Jong073 by Fontys Journalistiek

De helft van je leven lang praalwagens bouwen voor carnaval Dim van Roosmalen is al dertien jaar praalwagenbouwer

Theater aan de Tramkade: Kaaileuk voor jongeren of niet? Bram Roovers, voorzitter van SP, vindt van wel

‘Ik wilde van die datum af’ Jacky de Gier over haar cover-up bij tattooshop DB Ink

@BuurtHetZandDenBosch Een Facebookgroep van de wijk het ´t Zand Renk van Oyen vond dat de wijk dit nodig had.

COLOFON Alle foto’s zijn gemaakt door de redactie, tenzij anders vermeld.

Myrthe van Munster Ik ben 19 jaar. Voor dit tijdschrift heb ik een reportage geschreven over de toekomst van de Kaaihallen op de Tramkade, en ik heb een recept voor vegetarische worstenbroodjes geschreven. Verder ben ik de eindredacteur en daarmee verantwoordelijk voor het nakijken van de teksten voordat die naar de vormgeving gaan.

Marel van Andel Ik ben 18 jaar. Voor dit tijdschrift heb ik een verslag geschreven over spijt hebben van tatoeages en een reportage over duurzaam wonen en bouwen. Ook heb ik de quiz gemaakt en ben ik verantwoordelijk voor de vormgeving

Duarte dos Santos Estrafalhote Ik ben 19 jaar oud. Mijn rol voor het tijdschrift was het zoeken naar mooie verhalen. In ons tijdschrift heb ik de reportage ‘Effe plekke bij de bouwers’ en het verslag ‘Groene vingers en mopperende engelen’ geschreven. Naast het schrijven van de stukken ben ik nog bezig geweest met het maken van de spectaculaire woordzoeker.

Friso van den Boogaart Ik ben maar liefst 19 jaar oud en ben opzoek gegaan naar spannende verhalen tijdens het nachtleven in de Spoorzone. Ik schreef een verslag over de erotiekbeurs van Bobbi Eden en een interview met de Bossche Brouwers. Verder heb ik ook een kleine beschrijving van de Spoorzone geschreven waarbij ik je met genoegen kan aanraden om deze speciale plekken te bezoeken.

Jeroen van Erp Ik ben 22 lentes jong. Als hoofdredacteur heb ik de zeggenschap over de verslagen en reportages die in het tijdschrift moeten komen en probeer ik iedereen zo goed mogelijk te coĂśrdineren door het proces. Voor dit tijdschrift heb ik een verslag geschreven over de geschiedenis van Boschveld en een fotoreportage gemaakt over allerlei soorten gebouwen door de jaren heen.

Anouk van den Herik Ik ben 18 jaar. Voor dit tijdschrift heb ik een interview geschreven over een facebookgroep in de wijk â&#x20AC;&#x2DC;T Zand, daarnaast heb ik een verslag geschreven over winkeliers en de Boschveldse hangjongeren en heb ik een reportage geschreven over herontwikkeling van de Gruyter. Ik ben het andere deel van de vormgeving.

EDITORIAL Hoofdredacteur: Jeroen van Erp

Den Bosch. Een stad die vol in ontwikkeling is om meer jeugd naar zich toe te trekken. Naast de stad, waar je tot in de late uurtjes kunt genieten van een lekkere goudgele rakker, is er een heel nieuwe ontwikkeling gaande buiten het centrum. Wellicht ooit gehoord van de Tramkade, de Verkadefabriek en de Gruyterfabriek? Dit zijn zomaar wat voorbeelden van gebouwen waarin al veel ontwikkeling plaatsvindt om meer jeugd te betrekken bij andere wijken binnen Den Bosch. We hebben het hier over de wijken Boschveld, â&#x20AC;&#x2122;t Zand en het Veemarktkwartier. Na het sluiten van de vele industrie in de omgeving stonden vele panden, waaronder de Gruyter en panden aan de tramkade een tijdje leeg. Maar zulke monumentale gebouwen kun je toch niet leeg laten staan en verwaarlozen? Gelukkig zijn wij niet de enige die er zo over denken, want in dit tijdschrift zul je lezen dat deze gebieden bloeien en aan het verjongen zijn om er over een tijdje een groot jongerengebied van te maken, waarbij de gebouwen grotendeels in hun oude staat worden behouden. In dit tijdschrift lees je hoe het de organisaties, de start-ups en de bedrijven afgaat en hoe ze ervoor proberen te zorgen dat de jeugd ook inderdaad de toekomst heeft. Ook gaan we terug in de tijd naar hoe het toen was en welke ontwikkelingen er door de loop der jaren al zijn ontstaan. Carnaval mag natuurlijk ook niet ontbreken en we laten Oeteldonk ook de revue passeren. We hebben er met ons team hard aan gewerkt om een zo goed mogelijk beeld te schetsen van de ontwikkelingen die nu plaatsvinden en wat het toekomstperspectief is van deze gebieden. We zijn tot het gaatje gegaan en het resultaat mag er zijn. Als hoofdredacteur mag ik je met trots vertellen dat dit het eindresultaat is en ik wens je heel veel leesplezier met het tijdschrift!

Bron: Google Maps

INHOUDSOPGAVE Colofon................................2 Editorial..............................4

Bossche Spoorzone hip and happening...........8

BOSCHVELD

‘Ik wilde van die datum af.............................................10

Winkeliers over: de boschveldse hangjongeren.........12

Trip down memory lane....

Samen bewust bouwen en wonen.......

Toen en nu..20

‘T ZAND 22

Theater aan de tramkade?...........

Facebookgroep @BuurtHetZandDenBosch..................26

De Brouwers aan de Vaart..........27

Recept vegetarische worstenbroodjes.. 30 6

VEEMARKTKWARTIER TuinIdee2019........32 Bobbi Eden’s Loversland.............34 Praalwagenbouwer Dim van Roosmalen......36

40 De opkomst en ondergang van herontwikkeling...

EXTRA’S Puzzel........................................................ 44 quiz..........................................................45 Feestjes in de lente...............................................46

Bossche Spoorzone hip and happening: oude fabrieken vol jonge ondernemers Den Bosch is beroemd vanwege zijn Sint-Janskathedraal en de Bossche bol. Maar ook buiten het centrum valt er veel te beleven, vooral in de Spoorzone. Hier worden voormalige fabrieken omgetoverd tot uitgaansgelegenheden en nieuwe kantoorpanden waarin jonge start-ups zich vestigen. Raak bekend met dit stukje noordelijke spoorzone waar cultuur, ondernemerschap en uitgaan in volle bloei zijn.

Als je de Zernikestraat uitgaat en links afslaat bij de Edisonstraat, kom je via een klein stukje Paardskerkhofweg uit op de Parallelweg. Aan de linkerzijde ligt ter hoogte van de vrij jongere afslag naar de Nelson Mandelalaan de voormalige fabriek Grasso. Dit rijksmonument is tussen 1912 en 1913 gebouwd. Hier werden jarenlang koelmachines en compressoren geproduceerd, maar inmiddels is het rijksmonument een onderkomen voor startende ondernemers in de ICT.

Aan de rand van het gebied ligt de Brede Bossche School Boschveld aan de Zernikestraat. De school met de hoge wanden en dito raampartijen is ontworpen door Kuin & Kuin Architecten en de Jong Gortemaker Algra Architecten. Naast de school bevindt zich de Boschveldtuin. Een maatschappelijk initiatief van buurtbewoners, waar ze verschillende planten en bloemen kweken waardoor insecten weer terugkeren naar de wijk.

Eenmaal de Grasso gepasseerd en de Parallelweg afgelopen richting het Veemarktkwartier, tref je op de grote verkeerskruising de Brabanthallen. De voormalige veehallen bieden sinds jaar en dag ruimte aan evenementen, beurzen en congressen.

Achter de Brabanthallen ligt het eerste industrieel herontwikkelingsgebied van Den Bosch: Gruyter Fabriek. Naast grote spelers als het Brabants Dagblad en retailadviseur Crossmarks, biedt het pand een onderkomen aan jonge ondernemers.

Teruggereden naar de kruising van het Veemarktkwartier, loopt de Veemarktweg onder de spoorbruggen door richting ‘the place to be’: de Tramkade. Dit nieuwste herontwikkelingsgebied aan de Boschdijkstraat is een aanvulling op culturele voorgangers Verkadefabriek en Willem II. De voormalige sigarenfabriek Willem II is uitgegroeid tot een cultuurcentrum met poppodia en oefenruimtes.

Tot slot ligt om de hoek van de Verkadefabriek de Tramkade. Niet te missen door de met graffiti vol bekladde silo’s. Op het terrein van de voormalig mengvoederfabriek De Heus bevinden zich de Mengfabriek, het WerkWarenHuis en de Kaaihallen. In de Mengfabriek zijn een boks- en hiphopschool, ondernemers en creatieve ateliers gehuisvest, waaronder die van Ted Noten. Bij het WerkWarenHuis ligt een terras waar je na je rondje Spoorzone kunt nagenieten van een eigen gebrouwen biertje van de Bossche Brouwers of kaasfondue bij restaurant Van Aken.

Aan de overkant van de Willem II ligt de voormalige koekjesfabriek van Verkade. De Verkadefabriek organiseert jaarlijkse meer dan 6.000 culturele activiteiten, met veel ruimte voor film en toneel.

Geschreven door: Friso van den Bogaart

‘Ik wilde van die datum af’ Nadenken voordat je een tatoeage laat zetten

Gezoem rijst op uit de hand van tatoeëerder John Valk.

Jackie is niet de enige die ervoor kiest om een tatoeage over te laten zetten. Een cover-up is een nieuwe tatoeage over een oudere tatoeage heen, waardoor je niet meer ziet wat er oorspronkelijk stond. Dit is dus een optie als iemand spijt heeft van zijn tatoeage. “Dat maken wij dus heel vaak mee”, vertelt Liesbeth. “Je kunt het ook weg laten laseren, maar laseren is heel pijnlijk, er gaat heel veel tijd in zitten en het is heel duur. Dus de meeste mensen kiezen dan voor een cover-up. Vaak kan dat wel, maar het komt ook regelmatig voor dat mensen iets willen wat niet mogelijk is. Dus je hebt dan niet meer alle keus.”

Hij is druk in gesprek met Jackie de Gier, die haar oude tatoeage wil laten verdwijnen onder drie versgezette rozen. Ze zit er vrolijk bij in een tuinbroek met haar linkerarm gestrekt, zodat John er goed bij kan. Tussen hen in staat een muziekstandaard met daarop het voorbeeld van hoe de tatoeage moet worden. DB Ink, de tattooshop aan de Copernicuslaan, is rijkelijk versierd met borden met teksten als: ‘Born to ride’ en ‘My garage, my rules’. Foto’s van Marilyn Monroe ontbreken niet. De ‘balie’ en kasten zijn afgewerkt met donker gelakt hout. De rechterwand bestaat voor de helft uit spiegels die helemaal naar achteren doorlopen. Boven de spiegels uit schijnt een fel blauw licht tegen de muur op omhoog.

“Kom volgende week maar terug, ga er eerst nog maar even over nadenken”

“Kun je draaien”, vraagt Liesbeth, de floormanager en tevens de vrouw van John. Niemand reageert. “Johnny, stop eens heel effetjes! Draai je arm eens een stukje Jackie. Zij heeft daar ook iets staan dat weggewerkt moet worden. Ik weet niet wat het is trouwens.” “Dat wil je niet weten”, lacht Jackie. “Op 11 januari 2011 ben ik getrouwd, toen heb ik die datum samen met mijn man laten zetten. Dat liep na een paar jaar uit op een scheiding, dus ik wilde van die datum af. Ik heb het toen geprobeerd te laten veranderen in 28 januari 2010, de overlijdensdatum van mijn moeder. Maar degene die tatoeëerde had weinig ervaring, waardoor het mislukte. Dat was dom en naïef van mij. Vandaar dat ik er nu rozen overheen laat zetten, mijn moeder hield van rozen.”

