tot stand te brengen. Ieders expertise is nodig om beelden, ambities en (wetenschappelijke) inzichten bij elkaar te brengen en blijvend te verbinden. De uitkomst van deze nieuwe verbinding is een bijdrage aan de drie kernwaarden en daarmee ook aan een grotere zelfstandigheid en maatschappelijke participatie van kwetsbare ouderen in hun eigen wijk. Dit wenkend perspectief voor nieuw partnerschap in de wijk is een eerste aanzet vanuit ZZG zorggroep en dient als inspiratiebron te worden gezien. De stakeholders worden uitgenodigd om samen met ZZG zorggroep het nieuwe partnerschap in de wijk verder te ontwikkelen en concreet in te vullen. Dit zal worden gedaan door het inbrengen van dit wenkend perspectief in de bestaande contacten en door middel van het beleggen van bijeenkomsten met de betrokken partners uit het (virtuele) netwerk (bijlage 1). Het samen verder ontwikkelen willen we faciliteren met de denk- en werkmodellen zoals weergegeven in bijlage 2.
10 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Mensgerichte zorg betreft: - het (willen) zien van de mens en zijn bestaan - de eigen leefstijl zien, respecteren en ondersteunen - het respecteren van tradities en gebruiken - het faciliteren van zelf- en samenredzaamheid - de eigen regie van zowel de burger als familie, buren, vrienden, kennissen stimuleren en waar nodig ondersteunen - het niet onnodig zaken uit handen nemen maar ondersteunen waar nodig Nieuw partnerschap tussen de burgers en de betrokken organisaties brengt vanuit deze betekenisgeving en vanuit onderling vertrouwen nieuwe vormen van mensgerichte zorg tot stand.
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 11
Mensgerichte zorg = zelfredzaamheid + vakmanschap
Partnerschap opbouwen = vakmanschap bundelen en gezamenlijk inzetten
Mensgerichte zorg betekent in het stadium van beginnende (gezondheids)problemen de signalen opvangen en in samenspraak met de oudere en betrokken partners voor passende oplossingen zorgen. Deze mensgerichte benadering gaat verder dan rechtmatige en vaktechnisch verantwoorde zorg. De kern zit in het zien van de mens in plaats van de aandoening of de gezondheidsproblemen die een mens kan hebben. De aandacht voor de totale mens in zijn omgeving geeft een andere invulling aan deze samenwerking. Vakmanschap vraagt, naast de eigen vakcompetenties, een proactieve houding om gezamenlijk tot innovatieve oplossingen te komen.
Vanuit partnerschap kunnen betrokken professionals een buurtnetwerk vormen dat als ondersteuningsnetwerk fungeert voor de kwetsbare ouderen. Partnerschap kan worden gevormd door: - Samen nieuwe beelden te vormen en een gedeelde, gedragen visie en strategie te ontwikkelen (zie ook bijlage 2 (wijk)gericht co-creĂŤren). - De verschillende belangen tussen betrokken partijen te expliciteren -> en van daaruit samen de gezamenlijke en algemene belangen vast te stellen. - De eigen expertises uit te wisselen en met elkaar te verbinden -> waardoor vanuit deze verbinding nieuwe kennis ontstaat die ingezet kan worden voor de kwetsbare ouderen. - Een domeinoverstijgende samenwerking te realiseren en vast te leggen -> en als partners samen het nieuwe beeld van het partnerschap uitdragen.
Door het optimaal benutten van de eigen kracht blijft de eigenheid van mensen overeind en ontstaat er minder snel afhankelijkheid van de professionele zorg. Hierdoor is er meer ruimte voor waardevolle verbindingen met mensen in het eigen netwerk. Uit onderzoek van o.a. Evelien Tonkes, hoogleraar actief burgerschap, blijkt dat een empatisch houding van de professionele zorgverlener in de benadering van familieleden, buren en vrijwilligers een positieve invloed heeft op het ervaren van voldoening en minder gevoel van overbelasting.
12 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 13
Zorg en ondersteuning in de wijk
Vanuit de overheid wordt sterk gestuurd op het herinrichten van zorg en ondersteuning in de wijk. Voor de kwaliteit van leven van kwetsbare ouderen is het belangrijk dat dagelijkse ondersteuning en zorg in de omgeving integraal beschikbaar is. Het ingezette overheidsbeleid beoogt daarbij een verschuiving van curatie naar preventie, van professionele zorg naar zelfzorg en mantelzorg, van specialistische intramurale zorg naar extramurale zorg. Betrokken partners worden uitgenodigd om met vernieuwende initiatieven te komen, die de samenhang tussen de verschillende genoemde ontwikkelingen van zorg en ondersteuning versterken. ZZG zorggroep zet voor deze nieuwe vorm van partnerschap haar kennis en kunde, de collectieve middelen, technologie en haar bestaande netwerk in. ZZG wil hiermee, vanuit verbinding met de overige partners, de zelfstandigheid van de burger in de eigen leefomgeving optimaal faciliteren, door: - Het actief inzetten van preventie en vroegsignalering bij kwetsbare ouderen in de wijk. - Het actief samenwerken met gemeente en andere partijen om de gezondheidsrisico’s te beperken door een aantal preventieen voorlichtingsprogramma’s te ontwikkelen voor mensen met aandoeningen zoals COPD, hartfalen, diabetes, etc. - Het bieden van ondersteuning en ketenzorg aan mensen met dementie en hun mantelzorgers. - Het inzetten van de wijkverpleegkundige als partner van de huisarts en als partner van de klant en de informele zorg. - Het inzetten van technologie voor het vergroten van de zelfstandigheid van mensen met een gezondheidprobleem. - Het mede inrichten en bemensen van een fysiek steunpunt per wijk. - Het mede bewerkstelligen van kleinschalige beschermde woonvormen per wijk. - Het bieden van een integraal pakket van ondersteuning, diensten, zorg en behandeling in de kleinschalige beschermde woonvormen. Deze woonvormen zijn gericht op mensen met een intensieve zorgbehoefte, veelal ten gevolge van dementie.
