Product review from: Audioforum.be Final Reference Series 1000i januari, 2007 Marco Lisi INLEIDING Eind mei 2006 zette ik een review on line van de 600i van Final Sound. Het was mijn allereerste ervaring met elektrostatische luidsprekers in eigen setomgeving. Wie de review gelezen heeft, weet dat ik laaiend enthousiast was over deze paneelluidsprekers. De titel blokletterde dan ook: ‘True HD listening met Final 600i flatpanels’. Op dat ogenblik was het de topluidspreker uit de Reference Series lijn. Wat later verscheen ook de 1000i op de markt, (nog) grotere broer en momenteel het beste wat de speakerbouwers uit het Nederlandse Vechel in huis hebben. De Final 1000i meet net geen 2 meter (196cm) hoog en past daarmee net onder een doorsnee huiskamerplafond. Eerlijk gezegd maakt zo’n rijzige en statige flatpanel serieus indruk op je. Ik moest er letterlijk voor gaan zitten. Plots rijken je speakers letterlijk tot aan het plafond. Je kan er niet omheen! De 600i daarentegen gaf me destijds een meer gematigde indruk, hij integreerde perfect in de omgeving, zonder daarbij de aandacht voor zichzelf op te eisen. Beste lezer, ook zo’n 1000i went weer na een weekje gapen. In tegenstelling tot de 600i eisen deze jongens wel de aandacht, maar ik vind daar helemaal niets mis mee. Het zijn voorbeeldspeakers op gebied van design, functionaliteit, afwerking en vormgeving. Als je zo’n paar luidsprekers in je woonkamer hebt staan, dan ben je daar simpelweg fier op. Tot zover het esthetisch luik van deze review. Ik heb per slot van rekening nog geen noot muziek uit deze panelen horen komen! Laat ik eerlijk zijn, de 600i was voor mij een openbaring als het gaat om echte muziekweergave. De authenticiteit van klassieke instrumenten, de realistische opbouw van het poduim, nog nooit klonk het zo echt. Voor de lezers die van typische terminologie houden kan ik beschrijvende adjectieven toekennen als eerlijk, snel, dynamisch, luchtig, ongekleurd, transparant,… Je begrijpt dat mijn verwachtingspatroon bijzonder hoog lag bij de start van dit reviewproject. Iedereen kent de uitdrukking ‘The sky is the limit’. Dat gevoel had ik al bij het luisteren naar de 600i. Hoe kon deze 1000i de lat dan nog hoger leggen. Een onmogelijke zaak??? PRODUCTVOORSTELLING Zoals gezegd vormt de 1000i de top van de Reference Series van Final Sound Solutions. We spreken hier over elektrostaten, laat daar geen twijfel over bestaan. Tegenwoordig levert Final haar speakers in zowat elke afwerking (RAL-kleuren), ze experimenteren zelfs met een houtafwerking! Er wordt alles aan gedaan om deze juweeltjes oogverblindend te verpakken. Oogt mooi, klinkt mooi lijkt me de filosofie hier. Een ding hebben alle flatpanels van Final gemeen (ik verklap het zelf al door de term flatpanel te gebruiken): de speakers zijn ultradun. Je kan enkel de hoogte in! Final Sound speelt hiermee handig in op de ontwikkeling in de beeldsector, waarbij platte LCD- en plasmaschermen de scepter zwaaien. Ook naast het projectiescherm van je beamer staan zo’n Finals voorbeeldig. Val je voor de kleinere modellen, dan behoort montage tegen een wand tot de mogelijkheden.
TECHNISCHE SPECIFICATIES Frequentiebereik: 38Hz tot 25kHz +/- 3dB Gevoeligheid: 86dB (2.83 Volt bij 1m) Nominale impedantie: minimum 4 Ohm Aanbevolen minimum versterkervermogen: 75 Watt (RMS) Aanbevolen versterkervermogen: tussen de 90 en 200 Watt (RMS) Voltage: 12 Volt AC (50 – 60 Hz) Afmetingen: 196 x 33 x 20 (H x B x D in cm) Gewicht: 16Kg per stuk Soort luidspreker: vloerstaander Standaard afwerking: satijn-zilver geanodiseerd frame (andere opties mogelijk)
LUISTERINDRUKKEN We zetten de 1000i’s eens lekker onder spanning! In het genre klassiek draai ik enkele tracks van moderne componisten, uitgevoerd door Margeret Leng Tan op een geprepareerde piano. Notencombi’s van werken van ondermeer Cage en Crumb rollen vloeiend de ruimte in. Heerlijk! Buiten de puike weergavekwaliteit van de speakers is dit een excellente opname. De bijzonder goede microfoonplaatsing laat toe van zowel elke nuance alsook de soms zware dynamiek van het instrument realistisch neer te zetten. De Final 1000i’s doen dit zonder meer… Meer de klassieke toer op (qua componisten) ga ik op met strijkwerk van Vivaldi. Geen standaard viool, maar ‘La viola da gamba’ wordt natuurgetrouw weergegeven. Natuurlijk kies ik net piano- en vioolwerk, dit zijn volgens mij de 2 moeilijkste instrumenten om exact weer te geven. Ook deze klus klaren de panels alsof het niets is. Ik kan genieten van een evenwichtige en karaktervolle weergave met een uitgesproken balans en rust. Geen hardheid, geen kleuring, puur instrument. Een tijdje geleden kocht ik de in m’n collectie nog ontbrekende cd’s van Diana Krall. Niet omdat ik zo’n aanbidder ben van deze Amerikaanse jazz-lady (ik geniet meer van haar wulpse uitstraling dan van haar zwoele stem), maar ze is zo gekend dat het tot het standaard repertoire behoort. Al bij al een puike opname van madame Krall, haar kwartet en het London Symphony Orchestra. Alle ingrediënten zijn aanwezig om je in muzikale vervoering te brengen. Het zwierige S’wonderfull klink vrolijk, toch wat intiem, open en ademt veel lucht uit. Termen als ruimte en ruimtelijkheid zijn hier van toepassing. Ook het befaamde The Look of love ontpopt zich als een afgeborsteld nummer dat klasse afstraalt. Alle aanwezige instrumenten zijn duidelijk afzonderlijk waarneembaar, hebben de juiste timbres en klinken bijzonder knap afgelijnd. Diana heeft een specifiek, zwoel stemtimbre dat herkenbaar is doorheen al haar opnames. Haar stem wordt op dit album ‘gemiddeld’ neergezet, het album Love Scenes was op dat vlak een echte uitblinker. Zo intiem! Lekker buizenklankje! Tja, deze inzichten kan ik opdoen dankzij de echte monitorkwaliteiten van de Finals. Het zijn eerlijke weergevers! Een absolute aanrader is het album From the soul van Tok Tok Tok. Wie houdt van minimalistische vocale jazz moet deze Nederlandse groep zeker eens beluisteren. Geniet van een unieke mix van een donkere, volle vrouwenstem, aangekleed met drums, gitaar, bas en sax. Qua opname kan dit echt tellen: onbezoedeld. Dit is geen commercieel product zoals la Krall van daarnet, maar een ongepolijste diamant, waarbij het geluid niet compleet werd ontdaan van alle dynamiek. Drums zijn uiterst gedetailleerd aanwezig, de stem zit lekker breed en wordt een beetje forward neergezet. Lekker muziek maken! Je merkt zelf dat
ik staat ben om heel gedetailleerd de muzikale elementen te duiden. Hulde aan de speakers van dienst! Zoiets kan je niet met een gemiddeld systeem, toch niet zo verregaand.
Het muzikaal dessert draagt het grootst aantal calorieën met zich mee: percussie. Alle facetten van slagwerk krijg je op je bord. Bekkens doen je oren tintelen. Zwaar drum-vel-gerommel maakt indruk. Ik draai het volume harder… Deze muzikale verkenningstocht draait uit op een lichte indigestie. De ranke en hoge paneelluidsprekers vinden die krachtige dynamische explosies best lastig. Het volume moet even terug. Ik vraag me af hoever je met een conuswoofer zou kunnen. Wat blijft opvallen zijn de details die met zo’n gemak en vanzelfsprekendheid uit de speakers vloeien. Door het snelle reactievermogen (geen behuizing, geen eigen gewicht) wordt er niets toegevoegd aan het origineel. Het eerlijke karakter van de speaker kan je ook voor een groot stuk toeschrijven aan het ontbreken van een (passief ) filter. De panelen verwerken het volledige klankspectrum. Model 1000i is met z’n bijna 2 meter een grote jongen. Dit grote afstraalvlak levert een luchtige en ruimtelijke weergave op met levensechte afmetingen en klankkleuren. BESLUIT Doorheen de jaren heb ik een actief 2.2 systeem opgebouwd met Lyngdorf componenten. Dit betekent: 2 digitale versterkers, waarbij ik via elektronische filtering alles onder de 400Hz naar Lyngdorf W210 corner woofers stuur. Alles boven die frequentie wordt door de Finals weergegeven. In feite wordt dat lange paneel nu één grote middenhoog unit. De anders zo kritieke laagbelasting valt daardoor compleet weg, de speakers kunnen in het gebied boven de 400Hz quasi vervormingloos en stressloos weergeven. Werkelijke subliem! Niet iedereen heeft een actief systeem, niet iedereen kiest voor componenten van Lyngdorf. Daarom moet ik deze speaker als volwaardige speaker beoordelen! De toepassing die geldt voor mijn persoonlijke situatie geldt niet als algemene regel en is dus minder interessant voor de gemiddelde lezer. Is de Final 1000i als ‘stand alone’ luidsprekeroplossing werkelijk van ‘referentieniveau’ zoals de fabrikant opgeeft? Zeer zeker, in de zin van absolute weergavekwaliteit. Toch een kleine opmerking als je het hebt over ‘referentielaag’. Je moet/mag in deze prijsklasse wat verwachten natuurlijk. De 1000i is perfect in staat om bv. diepe pedaaltonen geloofwaardig neer te zetten op ‘live’ niveau. Wat houdt me dan tegen om hem 10/10 te geven? Met percussie op datzelfde ‘live’ geluidniveau moeten de speakers soms letterlijk ‘te veel’ slikken. Het gaat dan om zeer impulsieve bursts, waarbij zoveel lucht moet verplaatst worden…dat ligt buiten het bereik van de totale oppervlakte van het paneel. En dat bedraagt ondertussen toch al wat. Niet overdrijven! Het gaat hier louter om een kanttekening. Door de band imponeert deze luidspreker met zowat alle muziekgenres. Voor mij geldt de regel ‘less is more’ wat betreft de laagweergave. Ik had met de 600i al geen behoefte aan een sub, laat staan met de 1000i. Maar dat is voor iedereen dikwijls anders. Experimenteer naar hartelust! Persoonlijk vind ik het letterlijk en figuurlijk overkill om met zulke grote speakers nog met actieve subwoofers te werken. Dat knabbelt aan de geloofwaardigheid van de main speakers.
