Ο Βιβλιοπόντικας είναι μια περιοδική έκδοση του Τμήματος Βιβλίου του Ποντιακού Συλλόγου Κατερίνης «Παναγία Σουμελά» Τ Ε Υ Χ Ο Σ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ: ΗΛΙΟΥΠΟΛΕΩΣ 40 * ΕΡΓΑΤΙΚΕΣ ΚΑΤΟΙΚΙΕΣ ΜΥΛΑΥΛΑΚΟΥ*
7
Μ Α Ρ Τ Ι Ο Σ
2 0 1 6
Αφιέρωμα στον Γ.Θ Κανδηλάπτη
και στο έργο του
60 100 * ΤΗΛ: 2351021596— W W W.S OU ME LA. GR
ΓΙΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΘΕΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΩΝ ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΟΙΚΙΛΙΔΗΣ ΣΤΟ ΤΗΛ. 69375630112
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΤΕΥΧΟΥΣ:
Αφιέρωμα στον Γ.Θ Κανδηλάπτη
1
Το Εαρινόν Ρόδον…Γκιούλ Μπαχάρ.
1
Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν
2
Οι αρχιμεταλλουργοί του Πόντου
2
Ελληνίδες Σουλτάναι
2
Το Προσκυνητάριον ...οι μονές Χαλδίας
3
Δέκα ποντιακά ηθογραφικά διηγήματα
3
Εργογραφία
3
Σον Άεν Ζαχαρία
4
Ο σπουδαίος για την ποντιακή γραμματεία Γ.Θ. Κανδηλάπτης - Κάνις, γεννιέται στην Αργυρούπολη της περιοχής Χαλδίας του Πόντου ή τουρκιστί Γκιουμούσ– Χανέ, το 1881. Ανήσυχο και πρωτοποριακό πνεύμα για τα δεδομένα της εποχής και του τόπου του, άφησε ένα τεράστιο συγγραφικό έργο, μεγάλης αξίας για τον ποντιακό ελληνισμό. Αμέσως μετά την αποφοίτησή του από το περίφημο Φροντιστήριο της Αργυρούπολης αρχίζει καριέρα δασκάλου στη γενέτειρά του και στη γύρω περιοχή. Παράλληλα αρθρογραφεί στην Τραπεζούντια εφημερίδα Φάρος της Ανατολής και επιδίδεται σε μια σειρά ερευνών σε δημόσια αρχεία, σπάνιους μοναστηριακούς κώδικες και προφορικές μαρτυρίες με σκοπό να προσεγγίσει την ιστορία του τόπου του με επιστημονική μέθοδο και
αντικειμενικότητα. Ενδεικτικό στοιχείο του πρωτοπόρου χαρακτήρα του, είναι η σειρά «Λαϊκών μαθημάτων» που παραδίδει για τον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Αργυρούπολης «Ο Κυριακίδης» το 1909. Με βάση το υλικό αυτών των «σεμιναρίων» γράφει το πρώτο του βιβλίο Ξυνωρίς ήτοι Βιογραφίαι των αοιδίμων και μεγίστων ευεργετ-
-των της επαρχίας Χαλδίας Γεωργ. Κ. ΠαπαδοπούλουΚυριακίδου και Γερβασίου Α. Σουμελίδου που εκδίδεται στην Τραπεζούντα από τον φημισμένο εκδοτικό οίκο της εποχής των αδελφών Σεράση. Στα δύσκολα χρόνια της περιόδου 1914-1922 ακολουθεί τη μοίρα των ομοφύλων του, τις περιπέτειες της οποίας διασώζει στα έργα του. Την περίοδο αυτή ηγείται του σπάνιου εγχειρήματος της διάσωσης των τόμων της βιβλιοθήκης της Αργυρούπολης και τη μεταφορά τους στην Ελλάδα. Μαζί με αυτούς σώζει πολύτιμους κώδικες, κειμήλια αλλά και το σκήνωμα του Τραπεζούντιου Αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού. Στην Ελλάδα εργάζεται ως δάσκαλος στο Νομό Έβρου και συνεχίζει την ακατάπαυστη συγγραφική του δράση μέχρι το θάνατό του το 1971.
