[1]
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΕΠΟ 10 ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Καθηγητής κ. ΜΑΝΙΤΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Θέμα 4ης εργασίας.
Να παρουσιάσετε τα αίτια επικράτησης αυταρχικών καθεστώτων στη μεσοπολεμική Ευρώπη και να αναλύσετε τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα τους.
ΦΩΤΗΣ ΜΠΑΞΕΒΑΝΗΣ ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2014
[2]
Περιεχόμενα
Πρόλογος.
3
Τα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά αίτια, που οδηγούν την Ευρώπη στον αυταρχισμό κατά τον Μεσοπόλεμο. 3 Τα αίτια επικράτησης του Ιταλικού Φασισμού και τα χαρακτηριστικά του. 5 Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και το σχέδιο Λούντεντορφ.
6
Τα αίτια επικράτησης του Γερμανικού Ναζισμού και τα χαρακτηριστικά του7 Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος.
8
Επίλογος.
8
[3]
Πρόλογος.
Κατά τον «Μεγάλο Πόλεμο» (1914-18) το πολεμικό κόστος διαβρώνει τις κοινωνίες, διότι η αστική τάξη επιλέγει να υποστηρίξει τον πόλεμο και όχι την ικανοποίηση κοινωνικών αναγκών. Οι κυβερνήσεις, αναστέλλουν τις πολιτικές ελευθερίες, και στοχοποιούν σοσιαλιστικές ηγεσίες, λιποτάκτες, στασιαστές, ειρηνόφιλους. Ο στρατός αποτελεί τον στυλοβάτη του συστήματος, με διευρυμένες εξουσίες, αλλά ταυτόχρονα στο μέτωπο η πειθαρχία κλονίζεται στις τάξεις του όλο και περισσότερο 1- 2. Η Οκτωβριανή Επανάσταση, αποτελεί πλέον την εναλλακτική οικονομική, κοινωνική και πολιτική πρόταση, θορυβώντας το κοινωνικοπολιτικό κατεστημένο που καταφεύγει σε ακροδεξιά κινήματα για την αποτροπή της εξάπλωσης της στην υπόλοιπη Ευρώπη 3- 4. Το 1919 στο Παρίσι διπλωματικοί αντιπρόσωποι των νικητών του «Μεγάλου Πολέμου» αποφασίζουν την νέα μορφή που θα λάβει η Ευρώπη των εθνών, σε σχέση με αυτήν που είχε λάβει μετά την Γαλλική Επανάσταση 5. Πως όμως σχετίζονται αυτά τα γεγονότα με την επικράτηση αυταρχικών καθεστώτων στη μεσοπολεμική Ευρώπη και ποια είναι τα χαρακτηριστικά των καθεστώτων αυτών;
Τα πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά αίτια, που οδηγούν την Ευρώπη στον αυταρχισμό κατά τον Μεσοπόλεμο.
Σε αντίθεση με τη Σύνοδο της Βιέννης το 1815, που οδήγησε στη γεωπολιτική σταθερότητα την Ευρώπη για ένα αιώνα, ο αποκλεισμός της ηττημένης Γερμανίας από τις διαπραγματεύσεις της Συνόδου των Βερσαλλιών το 1919, με σκοπό την εξόντωση της, δημιουργεί μια ασταθή Ευρώπη, υπό την επίδραση εθνικιστικών επιρροών 6- 7. Η Οκτωβριανή Επανάσταση την περίοδο 1919-21, προκαλεί την αντίδραση του 1
Paul Preston. «Ο Μεγάλος Εμφύλιος Πόλεμος. Πολιτική Ιστορία της Ευρώπης, 1914- 1945». Στο Blanning T.C.W., Ιστορία της Σύγχρονης Ευρώπης, Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα, 2009, σ. 221. 2 Κώστας Ράπτης, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα, Τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα, 2000, σ. 162. 3 Στο ίδιο, σ. 178- 179. 4 Paul Preston, ο. π., σ. 221- 222. 5 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 164. 6 Burns E. M., Ευρωπαϊκή Ιστορία. Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2006, σ. 829. 7 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 164.
