[1]
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΕΠΟ 10 ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ
Καθηγητής κ. ΜΑΝΙΤΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Θέμα 3ης εργασίας.
Αναλύστε τις διεκδικήσεις των εργατικών στρωμάτων και τον ρόλο τους στο πολιτικό προσκήνιο των ευρωπαϊκών χωρών, από την Γαλλική Επανάσταση μέχρι την Διάλυση της Πρώτης Διεθνούς (1876).
ΦΩΤΗΣ ΜΠΑΞΕΒΑΝΗΣ ΜΑΡΤΙΟΣ 2014
[2]
Περιεχόμενα
Πρόλογος.
3
Η κοινωνική θέση των εργατικών στρωμάτων κατά τον 19ο αιώνα.
3
Πρώιμοι, «Ουτοπιστές» Σοσιαλιστές στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα.
4
Διευρυμένα εργατικά στρώματα στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα και οι Επαναστάσεις του 1830. .
5
Οι Επαναστάσεις του 1848 και το εργατικό κίνημα.
6
Από τον «Ουτοπικό» σοσιαλισμό στον Μαρξισμό και στην Πρώτη Διεθνή.
7
Επίλογος
7
[3]
Πρόλογος. Τον 18ο αιώνα, η βιομηχανική επανάσταση δημιουργεί την αστική τάξη η οποία παίζει καθοριστικό ρόλο στην κατάργηση της απολυταρχίας, είτε προσεταιριζόμενη οικονομικά την αριστοκρατία είτε συγκρουόμενη με αυτήν, προκαλώντας την Γαλλική Επανάσταση.1 Η είσοδος της στο κοινοβούλιο, περνά μέσα από βαριά φορολογία, στέρηση εκλογικού δικαιώματος και οικονομικό παρεμβατισμό. Αποτελεί ακόμα μέρος της τρίτης τάξης, αντιπαλεύοντας το πολιτικό καθεστώς της Εκκλησίας και της αριστοκρατίας που ανάγεται στον Μεσαίωνα.2 - 3 Αγγλικά εργατικά ριζοσπαστικά κινήματα, οι Ισοπεδωτές (Levellers) και οι Σκαφτιάδες (Diggers), αποκεφαλίζοντας τον βασιλιά, συμβάλουν στην κυριαρχία των αστών και στην ανάπτυξη του καπιταλισμού με νομοθετήματα όπως, το δικαίωμα ψήφου σε όσους άνδρες κατέχουν ιδιοκτησία και την επιβολή ελεύθερου ανταγωνισμού στην αγορά.4 Στην Γαλλία αντίθετα, συγκροτείται νέα Συντακτική Εθνοσυνέλευση, υπό τον έλεγχο Ιακωβίνων δημοκρατών και εργατικών στρωμάτων (ξεβράκωτων). Η καθιέρωση κρατικού έλεγχου στις τιμές των αγαθών και το δικαίωμα καθολικής ψήφου στους άνδρες, μαζί με την εκτέλεση του Λουδοβίκου ΙΣΤ’, «τρομοκρατούν» τους εκφραστές του ορθού λόγου. 5 Με την παρούσα εργασία θα επιχειρηθεί να καθοριστεί η ταυτότητα της τρίτης τάξης, να καταγραφούν οι διεκδικήσεις των εργατών και ο ρόλος τους στο πολιτικό προσκήνιο, μέχρι την διάλυση της Πρώτης Διεθνούς (1876).
Η κοινωνική θέση των εργατικών στρωμάτων κατά τον 19ο αιώνα.