Το Εαρινόν Ρόδον
ήτοι Ιστορία της Βασιλίσσης Μαρίας Γκιούλ Μπαχάρ της Λιβεραίας και φαντασία εξιστορεί την περίπτωση της Ελληνίδας συζύγου του σουλτάνου Μουράτ Γ’, Μαρίας Γκιούλ Μπαχάρ (περίπου 1570-1595), το μαυσωλείο της οποίας μπορεί να θαυμάσει και σήμερα ο επισκέπτης της Τραπεζούντας. Σύμφωνα εξάλλου με το συγγραφέα, ο ίδιος ο Μουράτ Γ’ είναι γιος του Σελίμ Β΄ και της Κερκυραίας Βαλιντέ Καλής Καρτάνου.
Το 1913 εκδίδεται το δεύτερο έργο του Γ.Θ.Κανδηλάπτη, πάλι από τον εκδοτικό οίκο των Αφών Σεράση της Τραπεζούντας. Ο εξωτικός τίτλος του προετοιμάζει εξαρχής τον αναγνώστη για τη ρομαντική ιστορία που ακολουθεί. Απομονώνοντας μια λεπτομέρεια της Οθωμανικής ιστορίας με έντονο συμβολισμό όμως για τον μαυροθαλασσίτικο ελληνισμό, την αναπτύσσει μαεστρικά.
Συνδυάζοντας πηγές
ΣΕΛΙΔΑ 2
Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν των χωρίων, κωμοπόλεων και πόλεων Χαλδίας
Γεωγραφικόν και Ιστορικόν Λεξικόν ... Χαλδίας
Το λεξικό αυτό του 1931 (Γεωγραφικό και Ιστορικόσύμφωνα με το συγγραφέα), αποτελεί μια μικρή εγκυκλοπαίδεια για την περιοχή της Χαλδίας του Πόντου. Για όσους δεν είναι εξοικειωμένοι με την ποντιακή γεωγραφία να διευκρινίσουμε ότι «Χαλδία» ,για τους Έλληνες, ονομάζεται η περιοχή νότια της Τραπεζούντας και γύρω από την «πρωτεύουσά» Αργυρούπολη ή Γκιουμούσχανέ. Ο Γ.Θ Κανδηλάπτης λοιπόν ασχολείται με τον ευρύτερο γενέθλιο τόπο του. Χωρίζει
το πόνημά του σε δύο μέρη το πρώτο εκ των οποίων αφορά τις πόλεις, κωμοπόλεις και τα χωριά της διοικητικής περιφέρειας της επαρχίας και το δεύτερο τις αντίστοιχες εκτός της διοικητικής αλλά εντός της εκκλησιαστικής επικυριαρχίας της, όπως την ονομάζει ο ίδιος. Σε αυτήν την τελευταία καταγραφή συμπεριλαμβάνονται οι μεταλλευτικοί οικισμοί των Χαλδιωτών οι οποίοι δημιουργήθηκαν σε άλλες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας όταν τα μεταλλεία της Χαλδίας έπαψαν να είναι εκμε-
ταλλεύσιμα. Η παράθεση των λημμάτων ακολουθεί αλφαβητική σειρά καθιστώντας το «λεξικό» ιδιαίτερα εύχρηστο για τον αναγνώστη που θέλει να αναζητήσει εύκολα και γρήγορα σχετικές πληροφορίες. Πολύ σημαντική στην παρούσα έκδοση είναι η επιμέλειά της από τον συγγραφέα και ερευνητή κ. Διαμαντή Λαζαρίδη με τους υπομνηματισμούς και το πολύ κατατοπιστικό γλωσσάρι που τη συνοδεύει.