14 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 15
In de praktijk Herman
Deze casus geeft praktijkvoorbeelden over het behouden en faciliteren van de eigen regie en verantwoordelijkheid. Herman is 47 jaar en heeft een spierziekte. Zijn mobiliteit is de laatste jaren sterk afgenomen, maar het is zijn wens om zelfstandig te blijven wonen. Hij woont alleen en zijn huis is inmiddels aangepast, echter hij redt het niet alleen daarmee. Hij heeft ondersteuning en zorg nodig, wil ook mee blijven doen in de samenleving en in zijn eigen buurt leuke contacten hebben. Met zijn vitale buurvrouw van 79 jaar heeft hij al een deal gesloten; zij wast en strijkt voor hem en hij helpt haar bij de administratie. De buurvrouw heeft na het overlijden van haar man daar soms moeite mee. Herman en zijn buurvrouw nemen samen deel aan het project ‘Zorgzame buurt’ waarvoor ze samen met andere wijkbewoners een collectief hebben opgericht. Vanuit dit collectief worden activiteiten en diensten georganiseerd voor en door de wijk. Herman woont in een woonservicegebied. Dat wil zeggen dat er voldoende geschikte en toegankelijke woningen zijn en verschillende mogelijkheden voor activiteiten en sociaal contact. Tevens is er in de wijk een beschermde woonvorm voor mensen met dementie.
De partijen die diensten en zorg leveren, hebben hun samenwerking en diensten goed op elkaar afgestemd in zogenaamde dienst-marktcombinaties. In de wijk is er een plek waar kwetsbare ouderen, mensen met een beperking en andere doelgroepen met een zorgof ondersteuningsbehoefte met alle vragen terecht kunnen. Binnen dit wijksteunpunt wordt te allen tijde naar een passend antwoord gezocht. Dit betekent niet per direct een doorverwijzing naar professionele hulp; waar mogelijk wordt de ondersteuningsbehoefte door de wijkbewoners onderling opgepakt. Een integraal werkend wijkteam van professionals is verantwoordelijk voor de samenhang en afstemming van het gecoördineerd pakket van wonen, welzijn, ontmoeten, diensten en zorg. Herman heeft regelmatig contact met de vaste wijkverpleegkundige die, in samenspraak met zijn huisarts, zorgt voor de afstemming tussen de diverse hulp- en zorgverleners die Herman ondersteunen. Dit contact verloopt grotendeels via een beeldverbinding. Door een applicatie op zijn pad heeft Herman een 24-uurs garantie op een beeldverbinding met de zorgorganisatie. Herman, zijn buurvrouw en andere mensen uit de wijk die een vorm van ondersteuning nodig hebben, weten niet alleen waar ze moeten zijn als ze vragen hebben, maar zijn ook zelf actief in het in standhouden van hun levensloopbestendige wijk.
16 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Maatschappelijk ingebedde zorg betreft de invulling van: - het zo lang als gewenst zelfstandig kunnen blijven wonen in de eigen omgeving - het eigen leven in de eigen sociale kring kunnen blijven leiden en daaraan bijdragen - een juiste balans en afstemming tussen informele zorg en professionele zorg - de toegevoegde waarde van de informele zorg en dit uitdragen - het inzetten van verschillende vormen van professionele ondersteuning zonder te worden belemmerd door segmentatie (schotten). Dit kan in de vorm van wijkgerichte teams die integraal en multidisciplinair samenwerken - de verantwoordelijkheid van de (samenwerkings)partner, deze verantwoordelijkheid willen dragen en willen afleggen aan elkaar Partnerschap en een wijk- of buurtgerichte aanpak moeten als resultaat hebben dat ouderen een volwaardige plek hebben en houden in de samenleving. Daarom is het belangrijk om het denken en werken binnen geijkte paden te (durven) verlaten en te ‘ontschotten’; niet de bestaande functies en diensten staan centraal, maar de gehele sociale en gezondheidsvraagstukken van de betreffende wijk!
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 17
Maatschappelijk ingebedde zorg = duurzame gelijkwaardigheid
Randvoorwaarden voor een wijkgerichte aanpak kunnen zijn:
De vermaatschappelijking van de ouderenzorg moet er toe leiden dat er binnen de samenleving ruimte voor nieuwe beelden ontstaat waardoor ouderen op gelijkwaardige wijze kunnen en blijven deelnemen aan de maatschappij. Het gaat dan niet zo zeer om vitale ouderen maar juist om de kwetsbare groep ouderen. Dit vraagt om een cultuuromslag in ons denken over gezondheid en ziekte. Het realiseren van de omslag “van het verblijven in een traditionele zorginstelling naar (blijven) wonen in de samenleving” omvat meer dan het organiseren van zorg aan huis. Een toegankelijke woning alleen is niet voldoende. Andere belangrijke randvoorwaarden zijn bijvoorbeeld: een veilige woonomgeving, gebruik kunnen maken van ondersteunende diensten (bij voorkeur een combinatie van burgerinitiatieven en maatschappelijk betrokken organisaties) en een goede sociale infrastructuur. Er is echter geen blauwdruk te maken die op alle wijken gelegd kan worden. De eigenheid, de culturele samenstelling en andere specifieke kenmerken per wijk moeten als eerste optimaal worden benut om de juiste initiatieven voor maatschappelijke participatie tot stand te brengen. Het opstellen van een gezamenlijke wijkanalyse, in samenspraak met de wijkbewoners, is een eerste stap. Om straks ook echt te kunnen anticiperen op de snel toenemende vraag naar dienstverlening en zorg is het van belang om op lokaal niveau nu al gezamenlijke ambities op te stellen en deze ook uit te gaan voeren. Daarbij kan een onderscheid worden gemaakt tussen een technischeen een sociale aanpak. Beide invalshoeken zijn nodig en altijd een onderdeel van een dynamisch en lerend ontwikkelproces.
