Bezeten voor de bühne

Rond 1600 waren ongekend veel mensen in de greep van Satan en zijn demonen. De bezetenen vertoonden uiteenlopend gedrag en geneesheren stelden verschillende diagnoses. Was er sprake van ziekte, bedrog of theater?

In de vroegmoderne tijd was vrijwel iedereen ervan overtuigd dat de duivel bezit kon nemen van iemands lichaam en geest om hem volledig te beheersen. Getroffenen konden bezeten raken door toedoen van de duivel of door tussenkomst van een heks. Dat klinkt overzichtelijker dan het was. Bezetenheid was bepaald niet eenvoudig vast te stellen. Er was geen vast cluster van symptomen dat als het werk van de duivel werd beschouwd. Geneesheren en geestelijken waren het er onderling lang niet altijd over eens of er sprake was van ziekte, bedrog of bezetenheid. Bezetenen hadden fysieke symptomen als toevallen, woeste stuiptrekkingen en pijnen, of waren langdurig niet in staat te eten of te drinken. Sommigen ondergingen persoonlijkheidsveranderingen, raakten in extase en sloegen godslasterlijke taal uit met allerlei obsceniteiten en gevloek. Kinderen gehoorzaamden hun ouders niet meer, vrouwen trokken hun kleren uit en nodigden omstanders uit tot onzedelijkheid. Daarnaast vertoonden bezetenen vaak bovennatuurlijk gedrag; zo waren ze uitzonderlijk sterk of braakten ze vreemde voorwerpen zoals spijkers uit. Ook waren er bezetenen die talen spraken of begrepen die hun onbekend waren. Sommigen kregen visioenen en konden de toekomst voorspellen. Met name bovennatuurlijk gedrag sterkte veel tijdgenoten in de overtuiging dat er sprake was van bezetenheid. De diagnose kon een uitkomst zijn, omdat die een verklaring bood voor verschijnselen die anders onbegrijpelijk waren. Bovendien kregen vooral katholieken weer hoop: aan bezetenheid viel iets te doen, hoe moeilijk het kwaad ook te beteugelen was. Ze konden hun heil zoeken bij tal van bevoegde en minder bevoegde exorcisten. Katholieke autoriteiten gebruikten succesvolle duiveluitdrijvingen als religieuze propaganda. Daaruit zou blijken dat het katholicisme de ware religie was, wat een extra lading kreeg vanwege het wijdverbreide geloof in het naderende einde der tijden. Wat kan het opvallende gedrag van bezetenen en hun genezing verklaren?

Te veel zwarte gal

De verklaring dat bezetenheid ‘in werkelijkheid’ een aandoening was, is net zo oud als het verschijnsel zelf. Ook al in de vroegmoderne tijd opperden artsen dat aandoeningen als epilepsie, melancholie en hysterie de oorzaak waren. Zo meende de Zierikzeese geneesheer Lieven Lemse in de zestiende eeuw dat bezetenen

Waarom

De Turkse verkiezingen op 14 mei draaiden om de confrontatie van de pro-westerse Natie Alliantie van Kemal Kilicdaroglu met de nationalistische zittende president Recep Tayyip Erdogan. Die laatste verwijst graag naar de Slag bij Manzikert om de grootsheid van het vroegere Turkse Rijk te illustreren.