Οι αρχιμεταλλουργοί του Πόντου και το εθνικόν έργον αυτών - Τα ανέκδοτα των Ουσταπασίδων
Οι αρχιμεταλλουργοί του Πόντου
Το 1929 ο Γ.Θ Κανδηλάπτης εκδίδει ένα έργο αφιερωμένο στους αρχιμεταλουργούς του Πόντου και την ξεχωριστή για την ποντιακή ιστορία θέση των μεταλλείων. Ήδη από την εισαγωγή παρουσιάζεται ο πολύ σημαντικός ρόλος των μεταλλείων για την επιβίωση και ανάπτυξη του ποντιακού ελληνισμού. Το πρώτο από τα τρία μέρη στα οποία χωρίζεται θεματικά το βιβλίο, αναφέρεται
στην ιστορία των μεταλλείων, στην καταγραφή τους και στις διαδικασίες εξόρυξης. Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στην αρχιμεταλλουργική ιεραρχία και στις βιογραφίες των σημαντικότερων αρχιμεταλλουργών. Το τρίτο μέρος, τέλος, αφιερώνεται σε μια σταχυολόγηση ανέκδοτων διηγήσεων σχετικά με τη δράση τους. Κεντρικός στόχος του συγγραφέα είναι να παρουσιάσει, με αντικειμενικότητα
σύμφωνα με τον ίδιο, τη συνεισφορά των αρχιμεταλλουργών στο «έθνος», μέσα από την εξέχουσα θέση τους ως ανώτερων κυβερνητικών υπαλλήλων. Παράλληλα βέβαια παρουσιάζεται η πορεία του ποντιακού λαού από τα τέλη του 16ου αι. μέχρι το 1891, χρονιά παύσης των μεταλλείων της Αργυρούπολης.
Ελληνίδες Σουλτάναι Ελληνίδες Σουλτάναι στην... υπηρεσία των ομοεθνών τους
Τη θεματική έρευνα που ξεκίνησε το 1913 ο Γ.Θ. Κανδηλάπτης με την ιστορία της Μαρίας Γκιούλ Μπαχάρ, διευρύνει στο σύντομο αυτό έργο του 1926. Μικρές σε έκταση βιογραφίες Ελληνίδων που διετέλεσαν Σουλτάνες, πριν και
Ο
ΒΙΒΛΙΟΠΟΝΤΙΚΑΣ
μετά την Άλωση παρατίθενται χρονολογικά. Αρχής γινομένης από την Κων/πολίτισα Μαρία Παλαιολογίνα του 13ου αι. και φτάνοντας μέχρι την Κρητικιά Ευγενία Παπα-Βορειά του 17ου αι., παρουσιάζονται άλλες 22 περιπτώσεις «σουλτανοποίησης» Ελληνίδων πριγκιπισσών, οι περισσότερες εκ των
οποίων δεν αποτελούν αντικείμενο ρομαντικής εξιστόρησης αλλά πολιτικής ή οικονομικής συμφωνίας. Σκοπός του συγγραφέα είναι να προβάλει τη γυναικεία θυσία και την πολυδιάστατη προσφορά τους προς το «έθνος», από τη θέση στην οποία βρέθηκαν αναγκαστικά.