Ondanks de inspanningen van Final Sound Solutions om elektrostatische luidsprekers toegankelijker te maken in termen van ‘aansturing’ blijkt deze 1000i toch wel van een ander hout gesneden dan de
rest van hun gamma. Met minderwaardige versterking, inferieure bekabeling en een middelmatige bron schreeuwen deze flatpanels het uit! Geloof me vrij dat je met dat aanbevolen minimum versterkervermogen nergens komt. Dit is een true high end luidspreker! In die hoedanigheid te behandelen! Zeer kritisch! Spendeer dus de nodige zorg aan de complete setopbouw, een werkelijk subliem geluid is dan het resultaat. Dit is kortweg de beste luidspreker die al ooit in mijn luisterruimte stond! SOFTWARELIJST Margeret Leng Tan - Sonic Encounters (divers) – CD – Mode Records – mode 15 Jordi Savall – La Vialo da gamba in Concerto (Vivaldi) – CD – Allia Vox – AV9835 Diana Krall – The look of love – CD – Verve – 549 846-2 Tok Tok Tok – From the soul – CD – BHM productions – BHM 3007-2 Jonathan Faralli – Percussion XX – CD (24/96) – ARTS – 47558-2 REVIEWSETUP Final Sound Solutions 1000i Reference Series flatpanel elektrostaten Northstar T-192 loopwerk Lyngdorf TDA 2200+ met RoomPerfect module Kimber Select KS 3038 luidsprekerkabels Kimber Select KS 2020 AES/EBU digital interlink NUTTIGE INFO Prijs Final 1000i: ?8.990/paar Belgische invoerder: www.btronics.be Fabrikantensite: www.finalsound.com Door de gepatenteerde ‘inverter’ technologie staat er geen spanning op het frame van de luidspreker, het is de interne folie die onder spanning staat. Veiligheid voorop bij Final Sound Solutions!
Where art and science meet Final Sound Solutions
digitalview*
Hollands glorie Elektrostatische speakers van Final Sound Aan elektrostatische luidsprekers kleven veel voordelen, maar ook de nodige nadelen. Aan een van die nadelen, de hoge prijs, heeft de Nederlandse luidsprekerfabrikant Final Sound iets gedaan.
L
Luidsprekers zijn doorgaans gewone elektromotoren, zoals u die ook aantreft in een wasmachine en een stofzuiger. Er is een spoel die zich in een sterk magnetisch veld bevindt. Stuur een stroom door de spoel en hij komt in beweging. Plak vervolgens een membraan aan de spoel vast en de luidspreker is een feit. Bij elektrostaten wordt gebruikgemaakt van het ver-
schijnsel dat een geleider die zich in een sterk elektrostatisch veld bevindt eveneens in beweging komt als er een stroom doorheen wordt gestuurd. Dat maakt het principe van de elektrostaat net zo eenvoudig als dat van de hiervoor beschreven dynamische luidspreker. Je neemt twee roosters, zorgt voor een flink spanningsverschil tussen beide, zeg een volt of 1500 tot 3000, spant er een dunne
folie met een geleidende laag tussen en stuurt daar een stroom doorheen. Het gevolg is dat de folie in beweging komt, en de elektrostatische luidspreker is geboren. Er kleven aan zulke luidsprekers voor- en nadelen. Het belangrijkste voordeel is dat de bewegende massa, de flinterdunne folie, gering is en dus gemakkelijk in staat om het van de versterker afkomstige audiosignaal nauwkeurig te volgen. Ook met het feit dat het complete foliemembraan dezelfde beweging maakt, van onder tot boven en van links tot rechts, weet de elektrostatische luidspreker zich in positieve zin te onderscheiden. Met een prachtig transparant klankbeeld als resultaat.
OMKEREN Een systeem met vier stuks 90i, de 90i center en de S110 subwoofer.
46
Een van de nadelen is echter de geringe slag. De folie kan niet ver naar voren en naar
achteren bewegen, zodat er voor een goede weergave van de lage tonen en de daarbij behorende luchtverplaatsing een enorm oppervlak vereist is. Bovendien heeft een vlak membraan het nadeel dat met name de hoge tonen alleen goed uit de verf komen als u precies recht voor de luidspreker plaatsneemt. Een beetje naar links of naar rechts, en het hoog laat sterk te wensen over. Daarnaast stellen dit soort luidsprekers doorgaans hoge eisen aan de versterkers, zodat daarvoor alleen prijzige exemplaren met flink wat vermogen in aanmerking komen.Ten slotte moeten elektrostaten voor een groot deel met de hand vervaardigd worden, waardoor de luidsprekers, nog los van de relatief dure onderdelen, altijd in een hoog prijssegment terechtkomen. Voor die omvangrijke problemen is Final Sound, opgericht
De elektrostatische luidsprekers van Final Sound zijn transparant en daardoor minder ‘aanwezig’ in het interieur.
in 1991 en gevestigd in het Brabantse Veghel, op zoek gegaan naar een oplossing. Een belangrijke stap werd gezet door het omkeren van de functies binnen het systeem, door Final Sound Inverter Technology genoemd en inmiddels met succes gepatenteerd: spanning op de geheel nieuw ontwikkelde folie en signaal op de roosters. Een vinding van formaat die, samen met nog een paar andere op de i gezette puntjes, veel nadelen weet weg te werken.
SURROUND Zo valt, tijdens een eerste kennismaking, meteen op dat de horizontale afstraling sterk is verbeterd. Het blijft weliswaar verstandig de luidsprekers zodanig te draaien dat ze op de luisterpositie gericht staan, maar een paar stappen naar links of naar rechts leveren niet langer de van vlakke elektrostaten bekende verar-
ming in het hoog op. De metingen tonen aan dat de luidspreker ook een stuk vriendelijker voor de versterker is dan verwacht. Bovendien is het rendement van de luidspreker hoger dan we van dit soort systemen gewend zijn. Ook kleinere, goedkopere versterkers kunnen dus met succes worden uitgenodigd voor een geslaagde samenwerking met de elektrostaten van Final Sound. Omdat het klankbeeld transparant is en mooi loskomt van de individuele luidsprekers, lenen de elektrostaten zich goed voor de weergave van bioscoopgeluid. Daarbij is voor de weergave van het LFE-kanaal (Low Frequency Effects) natuurlijk een subwoofer vereist en bij de instelling van de Dolby-processor is het verstandig te kiezen voor kleine satellietluidsprekers, want het weergeven van de allerlaagste
tonen blijft voor de elektrostatische luidsprekers een probleem. De Inverter-techniek van Final Sound ruimt niet alleen een aantal klankmatige nadelen uit de weg, maar maakt ook de toepassing van kleinere en dus goedkopere onderdelen mogelijk.We hebben het dan met name over de in het kleine kastje aan de achterzijde ondergebrachte transformatoren en voedings-
componenten. Omdat er bovendien een efficiënter productieproces gerealiseerd kon worden, werd ook het prijsniveau omlaag gebracht. Zo kost een set bestaande uit twee luidsprekers 90i en een S110 subwoofer 1.499 euro en staat een complete surroundset (vijf maal 90i plus S110) in de winkel voor een bedrag van 2.499 euro.
*
Info: www.finalsound.com
Ook wandmontage behoort tot de mogelijkheden.
47
audioforum.be - FIP-event Final te Eindhoven
http://www.audioforum.be/article-print-1477.htm
FIP-event Final te Eindhoven Datum: Friday 25 May Onderwerp: Reportages Op maandag 21 mei was de voltallige vakpers aanwezig in het Philips stadion te Eindhoven voor het FIP–event georganiseerd door Final Sound Solutions. Zo noemt dit bedrijf gespecialiseerd in elektrostatenbouw voluit. De aftrap in deze mytische voetbaltempel werd gegeven met een heldere uiteenzetting door Final CEO Gijsbert van den Brink over de Final-historiek, de productietechnieken en de verdere evolutie en uitbreiding van het befaamde merk. Het is de bedoeling om de Final elektrostaten bij een breder publiek bekend te maken. Uiteraard blijft de home entertainment lijn (90i, 150i en 300i) en de reference lijn (400, 600i en 1000i) volledig overeind, doch wil men vooral naar onder toe in het gamma uitbreiden om tegen consumentvriendelijke prijzen een totaalpakket aan te bieden.
En dit totaalpakket kreeg hier absoluut gestalte met de voorstelling (in primeur voor Nederland) van de fonkelnieuwe Final DVD-receiver FVSS-203 ( â‚Ź 799). Deze 2.1 receiver (2x75W) wordt als een totaaloplossing aangeboden incombinatie met verschillende Final panelen, gaande van de 90i t/m 400i. Deze heeft HDMI voorzieningen aan boord en kan beeldmateriaal upscalen tot een resolutie van 1080i. Uiteraard met de ondersteuning van een bijpassende Final subwoofer, die naadloos aansluit op de hoofdpanelen. Deze taak wordt op zich genomen door een elektronische crossover die in de receiver is ingebouwd. Deze kan zich volautomatisch instellen naargelang de gebruikte luidsprekers, of indien nodig, ook manueel aangepast worden indien men zou beslissen hem in te zetten met weergevers van een vreemd merk.
