Kuzey Kıbrıs Ekonomisi - Rekabet Edebilirlik Raporu by Freebirds Yayın

Kuzey Kıbrıs Ekonomisi

Rekabet Edebilirlik Raporu

2016 -2017

Standartlaşma ve Dış Pazarlara Erişim

Rekabet Edebilirlik Raporu 2016 - 2017 Prof.Dr. Ali Cevat Taşıran Dr. Burçak Özoğlu

Kıbrıs Türk Ticaret Odası Adres: 90, Bedrettin Demirel Caddesi, Lefkoşa - KKTC Tel.: 0392 228 37 60 Fax: 0392 228 30 89 email: ktto@ktto.net Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Kuzey KÄąbrÄąs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

İçindekiler

III. Performans Değerlendirme Matrisi.............................38 İçindekiler........................................................................3 IV. Standartlaşma ve Dış Pazarlara Erişim.......................44 Önsöz.................................................................................4 Standartlar, Standartlaşma ve Standardizasyon Örgütleri..................................................................................44 Yönetici Özeti...................................................................6

Ürün ve Hizmetlerde Standartlaşmanın İktisadi ve Ekonomi Profili..............................................................10 Toplumsal Yararları...............................................................47 I. Giriş..............................................................................12 Standartlaşma ve Dış Ticaret .............................................49 Dünyanın Siyasal-İktisadi Görünümü........................12 Kuzey Kıbrıs’ta Standartlaşma: Mevcut Durum ve Temel Sorunlar..................................................................................51 Kuzey Kıbrıs’ın Durumu................................................14 Raporun Bölümleri ve Kullanılan Veriler...................14 V.Ekler.....................................................................................56 II. Kuzey Kıbrıs’ta Rekabet Edebilirlik......................16 I.Makroekonomik Göstergeler.............................................56 II: Rekabet Edebilirlik Raporu Rakamsal Verileri için Kuzey Kıbrıs’ta Rekabet Edebilirlik: Genel Görünüm, 2008-2016..........................................16 Teknik Notlar ve Kaynaklar..................................................58 III: Kuzey Kıbrıs'ta Rekabet Edebilirlik Bölümü Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs : Karşılaştırmalı İnceleme, 2008-2016......................................................19 için Ekonometrik Regresyon Tabloları.............................60 Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan: Karşılaştırmalı İnceleme, 2008-2016...........................25 Kaynakça................................................................................66 Kuzey Kıbrıs ve Seçilmiş Ada Ülkeleri: Karşılaştırmalı İnceleme, 2008-2016......................................................29 Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye, Yunanistan ve Seçilmiş Ada Ülkeleri: Ekonometrik Regresyon Çözümlemesi, 2008-2016...............................................31

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Önsöz Sayın Okuyucu,

2017 yılının ilk çeyreğinde elinize ulaştırdığımız dokuzuncu Rekabet Edebilirlik Raporu, Kuzey Kıbrıs ekonomisinde yapısal sorunların devam ettiğini ve hükümet değişikliğine rağmen sorunların hiç değişmediğini işaret etmektedir.

Takriben 10 yıldan bu yana, rekabet edebilirliğimizin bu denli düşük seviyelerde kalmasına ilişkin faktörlere benzer teşhis koyan raporlarımızın toplumda bir farkındalık yarattığını memnuniyetle gözlemlesek de, bu sorunlara çözüm bulunamamış olunması sorunun basit bir yönetim başarısızlığı ile sınırlı olmadığını göstermektedir. O kadar ki, kamuoyu genelinde “yapısal sorunlar çaresizdir” gibi yanlış bir algının yayılmasına seyirci kalmaktayız. Kıbrıs Türk Toplumu ve siyasi yöneticileri sorunları idrak etseler de, bu sorunlara karşı çözüm üretmekte ve devamlılık prensibine dayalı uygulamalarda başarısız olmaktadır. Rekabet edebilirlik, bir ekonominin verimini ve diğer ekonomilere kıyasla artı değer üretebilme gücünü ölçmektedir. Refah ve eğitim düzeylerine bakıldığı zaman, Kuzey Kıbrıs ekonomisinin 138 ekonomi içerisinde ancak 114’üncü sırada yeralabilmesi, kendi içinde bir çelişki olarak algılanabilir. Oysa bu sıralamada kalmak, ekonomimizin üretime dönüştürmediği ve atıl kalmış bir refaha sahip olduğumuzu işaret etmektedir. Ekonominin üretmediği bir refah ise sürdürülebilir değildir. Refahımızın artması ve sürdürülebilir olması, kaynaklarımızın verimli kullanılmasına ve ekonomik yapımızın avantajlı sektörler öncülüğünde yeniden yapılandırılmasına bağlıdır. Kamunun verimsiz ekonomik uygulamalardaki ısrarı, toplumun sosyal adalet, çeşitli altyapı hizmetleri, fırsat eşitliği, sağlık ve güvenlik standartları yanısıra avantajlı sektörlerin desteklenmesi gibi asgari gerekliliklerde geri kalmasına yol açmaktadır.

