Ο Βιβλιοπόντικας είναι μια περιοδική έκδοση του Τμήματος Βιβλίου του Ποντιακού Συλλόγου Κατερίνης «Παναγία Σουμελά» Τ Ε Υ Χ Ο Σ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 40 * ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΥΛΑΥΛΑΚΟΥ*
60 100 * ΤΗΛ: 2351021596—
3
Μ Α Ρ Τ Ι Ο Σ
2 0 1 5
Τα λεξικά της Ποντιακής Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου του Άνθιμου Παπαδόπουλου
W W W.S OU ME LA. GR
ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΔΗΣ ΣΤΟ ΤΗΛ. 69375630112
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΥΣ:
Λεξικό: Ιστορικό Λεξικό της Ποντικής
1
Λεξικό: Συμπλήρωμα στο Ιστορικό Λεξικό
1
Λεξικό: Το λεξικό του Νικοπολιτίδη
2
Λεξικό: Το λεξικό του Κηρυκόπουλου
2
Λεξικό: Το λεξικό του Τσοπουρίδη
2
Ποντιακός πολιτισμός
3
Λεξιλόγιο Κοτυώρων
3
Λεξιλόγιο Φυτολογικό Τραπεζούντος
3
Βιβλία: Νέες εκδόσεις
4
Τη ναυαρχίδα της ποντιακής λεξικογραφίας αποτελεί αναμφισβήτητα το μνημειώδες έργο του αρχιμανδρίτη Άνθιμου Παπαδόπουλου Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου. Το ογκώδες, δίτομο λεξικό πρωτοεκδόθηκε το 1958 και μέχρι σήμερα παραμένει αξεπέραστο. Εκδίδεται από την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών ως παράρτημα του «Αρχείου Πόντου». Ο συγγραφέας του υπήρξε ιδρυτικό μέλος και επί σειρά ετών πρόεδρος της «Επιτροπής» και διευθυντής του «Αρχείου». Από το 1932 μάλιστα και για αρκετά χρόνια υπήρξε διευθυντής του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών. Η καταγραφή των λέξεων που περιλαμβάνει το λεξικό αποτελεί προϊόν μακρόχρονης έρευνας και ενδελεχούς επεξεργασίας. Τα λήμματα πέρα από την εννοιολογική τους διάσταση προσεγγίζο-
Η έκδοση της Ε.Π.Μ νται φωνητικά, ετυμολογικά και ιδιωματικά. Δημιουργείται έτσι μια γεωγραφία της γλώσσας που παρακολουθεί τις διάφορες περιοχές του Ποντιακού χώρου. Παράλληλα καταδεικνύεται ο πλούτος των γλωσσικών
επιδράσεων που διαμόρφωσαν την ελληνική διάλεκτο του Πόντου. Την πληρότητα του λεξικού συμπληρώνει η χρήση παραθεμάτων προκειμένου να διευκολυνθεί η κατανόηση και οι σημασιολογικές διαφοροποιήσεις. Στην εισαγωγή του πρώτου τόμου ο Άνθιμος Παπαδόπουλος αναφέρεται στις πηγές του. Εκτός από τα διάφορα λεξιλόγια της ποντιακής και το Αρχείο της Ακαδημίας σημειώνει και τα εξής “...εμελέτησα και όλα τα μνημεία λόγου, παραμύθια, άσματα, ευχάς και κατάρας, παραδόσεις και αινίγματα, που εδημοσιεύθησαν εις τους τόμους του «Αρχείου Πόντου» και εις άλλα περιοδικά και βιβλία, όσα μου έτυχαν,..»