ΤΕΥΧΟΣ
7
ΣΕΛΙΔΑ 3
Το Προσκυνητάριον ήτοι Ιστορία των κατά Χαλδίαν Θείων, Ιερών και Σεβασμίων Μονών Το ανέκδοτο μέχρι το 2002 έργο του Γ.Θ Κανδηλάπτη για τη μοναστηριακή ιστορία της Χαλδίας, γράφτηκε το 1904-05. Το έργο αποτελεί μια πολύ ενδιαφέρουσα καταγραφή για κάθε μοναστήρι ξεχωριστά, ενώ στο τέλος παρατίθεται, ως παράρτημα, φωτογραφικό υλικό των εκκλησιαστικών κειμηλίων των μονών. Από την εισαγωγή ήδη ο συγγραφέας εξαίρει τη σημασία των μονών «τον βίον» των οποίων «καλύπτει αχλύς πολλή και μυθική». Άσυλα πνευματικά λοιπόν οι μονές, αλλά και
άσυλα «των γραμμάτων», επιβιώνουν χωρίς «μόνιμους πόρους και κτήματα» αλλά με την «επαιτεία» των μοναχών στα γύρω χωριά. Ενδεικτικά καταγράφονται οι ανδρικές μονές: Αγίου Γεωργίου «Χουτουρά», Γενν. Θεοτόκου «Γουμερά», Α. Γεωργίου «Χαλιναρά», Ζωοδόχου Πηγής « Δεβρεντσή», Α. Γεωργίου «Κελώρη», Α. Βασιλείου «Αστέρος» και Ζωοδόχου Πηγής «Πρασάρεως». Επίσης οι γυναικείες μονές: Α. Ι. Προδρόμου Ίμερας, Α. Γεωργίου Ζαντού– Λερμούχου Μουζένης, Κοίμησις Θεοτόκου Χουτουρά, Θεοτόκου Δεμιρτσικίου, κ.ά.
«Δι’ αυτών δεν θέλω να δείξω
Δέκα ποντιακά ηθογραφικά διηγήματα (και εις ποντιακόν γλωσσικόν ιδίωμα)
ότι επιζητώ δάφνας δόξης Παπαδιαμάντη,
Το 2002 εκδίδονται από τον Εκδοτικό Οίκο Αφών Κυριακίδη ο οποίος εξέδωσε το σύνολο σχεδόν του έργου του Γ.Θ Κανδηλάπτη, δέκα ανέκδοτα ποντιακά διηγήματα του συγγραφέα. Αν και η δημοσίευση προοριζόταν για το Αρχείο του Πόντου εντούτοις, για άγνωστους λόγους, δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Οι τίτλοι των διηγημάτων αυτών που αποδίδονται στο ιδίωμα της Χαλδίας είναι ενδεικτικοί: 1) Τα περισανλίκια εινός εικόνας
2) Το «Ντός, ντός» και το «Στα, στα» των Σανταίων 3) Τη κυρού μ’ η αμαρτία 4) Μη καταφρονάτε τοι Δεσποταντιών τα κατάρας 5) Το πανογύρ’ τ’ Αεργί ’ς σα Καταφύγια το 1900 6) Η χαρά χαλάν’ και την συγγένειαν 7) Ασ’ σην ιστορίαν τοι διπίστων τη Σταυρί’ 8) Ενός τσοπάν’ προφητεία 9) Είμαι και εγώ Χριστιανός 10) Έναν ανέσπαλτον παρέβγαν
Καρκαβίτσα,
αλλ’ απλώς μίαν πιστήν εικόνα της ποντιακής ηθογραφίας» Γ.Θ.Κ
Άλλα έργα του πολυγραφότατου Γ.Θ Κανδηλάπτη 1. Αι βιβλιοθήκαι της Χαλδίας ήτοι λεπτομερείς κατάλογοι... 2. Επί των όχθων του Πυξίτου. Ερωτικόν, Βουκολικόν, Ηθογραφικόν Μυθιστόρημα εκ του Βίου των Ελλήνων του Πόντου 3. Η Ζωή μου. Ήτο Αυτοβιογραφία του εξ Αργυρουπόλεως 4. Θεοφανώ. Η Κασσιανή του Πόντου 5. Ο Ελληνομνήμων του Πόντου
6. Ο Κυριακίδης
7. Ο πνευματικός φάρος της επαρχίας Χαλδίας ήτοι η ιστορία του ελληνικού φροντιστηρίου της Αργυρουπόλεως... 8. Οι μάρτυρες του Χριστιανισμού ή περί Κρυπτοχριστιανών του Πόντου
γράμματα. Ήτοι συλλογή εκατόν τεσσαράκοντα τριών αντιγράφων χρυσοβούλλων, σιγιλλίων κ.λ.π εγγράφων...