Achteraf spijt Je hoort de laatste tijd veel dat tatoeages mislukken of weggehaald worden. Ariana Grande liet per ongeluk ‘mini-barbecue’ tatoeëren in plaats van de naam van haar nieuwe nummer. In Rotterdam kunnen werklozen gratis een tatoeage van hun handen, gezicht of hals weg

BOSCHVELD

laten halen. Video’s over het weghalen van tatoeages worden duizenden keren bekeken op YouTube. Kan het niet voorkomen worden dat mensen spijt krijgen van hun tattoo voordat hij al gezet is? John Valk is gespecialiseerd in cover-ups en realistische tattoos. Ook besteedt hij veel aandacht aan het adviseren van klanten en transparantie over zijn werk. Hierdoor verkleint de kans op spijt, en kan er voorkomen worden dat de tatoeage weggelaserd moet worden. Liesbeth: “We kijken naar hoe oud iemand is, wat voor werk iemand doet, of wat voor opleiding diegene doet als hij nog jonger is, zodat we weten wat voor werk ze waarschijnlijk gaan doen. Als we dat weten, gaan we kijken naar wat hij wil: wat is de bedoeling? Meiden komen vaak aan met van die kleine tekentjes: infinitytekens, hartjes, zwaluwtjes.

Ze zeggen dat hun baas er geen problemen mee heeft, dan laten we hen nadenken over de toekomst. Je kunt ontslagen worden, of zelf weggaan en ergens anders willen werken waar het wel een probleem is. Negen op de tien mensen gaat dan al overstag. Vaak zeggen we ook ‘Kom volgende week maar terug, ga er eerst nog maar even over nadenken’. En dan hebben ze vaak ook wel besloten om te doen wat John adviseert.” Zo ook Jackie, die het deze keer bij John, een echte tatoeëerder, laat overzetten. Ze neuriet zachtjes mee met ‘One day I’ll fly away’ van Randy Crawford en John begint te fluiten, wat langzaam overgaat in een gezang. Ondertussen gaat hij gewoon verder met de tatoeage. De tekst verdwijnt steeds verder onder de rozen.

Geschreven door: Marel van Andel

Winkeliers over: de boschveldse hangjongeren In Boschveld hebben ze veel last van hangjongeren. Hierover vind je veel artikelen in het

Brabants Dagblad. De gemeente is al een aantal jaar bezig met het indammen van de problemen in Boschveld. Er zijn verschillende rapporten die laten zien dat dit succes heeft. In de wijk zitten een aantal winkels. Hoeveel last hebben zij van de hangjongeren? Wat merken de winkeliers hier nou eigenlijk echt van? “Op de straten in West is een levensstijl ontstaan met eigen normen en waarden, meldt het Brabants Dagblad. “Wie in de cel zat keert als ‘held’ terug in de wijk. Stoer doen, een grote mond hebben, regels en wetten overtreden op zeer jonge leeftijd, (overmatig) drugsgebruik lijkt de norm in plaats van uitzondering.”

kort opgeschoren kapsel. Ze lopen de cafetaria in. Binnen no-time lopen ze weer naar buiten, beiden met een gekleurd flesje drinken. Net voordat ze instappen gooien ze de dopjes van het flesje op de grond. Het portier valt dicht en de auto sjeest weer weg. Unsal is frietbakker bij Cafetaria Ome Piet. Hij vertelt dat de cafetaria hier al zit sinds 1963. “Ome Piet is een begrip, ook buiten de wijk kennen ze ons. We hadden hier veel last van jongeren. Vooral rond tien uur ‘s avonds, dan gaan ze met z’n allen de straat op, hierachter in het trappenhuis. De jongeren hebben niets te doen daarom hangen ze hier rond in de woonwijken. Ze hebben hun muziek te hard staan, ze vallen mensen lastig op straat en ze laten al hun rotzooi achter.”

Probleemwijk Boschveld Volgens de cijfers van Boschveld Beweegt heeft de buurt een jonge bevolkingssamenstelling: 72,5 procent van de bevolking is niet ouder dan 45 jaar. Naast een ‘jonge’ buurt is Boschveld ook een multiculturele buurt. In vergelijking tot heel Den Bosch wonen er relatief veel allochtone bewoners. Van de jongeren tot 20 jaar is 65 procent van allochtone afkomst. Dit komt omdat Boschveld in de jaren zeventig en tachtig een arbeiderswijk was.

Om de hoek ligt een plein, op dit plein loopt een jonge man, gekleed in het zwart. De man loopt wat onwennig heen en weer. Hij heeft zijn blik gericht op de grond, tot hij langs een prullenbak loopt. De man kijkt erin en loopt vervolgens door. Hij stopt bij de volgende prullenbak en steekt zijn arm erin, waarna hij er iets uithaalt. Hij loopt alle prullenbakken af op het plein. De jongeman was waarschijnlijk op zoek naar eten.

Uit verschillende demografische bronnen blijkt dat de wijk Boschveld niet alleen in de gemeente Den Bosch een uitdaging is, maar zelfs landelijk behoort Boschveld bij de top van probleemwijken. Ook blijkt dat er in Boschveld sprake is van ophoping van probleemfactoren.

De winkeliers van de wijk

Willems is de eigenaar van Willems schoenenwinkel. Het is een familiebedrijf waar hij mee is opgegroeid. “Ik kwam hier al over de vloer toen ik nog in luiers liep”, vertelt Willems. “Het is een fijne locatie hier, we hebben goed contact met onze buren en het is vlakbij de stad.”

Een zwarte auto waar harde bass uit klinkt, komt snel aanrijden en stopt voor Cafetaria Ome Piet. Er stappen twee jongens uit, allebei gekleed in trainingspak. De ene met een oorbel in zijn rechteroor, de andere met een

Willems vertelt dat er bij café Starlight veel overlast is van jongeren. Het café ligt rechts van de Cafetaria. “Ze hebben daar zelfs bewakingscamera’s moeten installeren.” Ze hadden daar veel last van vernielingen en overlast door de jeugd. Hier hebben we gelukkig geen last van vervelende jongeren”, vertelt Willems. Om de hoek zit Supermarkt Sonay. Twee supermarktmedewerkers staan buiten het fruit aan te vullen. Een van de jongens is Enes, de zoon van de eigenaar. Deze Vijf Landen Supermarkt is rijkelijk gevuld met verschillende producten. Er is een lange gang met allemaal verschillende groentes. In het midden van de winkel staan allemaal hoge schappen met verzorgingsproducten. “Ik denk dat dit wel de armste buurt van Den Bosch is”, vertelt Enes. “We kennen bijna al onze klanten persoonlijk en veel van hen hebben een uitkering.” De overlast van jongeren is volgens Enes vooral aan de achterkant van de winkels. Daar was namelijk een brede trap, wat de hangplek was van de jongeren in de wijk. Het trappenhuis is nu weggehaald en dat heeft het probleem deels opgelost.

“Vaak komen ze met een groep wat eten halen, en dan eten ze dat buiten op. Ze blokkeren dan de stoep en zorgen voor overlast. “Ik heb vooral last van de rommel die ze achterlaten. Ze gooien de verpakkingen van hun eten op de grond zonder ook maar iets op te ruimen”, vertelt Aussen.

Pogingen van de gemeente om criminaliteit in te dammen Volgens de gemeente is een belangrijke rol weggelegd voor PowerUp073. Zij willen aan de hand van jongerenwerkers en jeugdpreventiewerkers Bossche jongeren uitdagen om het beste uit zichzelf te halen. Dit doen ze aan de hand van verschillende activiteiten om de jeugd van de straat te houden. Ook heeft de gemeente op verschillende plekken camera’s opgehangen. Dit zodat de gemeente een beter overzicht kan houden over wat er nou precies gebeurt in de wijk.

Aan de achterkant van de winkelstraat staan flats met donkere stenen. Sommige woningen hebben een balkonnetje. Het hek van het balkon ziet er bij velen wat bruin gekleurd uit, de roestplekken zijn goed te zien. Het ziet er grauw en oud uit. Aussen is de eigenaar van de bakkerij op de hoek. “In deze wijk wonen allerlei soorten mensen.” Aussen vertelt verder dat ze op de hoek bij de bakkerij af en toe last hebben van hangjongeren.

Geschreven door: Anouk van den Herik

“Hier begint de reis door de tijd van Boschveld.” 14

Trip down memory lane

Hoe Boschveld door de jaren heen veranderd is Wandelend door de straten van Boschveld loopt historicus en werknemer van het Brabants Historisch Informatie Centrum (BHIC), Arnout van Erp door de wijk. Het is een koude ochtend en ondanks de dik bepakte kledij voel je de gure wind langs je lichaam heen gaan. Over de stoep loopt hij door de Christiaan Huygensweg. “Hier begint de reis door de tijd van Boschveld.”

vestigden. Later in de jaren 70 en 80 werd het een probleemwijk waar veel geweld en verwaarlozing plaatsvond. Er woonden veel mensen met een laag inkomen. dit kwam door de lage huur voor de woningen en in Den Bosch noemde mensen het ook wel het ‘afvoerputje van Den Bosch’. In samenhang met de verbouwing van andere wijken, waardoor deze mensen ook in Boschveld terecht kwamen en de gastarbeiders die er al woonden ging het van kwaad tot erger. Gelukkig is de gemeente in het begin van deze eeuw gestart met een herindeling en verbouwing van de wijk en is er ingezet om dit probleem aan te pakken.

“Stop! Hier gaan we rechtsaf.” Lopend over een smal trottoir in de Fahrenheitstraat staan allerlei woningen met hetzelfde uiterlijk. Alle daken zijn rood en in sommige portieken voor de huizen zijn zelfs twee deuren in de muren verwerkt. “Dit zijn de standaard arbeiderswoningen die rond de jaren 50 zijn neergezet. Rode daken zijn symbool voor de hulp die de Amerikanen boden na het einde van de Tweede Wereldoorlog, het zogeheten Marshallplan. Dit was bedoeld voor het herstel van de oorlogsschade en om de economie weer op gang te krijgen.”

Veel gebieden worden opnieuw ingericht en zo zijn er in de loop der jaren al vele huizen gesloopt of gerenoveerd. Zo zijn er ecologische woningen neergezet met het oog op de toekomst en het zuiniger leven. Ook heeft onder andere bouwbedrijf Van Wanrooij een project aangenomen voor de verbouwing van een ander gebied binnen Boschveld. Dit gaat over het gebied waar de school stond met het buurthuis. Nu staan er naast de ecologische bebouwing ook ecologische tuinen die in verbinding staan met de huizen zodat de bewoners zelf groentes en dergelijke kunnen verbouwen.

Als hij verder loopt door de straat merkt hij iets op. “Het is al negen uur. Moeten de mensen niet naar de kerk?”, grinnikt hij terwijl een T-splitsing nadert. “Kijk, hier zijn ze bezig met de nieuwbouw voor het nieuwe Boschveld. Er is hier ecologisch gebouwd, zoals ze dat zo mooi zeggen. Met het oog op de toekomst willen ze dat mensen duurzamer gaan wonen en daar zijn deze woningen voor.”

Zo wil de gemeente niet alleen Boschveld, maar heel het gedeelte over het spoor op de schop gooien. ‘t Zand en de Veemarktkade zijn in de afgelopen jaren flink gerenoveerd. Na het sluiten of verhuizingen van veel bedrijven stonden de panden leeg. Cultureel Den Bosch en de gemeente willen deze gebouwen graag behouden en zo hebben al verschillende bedrijven en start-ups zich gevestigd in oude fabriekspanden en andere historische gebouwen. We hebben het dan bijvoorbeeld over De Gruyter Fabriek waarin verschillende bedrijven zijn gevestigd na de sluiting van de fabriek. Ook het Grasso complex is opnieuw ingericht voor de komst van ict-bedrijven.