Siyasi partilerin ekonomi politikaları ve vaatleri seçim meydanlarında kalmakta, maalesef hayata geçirilmemektedir. Türkiye ile imzalanan ekonomik protokollerin programa göre uygulanmaması siyaset kurumuna olan güvene ve Kıbrıs Türk Toplumu'nun itibarına zarar vermektedir. Kamu sektöründe verimliliği arttırmayı, finans sektörünün yapısını güçlendirmeyi ve reel sektörün rekabet gücünü arttırmayı hedefleyen 2016-2018 Yapısal Dönüşüm Programı’nın gerçek anlamda hayata geçirilememesi rekabet edebilirliğimizi olumsuz etkilemektedir. Geçtiğimiz yıl boyunca Kıbrıs sorununa ilişkin yoğunlaştırılmış çözüm müzakerelerine ve bu yılın başında garantör ülkelerin de katılımıyla başlayan Kıbrıs Konferans'ına tanık olduk. Süreçte yaşanan sıkıntılara rağmen müzakerelerin geldiği bu aşamada, Güney ve Kuzey ekonomileri arasındaki farkın yakınlaşması ve geçiş süreçlerinin iş dünyalarının da etkin katılımıyla ele alınması gerekmektedir. Güney Kıbrıs’ta yaşanan ekonomik krizin etkileri sürmekte, bu da iki ekonomi arasındaki farkın geçmiş yıllara kıyasla azaldığına ilişkin yanlış bir algı yaratmaktadır. Kararlaştırılan tasarruf önlemlerine ciddiyetle bağlı kalarak ve gelişmiş fiziki altyapısının sunduğu imkanlar sayesinde, Güney Kıbrıs ekonomisinin 2016'da başlayan ve bu yıl da yükselmesi öngörülen bir büyüme kaydedeceği öngörülmektedir. Bu çerçevede, istikrarlı bir siyasi iradeye bağlı kalarak, Yapısal Dönüşüm Programı’ndaki saptamalar ve hedefler ışığında ekonomimizi dönüştürmek ve özel sektör odaklı sürdürülebilir bir büyüme ile Güney'le olan farkımızı gidermek zaruridir. Bu yılın teması, Kıbrıs Türk Ticaret Odası’nın gündemde öncelik olmasını savunduğu standartlara uyum ve dış pazarlara erişimdir. Çözüm ve Avrupa Birliği uyum çalışmalarından bağımsız olarak, Kuzey Kıbrıs'ta üretilen ürün ve hizmetlerin küresel standartlara ulaştırılması, ivedilikle üzerine eğilmemiz gereken

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

bir mecburiyettir. Siyasi koşullar ne olursa olsun, dış pazarlara ulaşabilmek ve rekabetçi olabilmek için dünya standartlarına erişim ekonomimizin birincil önceliği olmalıdır. Bunun için üretim, belgelendirme, denetim ve ilgili diğer süreçlerin yerleşmesine imkan tanıyacak yasal çerçeve ve fiziki altyapının geliştirilmesi, ayrıca farkındalık yaratılması konularında Odamız çeşitli platformlarda çalışmalar yürütmektedir. Bu yıl, Raporumuzun tema konusunu bu başlıkta belirlemiş olmakla konuya verdiğimiz önemi bir kez daha vurgulamaktayız. Geçmiş yıllara kıyasla gerek görsel gerekse içerik olarak farklı bir rapor sunuyoruz. Dünya Ekonomik Forumu tarafından yayınlanan Küresel Rekabet Edebilirilik Raporu’ndaki güncellemeler ve Ekonomi Profili bölümündeki görsel değişiklikler bu yılın raporuna yansıtılmıştır. Raporu bu yıl ilk kez kaleme alan ODTÜ Kuzey Kıbrıs Kampüsü İktisat Bölümü Öğretim Görevlilerinden Prof.Dr. Ali Cevat Taşıran ve Dr.Burçak Özoğlu Kuzey Kıbrıs’ın rekabet edebilirliğini kapsamlı ve kıyaslamalı akademik analizlerle ele alarak yeni bakış açıları getirmişlerdir. Ayrıca, Raporumuzu Türkçe ve İngilizce olarak hazırlayarak, KTTO’nun sadece Kuzey Kıbrıs iş dünyasının değil ayni zamanda Kıbrıs Türk Toplumunun dünyaya açılan kapısı olduğu bilinciyle tüm paydaşlarımızın, Kıbrıs Türk ekonomisine ilişkin çalışmalarına katkı sağlayacağını umuyoruz.

Saygılarımla, Fikri Toros Kıbrıs Türk Ticaret Odası Başkanı

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Yönetici Özeti Kuzey Kıbrıs’ın Rekabet Gücüne Genel Bakış Bu raporda, Kuzey Kıbrıs’ın 2008-2016 döneminde “küresel rekabet edebilirlik” (KRE) performansı ayrıntılı olarak incelenmektedir. Bu dokuz yıllık dönemde Kuzey Kıbrıs’ın KRE endeks değeri, 2008’de 3.43 puandan 2016’da 3.70 puana yükselerek 0.27 puanlık bir artış kaydetmiştir. Dokuz yıllık bir dönemde kaydedilen bu artış tatmin edici düzeyde değildir.