1 van 3
2/06/2007 17:18
audioforum.be - FIP-event Final te Eindhoven
2 van 3
http://www.audioforum.be/article-print-1477.html
We kregen hem reeds te zien (static) ter gelegenheid van ons bezoek aan High End M端nchen, maar hier kregen we een heuse kijk- en luisterdemo voorgeschoteld die de 2.1 virtual surround capaciteiten van het geheel in de verf moest zetten. Na het bekijken van een stukje film en tekenfilm, alsook de beluistering van een fragment uit een muziekconcert moesten we volmondig beamen dat er heel wat te beleven viel met deze opstelling. Zelfs met de kleinste speakers, die trouwens perfekt pasten naast het zwart gelakte Philips scherm, was de beleving voldoende om totaal stressvrij te kunnen luisteren en genieten. Heel wat meer impact werd merkbaar toen werd overgeschakeld op de 300i panelen. Eenzelfde glasheldere klankweergave, maar met een stuk meer dynamiek viel ons te beurt. Al deze panelen en elektronica vielen te bewonderen op een heel mooi display die zijn weg zou moeten vinden naar de geselecteerde dealers. Dit is de perfecte eye-catcher voor het grote publiek dat nog niet vertrouwd is met elektrostatische weergevers.
2/06/2007 17:18
audioforum.be - FIP-event Final te Eindhoven
3 van 3
http://www.audioforum.be/article-print-1477.html
Na deze virtual surround beluistering werden we ondergedompeld in het zwaardere werk: een luistersessie met het Final vlaggenschip: de 1000i’s. Hier maak ik alvast geen woorden meer aan vuil. Een (her)lezing van de review door Marco Lisi op deze bladzijden spreekt boekdelen. Al bij al een hele leuke en leerrijke voormiddag in gezelschap van mensen die weten wat muziekweergave werkelijk te betekenen heeft. Wat wil een mens nog meer? Nuttige links Fabrikant: www.finalsound.com Invoerder: www.btronics.be Review Final 1000i: www.audioforum.be/article-1250--0-0.html Review Final 300i: www.audioforum.be/article-1470--0-0.html
Dit artikel komt van audioforum.be http://www.audioforum.be De URL voor dit verhaal is: http://www.audioforum.be/modules.php?name=News&file=article&sid=1477
2/06/2007 17:18
DigitalTest - FinalSound
05-11-2007
14:49
Pagina 1
digitaltest* Final Sound home cinema-systeem Solution 300
Waarom moeilijk d Selecteer in het menu van de receiver het type luidsprekers en subwoofer dat u hebt aangeschaft, en het systeem is optimaal ingesteld. De Nederlandse luidsprekerfabrikant Final Sound houdt duidelijk niet van fratsen: waarom moeilijk doen als het makkelijk kan?
E
Eerder dit jaar, in onze meiuitgave, stonden we al een keer stil bij de producten van de Nederlandse luidsprekerfabrikant Final Sound. De innovatieve Brabanders doen nu weer van zich spreken, ditmaal met de introductie van een compleet home cinemasysteem. Het hart wordt gevormd door de dvd-receiver FVSS-201, waarbij de letters staan voor Final Virtual Surround Sound en de cijfers voor twee hoofdluidsprekers, geen centerspeaker en één subwoofer. De receiver kan worden gecombineerd met een van vier modellen luidsprekers en drie modellen subwoofers van de fabrikant en is onder meer voorzien van een universele afstandsbediening en een actief filter voor optimale aansturing van de subwoofer en de beide speakers.
ANDERSOM Zoals gezegd, zetten we de receiver aan en brengen we het Nederlandstalige menu op 32
het scherm dan kunnen we kiezen uit door Final Sound geleverde luidsprekersystemen en subwoofers. De door ons geteste set omvatte twee luidsprekers van het type 300i en de compacte subwoofer S95. Nadat we die hebben geselecteerd en een schatting hebben gemaakt van onze afstand tot de speakers en de afstand tussen de speakers en de muur, is het systeem ingesteld en zijn we klaar. Nou, klaar… Er valt
van een gewone ‘dynamische’ luidspreker. Je neemt twee roosters, zorgt voor een flink spanningsverschil tussen beide, spant er een flinterdunne folie met een geleidende laag tussen en stuurt daar een stroom doorheen. Het gevolg is dat de folie in beweging komt. Omdat de bewegende massa bijzonder gering is wordt het van de versterker afkomstige audiosignaal nauwkeurig gevolgd. Ook door het feit dat
Bij de weergave van muziek voelt de set zich als een vis in het water over die slanke, transparante luidsprekers wel het een en ander te vertellen. Zoals wellicht bekend maken elektrostatische luidsprekers gebruik van het principe dat een geleider die zich in een sterk elektrostatisch veld bevindt in beweging komt als er een stroom doorheen wordt gestuurd. Daarmee is het principe van de elektrostaat net zo eenvoudig als dat
het hele foliemembraan dezelfde beweging maakt, van onder tot boven en van links tot rechts, weet de elektrostaat zich in positieve zin te onderscheiden, terwijl er geen sprake is van hinderlijke scheidingsfrequenties: de elektrostaat is een éénweg, met een prachtig transparant klankbeeld als resultaat. Omdat de folie niet ver naar voren en naar achteren kan
bewegen is de elektrostatische luidspreker niet zo sterk in de weergave van lage tonen, en een vlak membraan heeft het nadeel dat met name de hoge tonen alleen goed uit de verf komen als je precies recht voor de luidspreker plaatsneemt. Een beetje naar links of naar rechts en het hoog laat sterk te wensen over. Daarnaast stellen elektrostaten doorgaans hoge eisen aan de versterker, zodat alleen prijzige exemplaren met flink wat vermogen in aanmerking komen. Final Sound heeft voor veel van die problemen een oplossing gevonden. Een belangrijke stap werd gezet door het omkeren van de functies binnen het systeem, door de fabrikant Inverter Technology genoemd en inmiddels met succes gepatenteerd: gelijkspanning en signaal worden op een andere manier in de richting van de nieuw ontwikkelde folie en de beide roosters gestuurd. Een interessante vinding die, samen met
DigitalTest - FinalSound
05-11-2007
14:50
Pagina 2
Het klankbeeld van de 300iluidsprekers is net zo transparant als hun uiterlijk. Een bescheiden aanvulling van de compacte subwoofer S95 met een neerwaarts gerichte conuswoofer wordt zeker op prijs gesteld.
k doen?
33
DigitalTest - FinalSound
05-11-2007
14:50
Pagina 3
digitaltest*
*
Specificaties
nog een paar innovaties, een eind heeft gemaakt aan veel van de genoemde nadelen.Als we het stel 300i goed beluisteren valt op dat de horizontale afstraling sterk is verbeterd, dat de luidspreker vriendelijk is voor de versterker en dat het rendement hoger is dan we van dit soort systemen gewend zijn. Ook kleinere, goedkopere versterkers kunnen dus succesvol met deze luidsprekers samenwerken.
HOREN EN ZIEN Dat komt goed uit, want met zijn twee keer 75 watt aan uitgangsvermogen kan de FVSS-201 niet direct een krachtpatser worden genoemd. De receiver, waarop ook een externe harde schijf kan worden aangesloten, heeft uiteraard een dvd-loopwerk dat naast gewone dvd’s ook bestandsformaten als mp3 en MPEG-4 aankan. Maar wat blijkt, vooral cd’s klinken bijzonder fraai. Er is hoorbaar de nodige aandacht besteed aan de componenten voor de geluidsweergave, wat het jammer maakt dat sacd’s niet afgespeeld kunnen worden. Voor de weergave van de beelden is niet de modernste processor ingezet (10 bit/54
MHz). Daar zal in veel gevallen echter geen beroep op worden gedaan omdat de beelden in digitale vorm via de HDMI naar de aangesloten tv worden gestuurd. Het is prettig dat alle videosignalen, ongeacht de gebruikte ingang, door deze centrale unit binnen het systeem worden omgezet naar digitaal, zodat één kabel tussen de receiver en de tv, namelijk de HDMIkabel, volstaat. Beschikt de tv niet over een HDMI-aansluiting dan is het van belang te weten dat de omgekeerde conversie niet wordt gerealiseerd: wat via HDMI binnenkomt gaat er ook alleen via HDMI weer uit. Bovendien kunnen alleen videobeelden in het formaat 1080i worden omgezet naar 1080p. In alle andere gevallen is 1080i de maximale resolutie die naar het aangesloten scherm wordt gestuurd. Die conversie resulteert in een goede beeldkwaliteit, al lukte het ons wel om de schakeling de stuipen op het lijf te jagen met een kwalitatief twijfelachtig signaal van een oude VHS-cassette: regelmatig ging het beeld op zwart. Beelden geleverd door de ingebouwde dvd-speler gingen wel vlekkeloos naar 1080i, met een zeer fraaie
Final Sound heeft haar dvd-receiver FVSS-201 strak en sober vormgegeven.
34
merk/type
Final Sound FVSS-201
uitgangsvermogen: tuner: ingangen:
decoders: afmetingen (bxhxd):
2x 75 watt FM/middengolf antenne (coax en klemmen), 3x line (Cinch), 4x digitaal audio (2x optisch, 2x elektrisch), 2x composietvideo (Cinch), 2x S-Video (Hosiden), 2x componentvideo (Cinch), HDMI, USB 2x luidsprekers (draaiklemmen), subwoofer (Cinch), Scart, composietvideo (Cinch), S-Video (Hosiden), componentvideo (Cinch), digitaal audio (Cinch), HDMI, hoofdtelefoon aan de voorzijde (jack) Dolby Virtual, dts 2, Dolby ProLogic II 420 x 60 x 330 mm
merk/type
Final Sound 300i
systeem: frequentiebereik: impedantie: rendement: afmetingen (bxhxd):
elektrostatische luidspreker 95–20.000 hertz 4 ohm nominaal 86 dB 275 x 1250 x 40 mm (excl. voet)
merk/type
Final Sound S95
frequentiebereik: uitgangsvermogen: speaker: afmetingen (bxhxd): setprijs:
35–220 hertz 95 watt 20 cm (8 inch) 270x373x360 mm € 2.699,-
uitgangen:
beeldkwaliteit als resultaat. Bij de weergave van muziek voelt het systeem zich als een vis in het water. Het klankbeeld is transparant, het hoog sprankelend en de weergave ruimtelijk, terwijl de individuele instrumenten zich goed laten aanwijzen. De subwoofer voegt daar een nauwkeurige laagweergave aan toe, zolang we zijn bijdrage aan de bescheiden kant houden. Niets mis mee, al moeten we toegeven dat de luidsprekers in combinatie met onze (overigens veel duurdere) referentieversterkers nog beter tot hun recht kwamen. De weergave van bioscoopgeluid is bij de set eveneens in goede handen. Omdat de elektronstaten aan beide zijden geluid de ruimte in sturen weten ze samen met Dolby Virtual uitstekend de sfeer bij een film te tekenen, al mag u natuurlijk geen echte
surroundeffecten verwachten. Daarnaast leidt het ontbreken van een centerspeaker ertoe dat we personen in beeld zien spreken en ze ernaast horen als we schuin voor het scherm en de luidsprekers zitten. Dat maakt het toch net iets minder plezierig om met een groter gezelschap naar een film te kijken.