Hij slaat linksaf en het zonnetje begint door de wolken heen te komen. Hij vervolgt de weg en hij begint te vertellen: “Hier aan mijn rechterhand stond het buurthuis. Het heeft plaats moeten maken voor de nieuwbouw, net als de oude school.” Hij vervolgt de weg en komt bij de kruising van de Edisonstraat en de Zernikestraat, waar een mooi onderwijspand staat van de Brede Bossche School Boschveld (BBSB). Een groot pand in de stijl van nu, met wit gesteente en variërende ramen op plekken waarvan je zou kunnen afvragen waarom ze daar zouden moeten zitten. Dat is in de architectonische stijl van nu. “Dit is de nieuwe school. Aan de overkant van de straat stond de oude school. Dat was zo’n gebouw met van die grote ramen symmetrisch naast elkaar zoals bijna elke school vroeger had. Echt ouderwets”, zegt hij lachend.

Inmiddels in de Macaronistraat. Veel flats om hem heen. “De gemeente heeft besloten om de meeste gebouwen te laten staan en om ze te renoveren.” Tussen de flats door zie je andere nieuwbouw aan de Paardskerkhofweg. “Daar zijn ze bezig met woningbouw en ook wordt er voor de zomer een campus geopend van Spark. Deze stichting zorgt ervoor dat bedrijven en start-ups tegen een lage huurovereenkomst zich daar kunnen vestigen.” Boschveld is erg aan het veranderen. Na een terugtocht langs de huizen met de rode daken loopt hij richting het centrum van Den Bosch terug naar zijn werk. “Lopen is gezond. Ik ben nog jong hè!”

Boschveld begaat een metamorfose in de afgelopen jaren. Eerst was het een arbeiderswijk voor onder andere de Heinekenfabriek en industrieterrein De Rietvelden. Er kwamen veel gastarbeiders die zich hier uiteindelijk

Geschreven door: Jeroen van Erp

Een driehoekige buurt: ‘Zo konden we perfect een gemeenschappelijke tuin aanleggen’ Het naleven van een ecologische droom door ‘je kop erbij te houden en het gewoon te doen’. Wouter Gresnigt deed het: hij begon met een aantal mensen met dezelfde idealen een project genaamd Bewust Wonen Werken Boschveld, waarbij een duurzame, gezonde, zo zelfvoorzienend mogelijke wijk gebouwd werd. Maar hoe werkt dat, duurzaam bouwen en wonen?

vlees te eten. Maar je kunt ook zonnepanelen op je dak leggen. In 2012 werd er in Noord-Brabant 26.910 kilowatt aan energie opgehaald met zonnepanelen op woningen. In 2017 was dit 238.572 dat is bijna 9 keer zoveel, blijkt uit de cijfers van Centraal Bureau voor de statistiek (CBS).

In de woonkamer van Wouter Gresnigt ligt een vintage rood vloerkleed en er staat een blauwe bank. Er is geen verwarming of kachel te vinden. “We hebben geen gasaansluiting, we doen alles elektrisch. We hebben zonnepanelen en zonneboilers. Ook hebben we een wandverwarming. Dit zodat we een zo ecologisch en gezond mogelijk binnenklimaat hebben.” De lange wand in de woonkamer is gestuukt en bijna alles is afgewerkt met steigerhout. Zo is er ook een steigerhouten trap naar boven. “Dat is ecologisch gezien niet het beste, want de warmte gaat dan naar boven. Maar we vinden een trap in de woonkamer gewoon heel mooi.”

Bij duurzaam bouwen wordt zoveel mogelijk rekening gehouden met de effecten van het gebouw op het milieu. Daarbij kun je bijvoorbeeld letten op de uitstoot van CO2, wat je ecologische voetafdruk zal verkleinen. Volgens het WNF is een ecologische voetafdruk de hoeveelheid ruimte die nodig is voor de productie van wat we gebruiken en de opname van CO2 die we

Duurzaam leven kan op allerlei manieren. Je kunt je eigen levensstijl aanpassen, door bijvoorbeeld minder

een plan, toen zijn zoon nog geen jaar oud was. Nu is zijn zoon elf, is er een tweede kind en wonen ze duurzaam. Johannes Lijzen van de Onafhankelijk Buurtplatform Boschveld (OBB) vertelt: “Rond 2003, 2004 kwam de gemeente met een globaal plan om de wijk Boschveld flink aan te pakken. Alles wat er was werd weggedacht; sociale huurwoningen en koopwoningen werden weg getekend. De gemeente zei dat iedereen terug mocht komen, maar dat gebeurt toch niet. Ook was er veel hoogbouw gepland, daardoor is de wijkraad ontstaan, om te bespreken wat er allemaal gaande was. Uiteindelijk was er geen goede financiële onderbouwing waardoor er een nieuw plan moest komen”

uitstoten. Het betekent dus eigenlijk hoeveel ruimte er op de aarde nodig is voor jouw consumptie. Volgens de website Voetafdruk Nederland is er per mens op aarde 1,8 hectare beschikbaar, maar gebruiken we nu per mens 2,7 hectare. In Nederland is dat gemiddeld 6,2 hectare en in Noord-Brabant 4,73. Als iedereen dus zou leven als de gemiddelde Nederlander, zouden er meer dan 34 Aardes nodig zijn.

In het gebied kwam er ruimte vrij voor het ecologische project Bewust Wonen Werken Boschveld (BWWB). “De gemeente was relatief soepel over het geven van een stuk grond”, vertelt Gresnigt. Het project vindt uiteindelijk plaats in het driehoekige gebied tussen de Paardskerkhofweg, Zernikestraat en Edisonstraat. Deze driehoekige vorm is onhandig voor aannemers, want vierkant werkt makkelijker, maar zo konden we perfect een gemeenschappelijke tuin aanleggen.”

Aan de Paardskerkhofweg in Boschveld staat een aantal opvallende, met hout beklede huizen. Van buitenaf zou je niet zeggen dat deze onderdeel zijn van een groot duurzaam project. Totdat je er een rondje omheen loopt en ziet dat er een grote binnentuin is en dat alle daken zonnepanelen hebben. In een van deze huizen woont Gresnigt met zijn gezin. Hij is illustrator met een voorliefde voor het duurzame en gezonde leven. Hij heeft geen auto of rijbewijs, hij vervoert alles met de bakfiets.

BWWB is niet het enige duurzame project in Den Bosch, maar het is wel een van de meest opvallende. Bij de Hooipolder staan de grasdakwoningen, die in de jaren tachtig al gebouwd werden. Ook het project ‘Minitopia’ op de Poeldonk is een groot project. Hierbij worden demontabele of verplaatsbare woningen gebouwd met zoveel mogelijk herbruikbare materialen.

Eerst woonde Gresnigt in een gewoon appartementje, maar toen zijn eerste kind op komst was, wilde hij iets anders. Daarom begon hij samen met mensen met dezelfde idealen aan een project om een buurt te bouwen met een zo klein mogelijke ecologische voetafdruk. Zo begon hij zo’n tien jaar geleden met het schrijven van

Foto: Wouter Gresnigt

In totaal wonen er veertig volwassenen en dertig kinderen in BWWB. Dit betekent dat er veel overlegd moest en moet worden. “We hebben veel gesprekken gehad waarbij iedereen zijn dromen kon vertellen.” Er wordt ook niet democratisch beslist, maar iedereen moet het ermee eens zijn voordat er iets gebeurt. “Er is hier iets meer dan: ‘ik heb een huis, en de buurt dikke vinger, we willen echt samenwerken’.” Er is een aantal afspraken gemaakt, waar iedereen zich aan moest houden bij het bouwen van zijn huis. Zoals de grootte en maximale diepte. “Aan de straatkant zie je dat alle huizen recht en gelijk zijn, maar als je vanuit de tuin kijkt, zie je dat er veel verschillen zijn. Zo kan iedereen zijn huis naar eigen believen inrichten. Dit kun je bijvoorbeeld wel terugzien aan de ramen.” En inderdaad: als je naar de ramen kijkt, valt op dat bij het ene huis twee rechthoekige ramen naast elkaar staan en bij het huis daarnaast een groot rechthoekig raam, twee kleine rechthoeken en een vierkant staan, en dat gaat zo verder.

De tuin bestaat deels uit kleine privétuintjes die achter heuveltjes liggen. In het midden is een soort kuil, waar de kinderen kunnen spelen. Er is veel gespeeld, want van het grasveld is weinig meer over. “We hadden een boomstam met een lat neergelegd, met het idee dat ze een soort wipwap hadden. Maar al snel gingen ze een hut bouwen. We gaven ze een paar pallets en daar gingen ze mee aan de slag. We hebben om de zaterdag een zogenaamde ‘tuinochtend’ om te werken aan de tuin. Het plan is om in de toekomst ook groenten en kruiden te verbouwen, om helemaal zelfvoorzienend te zijn.” Het project wordt niet altijd met gejuich ontvangen door de omwonenden. Volgens Gresnigt moeten zij nog wennen aan deze nieuwe buurt. In 2014 waren er nog een aantal bezwaren; zoals parkeerproblemen, de hoogte en de helofyten zuivering van het riool. Dat liet OBB toen aan het Brabants Dagblad weten. Johannes Lijzen is er nu wel over te spreken: “Het is een heel leuk projectje geworden, met hele actieve mensen voor de wijk.”

Geschreven door: Marel van Andel

TOEN EN NU

Net zoals mensen ouder worden, worden steden ook ouder. Een mooi voorbeeld hiervan is Den Bosch. De stad is bezig om meer jeugd naar zich toe te trekken door verbouwing van allerlei locaties verspreid over het voormalige west-I (Boschveld, â&#x20AC;&#x2122;t Zand, Veemarktkwartier). In deze fotoreportage laten we zien welke gebouwen anders zijn geworden in functie of in uiterlijk.

De Gruyter Fabriek Bron: Stadsarchief Den Bosch

Achterzijde van de Gruyter Fabriek Bron: Stadsarchief Den Bosch

Fahrenheitstraat in de richting van de Edisonstraat Bron: Stadsarchief Den Bosch

Willem II sigarenfabriek anno 1979 Bron: Stadsarchief Den Bosch Fotograaf: Tony Zeeuwe

St. Gerardus- en de St. Jansschool circa 1965. Bron: Stadsarchief Den Bosch Foto: J.A.M Roelands

Geschreven door: Jeroen van Erp

‘T ZAND

Theater aan de Tramkade:

Kaaileuk voor jongeren of niet? stoeltjes. Mensen staan of zitten te kletsen terwijl binnen in de volle kroeg een metalbandje speelt.

Vroeger het decor van een veefabriek, later misschien dat van een tijdelijk theater. Dit kan zomaar de realiteit worden voor de Kaaihallen. Maar zitten de - al dan niet - politiek gedreven jongeren hierop te wachten?

Onder de mensen buiten begeeft zich een drietal meiden van rond de twintig. Met neuspiercings, roze haar en wijde kleding zien ze er alternatief uit. Ze weten niet dat er een theater kan komen waar zo nu en dan een feest als Smèrrig kan worden gehouden. “Wat is Smèrrig?”, vraagt Sanne, een van de meiden en de enige van het drietal die geen neuspiercing heeft. Ze heeft kort, lichtblond haar en een muts op. “Een dansevenement, maar echt zo’n erge”, antwoordt Tatum, die een losse knot heeft en die haar eyeliner cat-eye stijl heeft gezet. “Ik vind het jammer dat het theater er zo kort zou zijn. Maar aan de andere kant vind ik het ook jammer als ze niet meer van die evenementen kunnen houden hier”, vertelt Kiara, het meisje dat het meest rechts staat en roze haar heeft.