KRE’yi oluşturan bileşenler, “temel gereksinimler” (TG), “etkinlik artırıcılar” (EA) ve “inovasyon ve gelişmişlik faktörleri” (İGF) alanlarıdır. Dönem boyunca, en yüksek endeks değerleri TG alanında ve en düşük endeks değerleri de İGF alanında gözlemlenmiştir. Diğer bir deyişle, Kuzey Kıbrıs’ın KRE’sine en yüksek katkıyı TG alanı yapmaktadır. En düşük katkı ise İGF alanından gelmektedir. Buna karşın, dönem içindeki artış performansı en yüksek alan İGF iken, en düşük olan alan TG’dir. 2008’den 2016’ya, TG endeksi 4.10’dan 4.23’e yükselerek 0.13 puanlık bir artış kaydederken, EA’daki artış 0.32 puan (3.06’dan 3.38’e) ve İGF’deki artış ise 0.55 puandır (2.66’dan 3.21’e). Özetle, en düşük dönem performansı, KRE’ye en yüksek düzeyde katkı yapan alanda (TG’de) gözlemlenirken; en yüksek dönem performansı, KRE’ye en düşük düzeyde katkı yapan alana (İGF’ye) aittir. İGF gibi kritik öneme sahip bir alanda sağlanan bu göreli başarı her ne kadar umut vericiyse de dokuz yıl gibi oldukça uzun bir dönemde sağlanan bu artışın arzu edilir düzeyde olduğunu söylemek güçtür. Dahası, İGF’de dönem içinde gözlemlenen aşağı ve yukarı yönlü büyük dalgalanmalar, bu alanın fazlasıyla ‘dinamik’ olduğunu göstermekte ve çeşitli etkenlere karşı çok duyarlı olduğuna işaret etmektedir. Öyle görünmektedir ki bu alanda istikrarlı bir artış eğilimi yakalamak görece daha zordur ve dolayısıyla bu önemli alana yönelik politikalar geliştirilirken ve reformlar tasarlanırken çok daha dikkatli ve özenli olmakta yarar vardır. Politika yapıcıların İGF gibi çok önemli bir alandaki dalgalanma eğilimini genel bir yükseliş eğilimine dönüştürmek için bilim, teknoloji ve sanayi politikalarına özel bir önem vermesi gerekir. Kuzey Kıbrıs, belirli koşullar sağlanırsa, bu alanda hızla ilerleyebilecek bir ülke görünümündedir. Bu alanın iki alt-bileşeninden biri olan “işletme gelişmişliği”nde ön plana çıkan temel kısıtlar şunlardır: Rekabet avantajının düşük olması, üretim süreçlerinin yeterince gelişmemiş olması ve değer zinciri arzının yetersizliği. Diğer alt-bileşendeki, yani “inovasyon” alanındaki en belirgin sorunlar ise şunlardır: Devletin ileri derecede teknoloji ürünleri satın almaması, firmaların AR-GE harcamalarının yetersizliği ve araştırmada özel sektör-üniversite işbirliğinin yetersizliği. TG alanındaki görece durağan performansın ise iki ana

nedeni olduğu söylenebilir. Birinci ana neden, bu alanın altbileşenlerinden biri olan “kurumlar”da dokuz yıllık dönemde kayda değer bir ilerleme sağlanamamış olmasıdır. Dokuz yılda “kurumlar”ın endeks değerindeki artış yalnızca 0.16 puandır (2008’de 3.53’den 2016’da 3.69’a). Oysaki yaklaşık son yirmi yıldır hızla gelişmekte olan kalkınma literatüründe, kurumların niteliğinin ve kurumsal reformların ekonomilerin gerek büyüme ve gelişme performanslarını gerekse rekabet güçlerini belirleyen en temel faktörlerden biri olduğu gösterilmiştir. Ekonomik büyüme ve gelişme ile rekabet gücüne en belirgin etkiyi yapan faktörlerden biri olduğu bilinen “kurumlar” alanında Kuzey Kıbrıs’ın dokuz yıllık dönemde kayda değer bir ilerleme sağlayamamış olması, bu önemli alanın ihmal edildiğine işaret ettiği ölçüde kaygı vericidir. TG’deki durağan performansın ikinci ana nedeni ise, bu alana en yüksek düzeyde katkı yapan “sağlık ve ilköğretim” alt-bileşeninin 2014 sonrasında çok dikkat çekici bir düşüş kaydetmiş olmasıdır. “Sağlık ve ilköğretim”, Kuzey Kıbrıs’ta TG’nin alt-bileşenleri arasında açık ara en yüksek endeks değerlerini ala gelmiştir ve genellikle 5.6-6.0 puan gibi yüksek bir aralıkta seyretmiştir. Ancak bu alt-bileşenin endeks değeri 2014’te 5.98 puan iken, 2016’da 5.24 puana düşmüştür. Diğer bir deyişle, “sağlık ve ilköğretim”de son iki yılda 0.74 puanlık çok hızlı bir düşüş söz konusudur. “Kurumlar”ın dokuz yılda sadece 0.16 puanlık bir artış gösterebildiği, “sağlık ve ilköğretimin” yalnızca son iki yılda 0.74 puan düştüğü bir ülkede politika yapıcıların öncelikle bu iki alanda acil önlemler alması, etkili politikalar geliştirmesi ve iyi tasarlanmış reformlar yapması gerektiği açıktır. “Sağlık ve ilköğretim” alt-bileşeninin ayrıntıları incelendiğinde buradaki sorunun esasen “ilköğretimin kalitesi” başlığından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. “Kurumlar” alt-bileşenindeki sorunların kaynakları ise çok daha çeşitli görünmektedir: •

Kamuoyunun siyasilere güveni

•

Hükümet yetkililerinin kararlarında adam kayırma

•

Kamu harcamalarının israfı

•

Devlet düzenlemelerinin yarattığı yük

•

Finansal denetim ve raporlama standartlarının gücü

•

Azınlık hissedarlarının çıkarlarının korunması

•

Yatırımcıların korunması

EA alanındaki ‘vasat’ performans bağlamında en dikkat çekici alt-bileşen “piyasa büyüklüğü”dür. EA, altı alt-bileşenden oluşmaktadır. Diğer beş değişken genellikle 3.5-4.5 puan aralığında değerler alırken, “piyasa büyüklüğü”nün endeks değerleri ancak 1.5-2.0 gibi çok düşük bir aralıkta sıkışmış