CONCLUSIE Met de in eigen beheer ontwikkelde dvd-receiver FVSS201, die overigens anders dan de elektrostatische luidsprekers niet in Nederland wordt vervaardigd, ligt voor Final Sound de weg open om complete systemen op de markt te brengen. De door ons geteste combinatie Solution 300 is een bijzonder goed geslaagde eerste poging en, als we de prestaties afzetten tegen de prijs, zeker geen te dure.
*
Info: www.finalsound.com
September 2007
FINAL SOUND PRESENTEERT DVD 2.1 RECEIVER
Final Sound staat bekend om haar complete lijn high definition luidsprekers met een sublieme geluidskwaliteit die niet alleen ultra dun, maar ook zeer elegant zijn. Het assortiment bestaat uit zes modulaire luidsprekerpanelen en bijbehorende subwoofers voor stereo of home theater. De producten van Final Sound hebben wereldwijd al vele lovende reviews gekregen en awards gewonnen (kijk voor meer informatie op www.finalsound. com). Nu brengt dit innovatieve bedrijf haar eigen FVSS 2.0.1. dvd-receiver op de markt. Deze dvd-receiver kan, in combinatie met de 90i, 150i, 300i of 400i luidsprekers en de S95, S110 en S220 subwoofers van Final Sound, een geweldige surround sound ervaring geven door slechts twee luidsprekers en een subwoofer. De FVSS 2.0.1. dvd-receiver maakt hiervoor gebruik van Dolby Virtual Surround DSP. De ingebouwde dvd-speler is voorzien van een ingebouwde 75W klasse D versterker, Dolby Virtual Surround DSP, een complete AV switching module, HDMI in en out en een universele afstandbediening. “Ons doel is om de continu veranderende markt nieuwe home entertainment oplossingen te bieden van zeer hoge kwaliteit. Met dit nieuwe virtual surround sound systeem is ons dat wederom gelukt! Onze FVSS 2.0.1. dvd-receiver is namelijk zo ontwikkeld dat het een perfecte match vormt met onze lijn elektrostatische luidsprekers zodat – mede dankzij de reeds bewezen Inverter technologie – een superieur geluid voortgebracht wordt”, aldus Gijsbert van den Brink, algemeen directeur Final Sound Solutions.
Plug and play Het instellen van het Final VSS systeem is zeer eenvoudig. Nadat de twee luidsprekers, de subwoofer en de televisie op de dvd-receiver aangesloten zijn, leidt het slimme On Screen Display (OSD) de gebruiker door het configuratie proces. De instellingen op de dvd-receiver zijn reeds voorgeprogrammeerd voor gebruik in combinatie met de 90i, 150i, 300i en 400i luidsprekers en de S95, S110 en S220 subwoofers van Final Sound. De gebruiker hoeft slechts de luidsprekers en de subwoofer aan te klikken in het menu en de dvd-receiver zorgt voor een perfecte akoestische instelling en daarmee voor een sublieme geluidservaring. Plug and play dus! Uiteraard kan de dvd-receiver ook met andere luidsprekers en subwoofers gecombineerd worden. Echter, gecombineerd met de luidsprekers van Final Sound die voorzien zijn van de gepatenteerde Inverter techniek, wordt een virtual surround sound gecreĂŤerd dat zijn weerga niet kent. Omdat de luidsprekers van Final Sound dipole line array speakers zijn, wordt het geluid dieper de kamer in gedragen en wordt het geluid in veel mindere mate weerkaatst door de muren, het plafond en de vloer waardoor nauwelijks vervorming ontstaat. Bovendien worden door het diafragma in de luidsprekers de hoge en de lage tonen van elkaar gescheiden, wat zorgt voor een breder stereobeeld. Het resultaat is subliem, levensecht geluid dat uit alle hoeken van de kamer lijkt te komen, weergegeven door slechts twee zeer elegante luidsprekers, ondersteund door de Final Sound subwoofer. Tesamen met de lancering van de dvd-receiver, introduceert Final Sound eveneens een nieuwe subwoofer: de S95. De S95 is speciaal ontwikkeld voor gebruik in combinatie met de nieuwe virtual surround receiver en de luidsprekers van Final Sound. De S95 heeft een 8 inch down firing driver. Alle filter settings, zoals high pass filter, cross over, phase control, high pass, mid base equalizer en full base management, zijn geĂŻntegreerd in de receiver.
Specificaties FVSS 2.0.1. dvd-receiver Systeem CD-DA, CVC VIDEO, VCD 2.0, S-VCD, CD-MP3, Mpeg4 Video Inputs S-Video (Y/C) 3x, Composite 2x, Component 1x Video Output S-Video (Y/C) 1x, Composite 1x, Component 1x Video + Audio Connector SCART met RGB en Composite voor Europese Versie HDMI input, HDMI output, DCDI Video Upscaling 1080i te upgraden naar 1080p Progressive Scan, Digital Zoom TV Type Setting PAL, NTSC, Auto, Multi-region solution Audio Power Output 2 x 75W Audio Input Analog input 3x RCA, Digital Audio Input 2x RCA, Optical 1x Audio Output Subwoofer out 1x, speakers out Decoding MPEG-2 Multi-ch, MP3, MP3 USB, Dolby Digital, 2Ch down mix, Dolby Prologic II, Dolby Virtual DTS support, DTS 2, 1ch out Tuner Section FM, AM, RDS Afstandbediening Universal RC Filtering Specific Filtering, High pass, shelving filtering, Acoustical controls en base management zijn ingebouwd voor Final Sound luidsprekers 90i, 150i, 300i en 400i en subwoofers S95, S110 en S220 Afmetingen (cm) 42x33x6 Kleur Aluminium Zilver Prijs en beschikbaarheid De Final Sound FVSS 2.0.1. dvd-receiver gebundeld met de luidsprekers en subwoofers van Final Sound zijn vanaf begin oktober a.s. beschikbaar. De verkoopprijs van de dvd-receiver FVSS 2.0.1. gecombineerd met de 90i luidsprekers en de S95 subwoofer is circa 2.000 euro. Inverter™ Technologie Zoals eerder aangegeven, werken de luidsprekers van Final Sound volgens de gepatenteerde Inverter techniek. Final Sound heeft deze techniek ontwikkeld met de achterliggende gedachte dat het mogelijk moet zijn om kwalitatief hoogwaardige elektrostatische luidsprekers te ontwikkelen die qua geluidskwaliteit aan de hoogste standaarden voldoen, een aansprekend design hebben en last-but-not-least betaalbaar zijn. In 2002 bewees Final Sound dat dit mogelijk is middels de Inverter technologie.
PROFIEL VERHAAL VAN EEN INNOVEREND NEDERLANDS BEDRIJF Ronald Buining, Development Manager licht toe: “Bij traditionele elektrostaten wordt het muzieksignaal op de stator platen gezet. Wij hebben dat proces omgedraaid en het muzieksignaal op het membraan gezet. De platen dienen dan als een soort aarde waar het signaal door wordt afgevoerd. Het directe gevolg ervan is dat de platen onder alle omstandigheden aangeraakt kunnen worden en dus volstrekt veilig zijn. Het spreekt voor zich dat dit heel belangrijk is in een modern gezin met spelende kinderen in de woonkamer.” Het is daarom ook het vermelden waard dat de nieuwste Final Sound luidsprekers niet alleen aan de Europese CE-norm voldoen, dankzij de nieuwe Inverter technologie voldoen zij – als enige merk van aanbieders van elektrostatische luidsprekers - ook aan de strenge Amerikaanse UL-norm. Door het muzieksignaal op het membraan te zetten, ontstaat bovendien een volstrekt homogene, transparante en natuurlijke weergave van de allerkleinste details. Daarnaast zorgt de Inverter technologie ervoor dat de elektrostatische luidsprekers van Final Sound met relatief eenvoudige (lees: goedkopere) versterkers aangedreven kunnen worden dan elektrostaten van andere merken. Tenslotte zorgt de scheiding van de hoge, midden en lage tonen voor een veel breder stereobeeld.
Luidsprekers
Finaly Final Luidsprekers, zwarte logge kasten die je interieur overhoop halen. Nooit is er een goede plaats voor en ze passen nergens bij. Design? Ja daar gaat wel meer aandacht naar uit in de afgelopen jaren. Maar nog steeds blijven de kasten log en nemen teveel ruimte in en het geluid is ook niet alles. Elektrostaten zijn sinds de jaren zestig in opkomst als oplossing voor deze problemen. Helaas hebben deze luidsprekers ook hun specifieke problemen: voornamelijk het afstraalgedrag van de hoge tonen is moei-
Bosstraat 25b 4611 LP Bergen op Zoom Tel: 0164-299159
lijk. Alleen als je precies voor de twee luidsprekers gaat zitten, op een bepaalde afstand, krijg je een goed stereobeeld: de beruchte sweetspot. De lage tonen hebben weer het probleem dat de slag
van het membraan gering is, waardoor voor de weergave van lage tonen juist weer een groter oppervlakte nodig is. De hoge eisen die de elektrostaten stellen aan de versterker, maken de luidsprekers duur en weer minder WAF. Om alles goed te kunnen weergeven zijn grote dure kasten nodig en dat valt niet altijd even goed bij de vrouw van de audiofiel. Tot slot zijn elektrostaten gewoonweg duur, door het bewerkelijke en vaak handmatige procĂŠdĂŠ.
Dealer van: Marantz, Onkyo, Cambridge Audio, NAD, Tannoy, Epos, REL, Dali, Anthony Gallo, Minipod, ASW, Tivoli, Pioneer, Sharp, Hantarex, Di-Boss, vd Hul, Audio Quest, Profigold, Beyerdynamic, Bush, e.v.a.