Een gigantische drol met vliegen, een slang met geometrische vormen en een glimlachend donker meisje met een kleurrijk gewaad. Dat is een greep uit de graffiti op de silo’s achter de Kaaihallen op de Tramkade. Dichterbij staat een grote hal waar ooit veevoerfabriek De Heus was gevestigd. De hal staat leeg, met her en der een bureautje en een stoeltje. Het is doodstil. Er staan geen lampen aan en het licht valt van buiten naar binnen, door het transparante dak dat nog voor de helft op de Kaaihallen ligt. Pilaren ondersteunen het lage dak. De ideale locatie voor een evenement: groot en breed. En zo is het ook gebruikt. Festivals als Kings of Colors en Smèrrig hebben hier al meerdere malen hun onderdak gehad.

Tien minuten later komt er nog een groepje jongeren naar buiten. Rob, een van de vrienden, zegt meteen dat het geen goed idee zou zijn als dat betekent dat de feestjes er dan niet meer zouden zijn. Vrienden Daphne en Anne zijn het daar niet mee eens. Daphne: “Ik vind het wel een goed plan.” Anne knikt. “Kunnen ze het niet combineren?”, vraagt vriendin Suzanne zich af als ze zich bij de groep vriendinnen voegt. Een bestemming voor de Kaaihallen is niet echt bekend. Tot interim-directeur van Theater aan de Parade, Gijsje van Honk, in samenwerking met de directeur van de Verkadefabriek, Jan van der Putten, met een idee kwamen. Theater aan de Parade is toe aan een verbouwing van drie jaar lang die van start moet gaan in 2020. De deuren gaan dan dicht en dus moeten de voorstellingen van het bekende theater elders worden ondergebracht, het liefst op één vaste locatie. De Kaaihallen zijn een geschikte locatie en daarom zijn er al plannen voor een een verbouwing waar ook een aanbouw uit moet resulteren. Na deze periode moet het gebouw gebruikt worden als plek voor dance- en urbanevenenten. Echter: het voorstel van de initiatiefnemers luidt dat de grond door de gemeente gratis beschikbaar wordt gesteld door de gemeente en dat het parkeergeld geïnd wordt door de gemeente. Er is verdeeldheid in de politiek over dit idee.

De kleurrijke silo’s. De Kaaihallen op de Tramkade liggen achter de Verkadefabriek. Rechts van de Kaaihallen staat de Meelfabriek: een groot industrieel gebouw waar Van Aken en de Bossche Brouwers gevestigd zijn, samen met wat cafés en ateliers. Het is een aantrekkelijk gebied voor exploiteurs: een terrein met een groot, oud gebouw waar veel ruimte is. Momenteel heerst er een zekere jongerencultuur: het World Skate Center (WSC) begeeft zich er ook en Van Aken is zeer in trek bij de jongeren. Waar het doordeweeks uitgestorven is op de Tramkade, is het er op zaterdagavond druk. Voor de ingang van de kroeg Bossche Brouwers brandt een grote vuurkorf. Daaromheen staan bankjes, enkele tafeltjes en

Zo vonden de coalitiepartijen het eerst een goed idee, maar sinds Libéma heeft geïntroduceerd dat de Brabanthallen gaan uitbreiden met nog een zaal, vraagt de

VVD zich af of daar niet een deel van de voorstellingen plaats kan vinden. Dat is namelijk een goedkopere oplossing op een bestaande locatie. Daarbij vinden ze het te veel geld kosten als ze de Kaaihallen kosteloos verhuren en geen parkeergelden kunnen innen. De PvdA ziet het idee wel zitten. Nu noemen zij het een plan met “lef en ambitie wat nu een kostenvraagstuk wordt”. Een dag na het feestgedruis komt Bram Roovers (19), voorzitter van de SP de Tramkade opgelopen, met zijn jas over zijn arm geslagen. Voor een dag in het einde van februari is het uitzonderlijk warm. Met zo’n 14 graden buiten krijg je het warm in de zon. Hij neemt plaats op een van de bankjes bij koffiebar Da Silva, aan de waterkant van de grote meelfabriek. Roovers is bij toeval voorzitter geworden van de SP Den Bosch. De vorige voorzitter ging onverwachts weg door omstandigheden, waarna Roovers de taak op zich nam. Hij studeert geschiedenis, een studie met naar eigen zeggen weinig contacturen waardoor hij tijd heeft om de voorzitter te zijn.

De SP wil dat cultuur zich blijft vestigen op de Tramkade. Roovers: “Laat deze plek verder groeien als cultureel centrum. Wij vinden dit een prachtige plek en buiten de evenementen om staan de Kaaihallen daar maar. Dan kunnen we er beter iets mee doen zodat de Tramkade door kan ontwikkelen. En zoals ik zei: het kost ons bijna niets.” Is dat de manier om Cultuurstad van het Zuiden te worden? “Het is effectiever dan de VVD die geld blijft stoppen in de renovatie van de stadswal en de put op de Markt. Ik vind dat je een cultureel centrum als de Tramkade verder moet ontwikkelen, in plaats van die dingen.” Victor Maas (21), lid van de Bossche jongerenafdeling van de VVD, ziet meer cultuur in de stad wel zitten, maar vindt dat de initiatiefnemers de exploitatiekosten zelf voor eigen rekening moeten nemen. “En als de Brabanthallen een plek vrij hebben, dan kan dat ook, toch? De gemeenteraad zou dan wel moeten kijken of er een betere busverbinding gefaciliteerd kan worden, maar met de auto vanuit andere plekken in Nederland is het goed te bereiken.”

“De SP vindt het een goed plan, dat tijdelijke theater. Aangezien de initiatiefnemers van plan zijn om alles zelf te betalen, kost het de gemeente weinig geld. De grond voor niks huren en zelf parkeergeld innen klinkt heel haalbaar”, vertelt hij. De SP pleit voor een goedkopere renovatie van Theater aan de Parade. Zestig miljoen euro dat volgens Roovers waarschijnlijk oploopt, is volgens hem ‘weggegooid’ geld. “Collegepartijen zien liever iets anders gebeuren. Er is zestig miljoen euro vrij gemaakt voor de nieuwbouw van Theater aan de Parade. Als dan blijkt dat de Kaaihallen als vervanging goed werkt en het theater daar zou kunnen blijven, zijn de collegepartijen misschien bang om hun legitimiteit te verliezen. Dan is zoveel geld niet nodig.”

Als het aan Maas ligt, dan betalen de Verkadefabriek en Theater aan de Parade zelf de huur en gaan de inkomsten vanuit parkeergelden naar de gemeente. Dat tijdelijke theater mag er volgens Maas komen, maar niet gesponsord door de gemeente. “Je moet ook nadenken over wat er gebeurt als de Kaaihallen leegloopt.” Maas wil dat de Theater aan de Parade hoe dan ook in het centrum blijft. “De nieuwbouw zal een boost geven aan de culturele ontwikkeling van de stad.” Wat er nu gaat gebeuren met de Kaaihallen wordt nog besproken in de raad. De initiatiefnemers zijn er wel duidelijk over dat de Theater aan de Parade niet dicht gaat voor er een tijdelijke locatie is. En of een theater op de Tramkade interessant is voor jongeren? Maas: “Waarom niet? Dat is wel afhankelijk van het aangeboden programma of de activiteiten die er gehouden worden.” Roovers: “Jazeker. Het is onze harde voorwaarde dat de Tramkade interessant blijft voor jongeren en er kunnen nog andere activiteiten georganiseerd worden.”

Bram Roovers voor de Kaaihallen.

Geschreven door: Myrthe van Munster

Gevraagd, gezocht, aangeboden, te ruil en ontmoetingen We kennen allemaal wel de wijkblaadjes, of het bestaan van een wijkcomité. Tegenwoordig is er een hele hippe manier van communiceren met de buurt. Een facebookgroep met heel de wijk. Renk van Oyen is buurtbewoner van de wijk ‘t Zand en de beheerder van de facebookpagina @ BuurtHetZandDenBosch. Waarom ben je de facebookgroep begonnen? “Voor onze wijk waren al verschillende pogingen gedaan om gezamenlijk op een forum te zitten. Deze goed bedoelde pogingen zijn allemaal stuk gelopen met uiteenlopende redenen. De grootste reden was dat mensen het belangrijkste aspect vergeten, dat je elkaar iets gunt. Ik had het idee dat onze wijk nog socialer kon worden dan dat hij al was. Het probleem was een beetje dat er veel aan het veranderen was in onze wijk. De ouderen in de wijk dreigen te vereenzamen. En in ieder leegstaand huis komt een nieuw stelletje wonen, dat niet bekend is met de wijk. Vier jaar geleden ben ik dan ook de Facebookgroep begonnen. Om het contact in de wijk te verbeteren, leek Facebook voor mij de oplossing. Zo zou de samenhang verbeteren.”

Wat zijn de regels binnen de facebookgroep?

“De echte succesformule om meer samenhang in de wijk te krijgen? Die is er niet. Ga op bezoek bij elkaar en bied hulp wanneer iemand het nodig heeft. Je weet nooit wanneer jij degene bent die hulp nodig heeft. Ben er voor elkaar” - Renk van Oyen.

“Er zijn vrij weinig regeltjes voor de Facebookgroep. Want vanaf het begin heb ik bepaald dat er geen commerciële berichten geplaatst mogen worden. Niet van ZZP’ers en geen politieke statements. Verder is het de bedoeling dat goederen alleen geruild of weggeven worden, geen verkopen dus. Soms worden de regels wel eens overtreden, dan sluipt er wel eens iets doorheen, maar ik vind dat je niet op alle slakken zout hoeft te leggen.”

“In de facebookgroep is je stem veel groter. Ik heb namelijk twee keer met kerst zelf een soort vuurkorf-borrel op het pleintje georganiseerd via de groep. Met als vraag in de groep om meer mensen uit de wijk mee te vragen. Zoals mensen die geen Facebook hebben, allochtonen, mensen die slecht Nederlands spreken, oudere mensen of mensen die slecht ter been zijn. Want alle mensen uit de wijk waren welkom. Het succes dat hiermee behaald was, had je van te voren niet kunnen bedenken.

Er kwamen mensen opdagen die in de wijk wonen en die ik nog nooit eerder had gezien. Zo kwam ik een mevrouw tegen die bij mij op de hoek in de Sint Lucasstraat woonde. Blijkbaar woont zij er al 40 jaar lang! En ik had haar dus echt nog nooit eerder gezien. Na de ontmoeting ben ik een keer bij haar op bezoek gegaan om te helpen met internet en toen kreeg ik haar hele levensverhaal te horen. Juist om deze reden ben ik de facebookgroep begonnen. Het samenbrengen van de mensen in de wijk.”

Wie hebben toegang tot de groep? “Privacy ligt in de groep redelijk gevoelig. Ook niet iedereen mag zomaar in de facebookgroep. Het gaat erom wat voor connectie je hebt met de wijk. We krijgen wel eens verzoeken van mensen buiten de wijk, daar zit niet iedereen op te wachten. Over het algemeen vragen we aan mensen die lid willen worden welke binding ze precies met de wijk hebben. Bijvoorbeeld lokale politici die liwillen worden, drukken we op het hart geen politieke berichten te plaatsen. Daar zijn leden echt allergisch voor.”

Tips van Renk om een buurt facebookgroep te beginnen: • Leg de nadruk op het weggeef- en deelaspect van de groep. • Vraag mensen uit de buurt van wie je weet dat ze veel mensen kennen om mensen van hun vriendenlijst uit te nodigen: soort influencer-effect. • Ga wat huizen langs en gooi een briefje met het adres van de groep in de bus. • Hang in publieke ruimtes een briefje op met, het adres van de Facebookgroep. • Organiseer een activiteit in de buurt.