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

EA alanında dikkat çekici diğer bir alt-bileşen de “işgücü piyasasının etkinliği”dir. Söz konusu dönemde Kuzey Kıbrıs’ta bu alt-bileşenin endeks değerinin belirgin ölçüde gerilediği (2008’de 4.09’dan 2016’da 3.20’ye) gözlemlenmektedir. Bu belirgin gerileme, ülke ekonomisinin en öncelikli sorunlarından birinin işgücü piyasasından kaynaklandığına işaret etmektedir. Bu alandaki temel sorunlar; ülkenin yetenekli insanları çekebilme ve tutabilme kapasitesi, profesyonel yönetime güven ve vergi oranlarının çalışma isteğine etkisi başlıkları altında toplanmaktadır. Kuzey Kıbrıs için EA alanı kapsamında özellikle vurgulanması gereken diğer bir alt-bileşen ise “teknolojik hazırlık”tır. Bu altbileşen, 2013’e kadar inişli-çıkışlı bir performans sergilemiş olmasına karşın, 2016 itibarıyla “etkinlik artırıcılar” arasında 4.31’lik endeks değeriyle lider konumundadır. Ekonomide teknoloji içeriği ve katma değeri yüksek mal ve hizmet üretiminde yoğunlaşmanın başlayabilmesi ve gelişebilmesi için “teknolojik hazırlık” aşamasında belirli bir olgunluk düzeyine erişilmesi gerektiği bilinmektedir. Kuzey Kıbrıs’ın bu bakımdan özellikle son yıllarda umut verici bir gelişim gösterdiği belirtilmelidir. Politika yapıcıların bu gelişmeyi dikkatle izlemesinde ve desteklemesinde büyük yarar vardır. Şu alanlardaki eksikliklerin giderilmesine yönelik politikaların uygulanması özellikle önemli görünmektedir: Uluslararası İnternet bant genişliği, en son teknolojilerin bulunabilmesi, doğrudan yabancı yatırım ve teknoloji transferi.

Kuzey Kıbrıs – Güney Kıbrıs Karşılaştırması Adada barış ve birleşme çalışmaları belirli ivmeler kazanarak sürmektedir. Güney Kıbrıs’ın ve Kuzey Kıbrıs’ın rekabet gücüne ilişkin avantajlarını ve dezavantajlarını saptamak, gerek rekabet gücü farklılıklarının birleşmeyi teşvik edici yönlerini görebilmek, gerekse birleşme veya ekonomik bütünleşme yoluyla sağlanabilecek birlikte ilerleme ve gelişme potansiyelini değerlendirebilmek açısından önemlidir. Bir tarafın dezavantajları diğer tarafın avantajlarıyla örtüşebilir ve olası bir birleşme “tamamlayıcılık” ilişkilerini geliştirerek

önemli “karşılıklı yararlar” sağlayabilir. Aynı zamanda, olası bir birleşme veya ekonomik bütünleşme her iki tarafın avantajlarını pekiştirerek, ada içinde belirli sektörlerde “ölçek ekonomileri” oluşturulmasını ve iç piyasaların büyümesini sağlayarak ve dış pazarlara erişim olanaklarını genişleterek adanın tümünün rekabet gücünü hızla artırabilir. Bu düşüncelerle, raporda Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs rekabet güçlerindeki gelişmeler açsından ayrıntılı olarak karşılaştırılmıştır.

Rekabet Edebilirlik Raporu

görünmektedir. Siyaseten tanınmama ve ekonomik izolasyon gibi Kuzey Kıbrıs’ın kendine özgü uluslararası koşulları, “piyasa büyüklüğü” alanında karşılaşılan ağır kısıtların önemli bir nedenidir. Ancak, Kuzey Kıbrıs’ın bu alandaki sorunun, yalnızca dış piyasalara erişim güçlüklerinden değil, aynı zamanda iç piyasaların darlığından kaynaklandığı da belirtilmelidir. Tanınmama ve izolasyon koşulları altında dış piyasalara erişim konusunda ilerleme sağlamak güç olabilir; ama bu olumsuz dış koşullar altında bile iç piyasaları geliştirici ve iç talebi canlandırıcı politikalar uygulamak ve her ne kadar kolay olmasa da “ölçek ekonomileri” oluşturmak mümkün olabilir. İç piyasanın darlığından kaynaklanan sorunlar, iyi tasarlanmış gelir ve talep politikaları ile hafifletilebilir. Seçilmiş üretim ve hizmet alanlarında geliştirilecek devlet-özel sektör işbirliği ise ölçek ekonomilerinin oluşturulması açısından yararlı olabilir.