Aspecten van de technisch voorwaardenscheppende kant zijn: - Er is een sociale paragraaf in het gemeentelijk RO-beleid opgenomen, gericht op het behoud van de zelfstandigheid van kwetsbare ouderen. Deze visie wordt geïmplementeerd op alle schaalniveaus (zoals een structuurvisie en wijkvisie ). - Er is een actief grondbeleid, gericht op het realiseren van leefbare en generatiebestendige wijken. - Het woningaanbod wordt aanpast zodat dit aansluit op de vergrijzende context van de wijk. - Een geschikt deel van de woningvoorraad is voorbereid op snel uitvoerbare aanpassingen in gebruik door een eenvoudige verbouwing en door woningen geschikt te maken voor plug & play toepassingen op ICT-gebied. - Per wijk of kerngebied is beschermd kleinschalig wonen beschikbaar. - De bestaande sociale infrastructuur is of wordt geschikt gemaakt voor het gebruik door kwetsbare ouderen. - De wijk of het kerngebied is toegankelijk, evenals alle openbare gebouwen. - Het openbaar vervoer en de haltes zijn rolstoeltoegankelijk. - Er is een passende ICT-infrastructuur georganiseerd. Aspecten van de sociaal voorwaardenscheppende kant: - In de wijk is, centraal gelegen, een fysieke plek voor vragen, advies, bemiddeling en sociale activiteiten. - Dagopvang en ontmoetingsmogelijkheden zijn zeven dagen per week beschikbaar. - Een integraal zorg- en dienstenteam biedt ondersteuning en 24-uurs zorg aan huis, inclusief multidisciplinaire samenwerking bij complexe zorgvragen. - Het eigen initiatief van burgers en participatie worden vanuit dit team gestimuleerd en gefaciliteerd. - Vanuit een integrale wijkaanpak wordt actief, met voldoende diversiteit, gewerkt aan het faciliteren van sociale, culturele en educatieve activiteiten.
18 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 19
Wat vragen we van elkaar
Deze intensieve samenwerking zal er toe leiden dat er duurzame en innovatieve oplossingen ontstaan. De nieuwe opgave waar we voor komen te staan maakt (als we succesvol willen zijn) nieuw partnerschap noodzakelijk. Dit is nodig om nu en in de toekomst het hoofd te kunnen bieden aan vraagstukken die voortkomen uit de toenemende vergrijzing. Deze samenwerking is van waarde voor alle betrokken partijen omdat alleen in gezamenlijkheid een oplossing voor de vraagstukken gevonden kan worden. ZZG zorggroep wil met partners een dialoog op gang brengen over de volgende thema’s: - Duurzame samenwerking: partnerschap vanuit gelijkwaardigheid waarin optimaal gebruik wordt gemaakt van ieders professionaliteit, expertise en ervaringen. - Waardecreatie: waarde tot stand brengen voor de gezamenlijke klant, de samenwerkende organisaties en de bewoners in de wijk. - Burgerinitiatief: het ondersteunen van burgerinitiatieven. - Innovaties: het toepassen van nieuwe kennis en technieken, waaronder ook het gebruik maken van inzichten en ervaringen buiten het gezamenlijke werkgebied. ZZG zorggroep vraagt aan onder andere gemeenten, welzijnsorganisaties en woningcorporaties een domeinoverstijgende en actieve vorm van samenwerking om vanuit een gedeelde verantwoordelijkheid tot nieuwe oplossingen te komen. Dit vraagt ook om afstand te leren nemen van de huidige ideeÍn, denkbeelden, rollen en belangen, en moed om te durven experimenteren op de verschillende thema’s van dit wenkend perspectief. Burgers en de eigen organisaties worden op verschillende niveaus betrokken om dit in de praktijk ook echt tot stand te brengen en er een succes van te maken. De uitdaging om op deze manier te gaan samenwerken is nodig;het perspectief om dat daadwerkelijk te gaan doen, is niet alleen uitdagend maar heeft betekenis en is van maatschappelijke waarde.
20 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 21
In de praktijk Loes
Buurtbewoners in een collectief Deze casus geeft praktijkvoorbeelden van burgerinitiatief en partnerschap tussen de betrokken partijen. Loes is 70 jaar en heeft altijd in de psychiatrie gewerkt. Ze heeft veel gereisd en is hierdoor geĂŻnteresseerd geraakt in verschillende culturen met de bijbehorende rituelen en tradities. Loes woont alleen in een ruim huis in een woonwijk uit de jaren ‘70, een zogenaamde bloemkoolwijk met verschillende pleintjes en woonerven. Ooit woonden er veel jonge gezinnen maar de wijk vergrijst en met de nieuwkomers is er veel minder contact dan bij het ontstaan van de wijk. De pleintjes bieden vaak een wat troosteloze aanblik en de woonerven hebben vooral een parkeerfunctie. Sinds kort heeft Loes samen met een aantal buurtbewoners een buurtcollectief opgericht. Er is een aantal knelpunten in de wijk die niet eenvoudig op te lossen zijn. Er is sprake van armoede, sociaal isolement en sociale uitsluiting. De problemen van kwetsbare ouderen en mensen met een beperking zijn het meest in het oog springend. Het buurtcollectief wil hier wat aan doen. Na overleg met een aantal buurtbewoners, de gemeente, de wijkmanager van de corporatie en de wijkmanager van de zorg hebben ze een vast aantal werkafspraken gemaakt.