Η βιομηχανική πρόοδος καθορίζει τον βιομηχανικό εργάτη και την αστικοποίηση, σαν αιχμές μετάβασης από την παραδοσιακή κοινωνία της κοινότητας, σε αυτή του ατόμου. 6 Στην πόλη του 19ου αιώνα, τα εργατικά στρώματα αναγνωρίζονται ως αναγκαίο κακό, που συμβάλει στην ανοικοδόμηση της. Γκετοποιούνται σε μικρές 1
Berstein, Milza, Ιστορία της Ευρώπης. Από την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα ευρωπαϊκά κράτη, 5ος- 18ος αιώνας, Τόμος 1, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997, σ. 483. 2 George Duby, Μεσαιωνική Δύση: Κοινωνία και Ιδεολογία, Εταιρία Μελέτης Νέου Ελληνισμού- Μνήμων, Αθήνα, 2003, σ. 31-32. 3 Blanning T.C.W., Ιστορία της Σύγχρονης Ευρώπης, Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα, 2009, σ. 151- 152- 153. 4 E. M. Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία. Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2006, σ. 291, 292, 293. 5 Κώστας Ράπτης, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα, Τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα, 2000, σ. 30-31. 6 Hobsbawm E. J., Η Εποχή του Κεφαλαίου, 1848- 1875, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2012, σ. 315.
[4]
φτωχογειτονιές, ώστε να αποτραπεί η δημιουργία απειλητικών εστιών εξέγερσης.7 Χολέρα, τύφος φυματίωση, μαστίζουν τις εργατικές συνοικίες. Στο Μάντσεστερ, μόνο το ένα τρίτο των κατοικιών διαθέτει αποχωρητήριο, ενώ ο μέσος όρος ζωής των μηχανεργατών το 1842 φτάνει τα 17 χρόνια. Το 1850 ο μισός πληθυσμός της Βρετανίας ζει πλέον στις πόλεις, ένα αιώνα νωρίτερα από την Γαλλία. 8 - 9 Στους χώρους εργασίας επικρατεί αυστηρή πειθαρχεία, χωρίς συγκεκριμένο ωράριο10. Τα λεφτά αποτελούν κίνητρο σκληρής εργασίας, ωστόσο οι αστοί επιχειρηματολογούν για αδυναμία αύξησης μισθών και για αχρηστία των συνδικάτων. Πιστεύουν ότι ο εργάτης είναι οικονομικά κατώτερος γιατί είναι κοινωνικά κατώτερος.11 Κυριαρχεί ανασφάλεια στην αμοιβή, στην διάρκεια παραμονής στην εργασία, στην πιθανότητα ασθένειας ή ατυχήματος. Στην ύπαιθρο ανασφάλεια προκαλούν τα εξοντωτικά καιρικά φαινόμενα, η σιτοδεία, ο βιομηχανικός ανταγωνισμός, που καταστρέφει την λινοβιομηχανία της Σιλεσίας , ο λιμός της πατάτας στην Ιρλανδία.12 - 13 14
Δεν μπορεί να υπάρξει ασφαλώς ολοκληρωμένη εικόνα της κοινωνικής κατάστασης των εργαζομένων, διότι αφενός υπάρχουν πολλές εκβιομηχανισμένες πόλεις, αφετέρου δεν μπορεί να χαραχθεί μια αυστηρή διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην σκληρή φτώχια και στις αξιοπρεπείς συνθήκες ζωής.15 Οι γαιοκτήμονες θεωρώντας τη γη ανταλλάξιμο είδος, αντιπαθούν το συντηρητικό αγρότη που ταυτίζει τη γη με την ύπαρξη του. Ωστόσο, τον θεωρούν πολιτικά πολύτιμο, ως εγγυητή της κοινωνικής συνοχής, που απειλείται από επαναστατικά στοιχεία.16 Οι αγροτικές εξεγέρσεις επισείουν τον κίνδυνο εκμετάλλευσής τους από φιλελεύθερα ανατρεπτικά κινήματα, τα οποία πρέπει να αποκόπτονται από την αγροτική υποστήριξη.17
Πρώιμοι, «Ουτοπιστές» Σοσιαλιστές στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα.