Bu karşılaştırmadan çıkan temel sonuçlardan biri şudur: 2016 itibarıyla, hem “küresel rekabet edebilirlik” (KRE), hem de KRE’nin üç temel bileşeni olan “temel gereksinimler” (TG), “etkinlik artırıcılar” (EA) ve “inovasyon ve gelişmişlik faktörleri” (İGF) açısından Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs’ın gerisindedir. Ancak, bu güncel rekabet gücü farkları çok büyük veya aşılamaz boyutlarda değildir. İki ülke arasındaki güncel KRE farkının başat kaynağının, EA alanı olduğu saptanmıştır. Diğer bir deyişle, Kuzey Kıbrıs’ın Güney Kıbrıs’a yetişmek için en çok çaba sarf etmesi gereken alan EA olarak ortaya çıkmaktadır. Yapılan basit ama pratik bir hesaplamadan ilginç bazı sonuçlar elde edilmiştir. 2016 itibarıyla, Güney Kıbrıs’ın dünyada rekabet gücü en yüksek 10 ülkenin TG, EA ve İGF ortalamalarına yetişebilmek için 100 birim mesafe kat etmesi gerekiyorsa; Kuzey Kıbrıs’ın aynı hedeflere ulaşabilmek için TG’de 128 birim, EA’da 147 birim ve İGF’de 122 birim mesafe kat etmesi gerekmektedir. Diğer bir deyişle, ilk 10 ülkeyi yakalama hedefi baz alınarak Güney Kıbrıs’la karşılaştırıldığında, Kuzey Kıbrıs’ın göreli avantajının İGF’de ve göreli dezavantajının EA’da olduğu söylenebilir. Bu bakımdan, yukarıda EA kapsamında özellikle vurgulanan üç alt-bileşeni anımsamakta yarar vardır. “Piyasa büyüklüğü” ve “işgücü piyasasının etkinliği” alanlarında saptanan olumsuz görünüm ile “teknolojik hazırlık” alanında son yıllarda gözlemlenen umut vaat edici yükseliş; Kuzey Kıbrıs’ın gerek küresel rekabet gücünün gelişimi, gerekse Güney Kıbrıs’ı yakalayabilmesi için çok büyük önem taşımaktadır. 2008-2016 döneminde, Güney Kıbrıs’ta gerek KRE endeksinde, gerekse TG, EA ve İGF bileşenlerinin hepsinde düzenli ve oldukça hızlı gerilemeler kaydedilmiştir. Bu dokuz yıllık dönemin Güney Kıbrıs’ın ekonomik gelişimi ve rekabet edebilirliği açılarından kayıp yıllar olduğunu söylemek hiç de abartı sayılmaz. Aynı dönemde, Kuzey Kıbrıs KRE, EA ve İGF’de belirli ilerlemeler kaydetmişse de bu ilerlemelerin tatmin edici düzeyde olduğu söylenemez. Kuzey Kıbrıs, TG’de ise âdeta yerinde saymıştır. Bu çerçevede, söz konusu dönemde Güney Kıbrıs ile Kuzey Kıbrıs arasındaki rekabet gücü farkları hem KRE’de hem de tüm temel bileşenlerde azalmıştır. Ancak, rekabet gücü farklarındaki bu azalmalar, Kuzey Kıbrıs’ın kayda değer bir başarı göstermiş olmasından kaynaklanmamıştır. Farklardaki bu azalmaların genel ve esas nedeni, Güney Kıbrıs’ın 20082016 döneminde çok büyük ekonomik ve finansal zorluklara maruz kalmış olmasıdır. 2008’de başlayan küresel finansal krizin etkilerinin Güney Kıbrıs’ın (ve Yunanistan’ın) kendi

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

kriziyle çakışması, Güney Kıbrıs’ın rekabet gücünün tüm temel bileşenlerde önemli ölçüde azalmasına yol açmıştır. Bu bakımdan, Güney Kıbrıs’la rekabet edebilirlik farklarının söz konusu dönemde belirli ölçülerde azalmış olması, Kuzey Kıbrıslı politika yapıcılar açısından sevindirici veya umut verici bir gelişme olarak değerlendirilmemelidir. Yapılan hesaplamalara göre, söz konusu dönemde, yalnızca EA alanında Güney Kıbrıs’ın gerileme hızı Kuzey Kıbrıs’ın ilerleme hızına eşittir. KRE, TG ve İGF’de ise Güney Kıbrıs’ın gerileme hızı, Kuzey Kıbrıs’ın ilerleme hızından daha yüksek olmuştur. Diğer bir deyişle, rekabet gücü farklarının azalmasının başat kaynağı, Güney Kıbrıs’ın göreli başarısızlığıdır; Kuzey Kıbrıs’ın göreli başarısı değildir. Güney Kıbrıs kayıp yıllar sürecini deneyimlerken, Kuzey Kıbrıs’ın birçok rekabet edebilirlik başlığında oldukça ihmalkâr bir eğilim sergilemiş olduğu gözden kaçmamalıdır. Öte yandan, Kuzey Kıbrıs’a çok da haksızlık etmemek bakımından; siyaseten tanınmayan ve ekonomik izolasyona maruz bir ülke ile siyaseten tanınan ve AB üyesi olan diğer bir ülkenin eşit koşullarda rekabet etmediklerini de belirtmek gerekir. Kuzey Kıbrıs, siyaseten tanınan ve AB üyesi bir ülke olsaydı, elbette, söz konusu dönemde çok daha iyi bir rekabet gücü performansı sergilemesi beklenirdi. Tüm bu değerlendirmelerin ışığında, Güney Kıbrıs’la karşılaştırma sonucunda ortaya çıkan temel bir sonucu, tekrar etme pahasına, vurgulamakta yine yarar vardır. Kuzey Kıbrıs’ta en çok ihmal edilmiş görünen alanlar, “sağlık ve ilköğretim” ile “işgücü piyasasının etkinliği”dir. Güney Kıbrıs’a göre Kuzey Kıbrıs’ın kısmi bir başarı elde ettiği alanlar ise, “kurumlar”, “altyapı” ve “inovasyon”dur. Yukarıda, Kuzey Kıbrıs’ın “kurumlar” alanındaki performansının hiç tatmin edici olmadığını vurgulamıştık. Öyle görünüyor ki, söz konusu dönemde, Güney Kıbrıs “kurumlar” alanında çok büyük çaplı ve telafisi çok güç bir gerileme deneyimlemiştir. Öte yandan, “makroekonomik istikrar” ve “finans piyasasının gelişmişliği” alanlarında 2008’de Güney Kıbrıs önde iken, 2016’da Kuzey Kıbrıs öne geçmiştir. Ancak, bu konjonktürel gelişmenin esas nedeninin, Güney Kıbrıs’ın söz konusu dönemde yaşadığı makroekonomik ve finansal kriz olduğu açıktır.

Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan Kıbrıs adasının Türkiye ve Yunanistan’la önemli tarihsel, siyasal ve ekonomik bağları vardır. Bu nedenle, adanın güneyi ve kuzeyi, bu iki ülkenin rekabet gücü performanslarıyla da karşılaştırılmıştır. Özetle, 2008-2016 döneminde, rekabet edebilirlik açısından bu dört ülke arasında en iyi göreli performansı Türkiye’nin ve en kötü göreli performansı ise Güney Kıbrıs’ın gösterdiği ortaya çıkmıştır. 2016 itibarıyla, KRE’de Türkiye 4.4 düzeyindeki puanıyla lider konumundayken, Güney Kıbrıs ve Yunanistan 4.0 puanda eşitlenmişlerdir. Kuzey Kıbrıs ise 3.7 puandadır. Diğer bir deyişle, 2016 itibarıyla,

genel rekabet gücü açısından, Güney Kıbrıs ile Yunanistan’ın Türkiye’ye uzaklığı, Kuzey Kıbrıs’ın Güney Kıbrıs’a ve Yunanistan’a uzaklığından daha fazladır. Türkiye’nin Güney Kıbrıs’a ve Yunanistan’a karşı göreli üstünlüğünün başat kaynağı EA olarak ortaya çıkmıştır. TG’deki fark oldukça küçüktür ve İGF’de ise bu üç ülke eşit konumdadır. İlginçtir ki Türkiye’nin en iyi olduğu EA alanı, Kuzey Kıbrıs’ın Güney Kıbrıs’la ve Yunanistan’la farkının en yüksek olduğu alandır. Türkiye’nin göreli avantajının olduğu bir alanda Kuzey Kıbrıs’ın göreli dezavantajı olduğu anlaşılmaktadır. Bu saptamanın, Türkiye-Kuzey Kıbrıs ilişkilerinde yol gösterici olması beklenebilir. Diğer bir deyişle, Türkiye’nin Kuzey Kıbrıs’a vereceği teknik ve kurumsal destekler ile yapacağı mali yardımların özellikle EA alanında daha verimli sonuçlar doğurması olasıdır. Bu noktada, EA’nın alt-bileşenlerini anımsatmakta yarar vardır: Yükseköğretim ve eğitim, ürün piyasasının etkinliği, işgücü piyasasının etkinliği, finans piyasasının gelişmişliği, teknolojik hazırlık, piyasa büyüklüğü. Öte yandan, Kuzey Kıbrıs’ta genellikle en çok ihmal edilmiş görünen alan da EA’dır ve dolayısıyla Kuzey Kıbrıslı politika yapıcıların önünde beliren temel önceliğin bu alan olduğu açıktır. Özellikle 2014 sonrasında bu alanda gözlemlenen çok belirgin gerilemeye acilen müdahale edilmesinde yarar vardır. Son olarak, bu karşılaştırma çerçevesinden çıkan diğer bir sonuç da Kuzey Kıbrıslı politika yapıcıların çok durağan görünen TG alanına ivme kazandırmanın yolları üzerinde düşünmeye başlamaları gerektiğidir. İGF ise, özellikle son yıllarda Kuzey Kıbrıs’ta umut vaat eden bir alan olarak yükselmektedir. Dolayısıyla, İGF alanında özenli politikaların uygulanması, devlet-özel sektör işbirliklerinin geliştirilmesi ve işlevsel AR-GE destekleri sağlanmasında büyük yarar vardır.

Kuzey Kıbrıs ve Küçük Ada Ülkeleri Kuzey Kıbrıs gibi küçük ada ülkelerinin, kalkınmaya ve rekabet gücünü geliştirmeye ilişkin kısıtları bakımından belirli ortak sorunlara sahip oldukları bilinmektedir. Örneğin, bu ülkelerde şu sorunların yaygın olduğu söylenebilir: Nüfusun ve yüzölçümünün küçüklüğü; doğal kaynak yetersizliği; beşeri sermaye ve nitelikli işgücü yetersizliği; piyasaların darlığı ve talep yetersizliği; ölçek ekonomileri geliştirmenin güçlüğü; taşıma, ulaştırma ve komünikasyon maliyetlerinin yüksekliği; ithalata yüksek oranlı bağımlılık; ihracat hacminin darlığı; ihracatta ve üretimde çeşitlenmenin düşüklüğü; dış pazarlara erişim güçlükleri; siyasal, ekonomik ve finansal dış şoklardan korunma olanaklarının kısıtlılığı; kırılgan çevre koşulları ve doğal afetlere yatkınlık. Raporda, buna benzer sorunlarla boğuşan 11 küçük ada ülkesi ile Kuzey Kıbrıs, 2008, 2012 ve 2016 yıllarında rekabet güçleri bakımından karşılaştırılmıştır. Singapur’un açık ara liderliğini

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Kuzey Kıbrıs’ın bu küçük ada ülkelerine göre KRE’deki konumu ise, ne yazık ki, hiç iç açıcı değildir. Bu grupta, Kuzey Kıbrıs 2008’de ve 2012’de sondan ikinci, 2016’de ise ancak sondan üçüncü olabilmiştir. TG, EA ve İGF alt-bileşenlerinde de durum farklı değildir. Bu noktada, diğerlerinden farklı olarak, Kuzey Kıbrıs’ın tanınmama ve ekonomik izolasyon gibi zorlu koşullarda rekabet etmeye çalışıyor olması önemlidir. Ama dış siyasal ve ekonomik koşullar nasıl olursa olsun; Kuzey Kıbrıs’ın rekabet edebilirlikte Timor-Leste ve Guyana gibi dünyanın en azgelişmiş ülkelerine yakın bir performans göstermesi ve Dominik Cumhuriyeti, Trinidad & Tobago ve Jamaika gibi azgelişmiş ülkelerin gerisinde kalması kaygı vericidir. Öte yandan, bu kaygının Güney Kıbrıs için de önemli ölçüde geçerli olduğuna dikkat çekmekte yarar vardır. Örneğin, 2016 itibarıyla, Güney Kıbrıs da Jamaika’nın gerisine düşmüş durumdadır. Bu bağlamda, şu soru akla gelmektedir: 2004’teki referandumda Güney Kıbrıs’ta da Kuzey Kıbrıs’ta olduğu gibi “evet” denmiş olsaydı ve birleşme gerçekleşseydi; “Federal Kıbrıs” adasının rekabet gücü 2016’da yine Jamaika’nın gerisinde kalır mıydı? Bu türden karşı-olgusal (counter-factual) sorulara kesin yanıt vermek elbette olanaksızdır. Ancak, ada ekonomilerine özgü, kalkınmaya ve rekabet gücüne ilişkin tipik kısıtların birleşme yoluyla bir ölçüde hafifletilebileceği varsayılırsa, “federal” bir Kıbrıs’ın 2016 itibarıyla küçük ada ülkeleri arasında daha yüksek bir sırada yer almış olabileceğini düşünmek çok da dayanaksız bir değerlendirme olmasa gerek.