- Het in verval geraakte buurthuis wordt een huis van de buurt in nieuwe vorm. Door verschillende buurtkamers in te richten, is er meer keuze mogelijk voor de diverse culturen en nationaliteiten die er nu in de buurt wonen. Een aantal grote activiteiten onderneemt men gezamenlijk, zoals de buurtbarbecue, maar er is nu ook ruimte voor kleinschalige, gerichte activiteiten. - Er wordt geen eenzijdige subsidie meer verstrekt. Als bijvoorbeeld de sportclub een subsidie krijgt moeten ze daar in de wijk wat voor terug doen. Zo organiseert de voetbalclub nu het vistoernooi voor ouderen en het kerkkoor iedere twee maanden een klein concert. - Er is in de wijk inmiddels een dienstwisselkantoor opgericht dat de mogelijkheid biedt om tussen de wijkbewoners verschillende vormen van diensten te ruilen, bijvoorbeeld belastingpapieren invullen tegen de tuin winterklaar maken. - Schoolkinderen hebben kleine maatschappelijke stages in hun eigen buurt en leren hierdoor zowel de buurt als de bewoners beter kennen. Het buurtcollectief onderzoekt wat er nog meer mogelijk is en wie ze daarbij nodig hebben. Ze zien deze ingezette activiteiten ook als een vliegwiel voor een andere manier van samen werken en samen wonen.
22 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Economisch volhoudbare zorg kan worden gerealiseerd door: - vernieuwend leiderschap dat onder andere gericht op het optimaal benutten van burgerkracht en het vernieuwen van organisaties - blijvend te investeren in menselijk kapitaal - nieuwe organisatievormen tot stand te brengen vanuit zogenaamde ‘co-creatie’ met klanten en burgers - slimmer te werken, onder andere door het inzetten van nieuwe technologie - blijvend te investeren in onderzoek en het toepassen van nieuwe ontwikkelingen - de financiĂŤle meerwaarde van partnerschap te benutten - een nieuwe arbeidsmarkt tot stand te brengen door participatie van mensen die nu nog niet deelnemen aan het arbeidsproces - ontprofessionaliseren waar kan en het toepassen van een ruileconomie om diensten beschikbaar en betaalbaar te houden - bestaande wijkvoorzieningen beter te gaan benutten en versterken
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 23
Economische volhoudbaar = een duurzame creatieve omgeving
Technologische innovatie
Naast het ondersteunen van de eigen verantwoordelijkheid van de klant is het partnerschap tussen partijen ook gericht op het tot stand brengen van creativiteit, wat een bijdrage levert aan effectiviteit en efficiëntie. Creativiteit zorgt ook voor andere oplossingen buiten de bestaande rationele denkkaders en het gebruik van nieuwe social-media stelt ons in staat om met velen tegelijk aan nieuwe oplossingen te werken. Partnerschap kan een bijdrage leveren aan de vermindering van de transactie- en overheadkosten. In een creatieve omgeving is er maximale ruimte voor ieder om mee te doen. Denk hierbij aan vitale ouderen die op zoek zijn naar zingevende activiteiten, aan het inzetten van leer- en stageplaatsen en aan re-integratie ervaring, burenhulp en andere vormen van vrijwilligerswerk en burgerinitiatief. Een duurzame creatieve omgeving creëert menselijke en financiële waarde en maakt gebruik van technologische innovaties en nieuwe vormen van organiseren.
Inzet van ICT-mogelijkheden en nieuwe technologie om: - Fysieke beperkingen te compenseren. - Zelfzorg mogelijkheden maximaal te benutten. - Allerlei vormen van informele ondersteuning bij de zorg te betrekken. - Sociale (wijk)contacten te onderhouden en deel te nemen aan sociale activiteiten. - Zorgkosten te verlagen doordat chronisch zieken zelf en op afstand hun gezondheid kunnen (laten) monitoren. - Contacten tussen professionals en met cliënten via beeldscherm tot stand te brengen. - Afhankelijkheid van zorgverleners te verminderen, zoals bij de slimme medicijndoos. - Het veiligheidsgevoel van ouderen te vergroten.