Συμπλήρωμα στο Ιστορικόν Λεξικόν της Ποντικής Διαλέκτου των Δ.Ε Τομπαϊδη - Χ.Π Συμεωνίδη Το Συμπλήρωμα των δυο πολύ σημαντικών γλωσσολόγων, έκδοσης 2002, ανήκει και αυτό στη σειρά των παραρτημάτων του περιοδικού «Αρχείον Πόντου» της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών. Σκοπός του είναι όπως προδίδει ο τίτλος να συμπληρώσει την τεράστια εργασία του Άνθιμου Παπαδόπουλου. Για το σκοπό αυτό αξιοποιείται
ένα πλήθος δημοσιευμένων επιστημονικών εργασιών Ελλήνων και ξένων γλωσσολόγων οι οποίοι ετυμολόγησαν λέξεις που άφησε ο Α.Π ή λέξεις που δεν συμπεριέλαβε καθόλου στο λεξικό του. Χαρακτηριστικό του Συμπληρώματος είναι η πολυφωνία του με την παράλληλη παράθεση διαφορετικών ετυμολογικών προσεγγίσεων.
ΣΕΛΙΔΑ 2
Λεξικό της Ποντιακής Διαλέκτου του Δημήτριου Νικοπολιτίδη Ο φιλόλογος και θεατρικός συγγραφέας Δημήτριος Νικοπολιτίδης, στα χνάρια του Άνθιμου Παπαδόπουλου (στον οποίο και το αφιερώνει), δημιουργεί με τη σειρά του ένα μνημειώδες έργο, αντίστροφο του Ιστορικού Λεξικού της Ποντιακής Διαλέκτου. Μεταφράζει από την νεοελληνική στην ποντιακή ένα μεγάλο αριθμό λημμάτων τα οποία συγκεντρώνει στις 940 σελίδες της έκδοσης με την ίδια επιμέλεια και αρτιότητα. Πέραν τούτου παραθέτει πλήθος παραδειγματι-
Τα Λεξικό του Νικοπολιτίδη
κών φράσεων χρήσης των αποδόσεων της ποντιακής στην καθομιλουμένη αλλά και σε τραγούδια και παροιμίες, διευρύνοντας τη δυνατότητα κατανόησης της γλωσσικής και γραμματολογικής λειτουργίας της διαλέκτου. Παράλληλα αποδίδοντας τις σημασίες των λημμάτων στη νεοελληνική καθιστά το λεξικό και ερμηνευτικό της ελληνικής γλώσσας. Ο ίδιος μας πληροφορεί στον πρόλογο ότι το «βασικό του βοήθημα» υπήρξε το Ιστορικό Λεξικό του Ανθ. Παπαδόπουλου
στο οποίο προσέθεσε πολλές λέξεις που δεν υπήρχαν. Η μακρόχρονη και επίπονη αυτή προσπάθεια συμπληρώνει λεξικογραφικά την καταγραφή και ερμηνευτική απόδοση των λέξεων της ποντιακής. Κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο των Αφών Κυριακίδη σε πολυτελή σκληρόδετη έκδοση του 2011.
Λεξικό της Ποντιακής Διαλέκτου του Μιλτιάδη Κηρυκόπουλου
Το Λεξικό του Φιλόλογου Μιλτιάδη Κηρυκόπουλο
Το λεξικό του φιλόλογου Μιλτ. Κηρυκόπουλου είναι το πιο πρόσφατο (2014) από τα έργα που ασχολήθηκαν με την καταγραφή και απόδοση της ποντιακής διαλέκτου. Κύρια πηγή άντλησης του λεξικογραφικού του υλικού αποτελεί το Ιστορικό Λεξικό του Ανθ. Παπαδόπουλου και βασικό στήριγμα της προσπάθειάς του η Γραμματική της Ελληνικής Διαλέκτου του Πό-
ντου του Δημοσθένη Οικονομίδη. Πληροφορίες επίσης αντλεί ο συγγραφέας από την προφορική παράδοση του τόπου καταγωγής του που είναι η περιοχή της Ματσούκας. Η απόδοση των λημμάτων ακολουθεί την αντίστοιχη του Ανθ. Παπαδόπουλου απαλλαγμένη από τα ετυμολογικά εργαλεία του και τις τοπογραφικές επισημάνσεις του μεγάλου λεξικού. Επίσης
σταχυολογεί τα λήμματα περιορίζοντας το χώρο της καταγραφής στον ευρύτερο χώρο της Τραπεζούντας. Η αποδυνάμωση της λεπτομερούς και πλούσιας αποτύπωσης ισορροπείται από την λειτουργικότητα που υπηρετεί ένα μικρού μεγέθους λεξικό (320 σελ.), χαμηλού κόστους.