Wat is het succes van de facebookgroep? “Het succes van de Facebookgroep zit hem in het weggeven. Geen commercieel gedoe. Een plek om hulp te vragen en hulp te krijgen. Zoals het plaatsen van de weggeefkast in de Sint-Maartenstraat, plaatsen van bankjes voor de deur en zitjes in de straat. Zo zorg je ervoor dat de mensen het gevoel hebben dat de publieke ruimte ook een beetje van hen is. Mensen worden uitgenodigd om er gebruik van te maken. Dat verbetert ook weer het sociale karakter van de wijk.”

Geschreven door: Anouk van den Herik

Wat brengt de facebookgroep volgens jou?

De Brouwers aan de Vaart Er schuilt een bijzonder verhaal achter hoe kroeg en bierbrouwerij de Bossche Brouwers tot stand kwam. Het was namelijk niet de bedoeling dat eigenaar Leo Hamers en zijn goede vriend samen een bierbrouwerij met kroeg zouden starten. Het verhaal van de Bossche Brouwers is er een van geluk, kameraadschap, doorzettingsvermogen en een grote liefde voor bierbrouwen.

oorsprong van dit gebouw zien: er hangen grote afvoer containers waar ooit veevoer in werd verwerkt. “Ik ging vroeger samen met mijn vriendengroep vaak speciaalbier drinken in de stad. Dat kostte best wel veel geld. Vanwege mijn liefde voor bier kreeg ik een doe-het-zelfbierpakket cadeau en ging ik met de mannen mijn eigen bier maken op het gasfornuis. Het bier was niet perfect, maar wel oké”, vertelt Hamers, met lichte teleurstelling. “Het smaakte niet geweldig, maar ik was al blij dat er een biertje uit voortkwam. Ongeveer een half jaar later ging ik met zes vrienden bierbrouwen in een klein schuurtje in Orthen, in Den Bosch. Ons streven was perfect bier. We hadden een tweedehandse brouwinstallatie aangeschaft, met gasbranders en grote pannen. Het bier was heerlijk, maar helaas moesten we uit het schuurtje.”

Sinds 2017 zijn de Bossche Brouwers aan de Vaart gevestigd op het industrieterrein van de voormalig Mengvoederfabriek De Heus. Voor de met lampjes verlichte ingang staat een grote vuurkorf. Feestgangers zitten op de bankjes rond de korf waar ze zichzelf verwarmen met een biertje in hun hand. Er staat een grote hijskraan op de achtergrond, aan rivier de Dieze. Van achter de deuren klinkt er keiharde rock, screamo en metal. De band Rise a Thousand treedt in de avond op in de kroeg. De Bossche Brouwers staat vol met mensen. Het publiek bestaat uit ongeveer honderd man, die krapjes bij elkaar staan. Boven de bar is de bierbrouwerij gevestigd. Daar staan vier grote ketels, gevuld met verschillende soorten bier. De kroeg zelf is ongeveer 120 vierkante meter groot en er staat een grote bar en het podium waar de band optreedt. Glas-in-loodramen brengen wat kleur in de kroeg en in de plafonds kan je nog steeds de

Hamers was nog niet klaar met het bierbrouwen, want hij vindt het geweldig om te doen. “Doordat de vriendengroep gedeeltelijk uit elkaar viel zijn we met z’n vieren overgebleven. Toen zijn we voor onze hobby op zoek gegaan naar een geschikte ruimte.” Een oud contact bood een leegstaande ruimte bij de Mengfabriek aan. De Mengfabriek wilde graag een brouwerij voor hun circulaire gemeenschap. Dit concept houdt in dat men probeert alle grondstoffen van elkaar te hergebruiken. De brouwerij was een ‘musthave’ voor de Mengfabriek.

Hamers: “Het was een grote, mooie ruimte, maar we moesten er wel een grote som huur voor betalen.” Voor zijn vrienden was het niet meer dan een hobby en door de financiën haakten ze af. Wel wilden ze graag helpen met het sjouwen en bouwen. Hamers moest op zoek gaan naar andere compagnons. “Dat werden Victor Kooijmans en Arie van den Brand. Victor doet het klussen, Arie de horeca en ik regel de muziek naast het brouwen van bier”, vertelt Hamers. Helaas hadden ze nog een tegenslag te verwerken, de Mengfabriek had namelijk geen horecavergunning meer om uit te geven. Dit betekende dat er geen bier verkocht kon worden in eigen kroeg en dat Hamers de huur niet terug kon betalen. Gelukkig zijn er nauwe banden tussen het Werkwarenhuis en de Mengfabriek, en was er nog plek in het Werkwarenhuis voor de brouwerij, inclusief horecavergunning. “Er was maar een klein probleempje. Het Werkwarenhuis wilde een alcoholvrij café.” Uiteindelijk was er geen goede kandidaat gevonden voor een

alcoholvrij café en na wat getouwtrek werd de brouwerij een half jaar later goedgekeurd. “Samen met vrienden en vrijwilligers begonnen we met het bouwen aan de oude bouwval. Ramen waren dicht getimmerd, er lag rottend hooi en zelfs eten. Ook zat er geen vloer in en stond er nog een lopende band”, rakelt Hamers op. Alles wat er nu staat hebben ze er zelf ingezet. Ze hadden een heftruck nodig om de lopende band te slopen. In 2018 opende Bossche Brouwers in volle glorie. Naast het café, podium en brouwerij is er ook een keuken, administratiekantoor en een opslagplek. De kroeg heeft meer dan vijftien man in dienst nu en er rijpt meer dan 800 liter bier in de bierketels. “Tja”, verzucht Hamers zich, “het is een beetje uit de hand gelopen, maar uiteindelijk wil je het niet tegenhouden.” De kroeg is niet de enige plek waar je een Bossche Brouwers biertje kunt drinken. Je kunt namelijk ook een bierproeverij op het water doen en meedoen aan een workshop bierbrouwen in de brouwerij. De beste vrienden van Hamers: Marino van Liempt, Michiel Peeters en Ramon Strik brouwen nog altijd met hem mee.

Hoe brouwen de Bossche Brouwers hun bier? Als je de juist apparatuur hebt, is bierbrouwen niet moeilijk. Je hebt in ieder geval mout nodig. Dat is een soort graan. Lichte mout is voor blond bier en donkere mout is voor stout bier. Je breekt de mout open met een schrootmolen en je schroot het mout open zodat het vloeistof er uitbreekt. Dan gooi je het mout in een pompsysteem die water met verschillende hoge temperaturen laat stromen door het mout heen. Het zetmeel van het mout wordt door de temperatuur door verschillende strengen omgezet in suikers en dan ontstaat er suikerwater. Het suikerwater geeft de bacteriĂŤn een goede voedingsbodem om gist in alcohol om te zetten. Dan voeg je hop en kruiden toe voor de smaak aan je brouwsel en kook je het in de brouwketel. Bij een brouwketel maakt het niet uit of je 40 liter of 200 liter maakt, je doet er altijd 6 uur over. Daarna laat je het koelen, waardoor het kan gisten voor twee weken en daarna ga je het lageren voor een week. Dan is het bier al bijna klaar en hoef je het alleen te bottelen. Bij het bottelen ontstaat er druk waardoor de koolzuur of prik ontstaat in het bier. Dan laat je het bier nog een maandje rijpen voor de smaak. Na het lange wachten is je biertje klaar.

Geschreven door: Friso van den Bogaart

Brabantse worstenbroodjes vegetarische stijl Worstenbroodjes zijn onmisbaar aan de Brabantse ontbijttafel. Veel Brabanders groeien ermee op en smullen er met regelmaat van. Aangezien we steeds vaker vegetarisch eten, heb ik besloten plantaardig gehakt te gebruiken in plaats van de ‘real deal’. Ik hoor je al zeggen: “Ja maar Myrthe, het is een wórstenbroodje. Hierin zit vlees!” Maar hoe weet je zo zeker dat er vlees móét zitten in een worst? Precies. Plantaardige worst is ook worst. Als je net zo’n chaoot bent in de keuken als ik, is het handig dat je alles van te voren klaarzet en dat de weegschaal paraat staat. De oven voorverwarmen hoeft niet ruim van te voren: de worstenbroodjes laat je een uur rijzen voor het beste resultaat, dus tijdens het rijzen verwarm je de oven voor. Vaak is vegetarisch gehakt van een andere structuur dan echt gehakt, dan is het namelijk wat droger en lijkt het niet zo rauw. Echter vond ik plantaardig gehakt in de schappen wat wel heel erg lijkt op echt gehakt, namelijk van het merk Naturli. Bakken maar!

Ingrediënten voor ongeveer 10 worstenbroodjes Voor het brooddeeg:

250 gram bloem 140 ml water 25 gram roomboter 5 gram suiker (Robèrt van Beckhoven zweert bij basterdsuiker en als een Brabants meesterbakker dat zegt, kun je dat maar beter geloven. Ik heb echter geen basterdsuiker in huis. De keuze is aan de bakker.) 5 gram zout Zakje gist

Vulling:

400 gram vegetarisch gehakt (ongebakken) 1 ei Paneermeel, verkruimeld beschuitje is ook goed. Ik heb geen van beiden, dus ik gebruik een volkoren cracker, verkruimeld. Zout Peper 1 theelepel mosterd 30

Alles klaargezet? Dan kun je beginnen. • Kneed alle ingrediënten door het deeg, totdat je een glad stuk deeg hebt. Ik gebruik hiervoor de keukenmachine en laat het deeg voor ongeveer 5 minuten op lage stand kneden. Het deeg moet niet plakken aan de kom en het moet een beetje elastisch zijn. Als je dit nog niet bereikt hebt, kun je er nog een beetje water of boter bij doen. • Dek je kom met deeg erin af met wat plasticfolie en laat het voor ongeveer 10 minuten rijzen. • Maak ondertussen de vulling met alle ingrediënten daarvoor. Verdeel het vervolgens in stukjes van 40 tot 45 gram, waarna je ze oprolt tot worstjes. •

Verdeel het deeg in ongeveer 10 bolletjes van 40 tot 45 gram en beweeg je handpalm langs elk bolletje met lichte druk, duim en wijsvinger naar elkaar toe. Dit heet opbollen.

•

Rol de bolletjes uit tot ovale plakjes, net wat langer dan het worstje. Leg een worstje in het midden en vouw eerst de boven- en onderkant op het worstje, en daarna de weerszijden. Leg de worstenbroodjes op een met bakpapier bekleed bakplaat en bestrijk ze met het losgeklopte ei. Laat 60 minuten rijzen.

Verwarm de oven voor op 250 °C. Zet de bakplaat in de oven en verlaag de oventemperatuur naar 220 °C. Bak de broodjes in 10 tot 12 minuten.

Het oordeel Het waren smakelijke broodjes. Ik had ze alleen iets te flauw gemaakt, dus ik adviseer je om niet te zuinig te zijn met zout, zoals ik. Voor de rest: ik had echt het gevoel dat ik een traditioneel worstenbroodje zat te eten, dus dat is al een plus. Ze waren krokant van buiten en zacht van binnen, met een worstje dat goed op zijn plek zat, maar niet te vast was. Al met al geslaagd!