9. Οι μεγάλοι Κομνηνοί ήτοι Ιστορία της από του 1204-1461 εν Τραπεζούντι …
14. Τα Φυτίανα, ήτοι Ιστορία μιας ευάνδρου κώμης της Χαλδίας
10. Ποντιακά Ιστορικά Ανάλεκτα 11. Ποντιακαί Αναμνήσεις 12. Τα εν Χαλδία επίσημα
13. Τα επίχειρα της κακίας ή το τέλος του Κερασούντιιου κακούργου Τοπάλ Οσμάν
Ο Βιβλιοπόντικας συντάσσεται με ευθύνη του Τμήματος Βιβλίου και με την ελεύθερη συμβολή των μελών ή φίλων του Συλλόγου
Η βιβλιοθήκη είναι ελεύθερα προσβάσιμη και διαθέσιμη σε όλους. Ως δανειστική είναι ανοιχτή κάθε Σάββατο πρωί ή μετά από συνεννόηση.
Επισκεφθείτε μας στο web : www.soumela.gr
Υπεύθυνοι στο Τμήμα Βιβλίου είναι οι: Ποικιλίδης Γιάννης - Έφορος Δημόπουλος Δημήτρης - Μέλος Ευθυμιάδου Βαλεντίνη -Μέλος Τοπαλίδου Θεοπίστη - Μέλος Η δανειστική βιβλιοθήκη εμπλουτίζεται διαρκώς και περιμένει νέους αναγνώστες και μέλη
«Ποντιακός Πολιτισμός» Χρυσοποίκιλτος και Παντίλαμπρος Ο Αεν Ζαχαρίας (Ποίηση από το Αρχείον του Πόντου)
Ούλα τα ράσια ράσια είν’ κι ούλα τ’ ομάλε ομάλε. Τα ράσια με τα λείβε τουν τ’ όμάλε με τον Ήλεν. Τα ράσια έχνε τοι γαρτάλτ’ς κι ο κάμπον τα τρυγώνας. Εκείνα έχνε τα νερά τ’ ομάλε έχνε τ’ άνθε. Άγρα τα ρασοκέφαλα κι έρημα τα ρασία κι έναν ρασόπον ήμερον ο Άεν Ζαχαρέας. Εκεί έρθαν κι ενώθανε τα ράσια με τα κάμπους κι εγέντον δρόμος το ρασίν κι ο κάμπον σταυροδρόμιν. Έναν γύρον ο Κασκαμπάς, ο Ταύρον κι Αέν Παύλον, το Γούλατ, το Καράκαμπατ, Μετζίτα και Καμένα. Εκεί εστέθεν ‘ρημουλκήζ’ πεγάδ’ εθεμελέθεν, ανθρώπ’ έρθαν κι εκάτσανε και έχτισαν Φωλέας. Δεβαίν’ η Κρώμ και τραβωδούν τ’ άνθια και τα χορτάρε, αντιδεβαίν και στον χορόν χορεύνε και τα πέτρας. Έρτ’ η Ματσούκα η πράσινος τ’ ελάτε φορτωμέντσα, με το τραβώδ’ νατς το «μακρύν» ντ’ εγόμωσεν τ’ ορμάνια. Ερχούντανε τη Σουμελάς χ̃ιλ’ μύριοι προσκυνητάδες και αναλάζνε τα ρασιά πλουμίουνταν οι κάμποι. Να ‘σαν εκείντ’ς π’ επέθαναν και απ’ εκεί κ’ εδέβαν, ν’αοιλοί εμάς π’ εδέβαμε κι οπίσ’ να πάμε κ’ είμες.
Έρευνα - Επιμέλεια Π.Σουμελίδης