Λεξικό Ποντιακής Διαλέκτου του Θωμά Τσοπουρίδη Το λεξικό του Θ. Τσοπουρίδη εκδίδεται για πρώτη φορά το 1998. Λεξικογραφεί 22.000 λέξεις σύμφωνα με το συγγραφέα και επιτελεί διπλή χρήση καθώς μεταφράζει λήμματα της νεοελληνικής στην
Το Λεξικό Ποντιακής Διαλέκτου του Θωμά Τσοπουρίδη
Ο
ΒΙΒΛΙΟΠΟΝΤΙΚΑΣ
ποντιακή και αντίστροφα. Κύριο χαρακτηριστικό του λεξικού αποτελεί η σύντομη απόδοση του μεταφρασμένου λήμματος και ο συνακόλουθα περιορισμένος όγκος του που το καθιστά ιδιαιτέρως εύχρηστο. Παράλληλα όμως στερείται παντελώς ετυμολογικών, γραμματολογικών πληρο-
φοριών και λειτουργικών παραθεμάτων. Τις πηγές του συνιστούν το λεξικό του Ανθ. Παπαδόπουλου, το λεξιλόγιο της Ευφρ. Σιδηροπούλου, τα περιοδικά Ποντιακό Βήμα - Εστία και μερικά πονήματα της ποντιακής φιλολογίας και λογοτεχνίας. Κυκλοφορεί ως ενιαίο ή δίτομο έργο.
ΤΕΥΧΟΣ
3
ΣΕΛΙΔΑ 3
«Ποντιακός Πολιτισμός» Χρυσοποίκιλτος και Παντίλαμπρος Τα εφτά Παραθύρια,
του Παντελή Μελανοφρύδη
Σο πρώτον φωτάζ’ κάντηλα ακοίμετον. Εν το Παραθύρ’ ντο φέρ’ σον νούν’ εμούν τ’ αποθαμέντς εμούν π’ επέμναν σα τσόλι̤α τ’ έρημα. Το δεύτερον λάμπ’ αμόν ήλος. Ατό έν ντ’ εφέκαμε τα ευλοημένα μέρι̤α μουν ας σο Ερζερούμ και την Τραπεζούντα ούς την Ορντούν και το Σάμσον. Τον άχαρον τον Πόντον. Το τρίτον αστράφτ’ και παρλαεύ αμόν το έλαμψεν ο Πόντον δυο χιλιάδας χρόνια κι εκράτεσεν ψηλά και τιμεμένα τ’ ελλενικόν κοντάρ’ με τον Ακρίταν και τον Μάραντον, τον Βασίλ’ αγά και τον Ευκλείδην. Το τέταρτον ανοίεται κι ελέπς ολοπόρφυρον οτάν κι απές διαμάντι̤α . Είν ’ τα τραγωδίας εμούν, τα συνήθειας, ο πολιτισμόν και η ιστορία ‘μουν. Το πέμπτον ανοίεται και φυσά αέρας ασα παρχάρι̤α και τα παρχαρομύτι̤α και σκουντουλίζ ’ ο κόσμον μανουσακέαν κι αντιδονούν τα ρασί̤α ας σα τραγωδίας εμούν. Αέρας κατευόν αμόν ντο έσαν τα κρύα κι έμνοστα νερά. Το έκτον ανοίεται κι ελέπς ένα σαντούχ’ κυπαρισσένον κι απές γουτνία και μαργαροστόλιστα και μεταξωτά και χρυσά μίτρας. Απές σα μεταξωτά είν’ τυλιγμένα χαρτία ποντιακά α’ σον «Αστέρα του Πόντου», τον «Λόγον», την «Εποχή» ούς τα σημερινά το «Αρχείο του Πόντου», τα «Ποντιακά φύλλα», τα «Χρονικά του Πόντου» και την «Ποντιακή Εστία». Ανοίεται και το έβδομον παραθύρ’ και ντό τερείς, Την Σουμελάν. Η Παναγία ολόχρυσος απάν σο νέον το Μοναστήρ ντό έχτισαν οι Πόντιοι και ούλ’ οι Έλληνες. Ναί, ούλ’ εδώκαν το κατά δύναμιν. Εκεί στέκ’ ατώρα η Παναγία η Μεγαλόχαρη, η Σουμελιώτισσα κι ευλογίζ’ ούλον την Ελλάδαν. Επιμέλεια Π.Σουμελίδης