Τα οράματα μιας ιδανικής κοινωνίας χαρακτηρίστηκαν «Ουτοπικά» και εξέπνευσαν το 1848. Ο Σαιν Σιμόν έχρισε το κράτος αρμόδιο στη διανομή των μέσων εργασίας. Οι Φουριέ και Καμπέ, συνιστούσαν την δημιουργία αυτόνομων 7
Στο ίδιο, σ. 318-319. E. M. Burns, ο. π., σ. 510. 9 Blanning T.C.W., ο. π., σ. 146. 10 Hobsbawm E. J., Η Εποχή των Επαναστάσεων, 1789- 1848, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1992, σ. 295. 11 Hobsbawm E. J., 2012, ο. π., σ. 328-329. 12 Στο ίδιο, σ. 331. 13 Hobsbawm E. J., 1992, ο. π., σ. 291. 14 Στο ίδιο, σ. 236- 237. 15 Hobsbawm E. J., 2012, ο. π., σ. 344-345 16 Στο ίδιο, σ. 274- 275. 17 Στο ίδιο, σ. 276-277. 8
[5]
κοινοκτημονικών κοινοτήτων.18 Ο Ρόμπερτ Όουεν ίδρυσε πειραματικές κοινότητες εργατών – εργοδοτών, τονίζοντας ό,τι το κέρδος δεν πρέπει να ρυθμίζει την κοινωνική και οικονομική οργάνωση. Ο Προυντόν καταδίκασε το κράτος σαν το μεγαλύτερο καπιταλιστή, αλλά σπεύδει μετά το 1848 να συνεργαστεί με αυτό 19. Ο Μπλαν πρότεινε την καθολική ψήφο των ανδρών σαν μέσο ελέγχου του κράτους, το οποίο εγκαθιστώντας συστήματα συνεταιρισμών θα εξαφάνιζε τις ιδιωτικές επιχειρήσεις. 20
Διευρυμένα εργατικά στρώματα στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα και οι Επαναστάσεις του 1830. Το εργατικό κίνημα μετατοπίζει την αντιπαράθεση «πλουσίων» και «φτωχών» σε επίπεδο εργατικής και αστικής τάξης, τονίζοντας ότι το βιοποριστικό πρόβλημα του εργάτη δεν λύνεται με περιστασιακή διαμαρτυρία, αλλά με οργάνωση και κινητοποίηση μέσα στο συνδικάτο, σκοπεύοντας στην αλληλέγγυα και όχι ανταγωνιστική κοινωνία. Η ταξική συνείδηση με την έννοια αυτή, πρωτοεμφανίζεται σε Αγγλία και Γαλλία γύρω στο 1830. Ο όρος «εργατική τάξη» εμφανίζεται σε κείμενα το 1815. Η πρώτη απόπειρα συνένωσης των εργαζομένων σε «συνδικαλιστικές ενώσεις», καταγράφεται το 1818. Η «γενική απεργία» συζητείται σαν τακτική, πρώτη φορά από τους Χαρτιστές, ενώ ο όρος «σοσιαλισμός» απαντάται το 1820. 