ekonomisinde gerçekleşen son iki yıllık uygulamalar bir matris ile sunulmaktadır. Bu matrisin yanı sıra, 2008-2016 yılları için Kuzey Kıbrıs RER belgelerinde yer alan uygulama gerçekleşme durumları da ayrı bir tablo ile verilmektedir.

Rekabet Edebilirlik Raporu

sürdürdüğü bu grupta, dünyanın en yoksul ülkelerinden biri olan Timor-Leste dönem boyunca hep sonuncu olmuştur. Barbados, Bahreyn, Malta, Mauiritus ve Porto Riko bu grubun görece iyi performans gösteren ada ülkeleri olarak ön plana çıkmıştır.

Bu yılın RER’inde ayrıca, KKTC devletinin bazı temel strateji belgelerindeki stratejik amaçlara, hedeflere ve ilgili performans göstergelerine Kuzey Kıbrıs ekonomisinin performans analizine kaynaklık edebileceği düşünülerek yer verilmektedir. Sözü edilen strateji belgelerinin başında, DPÖ tarafından hazırlanıp sunulan ve 2017-2019 yıllarını kapsayan “Orta Vadeli Program”(OVP) belgesi gelmektedir. OVP belgesinde yer alan, bazı temel başlıklardaki makroekonomik göstergelere dönük amaç ve hedeflerde yıllara göre gerçekleşme, tahmin ve hedef verilerine rapor içerisinde yer verilmiştir. Kuzey Kıbrıs ekonomisinin performansını doğrudan etkileyecek bir diğer strateji belgesi, DPÖ tarafından yayınlanan ve 2016-2023 yıllarını kapsayan “KKTC Enerji Verimliliği Strateji Belgesi”dir. Raporda, bu belge de yayımlanmış, stratejik amaçlar ve ilgili hedeflere yer verilmiştir.

Prof. Ali Cevat Taşıran Dr. Burçak Özoğlu

Performans Değerlendirme Matrisine İlişkin Gözlemler Tekil kurumların ya da sektörlerin olduğu gibi, ülke ekonomilerinin de mevcut durumlarını betimlemelerinde ve gelecek öngörüleri oluşturmalarında performans analiz ve değerlendirmeleri büyük önem taşımaktadır. Performans değerlendirmelerinde kullanılan performans matrisleri bir bakıma ilgili kurumun, sektörün ya da ekonominin karne belgesi anlamına gelir. Performans karnelerinin hem mevcut durumu analiz etmede hem de geleceğe dönük vizyon geliştirmede işlevli olabilmesi için “Stratejik Yönetim” yaklaşımı ile uyum içerisinde olması gerekmektedir. Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporlarının (RER) içerisinde yer alan performans değerlendirme matrisleri, “Stratejik Yönetim” yaklaşımıyla yapılacak performans analizlerine katkı sağlayacak bilgiler içermektedir. Önceki raporlarda olduğu gibi bu yıl da bazı temel başlıklarda, Kuzey Kıbrıs

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Ekonomi Profili

Kuzey Kıbrıs 114th / 139 Ana Göstergeler, 2015 Toplam Nüfus (bin) Gayri Safi Yurtiçi Hasıla (GSYİH) (milyon $), 2015

Performansa Genel Bakış

Sıralama/139 (1-7) Puan Trend

326

Kişi Başına Düşen GSYİH (cari fiyatlarla,$),2015

13.737

3.749

GSYİH (SPG),dünya toplamındaki payı (%), 2015

0,0043

En İyiye Olan Uzaklık

Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi

114

3,70

Baskı

2012-13

2013-14

2014-15

2015-16

2016-17

Altendeks A: Temel Gereksinimler

115

4,23

Sıralama

123/144

118/148

114/145

121/141

114/139

Bölüm 1: Kurumlar

3,69

Puan

3,54

3,64

3,68

3,56

3,70

Bölüm 2: Altyapı

3,40

Bölüm 3: Makroekonomik İstikrar

4,60

Bölüm 4: Sağlık ve ilköğretim

103

5,24

Altendeks B: Etkinlik Artırıcılar

125

3,38

Bölüm 5: Yüksek öğretim ve eğitim

3,84

Bölüm 6: Ürün piyasasının etkinliği

124

3,80

Bölüm 7: İşgücü piyasasının etkinliği

135

3,20

Bölüm 8: Finans piyasasının gelişmişliği

3,64

Bölüm 9: Teknolojik hazırlık

4,31

Bölüm 10: Piyasa büyüklüğü

137

1,49

Altendeks C: İnovasyon ve Gelişmişlik Faktörleri

116

3,21

Bölüm 11: İşletme gelişmişliği

125

3,29

Bölüm 12: İnovasyon

102

3,13

Bölüm1: Kurumlar Bölüm12: İnovasyon Bölüm11: İşletme Gelişmişliği Bölüm10: Piyasa Büyüklüğü