[4]
πολιτικοοικονομικού κατεστημένου με άγρια καταστολή του γερμανικού και ουγγρικού επαναστατικού κινήματος. Πραγματοποιούνται συλλήψεις συνδικαλιστών και κηρύσσεται παράνομη η Γαλλική Συνομοσπονδία Εργατών, η αστική τάξη προσφέρει στήριξη στο ιταλικό φασιστικό κόμμα και καταστέλλονται με στρατιωτική επέμβαση απεργιακές κινητοποιήσεις στην Ισπανία 8- 9. Αριστοκράτες, βιομήχανοι, χρηματιστές, δεν είναι διατεθειμένοι να αφήσουν τον έλεγχο της εξουσίας στα υποδεέστερα κοινωνικά στρώματα. Η αστική δημοκρατία αδυνατεί να τα ανταμείψει σε πολιτικό και οικονομικό επίπεδο, στέλνοντας τα στην αγκαλιά πολιτικών εξτρεμιστών 10. Ακροδεξιά κινήματα επικρατούν μεταπολεμικά στα κράτη όπου, έχουν καταρρεύσει οι κυρίαρχες κοινωνικές τάξεις, υπάρχουν ισχυρά σοσιαλιστικά κινήματα και έχει προκληθεί δυσαρέσκεια ενάντια στις Συνθήκες Ειρήνης του 1918, ενώ η συντηρητική Δεξιά επικρατεί στα κράτη με ισχυρούς κοινοβουλευτικούς θεσμούς (Γαλλία, Βρετανία) 11. Εθνικιστικά φασιστικά κινήματα πυροδοτούνται στα νεότευκτα αντικομμουνιστικά κράτη, που δημιούργησε η Συνθήκη του Μπρεστ Λιτόβσκ, την περίοδο της οικονομικής κρίσης, όπου οι Εβραίοι αποτελούν τους αποδιοπομπαίους τράγους, σαν σύμβολα του καπιταλισμού, αλλά και σαν υποστηρικτές του Διαφωτισμού που τους χειραφέτησε 12- 13. Οι πρώτοι οπαδοί της μεταπολεμικής ακροδεξιάς είναι μεσοαστοί, απόστρατοι των πολεμικών επιχειρήσεων, οργανωμένοι σε παραστρατιωτικές ομάδες στην αντιμετώπιση της κομμουνιστικής απειλής. Η ισχύς των όπλων, η θυσία του αντιπάλου, η στρατιωτική στολή και η πειθαρχία αποτελούν τις υπέρτατες αξίες τους. 1415. Στις χώρες που γνώρισαν τη συντριβή του πολέμου και ιδιαίτερα στη Γερμανία, ο μεγάλος πληθωρισμός το 1920 κλονίζει το καπιταλιστικό οικοδόμημα και προλειαίνει το έδαφος για τον φασισμό, εκμηδενίζοντας την αξία του χρήματος με αποτέλεσμα τον υπέρογκο δανεισμό αμερικανικών κεφαλαίων. Η ανεργία συνοδεύει την πρόσκαιρη ανάκαμψη και όταν τον Οκτώβριο του 1929 εμφανίζεται η Μεγάλη Ύφεση, διακόπτεται η εισροή αμερικανικών κεφαλαίων και προκαλείται οικονομική ασφυξία. Ο εξαναγκασμός της Γερμανίας σε σύναψη δανείων για να πληρώσει τις πολεμικές αποζημιώσεις, αποδεικνύεται μη ρεαλιστικός, αφού στα μέσα της δεκαετίας του 1930 διασώζονται μόνο οι εδαφικές ρήτρες, ενώ αποτελεί δώρο στον γερμανικό εθνικισμό16- 17- 18.
8
Hobsbawm E. J., Η Εποχή των Άκρων. Ο Σύντομος Εικοστός Αιώνας 1914- 1991, Θεμέλιο, Αθήνα, 2010, σ. 79- 80. 9 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 181. 10 Burns E. M., ο. π., σ. 848. 11 Hobsbawm E. J., ο. π., σ. 166. 12 Στο ίδιο, σ. 51- 52. 13 Στο ίδιο, σ., 157- 158- 159. 14 Στο ίδιο, σ. 43. 15 Στο ίδιο, σ. 164- 165. 16 Στο ίδιο, σ. 121- 122- 123. 17 Στο ίδιο, σ. 132- 133. 18 Στο ίδιο, σ. 53.
[5]
Τα αίτια επικράτησης του Ιταλικού Φασισμού και τα χαρακτηριστικά του.