Geschreven door: Myrthe van Munster

VEEMARKTKWARTIER

Groene vingers en mopperende engelen TuinIdee2019 is niet helemaal vlekkeloos verlopen. Het jaarlijks terugkerende evenement is door sommige bezoekers niet optimaal beleefd. Alhoewel de organisatie haar best heeft gedaan om voor een goede sfeer te zorgen, kwam dit op de laatste beursdag niet goed uit de verf. Het is zondag. Hoewel de beurs om 12:00 uur pas twee uur bezig is, lijkt de beurs al leeg te lopen. Op weg naar de entree loopt een veertigtal mensen je al tegemoet naar de parkeerplaats van de Brabanthallen. Bij de entree is het rustig, er hangt een ontspannen sfeer. Een paar bezoekers zijn rustig aan het kletsen en vangen nog wat zonnestralen op. Wanneer je binnenkomt in de ontvangsthal is goed te zien dat de beurs ruim is opgezet. Veel licht en ruimte voor groen lijkt door de organisatie als aandachtspunt te zijn bestempeld. De beurs is verdeeld over vier hallen: Entreehal, Groen Doen, Jouw Oase en als laatst Het Buitenleven. Op de beursvloer zelf is het erg rustig. Je hoort het gekletter van een waterval uit een van de strak uitziende voorbeeldtuinen. In de Entreehal is er een stand die de aandacht van de mensen goed weet te pakken. De stand staat namelijk vol met bezoekers. Het is een verkoper van, naar eigen zeggen, goedkope veranda’s. Rondom de goedkope veranda’s staan stands die vooral focus leggen op innovatieve manier van de groei van gras en de bouw van jacuzzi’s. Voor beide van deze stands is er weinig animo van de beursbezoekers die vooral uit ouderen bestaan. Naast de veranda’s, jacuzzi’s en innovatieve ‘grasgroeibedrijven’ staan er nog een paar vrijwel lege stands van hoveniers in de Entreehal. TuinIdee is het grootste tuinevenement van Nederland. Het wordt altijd in de Brabanthallen gehouden. Naar eigen zeggen is TuinIdee de aftrap van een nieuw ‘tuinseizoen’. Door middel van verschillende thema’s wil de organisatie nadruk leggen op de verschillende aspecten van tuinieren en alles daaromheen. Innovatie en inspiratie zijn belangrijke peilers voor TuinIdee. Dat zie je ook aan de opmaak van de stands. Veel licht en wat lichte kleurtinten. Ook wordt er in de stands veel aandacht gegeven aan het laten zien van de producten of diensten van de standhouders. Hier wordt vooral visueel veel aandacht gegeven door het gebruik van bijvoorbeeld TV-schermen. Tussen de Entreehal en Groen Doen staan twee vrouwen op leeftijd in de felblauwe jasjes van Gastvrij Den Bosch. Deze ‘Blauwe Engelen’ - zoals Gastvrij ze noemt - kwamen niet zozeer gastvrij over. De vrouwen staan mopperend met een pen op de plattegrond van TuinIdee te krassen. “Het is slecht georganiseerd, als ik heel eerlijk mag zijn”, zegt een van de dames. Volgens haar is de EHBO niet goed aangegeven. “Dat zijn toch dingen waar iedereen van op de hoogte moet zijn”, zegt de andere mevrouw. De twee vrijwilligsters zijn nog niet klaar met het mopperen. Op de plattegrond staan de nummers van de stands, alleen zijn deze nummers niet verwerkt op de stands zelf. Ook dit vonden de vrijwilligsters van Gastvrij niet goed geregeld. In de andere hallen is de situatie vrijwel hetzelfde. Er zijn maar enkele stands waar een groepje mensen staat. De rest van de bezoekers lijkt eerder over de beurs te slenteren. Enkele van de bezoekers viel dit ook op. Ook het jonge stel Natasja en Paul. “Iedereen kijkt zo chagrijnig hier”, vertelt Natasja. “Ja, en dat is eigenlijk best zonde, want je ziet wel dat de organisatie haar best heeft gedaan”, voegt Paul. Dit beeld is niet vreemd. De enige plek waar de mensen echt plezier lijken te hebben, is bij de foodstands. Voor de organisatie zijn de wat negatieve geluiden bekend. “We hebben inderdaad feedback gehad over de sfeer”, geeft projectmanager Iris Woestenburg aan. Ook de onduidelijkheden over de plattegrond en de bijbehorende standnummers zijn bekend bij de organisatie van TuinIdee. “Deze feedback is voor ons erg waardevol. We nemen dit namelijk altijd mee in onze evaluaties om zo de kwaliteit van dit evenement te bewaren”, vertelt Woestenburg. Na anderhalf uur ben je rustig langs alle stands gelopen en heb je genoeg tijd gehad om alles te bekijken. Het lijkt alsof de beursvloer over een uur sluit, maar niks is minder waar. De beursvloer is nog zo’n uur of vier geopend. Het is nu 13:50 uur en de beurs sluit om 18:00 uur. Op de parkeerplaats aangekomen is het verschil goed te zien. Waar de parkeerplaats bij aankomst nog redelijk vol stond, zijn er nu beduidend meer parkeervakken vrijgekomen. Voor deze editie van TuinIdee is het duidelijk; het gras is altijd groener bij de buren.

Geschreven door: Duarte dos Santos Estrafalhote

“Het is slecht

georganiseerd als ik heel eerlijk mag zijn”

Gekreun en keiharde zweepslagen bij Bobbi Eden’s Loversland “De sfeer is goed, met een stout tintje er aan, want dit is een erotiekbeurs”, zegt Bobbi Eden. Zij is een voormalige Nederlandse pornoster en organiseert sinds anderhalf jaar haar eigen erotiekbeurzen door heel Nederland. Dit tweede weekend in februari vormt de Brabanthallen het decor van Bobbi Eden’s Loversland.

luistert hoor je zachte popmuziek en elektronische muziek, en als je nog beter luistert gekreun en zweepslagen. Bobbi Eden is te vinden voor haar eigen stand de ‘Bobbi Eden Collection’, waar ze haar eigen erotische speeltjes verkoopt, zoals dildo’s en cockringen. “De beurs is voor iedereen”, aldus Eden. “Wil je gezellig een kijkje nemen, dan mag dat. Maar er zijn hier ook mensen die stripshows bijwonen als ‘opwarmertje’ voor vanavond thuis in bed. Is toch heel anders dan naar een club gaan toch?” Sommige bezoekers lopen giechelend rond met hun partner of vriendengroep terwijl andere bezoekers rustig en voor-

Bij de ingang van de beurs worden foldertjes met informatie over de activiteiten tijdens Bobbi Eden’s Loversland uitgedeeld. Ze worden gretig aangenomen door een groep bezoekers, die voornamelijk bestaat uit geliefden tussen de 30 en 50 jaar. Enkelen lopen hand in hand en kussend naar binnen. Achter de grote grijze deuren ligt een hoop erothiek verscholen. Langzaam gaan de deuren open. Binnen is het donker. De beurs heeft hoge plafonds en er hangen kleine lichtjes in de lucht alsof het sterren zijn. Voor een seconde lijkt het of binnen de volle maan aan de hemel staat tot het licht van een ronde schijnwerper door het donker heen breekt. Als je goed

zichtig rondkijken. Nieuwsgierig wijst een vriendin haar vriend de verschillende stands aan met sexy of stoute speeltjes, zoals een rood slipje met de tekst ‘Fuck me’. Er zijn stands die diensten aanbieden, zoals lapdances of seks op afspraak. Maar er zijn ook mindere spannende stands zoals die vol snoepgoed. De stands vormen een lange weg over de beursvloer, die zich hier en daar op splitst richting verschillende activiteiten. Een roze kerk dient als een seksshop met topsellers als buttplugs en Tarzanvibrators. Buiten de kerk loopt een groep vrouwen lachend richting de Ladies Lounge. De Ladies Lounge is een exclusieve plek waar alleen vrouwen tegen betaling van 7,50 euro onder het genot van een bruisend drankje kunnen kijken naar een erotisch optreden

van grote, gespierde, stoere mannen. Naast de Ladies Lounge heb je de Mens Lounge, waarbij de mannen exclusief kunnen genieten van sexy erotisch dansende dames. Aan de andere kant van de roze kerk hoor je keiharde zweepslagen. Daar staat het kinky sm-podium waar bewerking van het lichaam met leer en mogelijke pijnstimulances je seksueel moeten prikkelen. Vanaf het podium hoor je swingende muziek. Een geblinddoekte vrouw wordt vastgebonden aan een rond ‘kruis’. Haar tepels zijn vastgeklemd, het publiek kijkt met spanning toe. Een koppel houdt elkaars handen stevig vast, maar anderen lopen weg met afkeurende blikken. Aan de andere kant van Bobbi Eden’s LoversLand gaat het er heel wat rustiger aan toe. Bij romantisch kaarslicht kun je genieten van de burlesque dansers: erotische voorstellingen en striptease op satirische wijze. De vrouw speelt dat ze op een telefoontje wacht van haar minnaar en elke keer als de telefoon afgaat, raakt ze steeds meer opgewonden.

Totdat ze haar beha uitdoet en uit verveling een dansje doet. Het publiek geniet. Er worden glazen geproost en koppels zoenen met elkaar. Maar de belangrijkste bezienswaardigheid vindt plaats op het hoofdpodium. Daar treden dansers op, en zelfs een robot genaamd Elletre. Ze is een machine van ongeveer 1.60 meter en ze danst op de beat van de muziek. Na dansvoorstellingen is er een miniconcert van zanger Wolter Kroes om de beurs af te sluiten.

“Er zijn hier ook mensen die stripshows bijwonen als

Schrijfster Heleen van Royen heeft voor het eerst op Loversland een ‘meet and greet’-sessie. “Dit is de eerste keer dat ik op deze beurs ben en het grappige is dat ik dit niet anders vind dan de Huishoudbeurs. Er zijn mensen die hier rondslenteren, of meer willen ontdekken van seksuele thema’s. Daar past mijn ‘S-E-X Dagboek‘ heel goed bij. Maar ik ben bang dat het voor deze mensen een beetje te gewoon is, omdat je ook ziet dat er wat mensen op zoek zijn naar extremere seksbelevingen.”

‘opwarmertje’ voor vanavond thuis in bed.”

Sommige bezoekers vinden de beurs inderdaad tegenvallen. “We hadden meer verwacht”, zeggen twee vrouwen anoniem. “De stands en de optredens vallen tegen. Ik kom niet meer terug. Er zijn te weinig shows en te veel normale stands met leggings en snoepgoed. Ik had het wat klammer verwacht.” Langzaam - aan het einde van concert van Wolter Kroes - gaan mensen terug naar huis. Eden: “Misschien zijn ze na deze beurs wel geïnspireerd geraakt om elkaar opnieuw te ontdekken.”

Geschreven door: Friso van den Bogaart

‘Na de laatste slok, schiet iedereen terug naar zijn wagen’ Het is een belangrijk weekend voor de Oeteldonksche praalwagenbouwers. Tijdens ‘Effe plèkke bij de bouwers’ mogen de bouwers hun praalwagens laten zien aan het publiek en vindt de loting plaats voor de plekken in de Grote Optocht. Voor Dim van Roosmalen, een ervaren praalwagenbouwer, is dit een moment waar voor hem ‘carnavalskriebels’ opspelen. Bouwhal S.O.K. Het is zaterdag. Aan de Ertveldweg in ‘s-Hertogenbosch, op een grauw industrieterrein aan de Dieze, staat Bouwhal S.O.K (Stichting Optochten Karnaval). Op het eerste gezicht lijkt deze bouwhal verlaten en afgedaan maar niks is minder waar. Een continue stroom van mensen loopt het terrein op. De ‘dresscode’ is duidelijk, een boerenkiel met veel rood, wit en geel tinten. Wanneer je dichter bij de loodsdeur komt, nadert de geur van frituur. Voor de loods staat een frietkraam, en ook hier zijn de Oeteldonksche kleuren aanwezig. De frietkar lijkt als het waar te zijn ingedekt door een groot rood-wit-gele vlag. De Brabantse taal verrijkt je oren en de geur van bier prikkelt je neus. Mensen zijn aan het kletsen en roken hun sigaretje voordat ze weer binnenstappen.

praalwagens. Bij deze vereniging is Dim begonnen met het schilderen van de wagens. Zijn eerste opdracht was het schilderen van het logo van Eldorados achterop de praalwagen. “Het is er met de paplepel ingegoten”, zegt Dim wijzend naar zijn vader. Zijn vader zit gehurkt een hekje te schilderen. Hij lijkt gefocust, zijn bril staat op de punt zijn van neus en zijn ogen zijn alleen gericht naar de kwast en het hekje.