Alfred Visser, Kerkstraat 68, Buitenpost 6
HomeStudio 6/2007
Luidsprekers
braak was het ‘omkeren’ (inverteren)van de werking van het systeem. Final noemt dit ‘Invertertechniek’ en heeft er patent op. De hoogspanning komt nu op de statoren te staan en het geluidssignaal op een totaal nieuw ontwikkelde folie. De nadelen verdwijnen daardoor en een Final behoudt de voordelen van elektrostaten. Het succes van de elektrostaten is nog maar net begonnen voor Final. Het bedrijf investeerde miljoenen om de luidsprekerlijn verder te ontwik-
Invertertechniek Final Sound vond dit reden genoeg om eens nader naar elektrostaten te kijken. De Nederlandse producent van elektrostaten uit Veghel besloot om een oplossing te vinden voor de nadelen die traditionele elektrostatische luidsprekers met zich meebrengen. De nadelen moesten worden opgelost terwijl de voordelen van de luidsprekers moesten blijven. Dit was het doel dat Final zich stelde. Een belangrijke door-
Nu 60 maanden garantie
kelen en uiteindelijk komt dat dus terug. De Nederlandse luidsprekerbouwer reist vanuit het Brabantse Veghel de hele wereld over. CES Las Vegas, VAD Veldhoven en High End in München, waar de Final 1000i een nominatie heeft verkregen voor het beste geluid van de show! De serie, bestaande uit een reeks van luidsprekers en subwoofers, gaan van klein tot groot en de prijs van laag tot hoog. Commercieel begint het een succes te worden. De serie is te krijgen in de high-end zaken maar ook in de wat meer commerciële tak. Zo’n dertig winkels in Nederland verkopen ze. De consument is in ieder geval enthousiast. Final komt binnenkort met een nieuwe virtual Surround 2.1 DVD receiver en een pakkagedeal met diverse panelcombinaties op de markt.
1000i De grote broer in de familie is de 1000i, dat moge duidelijk zijn. De indrukwekkendste van de hele familie. Ze zijn bijna twee meter hoog (1 meter 96) en kunnen daarmee net in de kamer van een gemiddeld woonhuis. De subwoofers s110 en s220 zijn bescheiden in omvang en strak van design. Als je niet beter wist zou je ze zo als stoel of bijzettafel gebruiken. De aansturing van de Final elektrostaten is veel eenvoudiger geworden. Vroeger waren daar zware en stabiele versterkers voor nodig maar bij Final volstaan ook compacte exemplaren met een lager vermogen. Natuurlijk wilden we deze luidsprekers wel eens van dichtbij bekijken en aan de Grote Luistertest onderwerpen. In de luisterruimte van Final, ontmoeten we Joop Haarman die ons vandaag laat zien waar de 1000i toe in staat is. De ruimte waar we binnenkomen is qua sfeer al helemaal top. Het ademt de rust uit die je mag verwachten bij een luistersessie. De kamer is gevuld met de elektrostaten van verschillend formaat. Uiteraard staan de 1000i luidsprekers klaar voor de middag die komen gaat. We beginnen maar eens met het keuren van de uitstraling. De elektrostaten zijn verkrijgbaar in verschillende kleuren al naar gelang van de wensen van de consument.
Nieuw online www.vincenthifi.nl. Hemmerbuurt 89 1607 CD Hem T/F 0228-54 33 08 E info@audipulse.nl W www.audipulse.nl 7
Luidsprekers
"Iedereen wil iets anders en daar is deze lijn wel op aangepast. We kunnen er eigelijk alle kanten mee op", zegt Joop. "De 1000i moet natuurlijk wel iets verder van de muur worden geplaatst om het optimale afstraalgedrag te krijgen, maar gelukkig niet overdreven veel." We moeten bekennen dat de uitstraling indrukwekkend is. De luidsprekers zijn groot, maar ogen licht en heel strak. Een beetje audiofiel wil tegenwoordig toch niet alleen kunnen luisteren, maar ook naar zijn muziek kunnen kijken. Het kijken moet in ieder geval lukken.
geluid goed.", zegt Joop. Natuurlijk kan Joop veel zeggen, maar een rondje door de kamer staaft deze uitspraak. Het geluid is in de meest rare hoeken even helder en natuurgetrouw. Je staat als het ware midden in de muziek en alles staat op z’n plaats.
Muziekverzoekjes Nu is de tijd gekomen om zelf wat muziekverzoekjes te doen. Een mooi begin is met Grieg, ‘Ochtend-
stemming’ (uiteraard). De compositie laat met een steeds harder aanzwengelend geluid een heerlijk klankbeeld horen. Langzaam maar zeker komt het geweld los en komt het geluid echt goed tot zijn recht. Alle instrumenten hebben hun eigen plaats en vormen tegelijk een volledig beeld. Ik probeer nog een tandje hoger te schakelen door Freddie Mercury en Montserrat Caballe in de mix te gooien. Uiteraard gaat het hier om ‘Barcelona’. Voor mij een uitermate geschikte CD om me goed te kunnen oriënteren op het geluid. De twee stemmen van de zanger en zangeres smelten ergens in de lucht samen. Het geluid is echt indrukwekkend te noemen. Ik heb de CD veel gehoord maar nog nooit op deze manier. Het unieke stemgeluid van Mercury komt goed uit de verf. Toch nog maar even wat DVD’s in het apparaat gooien. "Underworld" een heerlijke film met veel specialeffects en overweldigend geluid. Het begint goed met zeer blaasgevoelige regen op je dak. Als de metro eenmaal bereikt is begint een vuurgevecht. Het geluid doet me bijna wegduiken voor de kogels die om mijn oren lijken te fluiten. Er zit in de lagere tonen een geluid wat ik nog nooit eerder hoorde tijdens de film.
Conclusie Final maakt met de 1000i meer waar dan ze bewe-
Vlaggenschip Even de electronics voor de liefhebbers: we luisteren met een Primare SPA 21, 5 kanaals geïntegreerde versterker met een Primare DVD30 DVD/CD speler. De tijd voor het luisteren is gekomen. Allereerst gaat Crosby and Nash in de cd speler. Het vlaggenschip van de Final reeks begint gelijk met te laten horen wat hij kan. Dat geluid! Komt dat uit die transparante luidsprekers in de hoek? Het trillen van het Mylar membraan achter het open front bevestigt dat het daar vandaan komt. Echt schitterend -en de dag is nog maar net begonnen. Joop is een goede luisterpartner. Niet alleen een goede gids qua muziek en geluid, maar weet ook heerlijk te genieten van de geluidskwaliteit die het systeem voortbrengt. Gepaste stilte, want indrukwekkend zijn de prestaties van de 1000i wel te noemen. Chris Jones is de volgende cd die de kamer gaat vullen met z’n muziek. Hier valt op dat het geluid zich volledig door de ruimte laat voeren. Je hoeft niet perse op één plek te zitten om een totaalbeeld te krijgen, wat bij elektrostaten nogal eens het geval is. "Waar je ook gaat staan of zitten is het
High Resolution Audio Nevingspassage 70, Lelystad Tel. 0320-222638 audio@high-resolution.nl
8
Musifoon Hoofdstraat 69 – 7811 EH Emmen – Tel: 0591 - 61 28 41
HomeStudio 6/2007
Luidsprekers
plaatje is geweldig om te horen. Je zit er middenin. Je hoeft je niet op ĂŠĂŠn plaats vast te pinnen om het ideale geluid te ervaren. Final heeft de problematiek van de elektrostaat goed onder handen genomen en de grote voordelen als absolute natuurlijkheid, snelheid en transparantie kunnen behouden terwijl in feite alle nadelen zijn opgelost. Het bedrijf heeft de goede weg gekozen met deze lijn van luidsprekers en maakt dat ook wereldwijd kundig. Het is een samensmelting van de factoren waar een audiofiel zeker van kan genieten; natuurlijk geluid, kwaliteit en design. Maar laten we ook niet vergeten dat dit alles tegen zeer redelijke prijzen te krijgen is. Voor hetgeen je krijgt, is de prijs/kwaliteitsverhouding meer dan goed te noemen.
ren. De Invertertechniek is een schot in de roos en terecht dat het bedrijf al veelvuldig in de prijzen is gevallen. De luidsprekers zijn wat design betreft een plaatje om te zien. Je kunt ze overal kwijt en zouden
in elke inrichting gedacht kunnen worden. Over de geluidskwaliteit kan ik kort zijn; het is erg goed. Het natuurgetrouwe geluid is een genot. Alles valt op zijn plaats en heeft zijn eigen plek. Het totaal-
9
CONSUMER ELECTRONICS SHOW LAS VEGAS Januari 2007. De grootste audio- en videoshow ter wereld bestaat 40 jaar! Traditiegetrouw maken collega Theo Wubbolts en ik een verdeling. Hij de verslaglegging van het immense Convention Center (in de volgende uitgave van HVT), ik een weergave van het High-End deel ‘Alexis Park’. Maar na jaren gastheer te zijn geweest, bleken de motelkamers van dit fraaie ressort aan renovatie toe te zijn en werd voor het topsegment uitgeweken naar het schitterende Venetian hotel.
Als je ooit Las Vegas gaat bezoeken, laat het dan niet na hier naar binnen te gaan. Op de tweede verdieping is (klein) Venetië nagebouwd en met een echte gondel en zingende gondelier kun je een tocht door de kanalen maken. Ongelooflijk maar waar. Deze locatie bleek een echte vooruitgang te zijn. De kamers klonken beter en het aantal exposanten bleek groter dan ooit evenals het aantal bezoekers. In willekeurige volgorde krijg je een overzicht van de show, waarbij de Nederlandse inbreng opviel door het in de wacht slepen van awards en innovatieve karakter. In het verslag tref je meestal de Dollar prijs aan. Ter informatie: op het moment van de beurs stond de Dollar op ongeveer zeventig eurocent. Woord van dank gaat uit naar Jesper Hansted die met zijn Leica Digilux2 camera honderden foto’s maakte, waaruit wij uiteindelijk deze fotoselectie maakten.