24 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 25
Nieuwe vormen van organiseren
Om gezamenlijk en vanuit integraliteit het wonen en leven van kwetsbare ouderen in de wijk te faciliteren, zijn nieuwe inzichten en vormen van organiseren nodig. Het maken van een gezamenlijke wijkanalyse, waarbij gekeken wordt waar de aangrijpingspunten zitten om een wijk gezond te houden, levert input op voor een gezamenlijke, integrale aanpak. Nieuw partnerschap vraagt en biedt mogelijkheden voor nieuwe manieren van organiseren tussen burgers onderling, tussen burgers en organisaties, en tussen organisaties onderling. Hierbij kan gedacht worden aan: - Burgerinitiatieven: voor het initiëren en intensiveren van sociale contacten en ontmoeten. - Onderwijsorganisaties: voor het organiseren van een breed aanbod van maatschappelijke stages en de verbinding te leggen tussen jong en oud. - De openbare geestelijke gezondheidszorg: om zorgmijders te ondersteunen. - Het tot stand brengen van multidisciplinaire samenwerking tussen verschillende professionals, zoals tussen de Specialist Ouderengeneeskunde en de huisarts en ook de partijen zoals genoemd in bijlage 2 figuur 5 ‘de wijktafel als netwerkmaatschappij’. - Sport- en andere lokale verenigingen: voor het verder uitwerken of behouden van de maatschappelijke participatie. - Lokale middenstand: voor het mede tot stand brengen van voldoende en betaalbare dienstverlening. - Verzekeraars die samen met gemeenten kunnen zorgen voor initiatieven die bijdragen aan financiële ontschotting tussen de verschillende domeinen. Gezamenlijk kunnen de partijen inhoud en betekenis geven aan het nieuwe partnerschap.
26 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 27
In de praktijk Wonen met een Plus!
Deze casus is een praktijkvoorbeeld van een gezamenlijke aanpak die is gestart met de transitie van een bestaand traditioneel verzorgingshuis. Het traditionele verzorgingshuis voldeed niet meer aan de eisen van deze tijd. Er werden nieuwe seniorenappartementen gebouwd en ook het verouderde wijkdienstencentrum werd vervangen door nieuwbouw. De intramurale zorg werd vervangen door een integraal pakket van wonen met ontmoeten en diensten; Wonen met een Plus! Aan alle betrokken partijen is gevraagd om in samenwerking (als integraal team) een nieuwe dienst of product te ontwikkelen, die je als organisatie alleen niet zou kunnen bieden en die ondersteuning biedt bij het zelfstandig blijven wonen van kwetsbare ouderen en mensen met een beperking. Als organisatievorm is afgesproken dat gezamenlijk een woonservicegebied wordt ingericht. Het nabij gelegen Albedacollege had een nieuwe leskeuken nodig en was op zoek naar een ruimte voor de kapperschool. Zo komt er nu in het nieuwe dienstencentrum bij de leskeuken een klein restaurantje waar, naast lekker eten, altijd wel wat te zien en te beleven valt. De kapperschool, die ook in het dienstencentrum komt, heeft modellen nodig en de kinderopvang, ook in het pand gevestigd, vraagt of er voorleesopa’s en oma’s zijn. Met het busje van de kinderdagopvang worden nu de warme maaltijden in
de wijk rondgebracht en de ouderen uit het complex kunnen deze ritten ook gebruiken om in de wijk op bezoek te gaan of om boodschappen te doen. De fysiotherapeut geeft tiltechniekcursussen aan mantelzorgers. Stichting Onder één dak biedt o.a. klussen aan huis en andere vormen van dienstverlening aan als re-integratietraject of als dagbesteding voor hun cliënten. Daarnaast is er is een Erop Uitservice actief. Op deze manier zijn er voor verschillende doelgroepen nog meer voorbeelden te noemen die ondersteuning bieden aan kwetsbare ouderen. Van belang is dat er wordt gewerkt aan een integraal wijkteam; één plek waar iedereen met alle vragen terecht kan en waar alle initiatieven samenkomen. Een plek waar niet alleen advies wordt gegeven of wordt doorverwezen, maar waar daadwerkelijk hulp wordt gegeven om de vraag te beantwoorden. Deze hulp kan ook door de wijkbewoners onderling worden opgepakt en georganiseerd. Daarnaast zorgt het integrale wijkteam voor de samenhang en afstemming tussen wonen met dienstenen ontmoeten en zorg. Hiermee is een ‘plus’ gezet op het wonen voor kwetsbare ouderen en mensen met een beperking in de wijk. De evaluaties zijn van belang omdat de vraag en de behoefte van vandaag anders kan zijn dan die van morgen of overmorgen.
28 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Mensgericht, maatschappelijk ingebed en economisch houdbaar. Meervoudige resultaten
Partnerschap tussen de betrokken maatschappelijke organisaties, in nauwe afstemming met de burgers, leidt volgens verschillende onderzoeken en studies tot meervoudige resultaten. De besproken kernwaarden en ambities zullen voor de partners afzonderlijk en in de samenwerking tussen de partners een bijdrage leveren aan: - Het behoud van de eigen leefwijze en verantwoordelijkheid van mensen. - Samenhang en samenwerking tussen wonen, welzijn, ontmoeten, diensten en zorg. - Het optimaal benutten en versterken van de bestaande sociale infrastructuur en informele zorg en het faciliteren van burgerinitiatieven. - Professionele ondersteuning, diensten en zorg die lokaal, in gezamenlijkheid, worden georganiseerd en individueel, op maat worden toegepast.