Η Ιταλία βρισκόταν σε αναταραχή το 1919, λόγω της φτώχειας, της διεφθαρμένης κυβέρνησης και της απογοήτευσης για τα λίγα μεταπολεμικά ανταλλάγματα που απεκόμισε, με τους εθνικιστές να ομιλούν για την «ταπείνωση των Βερσαλλιών». Η κοινωνικοοικονομική κρίση, με την μεγάλη ανεργία και τα χαμηλά ημερομίσθια και οι εργατικές καταλήψεις εργοστασίων και γαιών, θορυβούν την αστική τάξη, η οποία βλέπει στο φασισμό του Μουσολίνι τον προστάτη της περιουσίας της, θεωρώντας ότι μπορεί να τον ελέγξει 19- 20. Ο Μουσολίνι με την ιδρυτική διακήρυξη του φασιστικού κόμματος το 1919 σφετερίζεται αντικαπιταλιστικές και φιλεργατικές θέσεις, για να προβάλλει ένα χρόνο μετά ένα ολοκληρωτικό προσωπείο, με εθνικιστικά, μιλιταριστικά και κορπορατίστικα χαρακτηριστικά. Πριν «βαδίσει προς την Ρώμη» το 1922, δημιουργεί παραστρατιωτικές ομάδες τρομοκρατώντας όσους αντιδρούν με την πολιτική του. Μέχρι το 1925 διαλύει τα κόμματα και τα αριστερά συνδικάτα, ενώ το κοινοβούλιο αποτελεί πλέον διακοσμητικό στοιχείο επικύρωσης των αποφάσεων του πανίσχυρου ηγέτη 21. Οι εργασιακές σχέσεις ρυθμίζονται μέσα από την Συμφωνία του Παλάτσο Βιντόνι, όπου οι Ιταλοί βιομήχανοι και η Φασιστική Συνομοσπονδία Συνδικάτων καθορίζονται ως οι μόνοι κοινωνικοί εταίροι. Η κοινωνική ειρήνη ρυθμίζεται φυσικά υπέρ των συμφερόντων της εργοδοσίας, με μειώσεις μισθών μέχρι και 40% σε σχέση με τα προ του 1922 επίπεδα. Το οικονομικό πρόγραμμα έχει σαν προτεραιότητα την οικονομική αυτάρκεια. Η βιομηχανική ανάπτυξη επιδοτείται μέσα από την φορολόγηση των πολιτών, ενώ προστατεύεται με υψηλούς δασμούς, με αποτέλεσμα την συγκέντρωση του πλούτου σε λίγα χέρια και το κλείσιμο των μικρών επιχειρήσεων22. Η πρόσβαση στον διοικητικό μηχανισμό εξασφαλίζει δουλειά στα μέλη του κόμματος και σε συνδυασμό με τον έλεγχο της παιδείας, των μέσων μαζικής επικοινωνίας, της ψυχαγωγίας και του αθλητισμού, προκαλεί ένα κλίμα παθητικής αποδοχής του φασισμού, ο οποίος ταυτίζεται με την αστυνομία, την πολιτοφυλακή και τις μυστικές υπηρεσίες. Με την διάλυση του κοινοβουλίου και την αντικατάσταση του από το «Συμβούλιο του Φασισμού» το 1938 εκλείπει κάθε ίχνος δημοκρατίας 23- 24.
19
Burns E. M., ο. π., σ. 865- 866. Paul Preston, ο. π., σ. 231. 21 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 188- 189. 22 Paul Preston, ο. π., σ. 231- 232. 23 Στο ίδιο. 24 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ.189- 190. 20
[6]
Η Δημοκρατία της Βαϊμάρης και το σχέδιο Λούντεντορφ.