Λεξιλόγιο Κοτυώρων της Ευφροσύνης Σιδηροπούλου Για το Λεξιλόγιο της Ευφροσύνης Σιδηροπούλου έχουμε ήδη αναφερθεί στο προηγούμενο τεύχος που αφορούσε εκδόσεις σχετικές με την περιοχή των Κοτυώρων. Θεωρούμε ότι στα πλαίσια του αφιερώματος στα λεξικά της Ποντιακής θα ήταν παράλειψη να μην το συμπεριλάβουμε στο παρόν τεύ-
χος αφού αποτέλεσε βιβλιογραφική πηγή για μεταγενέστερες λεξικογραφικές προσπάθειες. Συνοπτικά να αναφέρουμε οτι το λεξιλόγιο της Ε. Σιδηροπούλου βραβεύθηκε από την Επιτροπή Ποντιακών Μελετών μετά από τη δημοσίευσή του σε συνέχειες στα τεύχη του Αρχείου Πόντου. Το 1982 το υλικό
συγκεντρώθηκε, εκδόθηκε από την ίδια και κυκλοφορεί σ’ ένα ολοκληρωμένο σύνολο. Η καταγραφή αφορά κυρίως το ιδίωμα των Κοτυωρυτών, το οποίο ανήκει στην ευρύτερη Αργυρουπολίτικη ποντιακή γλωσσική ομάδα, όπως διαμορφώθηκε στη συγκεκριμένη περιοχή μετά το 18ο αιώνα.
Λεξιλόγιον Φυτολογικόν Τραπεζούντος του Ελευθέριου Κούση Το Λεξιλόγιον του Ε.Κούση δημοσιεύθηκε στο 1ο τεύχος του Αρχείου Πόντου του 1928. Πρόκειται για ένα απόσπασμα μιας ευρύτερης μελέτης του συγγραφέα με τον τίτλο «Έρευνα φιλολογική και φυτολογική των φυτών» που αφορά όλο τον Ελλαδικό χώρο. Στις 22 μόλις σελίδες του λεξιλογίου (98-120) ο συγγραφέας αναφέρεται σε μια σειρά ονομάτων
διαφόρων φυτών της ποντιακής γης τα οποία αποδίδει στη «δημώδη» αλλά και την αρχαία ελληνική γλώσσα όπου είναι δυνατή η ταυτοποίησή τους. Παραθέτει ακόμη επιλεκτικά την προέλευση του ονόματος, την κατά τόπους διαφορετική απόδοσή του και μερικές φορές την τουρκική ή λατινική ονομασία του. Η εξαιρετική αυτή λεξικογραφική προσπάθεια αλλά
και το κύρος του Ε. Κούση ως επιστήμονα εξαίρεται στη σύντομη παρουσίασή του από τον κορυφαίο Έλληνα γλωσσολόγο Γ.Ν Χατζιδάκι. Από αυτή μαθαίνουμε ότι ο συγγραφέας μεγάλωσε στη Τραπεζούντα όπου και δίδαξε, ενώ συνέχισε τις σπουδές του στην Αθήνα και στη Λειψία (1870-79). Μετά από 26 χρόνια στην Ελλάδα πέθανε στην Πόλη το 1921.