Final Sound Solutions Al weer voor de derde maal in successie staat Final Sound Solutions op de CES. Opvallend is het dat deze Nederlandse elektrostaatontwerper elke keer een award heeft gewonnen. Bij deze gelegenheid kreeg men een prachtige plaquette waarop staat vermeld dat de Final Sound 300i de Innovatie Award 2007 heeft weten te bemachtigen. In maar liefst twee suites waren ‘onze’ Nederlandse producten te bewonderen. Iets om natuurlijk trots op te zijn, maar bijna net zo belangrijk is de introductie van de FS 300i panelen. Hierin heeft men de zogenaamde gepatenteerde inverter technologie toegepast. Ondanks het succes met eigenlijk de gehele elektrostaat-lijn bleek toch dat laagweergave middels een extra subwoofer nog beter tot zijn recht komt. Aangezien de bestaande subwoofers op de markt voor de Final familie niet snel en gedetailleerd genoeg bleken te zijn, werd besloten de ontwikkeling van een sub in eigen hand te nemen. Het ‘finale’ resultaat werd op CES getoond. Bijna het gehele ontwerp werd in eigen huis gedaan, maar omdat Final alleen tevreden is met het beste, schroomde het niet elders kennis te halen. Daarom werd besloten een beroep te doen op het gerenommeerde Duitse Fink Audio. Alom wordt dit bedrijf als één van de beste akoestische designers ter wereld gezien. Het resultaat is twee subs van hoog niveau. Belangrijk voordeel van deze subs is dat het cross-over bij bijvoorbeeld de S220 – die eigenlijk bedoeld is voor de referentie-lijn bestaande uit de 400i, 600i en de grote broer 1000i erg ‘smooth’ verloopt. Haperingen behoren tot het verleden. De sub maakt het systeem tot één geheel. Hoewel de Final subs natuurlijk het best te combineren zijn met de eigen speakers, is het natuurlijk geen enkel probleem deze ook in combinatie met andere speakers toe te passen. Uiteraard heeft Final ook een Home entertainmentlijn. Deze bestaat uit de 90i en 150i. Sinds kort is hierbij dus de 300i gekomen. Op de CES 2007 vond hiervan de wereldwijde introductie plaats. Voor deze lijn is de S110 sub ontwikkeld. Vanzelfsprekend is deze iets kleiner dan de S220, maar ondanks zijn geringer formaat zet ook deze, inherent aan Final’s reputatie, een perfecte prestatie neer. HVT- februari 2007
www.finalsound.com
- TEST -
Final 1000i elektrostatische luidspreker
“An I ,
M , I’ …” Het was deze songtekst welke bij me opkwam toen ik bij Final naar de grote modellen ‘1000i’ elektrostatische luidsprekers zat te luisteren. Iedereen kent ‘m wel: Frank Sinatra’s beroemde song beginnend met de woorden “And now, the end is near.” Maar in welke relatie staat deze tekst tot het topmodel van deze vaderlandse elektrostatenbouwer?
T W
D
it alles overdenkend kom ik plots tot de ont dekking dat er eigenlijk geen songtekst zó van toepassing is op luidsprekers als deze. Staan de ‘1000i’-en opgesteld in een moderne huiskameromge ving zou je inderdaad kunnen vermoeden dat de weergever deel uitmaakt van de stoffering – in de beste betekenis van het woord overigens – en dat de klank helder is hoeft geen betoog; er valt dan inderdaad een gordijn. Het is immers dé eigenschap van elektrostatische weergave. Als luisteraar voor meer dan twintig jaar naar dit type weergever, zijn er ergere dingen te doen…
Techniek Op de vele shows verspreid over de wereld, High End München, CES Las Vegas, VAD Veldhoven, kom ik de Final’s tegen. Soms opgesteld in kleine kamers van een hotel, dan wel een royale suite als in het ‘Venetian’ van januari 2007 (zie verslag van de CES in HVT van februari 2007, pagina 73), overal waar je luistert merk je dat een elektrostaat zich ‘gemakkelijker’ in het akoestische gareel laat brengen dan een ‘gewone’ dynamische luidspreker. En dat is voor een groot deel te danken aan de toegepaste techniek. Een elek trostaat heeft namelijk geen kast of behuizing, in het Engels veelzeggend ‘enclosure’. Dat zou voor menige huisvrouw een absolute pré moeten zijn, maar eer die de WAF-drempel (woman’s acceptance factor) over is, gaan er nog heel wat ‘schoenendozen’ over de winkeldrempel. Gek eigenlijk, want bij de elektrostaat heb je nóg een groot voordeel te pakken: er zitten geen afzon derlijke units in voor hoog, soms ook nog -voor midden, en laag. (En dames, over het Final model ‘1000i’ algemeen behept met een niet-technische Frequentiebereik 38Hz-20kHz Gevoeligheid 8dB manier van luisteren, zijn daar gevoelig Nominale impedantie 4 ohm voor.) Voordelen te over: je hoeft niet Aanbevolen versterkervermogen minimaal 75 watt te filteren, er zijn weinig componenten Afmetingen 199x35x5 cm (hxbxd) nodig, maar er zijn ook nadelen. Zo moet Gewicht 23 kg je bijzondere materialen gebruiken – mylar Prijs € 9.000 per paar is zo’n materiaal – en dien je speciale Voor meer informatie Final Sound Solutions onderdelen te vervaardigen die niet direct tel +31(0) 413 375 412 / bij de groothandel juist voor die specifieke
16 hvt - juni 2007
toepassing in de schappen liggen. Oftewel, je moet ze zelf maken. En dan speelt de macht van het getal je parten. Kleine oplage, hoge(re) prijzen. Maar ook: als de elektros taat klein moet blijven, dan heb je een subwoofer, oftewel aparte kast voor het gebied (meestal) onder de 200 hertz, nodig. En dat wil die vrouw des huizes (meestal) weer niet. Dat eerder genoemde mylar is een kunststof dat wordt gebruikt voor het membaan. Het is vliesdun en absoluut strak te trekken over een frame. Het kent geen rek in welke richting dan ook en derhalve zeer geschikt om bespannen te worden. Bovendien laat het toe er een fijne geleidende emulsie aan te hechten, noodzakelijk voor het aanbrengen van spanning. Bij de Finals’ werkt dit laatste echter precies andersom dan bij de andere merken. Final noemt dit de ‘inverter’ (zie kader).
Oplossing(en)
-
Was het in de beginjaren van de elektrostaat, lees ruim veer tig jaar geleden, zo dat er een aantal oplossingen gevonden moest worden voor problemen als extreem lage impedantie boven de 1kHz en het afstraalgedrag, slechts één mooie luisterplek, met de komst van onder andere de ESL63 en alle latere modellen van QUAD werd een weg ingeslagen waar Final ook op verder is gegaan. Nu is vrijwel elke stabiele, goed ontworpen versterker in staat een elektrostaat aan te sturen en is het afstraalgedrag aanmerkelijk ‘socialer’ gewor den. En dat laatste vind ik heel belangrijk omdat ik in mijn luistergedrag niet per sé gedwongen wil worden de ideale luisterpositie in te nemen, maar op meerdere plaatsen in de kamer wil genieten van goede weergave. Bovendien zijn de huisgenoten hiermee ook bediend van goed geluid.
Uiterlijk
Inverter Bij de elektrostaat is het membraan tussen twee platen, statoren, gespannen. Op die statoren wordt bij een traditionele elektrostaat door een audiotransformator het audiosignaal gezet, terwijl het membraan op een hoog voltage wordt gehouden. Het wisselende audiosignaal zal het membraan in beweging brengen, hetgeen de luisteraar als geluid ter ore zal komen. Dit kost energie en maakt voorzieningen noodzakelijk ter beveiliging. Bij het gepatenteerde principe van de ‘inverter-technologie’ is het anders: het audiosignaal wordt, naar hoogspanning getrans-
-
De ‘1000i’ is echter geen kleine jongen; in zoverre prijs ik me gelukkig het topmodel te kunnen beluisteren. (De andere modellen, zie onder aan dit artikel, zijn beluisterd door Hans Vaatstra en Jaap Veenstra.) Met net twee meter hoogte net geen veertig cm breedte en 5 cm diepte lijkt de ‘1000i’ gemakkelijk te plaatsen. De WAF (zie boven) lijkt me de hoogte, maar de twee andere afmetingen verlagen dit type weerstand drastisch. Dan blijft de elektrische van 4 ohm nominaal over! In de luistersessies bij Final had ik in aanleg moeite met de plaatsing. Zo midden in de kamer was absoluut geen optie, maar na enig verschuiven naar de zijwanden kwam er leven in de brouwerij. (Joop Haarman, verantwoordelijk voor productsupport, wist me te vertellen dat binnenkort de luisterkamer in Veghel geoptimaliseerd wordt tot een top-faciliteit voor kwaliteitsweergave.)
formeerd, op het membraan aangevoerd, terwijl de statoren geen spanning voeren. Op elke stator staat een uitermate veilige, vaste en geïsoleerde spanning van 3.500 volt. Daardoor ontstaat het zogenaamde elektrostatische veld waarin het membraan beweegt. Zie schema’s hiernaast afgebeeld. Een aantal voordelen liggen voor de hand: eenvoudiger elektronica, grotere mate van veiligheid, te bouwen in designachtige vorm.