Η Συνθήκη των Βερσαλλιών και τα μέλη της κυβέρνησης της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης που την υπέγραψαν, δεν νομιμοποιούνται στην συνείδηση της Δεξιάς, αφού η Γερμανία υπέστη εδαφική συρρίκνωση, υποχρεώθηκε σε αφοπλισμό και σε απόδοση δυσβάστακτων πολεμικών αποζημιώσεων 25- 26. Με το σχέδιο του στρατηγού Λούντεντορφ ο Κάιζερ εξορίζεται ως υπαίτιος της ήττας, ενώ η κυβέρνηση συνασπισμού σοσιαλδημοκρατών και συντηρητικών υποχρεώνεται να αντιμετωπίσει τον τεράστιο πληθωρισμό και να συνθηκολογήσει στις Βερσαλλίες, σηκώνοντας το τεράστιο πολιτικό βάρος της «πισώπλατης μαχαιριάς» 27. Μέλη παραστρατιωτικών οργανώσεων, που σε συνεργασία με τους σοσιαλιστές κατέπνιξαν το κομμουνιστικό κίνημα τον Ιανουάριο του 1919 στο Μόναχο και στο Βερολίνο, πρωτοστατούν στην δημιουργία του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος, ενώ έχει εκπνεύσει κάθε ελπίδα συνεργασίας μεταξύ κομμουνιστών και σοσιαλιστών. Το 1923 ο αρχηγός του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος Αδόλφος Χίτλερ, αποτυγχάνει να καταλάβει πραξικοπηματικά την εξουσία στην Βαυαρία 28- 29. Μέχρι τότε η Δημοκρατία της Βαϊμάρης υπερίσχυε της πολιτικοοικονομικής αστάθειας, με νίκες της Δεξιάς στις εκλογές του 1924 και την εκλογή του υπερσυντηρητικού στρατάρχη Χίντεμπουργκ το 1925 ως Προέδρου της Δημοκρατίας30. Η κρίση που πλήττει τα εργατικά στρώματα, ενισχύει εκλογικά τους κομμουνιστές και οδηγεί την συντηρητική κυβέρνηση το 1930, κάνοντας χρήση άρθρου του Συντάγματος που αναγνωρίζει παντοδυναμία στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας σε περίοδο κρίσης, να διαλύσει την Βουλή. Η κρίση πλήττει και τους μεσοαστούς, οι οποίοι τρέμουν ενδεχόμενη προλεταριοποίηση τους κάτω από το βάρος της κοινωνικής απαξίωσης και αναζητώντας τη «νέα τάξη» προσφέρουν στο Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα την εκλογική βάση για να καταλάβει την εξουσία31.
25
Burns E. M., ο. π., σ. 834- 835. Στο ίδιο, σ. 873. 27 Paul Preston, ο. π., σ. 223. 28 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 191. 29 Paul Preston, ο. π., σ. 223- 224. 30 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 190. 31 Berstein, Milza, Ιστορία της Ευρώπης. Διάσπαση και Ανοικοδόμηση της Ευρώπης.1919 έως Σήμερα, Τόμος 3, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997, σ., 74. 26
[7]
Τα αίτια επικράτησης του Γερμανικού Ναζισμού και τα χαρακτηριστικά του.
Η υποστήριξη των γερμανικών παραστρατιωτικών οργανώσεων από τους μεγαλοαστούς ατονεί την δεκαετία του 1920, αφού η Βαϊμάρη παραμένει συντηρητική και αντεπαναστατική. Όμως η Μεγάλη Ύφεση το 1932 φέρνει το Εθνικοσοσιαλιστικό Κόμμα στο πολιτικό προσκήνιο και μετατρέπει τον Χίτλερ από περιθωριακό πολιτικό σε ηγέτη της Γερμανίας 32. Ο μισός και πλέον γερμανικός πληθυσμός που πλήττεται από την υποαπασχόληση και την ανεργία, αναγνωρίζει στο πρόσωπο του ξεπεσμένου μικροαστού που πολέμησε στο μέτωπο, τον ίδιο του τον εαυτό 33. Η άνοδος του Χίτλερ στην πρωθυπουργία περνά από την έγκριση των μεγαλοαστών, οι οποίοι ελπίζουν ότι θα τον ελέγχουν όπως τον Μουσολίνι 34. Προϋπόθεση είναι και εδώ η απαλοιφή της αντικαπιταλιστικής ρητορείας, που υπήρχε στο πρόγραμμα του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος το 1920 35. Ο εμπρηστής του Ράιχσταγκ μετά την διεξαγωγή των εκλογών του 1933, σε κλίμα τρομοκρατίας που επιβάλλουν οι παραστρατιωτικές ομάδες SS και SA, συγκεντρώνει απεριόριστες εξουσίες, διαλύει τα αντίπαλα πολιτικά κόμματα και αντικαθιστά τα συνδικάτα με το Εθνικό Μέτωπο Εργασίας. Υποχρεώνει τους νέους να οργανωθούν στη χιτλερική νεολαία, ελέγχει τον τύπο, την εκπαίδευση, τις τέχνες, τον παραγωγικό και εμπορικό κλάδο και παρακολουθεί τους πάντες μέσω της Γκεστάπο. Ωστόσο εξασφαλίζει τη λαϊκή αποδοχή, αφού δαμάζει την ανεργία και αντιμετωπίζει τη ύφεση, μέσω ενός εκτεταμένου προγράμματος πολεμικών επενδύσεων και δημοσίων έργων και επενδύει, όπως ο φασισμός, στη ανάπτυξη προγραμμάτων διακοπών, αθλητισμού και διάδοσης του αυτοκινήτου του λαού36. Η ιδεολογική ταύτιση ναζισμού και φασισμού διαφοροποιείται ως προς την αντιμετώπιση των Εβραίων. Η υπεράσπιση της φυλής επιβάλλει αρχικά τα νομοθετήματα του 1935, όπου οι Εβραίοι αποκλείονται από μια σειρά επαγγελμάτων, από την σύναψη σχέσεων με «Αρίους» και από τα πολιτικά τους δικαιώματα. Το 1938 θα ξεκινήσει κύμα διώξεων που θα συνεχιστεί στα χρόνια του πολέμου και θα επεκταθεί σε όλη την κατεχόμενη Ευρώπη, οδηγώντας στο Ολοκαύτωμα37.