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 29
gemeente - kansen om met de beschikbare WMO middelen meer te bereiken en tot effectievere en efficiĂŤntere uitvoering te komen van diensten zoals huishoudelijke verzorging en ondersteunende begeleiding - de aanwezige sociale, culturele en educatieve infrastructuur wordt intensiever gebruikt - de collectieve infrastructuur is financieel- en inhoudelijk toekomstbestendig - wijken zijn leefbaar, generatiebestendig en vitaal - lagere overheadkosten en transactiekosten
de zorgaanbieder - betrokken klanten - aantrekkelijk voor nieuwe klanten - uitdagend werk voor professionals - effectievere integrale (keten) zorg - lagere overheadkosten en transactiekosten
onderwijsorganisaties - onderwijs in een contextrijke omgeving met praktische stage- en leerplekken - volop mogelijkheden voor maatschappelijke stages en gerichte leerervaringen
de (kwetsbare) burger - houdt een volwaardige plek in de samenleving en kan daar zingeving aan ontlenen - draagt zelf, zoveel als mogelijk, bij om actief betrokken te blijven - woont (langer) zelfstandig in de eigen woning - behoudt de eigen regie en de zelfstandigheid is geborgd - behoudt de eigen leefstijl met de daarbij behorende eigen gebruiken en tradities - voelt zich veilig in woning en wijk - behoudt het eigen sociale netwerk en is minder eenzaam - maakt gebruik van de aanwezige sociale, culturele en educatieve infrastructuur - heeft door al deze elementen bij elkaar een hogere kwaliteit van leven
de zorgverzekeraar - tevreden klanten - aantrekkelijk voor nieuwe klanten - gezondheidwinst van klanten - minder of later een beroep op zwaardere professionele en duurdere (intramurale) zorg - door lagere zorgkosten meer financiĂŤle ruimte voor preventie - meer vertrouwen tussen zorgverzekeraar en zorgpartijen - lagere overheadkosten en transactiekosten
partijen voor welzijn, cultuur en educatie - natuurlijke verbindingen tussen kwetsbare ouderen en andere wijkbewoners - intensiever gebruik van de aanwezige sociale, culturele en educatieve infrastructuur - burgerinitiatief wordt optimaal benut - groter draagvlak voor meedoen en participatie - verlaging van de overhead- en transactiekosten - leefbare en generatiebestendige vitale wijken - voorkomen van eenzaamheid door het beter kunnen faciliteren en laten behouden van het eigen sociale netwerk
woningcorporatie - concrete uitwerking van de prestatievelden Leefbaarheid en Wonen en zorg van het Besluit Beheer Sociale Huursector (BBSH) - woning en wijk zijn aantrekkelijker (leefbaar en generatiebestendig) voor de groeiende groep ouderen die graag in de woning en wijk wil blijven wonen - divers woningaanbod, ook geschikt voor kwetsbare doelgroepen - meer flexibiliteit in het gebruik van aangepaste toegankelijke woningen - integraal pakket van diensten en zorg in de aangepaste en toegankelijke woningen waardoor huurders hier ook daadwerkelijk kunnen blijven wonen - minder mutaties in de woningvoorraad en hierdoor lagere beheerkosten - leefbare en generatiebestendige vitale wijken - grotere concurrentiekracht
de middenstand en plaatselijke ondernemers - versteviging van het economisch draagvlak in de wijk - aantrekkelijk imago van de wijk
30 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 31
In de praktijk Gezondheidsprofiel van de wijk
De gemeente en de zorgorganisaties willen anders met elkaar en met de mensen uit de wijk gaan samenwerken. Om dit goed af te stemmen met de wijkbewoners hebben ze voor een aantal wijken een Spiegelbijeenkomst georganiseerd. Frans en Willy zijn naar de bijeenkomst van hun eigen wijk geweest en vonden dat de moeite waard. De zorgpartijen hebben, samen met de GGD, vooraf gezondheidsgegevens verzameld over de wijk en hiervan een zogenaamde wijkanalyse gemaakt. Hierdoor ontstaat een beeld over wat, naar waarschijnlijkheid, nu en straks (dreigende) gezondheidsproblemen in de wijk zijn. Van deze eerste conclusies is een top drie gemaakt over wat goed gaat, wat niet goed gaat en wat als eerste moet worden opgepakt. Door dit inzicht kunnen professionals en inwoners van de wijk gezamenlijk, gericht aan de slag. Tijdens de Spiegelbijeenkomst is aan de wijkbewoners de uitkomst van de wijkanalyse gepresenteerd. Voor de top drie onderwerpen is aan de bewoners gevraagd of de thema’s aansluiten bij hun behoefte en of zij input hebben voor verbetering rondom dit thema. Het gesprek wordt geleid door iemand die niet voor de zorgorganisaties werkt, sterker nog, de aanwezige zorgverleners waren als toehoorders aanwezig. Vandaar dat het een Spiegelbijeenkomst heet; zij horen de wensen en behoeften van hun klanten. Frans en Willy zijn een stuk wijzer geworden over hun eigen buurt. Ze hadden zich niet zo gerealiseerd dat eenzaamheid voor veel mensen een probleem is. Willy vond het voorstel voor een bredere leefstijlaanpak eigenlijk wel een goed idee, want ook al bewegen Frans en zij voldoende, het stoppen met roken is voor beiden lastig. Daarnaast was ze blij te horen dat al die verschillende zorgverleners hun activiteiten beter gingen afstemmen op elkaar en op de bewoners.
Want nu Frans en zij allebei de 75 zijn gepasseerd, en daarmee hier en daar toch wat gezondheidsklachten krijgen, hebben ze aan den lijven ondervonden hoe ingewikkeld het is om al die verschillende partijen uit elkaar te houden. Wat Frans een goede zaak vindt, is dat er door de samenwerking tussen de betrokken organisaties onderling en door de afstemming met de wijkbewoners meer aan preventie wordt gedaan. Niet wachten tot er problemen ontstaan; voorkomen is beter dan genezen! Frans en Willy kunnen nu zelf ook aan de slag: als eerste gaan ze stoppen met roken en volgen daarvoor een specifiek progamma dat digitaal aangeboden wordt. Als ze willen kunnen ze begeleiding krijgen van een ex-roker uit hun eigen wijk die zich hiervoor als vrijwilliger heeft opgeven. Zowel Frans als Willy vinden de inzet van de wijktafel, waarbij verschillende professionals, met elkaar om tafel gaan om complexe situaties gezamenlijk op te pakken, een uitkomst voor hun buurvrouw. Zij krijgt van verschillende partijen ondersteuning en ziet soms door de bomen het bos niet meer. Het geeft Frans en Willy ook een gevoel van veiligheid voor het geval dat het hen overkomt. Met dit gevoel van veiligheid kunnen ze zonder zorgen in hun eigen wijk blijven wonen en participeren.