Dim van Roosmalen Dim van Roosmalen (26) staat voor de hal te wachten. Hij opent de deur van de loods en het lijkt alsof je in de ‘carnavalshemel’ bent beland. De hal is gevuld met metershoge praalwagens. Aan de wanden van de loods hangen grote vlaggen in de Oeteldonksche kleuren. Gelijk aan de voorkant van de hal staat een klein podium waar een vereniging Oeteldonksche carnavalsnummers aan het spelen is. Er zijn veel mensen in de hal. De sfeer lijkt goed. Mensen zingen de carnavalskrakers mee en genieten van hun biertje. Dim begroet wat mensen en leidt vervolgens de weg naar een rustige hal. “Hier gebeurt het allemaal”, zegt Dim. In deze bouwhal worden alle roerende zaken voor de grote evenementen tijdens de carnaval geregeld. “In dit weekend kunnen wij goed laten zien hoe wij alles voorbereiden en hoe alles er nu voorstaat”, vertelt Dim. Verder is dit weekend ook belangrijk voor de bouwverenigingen zelf; de loting voor de plaatsen in de optocht vindt ook plaats.

Het gaat mis Het gaat niet altijd goed bij de bouw van de wagens. “Ik weet nog wel dat wij een aantal jaren geleden een wagen hadden gemaakt met het thema ‘disco’.” Dims moeder had van aluminium een grote discobal gemaakt van maar liefst vijftig kilo. Er ging alleen één ding mis. De katrol was afgebroken waardoor de bal tijdens de Grote Optocht met de hand omhoog gehesen moest worden. “Ik heb toen heel de optocht die bal omhoog en omlaag getrokken, en dat allemaal om de mensen een onvergetelijke optocht te bezorgen. Voor mijzelf was dit ook een onvergetelijke optocht hoor, ik lag voor de eerste keer in mijn leven na de optocht direct op bed”, zegt Dim lachend.

Bouwvereniging Braoie En Plèkke Dim vertelt over hoe alles gaat lopen deze laatste weken. Dims wagen is al ver klaar vergeleken met sommige andere praalwagens. Er wordt veel gewerkt aan de details en het helpen van andere verenigingen waar het kan. “Je moet het zien alsof je een berg beklimt, sommige stukken gaan

Achter in de hal staat de praalwagen waar Dim met zijn vereniging BV BEP (Bouwvereniging Braoie En Plèkke) sinds begin oktober hard aan heeft gewerkt. Dim was eerst lid van de Eldorados waar hij dertien jaar zijn eerste ervaringen opdeed met het bouwen van

“Dat allemaal om de mensen een onvergetelijke optocht te bezorgen.”

makkelijk en andere stukken gaan wat minder. Wat uiteindelijk belangrijk is dat je samen de top bereikt”, zegt Dim. Volgens hem zijn deze weken het spannendst, voor je het weet is het de maandag van de optocht. “De ochtend van de optocht nemen we allemaal een kop koffie, we zijn dan nog rustig. Na de laatste slok schiet iedereen naar zijn wagen en is het moment waar je lang op hebt gewacht daar. De wagen mag eindelijk naar buiten.” De wagens moeten soms met de hand uit de bouwhal worden geduwd als er opgemerkt wordt dat de breedte van de wagen weinig scheelt met de deuropening van de loods. “Soms zijn dat wel eens wagens van vier a vijf ton”, zegt Dim nonchalant. Plekke bij de bouwers is een jaarlijks terugkerend evenement. Het wordt altijd drie weken voor de start van carnaval georganiseerd. Dit wordt gedaan om de voortgang te laten zien van de praalwagens en het is een goed moment voor de loting van de plekken in de Grote Optocht. Ook wordt er door de bouwers uitleg gegeven over hoe het proces is gegaan aan mensen die dit willen weten. Verder is dit evenement ook bedoeld voor gezelligheid. De bouwhal waar Plekke bij de bouwers plaatsvindt is Bouwhal S.O.K. Deze bouwhal is door de Stichting Optochten Karnaval aangewezen als bouwcomplex voor de Oeteldonksche verenigingen. Ook staan hier wagens uit Rosmalen en Vught. Dit complex is al zeventien jaar in gebruik. Hiervoor zat het bouwcomplex bij de Heinekenfabriek. BV BEP is een nieuwe carnavalsvereniging die door vrienden en onder het genot van een pilsje is ontstaan. Ze werken dan ook voor het eerst in deze bouwhal aan hun praalwagen. Het belang van deze bouwhal is erg groot voor de verenigingen. Ten eerste is het een goede locatie. Er is veel ruimte en er is genoeg ruimte tot opslag van bouwmaterialen. Ten tweede is het een centrale plek voor de bouwers. Als er iets misgaat aan een wagen kunnen de verenigingen vertrouwen op elkaars bouwervaringen.

De loting

in het midden gevierd. Het is een goed voorteken voor de optocht.

Het is zondag. De loods is vol. Het bier vloeit rijkelijk en de muzikanten spelen hun carnavalsnummer op het podium. Het is de dag van de loting. Deze loting is nodig om de plekken voor de Grote Optocht te bepalen. Dim geeft zijn voorkeur aan. “Ik ben blij als we in het midden zitten, niet zo koud als achter en veel bekijks”, zegt Dim lachend. De loting gaat beginnen, dit onder leiding van Burgervoajer de Peer. Dim zegt dat niemand achteraan wil in de optocht. Dat merk je wanneer een van de verenigingen de vijftiende plek loot. Een luid gejuich en gelach ontstaat er in het publiek wanneer bekend is wie achteraan moet lopen. BEP BV mocht als laatste trekken. De zesde plek. Dit was volgens de Peer een mooie plek om te starten voor de nieuwe vereniging. Onder luid gejuich van de BV BEP-leden wordt de plek

Het wachten begint te korten. De loting is voorbij en het is nu aftellen tot het moment dat de wagens de loods uit mogen. “Ik doe nu niks meer aan de wagen”, zegt Dim, “Het staat als een huis namelijk.” Dim is naar eigen zeggen alleen maar bezig zenuwachtig te zijn. “Ik ben niet op mijn gemak als ik eerlijk ben, ik ben echt zenuwachtig”, zegt Dim. “Het is natuurlijk spannend als je voor het eerst met een nieuwe vereniging een wagen moet bouwen”, zegt Dim. “Waar ik eigenlijk echt zenuwachtig voor ben is wat de bezoekers van onze wagen vinden, we hebben er zo ontzettend hard aan gewerkt.” Toch zegt Dim dat hij naast zenuwen ook kriebels voelt: “Het feest van waar ik zo van houd begint bijna, dat is prachtig.”

Geschreven door: Duarte dos Santos Estrafalhote

De opkomst en ondergang van herontwikkeling Fotoâ&#x20AC;&#x2122;s gemaakt door: Katja de Gouw

Het herontwikkelen van oude panden is de laatste jaren een trend. De Gruyter Fabriek is het eerste herontwikkelingsproject van Joost de Bruijn. De fabriek kreeg in 2008 een nieuw functie als onderkomen voor creatieve bedrijven. Op de site van de Gruyter wordt het nu ook de creatieve hotspot van Brabant genoemd. De plek voor creatieve ondernemers van Brabant.

alternatief voor nieuwbouw was herontwikkeling. Dat houdt in dat je een oud, leegstaand pand een nieuwe functie geeft. Joost de Bruijn, herontwikkelaar van de Gruyter fabriek vertelt: “We zijn oudere objecten meer gaan waarderen ten opzichte van nieuwbouw. Panden van voor de oorlog zijn we gewoon heel mooi gaan vinden. Terwijl alles wat na de oorlog is gebouwd misschien heel functioneel en praktisch is, vinden we het gewoon minder aantrekkelijk dan zo’n oud pand van voor de oorlog. Mensen zitten tegenwoordig liever in die sfeer dan in nieuwbouw. Door de hedendaagse technieken kunnen er van oude, doorleefde panden aangename panden gemaakt worden.”

Als je het terrein van de Gruyter Fabriek oprijdt kijk je uit op enorme parkeerterreinen. Er staan grote, hoge vlaggenmasten met vlaggen van de Gruyter Fabriek eraan. Daarachter staan meerdere gebouwen. Hierin stonden ooit grote fabrieksmachines van de Gruyter. De buitenmuren bestaan uit bruine bakstenen met dikke grijze voegen. Als je door de gangen loopt zie je dat in de meeste gangen nog allerlei oude elementen van vroeger te zien zijn. Zoals muren die nog bedekt zijn met crème geel gekleurde tegeltjes en zwarte biezen. Er zijn nog veel ijzeren raamkozijnen te zien met enkel glas. Ook hangen er op verschillende plekken in de gebouwen foto’s van hoe de fabriek er vroeger uitzag. Het gebouw is samengesteld uit verschillende bouwperiodes: van begin jaren dertig tot midden jaren zestig. Het gebouw is opgebouwd vanuit een betonskelet, dat doorloopt tot in de bakstenen gevels.

De herontwikkeling van de Gruyter Fabriek Het terrein van de Gruyter Fabriek is 55.000 vierkante meter. Hiervan is 35.000 vierkante meter bebouwd met meerdere gebouwen. De verschillende gebouwen zijn nu verbonden met luchtbruggen. Zo kun je binnendoor overal naartoe. De panden zijn al zo’n 80 jaar oud. Op dit moment zitten er 185 bedrijven in. Er zijn hier dagelijks zo rond de duizend mensen aan het werk. De renovatie van de panden is gestart in 2008.

Ieder kantoor heeft een groot raam in zijn deur. Zo kun je overal naar binnen kijken. In de kantoren zitten creatieve bedrijven. Je ziet dan ook veel alternatief ingerichte kantoren. Er zijn verschillende kantoren waar ze de ramen beplakt hebben met prachtige raammozaiek. De meeste ruimtes zijn erg hoog en groot, doordat het oorspronkelijk fabriekshallen zijn. De inrichting van de kantoren is nu vaak erg huiselijk en kleurrijk. De meeste kantoren hebben ook een aantal planten staan. Er zitten in deze panden ook een hoop kunstateliers. Ieder atelier ziet er weer anders uit. Vaak zijn het grote, open, lichte ruimtes met witte muren en lichte vloeren. De reden hiervoor is dat het uiteindelijk om de kunstwerken gaat die erin staan.