21 Η οικονομική κρίση γεννά ανοργάνωτες βίαιες λαϊκές εξεγέρσεις, τις οποίες εκμεταλλεύεται πολιτικά η αστική τάξη. Οι Λουδίτες τυπογράφοι το 1811 σπάζοντας μηχανές, πίστευαν ότι θα εξασφάλιζαν την εργασία τους.22 Η απαίτηση πολιτικής εκπροσώπησης των λαϊκών στρωμάτων στην βουλή, καταστέλλεται στο Μάντσεστερ το 1819 με επέμβαση του ιππικού, γνωστή ως σφαγή του Peterloo.23 Η Επανάσταση του 1830 ξεκινά στην Γαλλία, ενάντια στον «Καταστατικό Χάρτη» των Βουρβόνων που ανατρέπει τα πολιτικά κεκτημένα της Εθνοσυνέλευσης. Οι μεγαλοαστοί θριαμβεύουν στις εκλογές του Ιουλίου έναντι των αριστοκρατών του Κάρολου Ι’, οι οποίοι καταργούν τη Βουλή και την ελευθεροτυπία. Λαϊκά στρώματα που πρωτοστάτησαν στην εκθρόνιση του βασιλιά, εξαπατούνται από τους μεγαλοαστούς οι οποίοι μένοντας μακριά από τα οδοφράγματα, προώθησαν τη συνταγματική μοναρχία. Η Επανάσταση εξαπλώνεται στην υπόλοιπη Ευρώπη, ενώ διαμορφώνονται οι ζυμώσεις για την δημιουργία του σοσιαλισμού την επόμενη εικοσαετία.24 Η αποτυχία των διάσπαρτων
18
Berstein, Milza, Ιστορία της Ευρώπης. Η Ευρωπαϊκή Συμφωνία και η Ευρώπη των Εθνών 1815- 1919, Τόμος 2, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997, σ. 93. 19 Hobsbawm E. J., 2012, ο. π., σ. 169. 20 E. M. Burns, ο. π., σ. 545- 546. 21 Hobsbawm E. J., 1992, ο. π., σ. 297- 298- 299. 22 Blanning T.C.W., ο. π., σ. 161. 23 Hobsbawm E. J., 1992, ο. π. σ. 300. 24 Berstein, Milza, Τόμος 2, σ. 40- 41- 42.
[6]
εργατικών κινημάτων πριν το 1848 οφείλεται σε ανομοιογένεια, έλλειψη οργάνωσης και ικανής ηγεσίας.25 Στην Βρετανία, τα εργατικά στρώματα αντιλαμβανόμενα ότι ο Μεταρρυθμιστικός Νόμος του 1832 συνεχίζει την πολιτική τους απομόνωση, ιδρύουν το Μεγάλο Ενοποιημένο Εργατικό Σωματείο, με σκοπό τον απεργιακό συντονισμό επιμέρους σωματείων. Οι εργοδότες απαντούν με απολύσεις εργατών μελών. Το σωματείο διαλύεται το 1835, αδυνατώντας να τους προστατεύσει, ενώ οι οργανωτές εκτοπίζονται στην Αυστραλία. Το 1836 ιδρύεται στην Αγγλία η «’Ένωση Εργατών» διεκδικώντας πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα. Ο «Χάρτης του Λαού» απαιτεί καθολική και μυστική ανδρική ψηφοφορία, κατάργηση της περιουσίας ως προϋπόθεση για την βουλευτική εκλογή, ετήσιες βουλευτικές εκλογές, βουλευτική αποζημίωση. Το 1848 το Κίνημα θα σιγήσει προσωρινά μέχρι το 1860 26- 27
Οι Επαναστάσεις του 1848 και το εργατικό κίνημα.