32 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Het kloppend hart van de duurzame wijk
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 33
Bent u partner?!
Partnerschap gaat verder dan samenwerken; het gaat uit van een betekenisgevende en gemeenschappelijke visie op de nieuwe en gezamenlijke maatschappelijke opgaven en de daarbij behorende onderwerpen. Maatschappelijke opgaven waar we vaak als afzonderlijke partijen een deel van de oplossing in handen hebben en waarbij we vanuit een domeinoverstijgende aanpak kunnen komen tot nieuwe innovatieve en toepasbare oplossingen, die bijdragen aan nieuwe duurzame waarde(n). Gezamenlijk betekenis geven aan nieuwe behoeften, gemeenschappelijk visie vormen en, samen met burgers, daadwerkelijk tot stand brengen van nieuwe wijkinfrastructuur en werkorganisaties, verlangt van ons allen een nieuwsgierige, lerende houding en een actieve aanpak van belang. Het vakmanschap van professionals bundelen en er samen voor zorgen dat er randvoorwaarden zijn om nieuwe netwerken tot stand te brengen, vraagt om duurzame verbindingen tussen de partners maar vooral ook ruimte om nu aan de slag te gaan om de kansen die er liggen, met elkaar, te verzilveren. Als programma Innovatie Wonen en Zorg vragen wij u om samen met ons deze uitdaging aan te gaan en mensgerichte, maatschappelijk ingebedde en economisch volhoudbare zorg tot stand te brengen. Vallen en opstaan, pieken en dalen horen hier allemaal bij. Vraagstukken waar we niet meteen een antwoord op hebben zullen we tegen gaan komen maar een ding staat vast: we willen met u aan de slag! Daarom aan u de vraag: bent u partner?!
34 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Bronvermelding
Denkmodel bij het opzetten van (wijk)gerichte allianties (cyclisch proces) + de koppeling aan het transitiemodel, aan de ontwikkelfasen organisatie en zorgarrangementen en aan de netwerkstructuur ZZG zorggroep, Hans Vos, 2012, bijlage I VWS (2009) Nieuwe principes voor bottom-up zorg mensenzorg een transitiebeweging VWS - analyse zorg en ondersteuning in de buurt brief 14 oktober 2011, staatsecretaris Veldhuijzen- van Zanten Wenkend Perspectief Kleinschalig Wonen Programmateam Innovatie Wonen en Zorg, ZZG zorggroep, Hans Vos, 2011 Op zoek naar weerkaatst plezier, Evelien Tonkes, hoogleraar actief burgerschap, 2010 Eigen kracht conferentie, een methode, Mia Fiedelijk Dop, UVmc en partners, 2010 Jong van Geest Jan Auke Walburg, directeur Trimbosinstituut Menslievende zorg Annelies van Heyst, hoogleraar zorgethiek, 2008 De Zilveren kracht Movisie, 2009 De Zorgzame Buurt, ZONMW, 2010 Innovatie 3.0 Henk Volbera, Menno Bosma, 2011 Echte economie Arnold Heertje, 2006 Woonservicegebieden rapportage resultaten tot mei 2009, gemeente Nijmegen Kenniscentrum Wonen en Zorg verschillende rapporten en onderzoeken naar woonservicegebieden Onderzoek Provincie Gelderland naar het verwezenlijken van woonservicegebieden, 2009 Onderzoek Publicarea naar de effecten van woonservicegebieden 2010 Onderzoek Movisie naar bijdrage wijkservicepunten aan de zelfstandigheid 2010 Effectenmeting 10 proeftuinen woonservicegebieden SEV, HAN,UMCG en Radboud Universiteit Nijmegen, 2010 Samen werken aan woonservicegebieden, toolkit voor gemeente en zorgkantoren VNG en zorgverzekeraars, 2010 Het Pact van Gardere 7 en 8 februari 2012, Actiz, KNGF, e.a. formuleren hun gemeenschappelijke ambitie. Jan Lamers Programmaleider Venlodroom, www.venlodroom.nl, 2012 Anne-Marie Poorthuis directeur Stichting Eigentijdse Verbindingen, www.eigentijdseverbindingen.nl. 2012
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 35
Bijlage 1 netwerkorganisatie
Figuur 1 Kennis produceren
Drie hoofddoelen van het netwerk 1. Verbindingen tot stand brengen (fig.2) Niet alleen programmateam verbinden met alle netwerkleden maar ook tot stand brengen van onderlinge verbindingen tussen de netwerkleden. Dit om het gemeenschappelijke belang te vergroten, dezelfde taal te spreken onderling en het tot stand brengen of verbeteren van nieuwe en bestaande relaties. 2. Kennis produceren (fig. 1) Het netwerk is er niet alleen om mensen te verbinden maar ook om een gezamenlijke visie met betrekking tot wonen en zorg op papier te krijgen in de vorm van wenkende perspectieven. Deze wenkende perspectieven zal elke partij als leidend beschouwen bij (bouw)projecten in de wijk. 3. Profileren ZZG Door middel van het netwerk kan ZZG laten zien dat ze innovatief bezig is en bij wil dragen aan de maatschappelijke opgave die er ligt. Het verbinden is niet alleen zinvol voor de nieuwe woon- en zorgconcepten maar wellicht ook voor andere samenwerkingstrajecten met leden uit het netwerk. Dit netwerk van het programma richt zich alleen op onderwerpen uit het jaarplan IWZ: wenkende perspectieven en de bouwprojecten (zie scope).