Luisteren Met de nieuwe plaatsing werd mijn ‘music-wallet’ uitgebreid beluisterd. Voor de diverse shows heb ik al jaren een tweetal CD’s bij me waarop een groot aantal fragmenten staat, kris-kras door mijn klassieke repertoire. Niets ten nadele van andere typen en smaken muziek, maar ik hou het in de high-fidelity nog steeds bij het oude: niet versterkte muziek. Want anders zit je naar versterkers te luisteren, toch? Op de eerste set (zie onderaan dit artikel) zijn de verschillen tussen de opnames zoals ik ze ken evident. Luisterend naar diverse opnames door de jaren heen, en van diverse labels, moeten die verschillen ook duidelijk naar voren komen.
hvt - juni 2007 17
Final 1000i elektrostatische luidspreker
Opnemen van muziek, maar ook muziek maken set 1: Primare DVD30 multiblijft mensenwerk – geluk speler, Primare SPA21 versterkig maar – en dan komt ker, Oehlbach bekabeling het begrip smaak om de Set 2: NAD M55 multispeler, hoek kijken. Mogelijk een NAD M15 processor/voorverpunt van discussie want sterker en M25 meekanaalover feiten hoeft dat niet. seindversterker, Oehlbach De gevoeligheid van 86dB bekabeling en de impedantie van 4 ohm zijn dan de feitelijk Testrapporten eerder verheden, hóe de weergave schenen bij HVT in februari klinkt is een kwestie van 2006, pagina 34 t/m 37 (Hans smaak. Vaatstra) over de ‘400i’ en Tot die opnames behoren in september 2006, pagina pianowerken, Choralvor 40/41 (Jaap Veenstra) over spiel BWV639 van Johann de ‘600i’. Sebastian Bach gespeeld Deze testrapporten zijn op te door Alfred Brendel (Phi vragen bij Final, lips 412 252-2, uit 1976), tel. +31(0)413 375 412 / het tweede deel uit Ludwig von Beethovens piano concert nr 5, eveneens door Claudio Arrau met de Staatskapelle Dresden onder Sir Colin Davis (Philips 416 215-2, uit 1984) en uit Beethovens ‘Waldstein’ met Emil Gilels (DG 419 162-2, uit 1972). Opmerkelijke verschillen in de pianoklank zijn waarneembaar, van warm bij Brendel en Ar rau, tot enigszins honkietonk bij Gilels. Een waar deoordeel plak ik hier niet aan omdat ook minder hifi-klinkende opnames mij lief zijn… vanwege de interpretatie. Ook de menselijke stem, aanleiding
Beluisterd met:
18 hvt - juni 2007
gevend voor grote verschillen in weergave, komt ruim aan bod: Fritz Wunderlich met liederen van Beethoven (DG 447 921-2, uit 1966) – naar mijn mening dé grote liedvertolker – en Dietrich Fischer-Dieskau – zijns gelijke – in liederen uit ‘Des Knaben Wunderhorn’ van Gustav Mahler met het London Symphony Orchestra onder George Szell (EMI 7 47277 2, uit 1968) laten een totale ‘freedom of speech’ horen. Hier zijn elektrostaten bijna onverslaanbaar. De high-fidelity-gedachte volgend luister ik naar eigen gemaakte opnames uit de Doelen. Het bescheiden orkest, werken van Mozart en Haydn, zit akelig precies op de plek; breedte en diepte zijn in juiste verhouding, maar ook de akoestiek – veel gekuch helaas (er zat een groot aantal in het pu bliek op doktersadvies “ga maar naar een klassiek concert, komt je verkoudheid lekker los…”) staat in de proporties zoals ik het ken. Maar ook komt modern repertoire aan bod. Kortom de Final’s zijn alleseters, dwars door repertoire, genre en tijd.
Samenvatting De voordelen van elektrostatische weergave zijn evident. Lage vervorming, transparant geluid, fijne detaillering in het hoog en precieze plaat sing. Dat plaatsen van een elektrostaat is in mijn ervaring iets minder kritisch dan bij een dyna mische luidspreker. Voor de vorm van deze Final ‘1000i’ moet je vallen: opvallend slank, modern in afwerking en binnen de productlijn aan te passen aan de ‘money-wallet’; in stereo maar ook in meerkanaals.
AUDIO
Final Sound luidsprekers
Betaalbare elektrostaat Aan elektrostatische luidsprekers kleven veel voor- maar ook nadelen. Aan het merendeel van deze nadelen, onder andere de hoge prijs, heeft de Nederlandse luidsprekerfabrikant Final Sound Solutions iets gedaan. Luidsprekers zijn doorgaans ge-
keurig te volgen. Ook met het feit
wone elektromotoren, zoals u die
dat het complete foliemembraan
ook aantreft in een wasmachine
dezelfde beweging maakt, van
en een koffiemolen. Er is een
onder tot boven en van links tot
spoel die zich in een sterk mag-
rechts, weet de elektrostaat zich
netisch veld bevindt. Stuur een
in positieve zin te onderscheiden,
stroom door de spoel en deze
terwijl er geen sprake is van hin-
komt in beweging. Plak vervol-
derlijke scheidingsfrequenties:
gens een membraan aan de
de elektrostaat is een eenweg
spoel vast en de luidspreker is
luidspreker, met een prachtig
een feit.
transparant klankbeeld als resul-
Bij elektrostaten wordt echter
taat.
gebruikgemaakt van het principe
Een nadeel is de geringe slag. De
dat een geleider die zich in een
folie kan niet ver naar voren en
sterk elektrostatisch veld bevindt,
naar achteren bewegen, zodat er
eveneens in beweging komt als
voor een goede weergave van de
er een stroom doorheen wordt
lage tonen en de daarbij behoren-
gestuurd. Daarmee is het princi-
de luchtverplaatsing, een enorm
en het hoog laat sterk te wensen
groot deel met de hand te worden
pe van de elektrostaat net zo een-
oppervlak vereist is. Bovendien
over. Daarnaast stellen dit soort
vervaardigd, waardoor de luid-
voudig als dat van de hiervoor be-
heeft een vlak membraan het na-
luidsprekers doorgaans hoge
sprekers, nog los van de relatief
schreven dynamische luidspre-
deel dat met name de hoge tonen
eisen aan de versterkers, zodat
dure onderdelen, altijd terecht
ker. Neem twee roosters, zorg
alleen goed tot hun recht komen
daarvoor alleen prijzige exempla-
komen in een hoog prijssegment.
voor een flink spanningsverschil
als men precies recht voor de
ren in aanmerking komen met
Voor die omvangrijke problemen
tussen beide roosters – zeg een
luidspreker plaatsneemt. Een
flink wat vermogen. Ten slotte
is Final Sound Solutions, opge-
volt of 1500 tot 3000 –, span er een
beetje naar links of naar rechts
dienen elektrostaten voor een
richt in 1991 en gevestigd in het
Rob Wierenga (links) en Joop Haarman.
dunne folie met een geleidende
Brabantse Veghel, op zoek ge-
laag tussen en stuur daar een
gaan naar een oplossing. Een
stroom doorheen. Het gevolg is
belangrijke stap werd gezet door
dat de folie in beweging komt en
het omkeren van de functies bin-
de elektrostatische luidspreker is
nen het systeem, door Final
geboren.
Sound de ‘invertertechniek’ genoemd en inmiddels met succes
Invertertechniek
gepatenteerd: spanning op de
Er kleven aan zulke luidsprekers
geheel nieuw ontwikkelde folie
voor- en nadelen. Het belangrijk-
en signaal op de roosters. Een
ste voordeel is dat de bewegende
vinding van formaat die, samen
massa, de flinterdunne folie,
met nog een paar andere op de ‘i’
gering is en dus gemakkelijk in
gezette puntjes, veel nadelen
staat is het van de versterker
Een systeem met vier stuks Final Sound 90i, de 90i center en de S110
afkomstige audiosignaal nauw-
subwoofer.
12 • MEI 2007
weet weg te werken.
Surround Zo is de horizontale afstraling sterk verbeterd. Het blijft verstandig de luidsprekers zodanig te draaien dat ze op de luisterpositie zijn gericht, maar een paar stappen naar links of naar rechts levert niet langer de van vlakke elektrostaten bekende verarming in het hoog op. De luidspreker is ook een stuk vriendelijker voor de versterker en het rendement van de luidspreker is hoger. De elektrostaten lenen zich bovendien goed voor de weergave van bioscoopgeluid. De invertertechniek van Final Sound ruimt niet alleen een aantal klankmatige nadelen uit de weg, maar maakt ook de toepassing van kleinere en mede daar-
De elektrostaten van Final Sound zijn transparant en daardoor minder ‘aanwezig’ in het interieur.
door goedkopere onderdelen mogelijk. Omdat er bovendien een
Daarnaast zijn we recent een an-
Hoeveel zijn dat er en hoeveel
dag’ of ‘Final Sound-weekend’
efficiënter productieproces gere-
dere weg ingeslagen waarbij niet
moeten het er worden?
organiseert. Dat wordt in samen-
aliseerd kon worden, werd tevens
alleen de audiofiele kwaliteiten
Joop Haarman: “Dat zijn er in
werking met de dealer via de
het prijsniveau omlaag gebracht.
van onze high definition-luidspre-
Nederland nu ongeveer 20, waar-
plaatselijke media ruimschoots
Zo kost een set bestaande uit
kers onder de aandacht van de
van een flink deel het display
van tevoren en op een omvangrij-
twee stuks Final Sound 90i en
consument worden gebracht,
heeft staan, en ons streven is een
ke schaal aangekondigd, terwijl
een S110 subwoofer € 1499,- en
maar ook het unieke design. Dat
dealernetwerk dat bestaat uit zo’n
we zelf aanwezig zijn om vragen
staat een complete surroundset
vraagt om een andere presentatie
100 winkels. Omdat er over de
te beantwoorden en te assisteren
(5x 90i plus S110) in de winkel
in de winkel, een presentatie
techniek en het design zoveel te
bij de verkoop. Daarna blijven we,
voor een bedrag van € 2499,-.
waarvoor we een aantrekkelijk
vertellen is, leggen we veel na-
omdat de techniek zich verder
Final Sound exporteert naar een
winkeldisplay beschikbaar heb-
druk op training en begeleiding
ontwikkelt en er zich onvermijde-
groot aantal landen over de hele
ben met een breedte van 3 of 5
van onze dealers, zoals Rob al
lijk verloop voordoet op de win-
wereld en heeft onder andere in
meter. Een dergelijke winkelpre-
aangaf. Dat begint al direct als
kelvloer, de noodzaak van trainin-
de Verenigde Staten een eigen
sentatie, waarin regelmatig nieu-
een detailhandelaar met ons van
gen benadrukken.”
vestiging. De verkoop in Benelux
we elementen geschoven kunnen
start wil gaan. We zorgen voor
werd tot voor kort overgelaten
worden, leidt aantoonbaar tot een
een introductietraining en zien
Meer informatie:
aan distributeurs, maar is on-
hogere omzet, onder voorwaarde
erop toe dat men zo’n drie tot vier
www.finalsound.com
langs zelf ter hand genomen.
dat een representatieve doorsne-
weken later een ‘Final Sound-
Verantwoordelijk daarvoor zijn
de van ons assortiment daarop te
Rob Wierenga, sales manager
zien is. Dat is dan ook de eis die
Benelux, en Joop Haarman, sales
we aan onze afnemers stellen.
support manager.