Herontwikkelen is een trend In de bouwwereld heeft er een grote verandering plaatsgevonden. Nederland is al aardig volgebouwd. Steeds vaker wordt er dan ook niet gekozen voor nieuwbouw, maar voor het herontwikkelen van een gebied of gebouw. Denk bijvoorbeeld aan de spoorzones in Eindhoven en Tilburg. Of aan Strijp-S in Eindhoven, van NelleFabriek in Rotterdam of de Caballerofabriek in Den Haag. Die plekken worden herontwikkeld en worden de nieuwe hotspots van de stad. Dat herontwikkeling populair is geworden komt voornamelijk door de crisis. De crisis was een slechte tijd voor de bouw. Er was geen vraag naar nieuwbouw. Tussen 2008-2013, heeft de gemeente Den Bosch de bouw van nieuwe woningen zelfs stilgelegd, volgens makelaarsoord in Den Bosch. De bouw wilde niet stilzitten en het

De N.V Bossche Investerings Maatschappij (BIM) is de huidige eigenaar van de Gruyter Fabriek. Dit bedrijf brengt ondernemers samen en stimuleert de bedrijfseconomie in Den Bosch. “Wij letten op vier pijlers: huisvesten, participeren, verbinden en ondersteunen”, zegt Niels Kerstens, commerciële relatiemanager bij BIM. “De Gruyter Fabriek is een voorbeeld van huisvesting die wij aanbieden.” BIM heeft Boost Herontwikkelingen ingehuurd om het project te leiden.

lelijk, vertelt De Bruijn. “Een groot deel van de buitenkant van het pand was bedekt met aluminium platen. Toen het project startte werd het beter. De platen werden van het pand gehaald en eronder vandaan kwamen prachtige originele stenen. Het pand werd als een soort cadeautje uitgepakt en het was zo gaaf om te zien wat vandaan kwam. Prachtige stenen.” Clemens Bolhaar was in 1998 president-commissaris bij de BIM en in 2006 werd hij zelfs directeur. Hij wilde de creatieve sector op één plek hebben. Bolhaar was namelijk van mening dat het zonde is om deze mensen verdeeld over de stad te laten werken omdat ze hun krachten kunnen bundelen als ze bij elkaar zitten. Ook zou je dan hun stem vergroten. Bolhaar vindt dat dit soort mensen vaak vergeten worden terwijl je deze mensen juist nodig hebt. In 2014 kreeg Bolhaar een Monumentenprijs voor het idee om van De Gruyter Fabriek een nieuw kantoorpand te maken met behoud van historische waarde van het fabriekscomplex.

Joost de Bruijn is sinds 2013 eigenaar van Boost Herontwikkelingen. Tijdens de herontwikkeling van de Gruyter Fabriek heeft hij alle fases van het proces begeleid. “Toen ik het gebouw zag vond ik het verschrikkelijk

“Ambacht en kunstenaars in hetzelfde gebouw is en blijft iets unieks”, vertelt Joost. “Je ziet niet vaak zo veel verschillende soort huurders in een gebouw. De verschillende soorten huurders versterken elkaar.”

De geschiedenis van de Gruyter Fabriek In de fabriek hebben zo rond de drie generaties gewerkt. Oma, moeder en kind, allemaal in dezelfde fabriek. Dat is een hoop familiegeschiedenis op een plek. “Vroeger kon je zelfs in de fabriek trouwen. Moet je nagaan.”, zegt Joost de Bruijn. “Door het gebouw te laten staan blijft de kracht van die verhalen bestaan en door de herontwikkeling hebben we die verhalen weer verlengd met 50 jaar”, Piet de Gruyter: Hier werden peulvruchten, granen en zaden verwerkt. Volgens de Bossche Encyclopedie opent Piet de Gruyter in 1818 een paardengrutmolen. Hier werden peulvruchten, granen en zaden verwerkt. De fabriek waar toen de producten verwerkt werden is nu herontwikkeld naar de voormalige Gruyter fabriek. In het pand stonden overal machines; van suiker inpakmachines tot koekjes en biscuits vormmachines. In 1913

opende de Gruyter zijn 44ste winkel in Nederland. In 1916 was de Gruyter op zoek naar aandeelhouders en zo werd de familiefirma een naamloze vennootschap. Dit gebeurde met de naam N.V. Industrie- en Handelsmaatschappij P. de Gruyter en Zoon. Dit zou zorgen voor grootschalige investeringen in het bedrijf. Ondanks de economische moeilijkheden tijdens de Eerste Wereldoorlog versterkte de Gruyter Fabriek haar positie in de levensmiddelenbranche.

ook zelf geregeld, zo ook de electra. Alles hing aan elkaar verbonden met verlengsnoeren. “Als er ergens een stop uitsloeg hadden ze geen idee door welk apparaat het kwam”, vertelt De Bruijn, “De gangen stonden ook nog eens vol met rotzooi, je kon op geen enkele manier veilig het pand verlaten mocht er brand uitbreken. Dat de brandweer hier nooit de stekker heeft uitgetrokken heeft mij verbaasd.” . Dit moment zorgde dan ook voor de start van de herontwikkeling van de panden.

In een artikel van IndebuurtDenBosch staat het volgende: “Volgens Foodbrigade was het Bossche bedrijf vijftig jaar lang de grootste kruidenier van Nederland. Op het hoogtepunt had de Gruyter meer dan 550 winkels en bijna 7.500 werknemers.”

De ondergang van de herontwikkeling Ooit raken de vooroorlogse panden op. “Ik ben van mening dat alle, op gunstig liggende locaties, gebouwde oude panden al gevuld zijn. Als we kijken naar wat er na die jaren gebouwd is met, name de jaren ‘60 en ‘70, ben ik van mening dat we daar niet mee gaan herontwikkelen in de toekomst. Persoonlijk vind ik hoe er die jaren gebouwd werd niet mooi, het was een periode van snelbouw.

De Gruyter in de rode cijfers In het archief van De Gruyter staat dat in 1967 De Gruyter Fabriek in de rode cijfers kwam te staan. Dit kwam door een verdwijnend klantenbestand. Toen er meer verlies werd geleden eiste grootaandeelhouder Unilever dat er ingrijpende veranderingen zouden plaatsvinden. In 1966 werd het concept Metro Markt geïntroduceerd, dat heette kassa check-out, hierbij kreeg je op vertoon van je kassabon 10% korting op je boodschappen. Dit bleek helaas niet echt aan te slaan en verdween dan ook weer in 1971. Eind Jaren zeventig ging het bedrijf failliet, mede door de concurrentie van Albert Heijn.

Dit betekent niet dat herontwikkeling stopt, maar dat het verandert. Zo’n periode van nieuwbouw van bedrijfspanden als die we gehad hebben zal er niet meer snel komen. Herbestemming zal blijven bestaan. Tot nu toe is herontwikkelen een oud leegstaand pand veranderen naar een mooi pand. In de toekomst zal het gaan over al gevulde, oude panden die van functie zullen veranderen”, vertelt Joost. “Over zo’n 20 jaar zijn we klaar met bedrijfsbouw, dan staat alles vol. Gebouwen krijgen alleen nog maar nieuwe functies. De bouw stopt.”

BIM nieuwe eigenaar Het pand heeft een aantal jaren leeggestaan tot in 1986 BIM de nieuwe eigenaar werd. Door het pand te vullen met onderhuurders wilden ze de economie stimuleren, zodat meer mensen een plek hebben om te werken. Er kwamen dus allemaal nieuwe huurders in. Er waren amper regels. De onderhuurders mochten de verdeling zelf regelen. Dit deden ze aan de hand van een rode streep op de grond. Dat was dan jouw werkplek.

Een gebouw vol wildgroei Pas in 2008 bleek dit niet de juiste aanpak te zijn. Het was namelijk een erg onveilige plek geworden. Er was een wildgroei van werkende mensen. Alles was namelijk

Geschreven door: Anouk van den Herik

PUZZEL Woordzoeker bezienswaardigheden Den Bosch

BASTIONORANJE BINNENDIEZE DEDRAAK DEKLEINEWINST DEMORIAAN KRUITHUIS MARKT

MUSEUMKWARTIER RUISCHEPOORT SCHAPENMARKT SINTANTONIUSKAPEL STADHUIS UILENBURG ZWANENBROEDERSHUIS

QUIZ 1. Hoe heet de robot die aan het dansen was op de erotiekbeurs? A. Elletre B. Heleen C. Bobbi

2. Wie is Arnout van Erp?

A. Een politicus B. Een gast van TuinIdee2019 C. Een historicus

3. Hoelang is Dim van Roosmalen al lid van de bouwvereniging? A. 2 jaar B. 7 jaar C. 13 jaar

4. Wat is het standpunt van de PvdA over de plannen voor de Kaaihallen? A. Ze zien het wel zitten B. Ze zijn tegen en willen dat er dus niks gebeurt C. Ze hebben andere plannen

5. Wat stond er op Jackie de Giers arm getatoeĂŤerd voordat ze er rozen overheen liet zetten? A. De naam van haar ex B. Een datum C. Een quote met een spelfout

6. In hoeveel hallen vond de beurs TuinIdee2019 plaats? A. 2 B. 3 C. 4

7. Hoe oud is het pand van de Gruyter Fabriek ongeveer? A. 35 jaar B. 80 jaar C. 140 jaar

8. Wat zit er niet in de vulling van het vegetarische worstenbroodje? A. Ketchup B. Mosterd C. Ei

1-A, 2-C, 3-C, 4-A, 5-B, 6-C, 7-B, 8-A

Spetterende feestjes in de lente Foto’s door: coohn.nl

Van die vroege lente krijgen we wel zin in een feestje, en feestjes zijn er genoeg in ‘t Zand! Hier een aantal gezellige evenementen in ’t Zand die de komende maanden te bezoeken zijn. Zaterdag 30 maart – Zoete Zin bij Willem Twee Poppodium: Om in zomersferen te komen, wordt Willem Twee omgetoverd tot een tropisch paradijs. Er is veel Latijns-Amerikaanse en Caribische muziek te horen bij dit feestje. Bovendien belooft de organisatie dat er veel snoepjes zijn.. Toegangsprijs: €10 Hoe laat? 22:00 uur - 03:30 uur

Zaterdag 13 april – Super sounds of the 70’s bij Willem Twee Poppodium: Ben je in een nostalgische bui? Of ben je gewoon een fan van de fleurige jaren ’70? Dan is dit feestje wel iets voor jou. De hele avond staat in het teken van muziek uit de jaren ’70. ‘Yes sir, I can boogie!’ Toegangsprijs: €7,50 Hoe laat? 22:00 uur - 03:30 uur

Vrijdag 19 april – Ochtendglorie bij Van Aken in het Werkwarenhuis: Om negen uur afspreken met je vrienden, indrinken tot twaalf uur en pas om half een in de stad, om vervolgens om vijf uur pas in je bed te liggen. Is dit niet je ding? Dan is Ochtendglorie iets voor jou! Ga met je vrienden om acht uur ‘s avonds naar Ochtendglorie. Geniet van funky muziek. Ga om twee uur ’s nachts pitten, zodat je de volgende dag weer fris en fruitig bent. Toegangsprijs: €6,79 Hoe laat? 20:00 uur - 01:00 uur

Zaterdag 27 april – Oranjekade festival op de Tramkade: Je zal het al raden: dit evenement staat in het teken van Koningsdag. Op deze dag kun je dansen, muziek luisteren, eten, drinken en... zingen! Als bezoeker van dit festival kun je karaoke zingen samen met je vrienden. Let op: hoe later je kaartjes bestelt voor Oranjekade festival, hoe duurder je kaartje. Toegangsprijs: €16. Last minute is €18. Hoe laat? 14:00 uur - 00:00 uur

Vrijdag 10 mei – zaterdag 11 mei – Antishit Fest bij Willem Twee Poppodium, World Skate Center en Bossche Brouwers: Op vrijdag bij Willem Twee, op zaterdag bij World Skate Center en Bossche Brouwers. Dit festival staat in het teken van punk rock, skateboarding en kunst. Een combinatie die veelbelovend is. Toegangsprijs: op zowel vrijdag en zaterdag €17,50 en een combiticket kost €30. Hoe laat? Vrijdag 18:00 uur – zondag 04:00 uur

Vrijdag 26 juli – zondag 28 juli - SMÈRRIG Zomerweekender festival op de Tramkade: Hiphop, R&B, Soul en hitjes op de Tramkade. Zolang het maar ‘glad’ klinkt, volgens Smèrrig. Een weekend lang kun je erbij zijn, en een pluspunt: de organisatie belooft dat de acts niet massaal zullen zijn, dus je kan lekker dansen! Toegangsprijs: op vrijdag €10, op zaterdag en zondag €15. Het hele weekend kost €35. Hoe laat? Vrijdag van 18:00 uur - 00:00 uur, zaterdag van 13:00 uur - 00:00 uur en op zondag van 13:00 uur - 23:00 uur.