Scope netwerk Het netwerk zal ingezet worden om diverse wenkende perspectieven te ontwikkelen en ten behoeve van de voortgang en invulling van de bouwprojecten van ZZG zorggroep. Wenkende perspectieven produceren: - Kleinschalige woon- en zorgvormen - Woon(service)zones - Verzorgd wonen - Somatiek - Steunstructuren bij zelfstandig wonen - Gecombineerde woon- en zorgvoorzieningen voor eigen cliĂŤnten en die van andere sectoren. Voortgang en invulling ZZG bouwprojecten; - Meedenken oplossen vraagstukken - Input wensen en behoeften doelgroepen - Meedenken met innovaties zoals domotica, betrekken wijk e.d. - In beeld brengen huidige en potentiĂŤle cliĂŤnten
36 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Figuur 2 Netwerk van het programma innovatie Wonen en Zorg
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 37
bijlage 2 (wijk)gericht co-creĂŤren
Figuur 1 Denkmodel (wijk)gericht co-creĂŤren in samenhang met nieuwe ambities en vormen van organiseren Het met elkaar inhoud geven aan de (nieuwe) maatschappelijke opgave om duurzame waarden tot stand te brengen vraagt ruimte voor nieuwe waardevolle verbindingen tussen mensen. Betekenis geven aan verhalen van burgers en professionals, omgevingsanalyses en nieuwe wenkende perspectieven zijn van belang om gezamenlijk tot visieontwikkeling en nieuw partnerschap te komen. Op basis van gezamenlijke ambities en doelen gaan experimenteren in nieuwe (netwerk)organisaties is nodig om de duurzame waarden tot stand te brengen en om te leren; blijven vernieuwen en verbeteren is nodig om nieuwe vormen van samenwerking te zoeken en voorwaarden hiervoor aan te brengen.
38 Van samenwerken naar nieuw partnerschap
Figuur 2 Denkmodel als cyclisch proces in de transitie Met de huidige, traditionele maatschappelijke- en organisatorische inrichting is het moeilijk om nog toegevoegde waarde te creëren; het proces loopt vast en het einde van de levenscyclus is bereikt. Een transitie is nodig om een structurele en fundamentele wending te bewerkstelligen. Omdat de toekomst zich niet bij voorbaat laat voorspellen, zal een continu proces van ‘exploreren en exploiteren’ (onderzoeken en toepassen) nodig zijn. Er is ‘moed’ nodig om het huidige (‘moet’) los te laten en focus te leggen op de nieuwe ambitie. Dit betekent dat de rollen en posities van maatschappelijke partijen opnieuw ingevuld zullen moeten worden. Centraal bij deze nieuwe ontwikkeling zijn de genoemde uitgangspunten uit het denkmodel om wijkgericht te co-creëren (fig. 1).
Figuur 3 Denkmodel als cyclisch proces in de ontwikkelniveaus van organisaties (en zorgarrangementen) Een nieuwe wijze van samenwerken (co-creëren en co-ontwerpen) tussen burgers, professionals, organisaties en overheid is van belang om duurzame sociale innovaties en nieuwe diensten en voorzieningen tot stand te brengen. Gezamenlijke ambities en het bundelen van expertise tussen alle partijen zorgt er in dit proces van co-creëren en co-ontwerpen er dan voor dat organisaties transformeren van een aanbodgerichte organisatie naar een burger- en maatschappij gestuurde organisatie.
Van samenwerken naar nieuw partnerschap 39
Figuur 4 Burger als centraal punt in netwerkmaatschappij De maatschappelijke transitieopgave van verzorgingsstaat naar participatiemaatschappij vraagt om nieuwe concepten rondom leefbaarheid, wonen, welzijn en zorg. Onderlinge samenhang met zo veel mogelijk bewonersbetrokkenheid en zo min mogelijk bureaucratie is het streven. Ontwikkeling van buurten en wijken zal een ‘co-creatie’ worden van burgers met hun sociale verbanden en professionals ter ondersteuning waar nodig. Samen kunnen zij zich richten op leefbaarheid, wonen, welzijn en zorg.
Figuur 5 Wijktafel als netwerkwerkmaatschappij De wijktafel geeft visueel weer hoe leden van de netwerkmaatschappij als het ware ‘aan tafel zitten’ om wijkgericht te co-creëren. Het voorbeeld van deze wijktafel komt vanuit het andere strategische programma van ZZG: het programma Eerste Lijn. Dit programma richt zich op de (wijk) verpleegkundige teams die op basis van toegevoegde waarde (in de wijk) een plaats aan de wijktafel moeten krijgen en behouden. Komende jaren ligt bijvoorbeeld de focus op de samenwerking met de huisarts.
Dit boekje is gemaakt in opdracht van het Programmateam Innovatie Wonen en Zorg, ZZG zorggroep, programmadirecteur Hans Vos FAME Groep heeft een bijdrage geleverd in de totstandkoming van deze uitgave Programma Innovatie Wonen en Zorg mail: innnovatiewonenenzorg@zzgzorggroep.nl online community: zzgiwz.ning.com twitter: zzgiwz app: iwz