Deze winkelpresentatie maakt deel uit van een totaalconcept, dat
Waarom zijn jullie de verkoop zelf
daarnaast bestaat uit trainingen,
gaan doen?
demoweekenden voor consu-
Rob Wierenga: “Feitelijk omdat
menten en verkoopondersteu-
het gaat om een te gespeciali-
ning in de winkel. De detailhan-
seerd product, waarover zoveel
dels-bedrijven die inmiddels voor
valt te vertellen dat het voor een
een dergelijke opzet hebben ge-
distributeur moeilijk is daaraan
kozen, zijn daarmee zeer succes-
voldoende aandacht te besteden.
vol.”
Ook wandmontage behoort tot de mogelijkheden. MEI 2007 • 13
Final Sound luidsprekers 300i en S110
◊
Om naar te kijken Luidsprekers werden lange tijd ervaren als log en lelijk, maar inmiddels besteden steeds meer fabrikanten ook aandacht aan de vormgeving van hun producten. Zo zijn er nu bijvoorbeeld de nieuwe elektrostaten van Final Sound: geluid ook om naar te kijken.
hand te worden vervaardigd, waardoor de luidsprekers, nog los van de relatief dure onderdelen, altijd terecht komen in een hoog prijssegment. Voor die omvangrijke problemen is Final Sound, opgericht in 1991 en gevestigd in het Brabantse Veghel, op zoek gegaan naar een oplossing. Een belangrijke stap werd gezet door het omkeren van de functies binnen het systeem, door Final de ‘invertertechniek’ genoemd en inmiddels met succes gepatenteerd: spanning op de geheel nieuw ontwikkelde folie en signaal op de roosters. Een vinding van formaat die, samen met nog een paar andere op de ‘i’ gezette puntjes, veel nadelen weet weg te werken.
Design A
V
Voor luidsprekers gold lange tijd: speakers eruit, konijnen erin of, in het geval van een elektrostaat: voet in de grond en kippen erachter. Inmiddels besteden steeds meer fabrikanten ook aandacht aan de vormgeving van hun producten en staat het klankbeeld meestal nog steeds op ‘1’, maar is het design met stip gestegen naar ‘2’. Een aansprekend voorbeeld wordt gevormd door de luidsprekers van de Nederlandse fabrikant Final Sound. De door Final geleverde prestaties zijn met name aansprekend omdat men erin is geslaagd niet zomaar een luidspreker van een fraaie behuizing te voorzien. Het assortiment bestaat uit elektrostatische luidsprekers en juist die zagen er, zoals gezegd, tot voor kort uit als een kippenren.
Omgekeerd Luidsprekers zijn doorgaans gewone elektromotoren, zoals u die ook aantreft in een wasmachine of een koffiemolen. Er is een spoel die zich in een sterk magnetisch veld bevindt. Stuur een
LU ISTE R M E I 2007
D
B
I J L E V E L D
stroom door de spoel en deze komt in beweging. Plak vervolgens een membraan aan de spoel vast en de luidspreker is een feit. Bij elektrostaten wordt echter gebruikgemaakt van het principe dat een geleider die zich in een sterk elektrostatisch veld bevindt, eveneens in beweging komt als er een stroom doorheen wordt gestuurd. Daarmee is het principe van de elektrostaat net zo eenvoudig als dat van de hiervoor beschreven dynamische luidspreker. Neem twee roosters, zorg voor een flink spanningsverschil tussen beide roosters - zeg een volt of 1500 tot 3000 -, span er een dunne folie met een geleidende laag tussen en stuur daar een stroom doorheen. Het gevolg is dat de folie in beweging komt en de elektrostatische luidspreker is geboren. Er kleven aan zulke luidsprekers voor- en nadelen. Het belangrijkste voordeel is dat de bewegende massa, de flinterdunne folie, gering is en dus gemakkelijk in staat het van de versterker afkomstige audiosignaal nauwkeurig te volgen. Ook met het feit dat het complete foliemem-
braan dezelfde beweging maakt, van onder tot boven en van links tot rechts, weet de elektrostaat zich in positieve zin te onderscheiden, terwijl er geen sprake is van hinderlijke scheidingsfrequenties: de elektrostaat is een eenweg luidspreker, met een prachtig transparant klankbeeld als resultaat. Een nadeel is de geringe slag. De folie kan niet ver naar voren en naar achteren bewegen, zodat er voor een goede weergave van de lage tonen en de daarbij behorende luchtverplaatsing, een enorm oppervlak vereist is. Vandaar de reputatie als kippenren. Bovendien heeft een vlak membraan het nadeel dat met name de hoge tonen alleen goed tot hun recht komen als u precies recht voor de luidspreker plaatsneemt. Een beetje naar links of naar rechts en het hoog laat sterk te wensen over. Daarnaast stellen dit soort luidsprekers doorgaans hoge eisen aan de versterkers, zodat daarvoor alleen prijzige exemplaren in aanmerking komen met flink wat vermogen. Ten slotte dienen elektrostaten voor een groot deel met de
Zo valt, als ik het voor een test uitgenodigde paartje 300i goed beluister, direct op dat de horizontale afstraling sterk is verbeterd. Het blijft verstandig de luidsprekers zodanig te draaien dat ze op de luisterpositie zijn gericht, maar een paar stappen naar links of naar rechts levert niet langer de van vlakke elektrostaten bekende verarming in het hoog op. De metingen tonen aan dat de luidspreker ook een stuk vriendelijker voor de versterker is dan verwacht. In het uiterste hoog komt de impedantie in de buurt van 3 Ohm, maar een dergelijk laag niveau wordt elders in het frequentiebereik niet gehaald. Bovendien is het rendement van de luidspreker hoger dan ik van dit soort systemen gewend ben. Dus inderdaad, ook kleinere, goedkopere versterkers kunnen met succes voor een geslaagde samenwerking met deze Finals worden aangesloten. Ik ‘gooide’ er toch maar 2x 60 W klasse-A tegenaan en werd getrakteerd op een ruimtelijk klankbeeld dat tegelijk zeer goed gedetailleerd was en volledig los wist te komen van de twee individuele luidsprekersystemen. Plotseling wist ik weer waarom ik zo’n zwak heb voor de elektrostaat. Sting staat bij z’n niet door iedereen gewaardeerde Dowland-interpretatie (‘Songs from the labyrinth’, DG 170 3139) mooi los en vóór de begeleidende instrumenten en stemmen, terwijl de luidsprekers zelf nergens meer in het klankbeeld terug te vinden zijn. Deze opname bracht echter wel aan het licht dat het nadeel van de beperkte laagweergave natuurlijk niet langs deze weg kon worden opgelost. Vandaar dat de twee slanke zuilen voor de test vergezeld gingen van de S110 subwoofer met een 20-cm speaker en een ingebouwde versterker die goed is voor maximaal 110 W. Omdat de 300i boven de 100 Hz uitstekend z’n mannetje staat, werd de rol van de subwoofer beperkt tot een geringe bijdrage onder die frequentie. Die bijdrage werd bijzonder op prijs gesteld. Het aardige van de subwoofer is ook dat het ingebouwde filter erop toeziet dat de lage frequenties onder de 100 Hz bij de twee elektrostaten worden weggehouden. Een voorwaarde is dan wel dat de set wordt gebruikt in combinatie met een losse voor- en eindversterker of een geïntegreerde versterker waar-
bij de uitgangen van het voorversterkerdeel (preout) en de ingangen van de eindversterker (poweramp-in) beschikbaar zijn. Het gaat om twee mooie, 125 cm hoge objecten, fraai afgewerkt en leverbaar in een combinatie van zilver met zwart, zilver met wit en zwart hoogglans. In feite kunnen de luidsprekers, als u daar wat extra budget voor vrij kunt maken, in iedere kleur geleverd worden. De invertertechniek van Final Sound ruimt niet alleen een aantal Final Sound 300i luidspreker systeem: elektrostatische luidspreker frequentiebereik: 95-20.000 Hz rendement: 86 dB impedantie: 4 Ohm nominaal afmetingen (bxhxd): 275x1250x40 mm (excl. voet) gewicht: 10 kg (excl. voet) Final Sound S110 actieve subwoofer frequentiebereik: 35-220 Hz uitgangsvermogen versterker: 110 W speaker: 8 inch (20 cm) afmetingen (bxhxd): 325x325x325 mm gewicht: 22 kg setprijs: € 1999,meer informatie: www.finalsound.com
De folie in de elektrostatische luidsprekers is transparant, maar toch is nog net te zien dat er sprake is van drie verticale stroken. De smalste rechts benadrukt de hoge tonen, de breedste rechts de lage.
klankmatige nadelen uit de weg, maar maakt ook de toepassing van kleinere en mede daardoor goedkopere onderdelen mogelijk. We hebben het dan met name over de in het kleine kastje aan de achterzijde ondergebrachte transformatoren en voedingscomponenten. Omdat er tevens een meer efficiënt productieproces gerealiseerd kon worden, werd het prijsniveau omlaag gebracht. Zo staat de geteste installatie bestaande uit twee stuks 300i en een S110 in de winkel voor een prijs van krap 2000 euro. De luidspreker heeft in het assortiment van Final niet alleen kleinere broertjes en zusjes, maar ook grotere en een korte kennismaking daarmee bracht een warmer klankbeeld aan het licht, vanzelfsprekend omdat dan een groter deel van de laagweergave door de elektrostatische luidsprekers zelf wordt verzorgd. Zo kan het topmodel, de Final Sound 1000i (€ 8999,- per paar), vrijwel al het muziekmateriaal aan zonder ondersteuning van een subwoofer. Alleen orgelliefhebbers zullen wellicht voor de grootste pijpen een extra bijdrage in het laag weten te waarderen.
Conclusie Ja, zo’n setje elektrostaten is aan mij wel besteed. Vooral de manier waarop het geluid volledig los komt van de luidsprekers en zowel grote als kleine bezettingen op een presenteerblaadje worden voorgeschoteld, spreekt aan. De Final Sound 300i kan niet zonder de terughoudende ondersteuning van de S110 die de luidspreker optimaal aanvult, vooral dankzij de onderlinge afstemming. Natuurlijk, de twee elektrostatische luidsprekers kunnen rechtstreeks, zonder tussenkomst van het filter in de subwoofer, met de uitgangen van een versterker worden verbonden, maar als de S110 de kans krijgt de lage tonen volledig bij de elektrostaten weg te houden, komt dat met name de detaillering van het klankbeeld ten goede. ◊
De subwoofer S110 straalt de lage tonen uit in de richting van de vloer.
M E I 2007 LU ISTE R