32
Hobsbawm E. J., ο. π., σ. 171. Berstein, Milza, ο. π., σ. 75. 34 Burns E. M., ο. π., σ. 879. 35 Berstein, Milza, ο. π., σ. 76. 36 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 193. 37 Berstein, Milza, ο. π., σ. 82. 33
[8]
Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος.
Στην Ισπανία ο αυταρχισμός στηρίζεται στο τρίπτυχο Πατρίς- ΘρησκείαΟικογένεια. Η προοδευτική μεταρρύθμιση που ξεκινά το 1931 ανακόπτεται από την συντηρητική κυβέρνηση που προκύπτει δύο χρόνια μετά. Δημιουργείται χάσμα μεταξύ δημοκρατικών και συντηρητικών, το οποίο αποτυπώνεται στην ισχνή εκλογική νίκη του Λαϊκού Μετώπου το 1936. Η δολοφονία του Κάλβο Σοτέλο από τους δημοκρατικούς, δίνει την ευκαιρία στον Φράγκο να υπερασπιστεί την παραδοσιακή κοινωνία, κηρύσσοντας τον πόλεμο στην κυβέρνηση της Μαδρίτης, στηριζόμενος στην Εκκλησία, το στρατό και τους γαιοκτήμονες. Η επικράτηση του το 1939 αυξάνει το γόητρο του φασισμού και προετοιμάζει την μεγάλη αναμέτρηση 38.
Επίλογος.
Ο φασισμός αποτελεί ακραία εκδήλωση της αυταρχικής μορφής διακυβέρνησης της μεσοπολεμικής βιομηχανικής Ευρώπης, που οφείλεται στην ελεγχόμενη οικονομία, στην στήριξη της πολεμικής βιομηχανίας και στον περιορισμό της παραγωγής για τον έλεγχο των τιμών, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί διέξοδο εθνικιστικής και αντικομμουνιστικής έκφρασης 39. Στην Ιταλία αποτελώντας την αντίδραση στην κοινωνική Επανάσταση μετά το 1918, εξυπηρετεί ανοικτά τα συμφέροντα των αστών, ενώ στην Γερμανία αποτελεί την εναλλακτική λύση στην Μεγάλη Ύφεση του 1929 και στην ανικανότητα της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης να την αντιμετωπίσει. Στην Γερμανία ωστόσο αναπτύχθηκαν σχέσεις με το μεγάλο κεφάλαιο, το οποίο επωφελήθηκε αφενός από την καταναγκαστική εργασία που του πρόσφεραν τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, αφετέρου από τον αφανισμό των εργατικών κινημάτων 40. Η Γερμανία δεν είναι απλά ένα δυσαρεστημένο έθνος λόγω της «ταπείνωσης» που υπέστη, αλλά ένα κράτος του οποίου οι φιλοδοξίες καθορίζονται από την πολιτική του ιδεολογία και αυτός είναι ο λόγος που σχηματίζεται μια ετερόκλητη συμμαχία για την αντιμετώπιση της το 1935, δύο χρόνια μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία 41.
38
Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 198-199. Burns E. M., ο. π., σ. 883. 40 Hobsbawm E. J., ο. π., σ. 169- 170. 41 Στο ίδιο, σ. 187. 39
[9]
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.
Κώστας Ράπτης, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα, Τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα, 2000. Berstein, Milza, Ιστορία της Ευρώπης. Διάσπαση και Ανοικοδόμηση της Ευρώπης.1919 έως Σήμερα, Τόμος 3, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997. Blanning T.C.W., Ιστορία της Σύγχρονης Ευρώπης, Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα, 2009. Burns E.M., Ευρωπαϊκή Ιστορία. Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2006. Hobsbawm E. J., Η Εποχή των Άκρων. Ο Σύντομος Εικοστός Αιώνας 1914- 1991, Θεμέλιο, Αθήνα, 2010.