Η οικονομικοκοινωνική κρίση, οι εθνικές διεκδικήσεις και η διάδοση των σοσιαλιστικών ιδεών προκαλούν το 1848 αναζωπύρωση λαϊκών εξεγέρσεων στην Ευρώπη.28 Η Επανάσταση του Φεβρουαρίου του 1848 είναι μια συνειδητή προλεταριακή επανάσταση. Δεν αρκείται στην αποτίναξη αυταρχικών καθεστώτων, αλλά και στην επιβολή δημοκρατικών κοινωνικών διαδικασιών. Ένα μεγάλο τμήμα φιλελεύθερων ριζοσπαστών, υπό τον «τρόμο» των οδοφραγμάτων αποχωρεί από τον αγώνα, επιβεβαιώνοντας τον Καβούρ29. Το εργατικό κίνημα βρίσκεται, αντιμέτωπο με τον συνασπισμό του «κόμματος της τάξης». Η άνιση αυτή αναμέτρηση καταλήγει στην επικράτηση του Καβαινιάκ.30 Η εκλογή του Ναπολέοντα Γ’, επιφέρει εκτοπισμούς αγωνιστών, στέρηση δικαιώματος ψήφου, περιορισμό της ελευθεροτυπίας και τον συμβιβασμό των μεσοαστών.31 Η Επανάσταση αφήνει μόνο υποσχέσεις, αφού η αστική τάξη, κατώτερη των περιστάσεων, απομακρύνθηκε από αυτή.32 Η επόμενη εικοσαετία αγωνιστικά θα είναι αδρανής, αλλά θα εδραιώσει ιδεολογικά τον μαρξισμό. 33
25
Hobsbawm E. J., 1992, ο. π., σ. 302. Berstein, Milza, Τόμος 2, σ. 94-95. 27 E. M. Burns, ο. π., σ. 579- 580. 28 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 61. 29 Hobsbawm E. J., 2012, σ. 34. 30 Στο ίδιο, σ. 35- 36. 31 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 104. 32 Hobsbawm E. J., 2012, σ. 47. 33 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 104. 26
[7]
Από τον «Ουτοπικό σοσιαλισμό» στον Μαρξισμό και στην Πρώτη Διεθνή.
Οι Μαρξ και Ένγκελς δημοσιεύουν το Κομμουνιστικό Μανιφέστο μέσω της Κομμουνιστικής Λίγκας στο Λονδίνο το 1848, το πρώτο ουσιαστικά Κομμουνιστικό Κόμμα και την πρώτη οργανωμένη μορφή διεθνούς προλεταριακής ενότητας, κάνοντας τους εργάτες να κατανοήσουν την αξία τους και την σπουδαιότητα τους.34 Τους δίνει να καταλάβουν ό,τι παράγουν περισσότερο πλούτο από όσο απολαμβάνουν, διότι οι καπιταλιστές δεν τους αμείβουν με βάση την αξία της εργασίας που παράγει ο μόχθος τους.35 Το 1852 διαλύεται η Κομουνιστική Λίγκα. Με τα λαϊκά κινήματα σε καταστολή, ο Μαρξ διαπιστώνει ότι η κρίση του 1857 αφήνει ανέπαφη την αστική κοινωνία. Διατυπώνει την άποψη ότι τα εργατικά στρώματα δεν είναι ακόμα ώριμα για να απαντήσουν με μια «προλεταριακή δικτατορία» στην υπάρχουσα «αστική δικτατορία». Το 1867 εκπονεί το Κεφάλαιο το οποίο αναλύει την καπιταλιστική οικονομία, θέτοντας το θεωρητικό υπόβαθρο μελλοντικών εργατικών αγώνων.36 Την δεκαετία του 1860 αρχίζει η άνοδος του εργατικού κινήματος, αναγκάζοντας την αστική τάξη σε κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Τα εργατικά στρώματα πρέπει να χειραγωγηθούν, αφού δεν γίνεται να απομονωθούν πολιτικά. Η «Πρώτη Διεθνής» που ιδρύθηκε το 1864 στην Αγγλία, οργανώνει το εργατικό κίνημα, υπό την καθοδήγηση του Μαρξ, κάνοντας το ανεξάρτητο και σοσιαλιστικό, δημιουργώντας νέους οπαδούς, εμπνέοντας εργατικούς αγώνες σε όλη την Ευρώπη. Η ύπαρξη πολλών ετερόκλητων ιδεολογικών απόψεων δημιούργησε εσωτερικές διαμάχες, οδηγώντας τον Μαρξ στην εγκατάλειψη της το 1872. Ένα χρόνο νωρίτερα, ξεσπά η Κομμούνα στο εγκαταλειμμένο από την συντηρητική αστική κυβέρνηση Παρίσι, με αφορμή την εκεχειρία που υπέγραψε με τους Πρώσους. Οι ένοπλοι εργάτες αρνούνται να την αναγνωρίσουν και η εξέγερση τους κατεστάλη δύο μήνες αργότερα με εκτελέσεις και εξορίες αγωνιστών.37- 38- 39
Επίλογος.