Εκδήλωση παρουσίασης βιβλίου στη στέγη του συλλόγου μας το Σάββατο 4 Απριλίου και ώρα 19:00 μ.μ. Ο Βιβλιοπόντικας συντάσσεται με ευθύνη του Τμήματος Βιβλίου και με την ελεύθερη συμβολή των μελών ή φίλων του Συλλόγου
Υπεύθυνοι στο Τμ. Βιβλίου είναι οι: Ποικιλίδης Γιάννης - Έφορος Αμοιρίδης Παναγιώτης - Μέλος Δημόπουλος Δημήτρης - Μέλος Η βιβλιοθήκη είναι ελεύθερα προσβάσιμη και διαθέσιμη σε όλους. Ως δανειστική είναι ανοιχτή κάθε Σάββατο πρωί ή μετά από συνεννόηση.
Ζητούνται φίλοι και χορηγοί να διευρύνουμε τις δυνατότητές μας
Επισκεφθείτε μας στο web : www.soumela.gr
Πρόσφατες εκδόσεις & νέες παρουσίες στα ράφια μας Το βιβλίο «ΟΙ ΔΙΚΟΙ ΜΑΣ ΞΕΝΟΙ - BΪZΪM YABANCILAR» είναι μια δίγλωσση (ελληνικά και τουρκικά) έκδοση του 2013. Ο υπότιτλος Η εγκατάσταση των προσφύγων μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης επεξηγεί εν μέρει τη θεματική ανάπτυξη του περιεχομένου αλλά δεν αποκαλύπτει την πρωτοτυπία της στόχευσης που είναι η προσέγγιση του προσφυγικού ζητήματος παράλληλα και στις δυο πλευρές του Αιγαίου. Δίπλα στη «δική μας» εκδοχή ο συγγραφέας παραθέτει και την εκδοχή του «άλλου». Η συζήτηση βέβαια για μια σφαιρική οπτική των συνεπειών που επέφεραν τα μεγάλα και τραγικά ιστορικά γεγονότα στα μεμονωμένα άτομα ή σε ιδιαίτερες συλλογικότητες βρίσκεται στην επικαιρότητα των τελευταίων χρόνων. Στην Τουρκία μάλιστα των τελευταίων χρό-
νων παρατηρείται μια σημαντική κινητικότητα που αφορά την αναζήτηση της πολιτισμικής ταυτότητας ανθρώπων και ομάδων. Αυτό οφείλεται εν πολλοίς στην ασφυκτική πίεση που άσκησε για δεκαετίες το δόγμα της τουρκικότητας στις συνειδήσεις των αν-
Η εγκατάσταση των προσφύγων μετά τη Συνθήκη της Λωζάνης
θρώπων. Στην Ελλάδα αντίθετα καινούργιο στοιχείο αποτελεί μόνο η συνεξέταση των βιωμάτων. Έτσι στο βιβλίο διαβάζουμε την αφήγηση του πόντιου Σταυρίκου Παπαβραμίδη παράλληλα με αυτήν του Γιαννιώτη Λουτφού Καραντάγ. Ο πρώτος φτάνει στον Πειραιά μέσω Κων/πόλης και Μακρονήσου και ο δεύτερος στον Πόντο μέσω της Τούζλας (λιμάνι κοντά στην Πόλη). Για τους ντόπιους, που βρήκαν στις νέες τους πατρίδες, είναι οι τουρκόσποροι και οι ξενομερήτες για τους μεν και οι ρωμιόσποροι και οι γκιαούρηδες για τους άλλους. Αν και «οι δικοί μας ξένοι» αντιμετώπισαν περισσότερες δυσκολίες όπως παραδέχονται και «οι δικοί τους ξένοι» εντούτοις η νοσταλγία για την «πατρική γη» είναι ίδια.