Ο αστικός φιλελευθερισμός, αποστερεί τα ακριβά μέσα παραγωγής από τους τεχνίτες, στοιβάζοντας εργάτες στις πόλεις σε απάνθρωπες συνθήκες διαβίωσης και 34
E. M. Burns, ο. π., σ. 547- 548- 549. Στο ίδιο, σ. 704. 36 Hobsbawm E. J., 2012, σ. 238- 239. 37 Στο ίδιο, σ. 256. 38 Στο ίδιο, σ. 174- 175. 39 Κώστας Ράπτης, ο. π., σ. 105. 35
[8]
εργασίας, συμπιέζει τους μισθούς, εκμεταλλευόμενος γυναίκες και παιδιά, αλλά ταυτόχρονα αφυπνίζει την ταξική συνείδηση. 40 Οι αγώνες των λαϊκών στρωμάτων για μια δημοκρατική κοινωνία μέχρι το 1848 ήταν ανεπιτυχείς, διότι «τρόμαξαν» τους μετριοπαθείς φιλελεύθερους, οι οποίοι προσεγγίζοντας την εξουσία διαπίστωσαν ότι μπορούν να ζουν άνετα χωρίς την Επανάσταση 41 - 42. Οι Μαρξ και Ένγκελς αφήνουν παρακαταθήκη στα λαϊκά στρώματα, την δημιουργία πολιτικοποιημένων μαζικών συνδικάτων και μια ανανεωμένη σε λόγο και δράση αριστερά. Το κέρδος αυτής της περιόδου κεφαλαιοποιείται με την εμφάνιση το 1889 της Β’ Διεθνούς, ενός μετώπου μαζικών μαρξιστικών κομμάτων. Μηνύματα ανάκαμψης του εργατικού κινήματος διαφαίνονται στην Γερμανία, όταν η στάσιμη δύναμη των σοσιαλιστών το 1871 εκτινάσσεται στις εκλογές του 1877, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει το φιλελεύθερο κοινοβουλευτικό προσωπείο του Βίσμαρκ με την εφαρμογή του αντισοσιαλιστικού νόμου το 1878.43
40
Berstein, Milza, Τόμος 2, ο. π., σ. 91. Hobsbawm E. J., 2012, ο. π., σ. 34. 42 Στο ίδιο, σ. 41. 43 Στο ίδιο, σ. 178- 179. 41
[9]
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ.
Κώστας Ράπτης, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, κατά τον 19ο και τον 20ο αιώνα, Τόμος Β, ΕΑΠ, Πάτρα, 2000. E. M. Burns, Ευρωπαϊκή Ιστορία. Ο Δυτικός Πολιτισμός: Νεότεροι Χρόνοι, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη, 2006. Berstein, Milza, Ιστορία της Ευρώπης. Από την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στα ευρωπαϊκά κράτη, 5ος- 18ος αιώνας, Τόμος 1, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997. Berstein, Milza, Ιστορία της Ευρώπης. Η Ευρωπαϊκή Συμφωνία και η Ευρώπη των Εθνών 1815- 1919, Τόμος 2, εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1997. Blanning T.C.W., Ιστορία της Σύγχρονης Ευρώπης, Εκδόσεις Τουρίκη, Αθήνα, 2009, σ. 154. George Duby, Μεσαιωνική Δύση: Κοινωνία και Ιδεολογία, Εταιρία Μελέτης Νέου Ελληνισμού- Μνήμων, Αθήνα, 2003. Hobsbawm E. J., Η Εποχή των Επαναστάσεων, 1789- 1848, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1992, σ. 295. Hobsbawm E. J., Η Εποχή του Κεφαλαίου, 1848- 1875, Εκδόσεις ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2012.