7 6 5 4 3 2 1 0

Bölüm2: Altyapı Bölüm3: Makroekonomik İstikrar Bölüm4: Sağlık ve İlköğretim Bölüm5: Yüksek Öğretim ve Eğitim

Bölüm9: Teknolojik Hazırlık Bölüm8: Finans Piyasasının Etkinliği

Bölüm6: Ürün Piyasasının Etkinliği

Bölüm7: İşgücü Piyasasının Etkinliği

Kuzey Kıbrıs

Avrupa ve Kuzey Amerika

İş yaparken karşılaşılan en problemli faktörler (Kaynak:Yönetici Görüşleri Anketi) Döviz düzenlemeleri Verimsiz devlet bürokrasisi Yetersiz eğitimli işgücü Siyasal İstikrarsızlık Yetersiz altyapı kaynakları Vergi oranları Finansmana erişim Yenilik için yetersiz kapasite Hükümet istikrarsızlığı/darbeler Enflasyon Kısıtlayıcı işgücü düzenlemeleri Vergi düzenlemelerindeki karmaşıklık Kamu sağlığındaki zayıflık Ulusal işgücündeki kötü iş ahlakı Rüşvet Suç ve hırsızlık

12,87 12,64 10,75 10,68 8,63 7,54 7,3 5,10 4,87 4,55 4,32 3,53 2,59 2,04 1,88 0,71 0

10 Katılımcı yanıtlarının yüzde oranı

Not: Yönetici Görüşleri Anketine katılanlara, 16 faktörlük listeden iş yaparken karşılaşılan en problemli beş faktörü seçmeleri ve daha sonra bunları 1 (en problemli) ile 5 arasında değişen bir değerlendirme ölçeğine göre puanlamaları istendi. Katılımcıların her bir faktöre vermiş olduğu puanlama 16 soruya vermiş oldukları toplam puanlamaya oranlanmıştır

Bu rapor Dünya Ekonomik Forumu’nun yayını değildir. Terminolojisi, formatlar ve yöntem (metodoloji) Küresel Rekabet Edebilirlik 2016-2017 Raporu’ndan alınmıştır.© Dünya Ekonomik Forumu

Detaylı Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi SIRALAMA/139 DEĞER

Bölüm 1: Kurumlar 83 1.01 Mülkiyet hakları........................................................................................... 117 1.02 Fikri mülkiyet hakları.................................................................................. 93 1.03 Kamu fonlarının aktarılması.................................................................... 42 1.04 Kamuoyunun siyasilere güveni............................................................. 83 1.05 Düzensiz ödemeler ve rüşvet................................................................. 73 1.06 Yargının bağımsızlığı................................................................................... 60 1.07 Hükümet yetkililerinin kararlarında adam kayırma........................ 103 1.08 Kamu harcamalarının israfı......................................................................81 1.09 Devlet düzenlemelerinin yarattığı yük..................................................108 1.10 Uyuşmazlıkların çözümünde yasal çerçevenin etkinliği.............. 75 1.11 Düzenlemelerin çözümünde yasal çerçevenin etkinliği............. 102 1.12 Hükümetin politika oluşturmadaki şeffaflığı...................................... 111 1.13 Terörizmin işletme maliyeti.......................................................................26 1.14 Suç ve şiddetin işletme maliyeti............................................................. 31 1.15 Organize suçlar............................................................................................ 53 1.16 Polis hizmetlerinin güvenilirliği................................................................72 1.17 Firmaların iş ahlakı...................................................................................... 107 1.18 Finansal denetim ve raporlama standartlarının gücü................... 137 1.19 Kurumsal yönetim etkinliği...................................................................... 132 1.20 Azınlık hissedarlarının çıkarlarının korunması.................................. 136 1.21 Yatırımcının korunması endeksi, 0-10 (en iyisi)*.............................. 101

3,69 3,64 3,74 4,28 2,82 3,93 4,11 2,63 2,99 2,97 3,56 3,01 3,59 5,96 5,40 5,23 4,35 3,43 2,70 3,82 2,91 4,50

Bölüm 2: Altyapı 96 2.01 Genel altyapının kalitesi............................................................................ 121 2.02 Yolların kalitesi.............................................................................................. 136 2.03 Demiryollarının kalitesi.............................................................................. n/a 2.04 Liman altyapısının kalitesi......................................................................... 101 2.05 Hava yolu taşımacılığı altyapısının kalitesi......................................... 91 2.06 Mevcut koltuk kilometre/hafta, milyon*............................................. 113 2.07 Elektrik hizmetlerinin kalitesi................................................................... 120 2.08 Cep telefonu abone sayısı/ 100 kişiye düşen*.................................. 1 2.09 Sabit telefon hatları/100 kişiye düşen* ............................................... 39

3,40 2,81 2,27 n/a 3,29 4,03 29,71 2,52 246,94 29,75

Bölüm 3: Makroekonomik İstikrar 74 3.01 Devlet bütçe dengesi, GSYİH yüzdesi*............................................... 80 3.02 Tasarruf oranı, GSYİH yüzdesi*..............................................................53 3.03 Enflasyon, yıllık % değişim*......................................................................122 3.04 Devlet borcu, GSYİH yüzdesi*................................................................ 137 3.05 Ülke kredi derecelendirme notu, 0-100 (en iyisi)*........................... n/a

4,60 -3,69 22,90 7,78 157,00 n/a

Bölüm 4: Sağlık ve ilköğretim 103 4.01 Sıtma vakası/1000,kişiye düşen* .......................................................... 3,99 4.02 Sıtmanın işletmeye etkisi: ..................................................................... 7 4.03 Verem vakası/1000,kişiye düşen*: ...................................................... 12,6 4.04 Veremin işletmeye etkisi: ...................................................................... 7 4.05 HIV yaygınlığı, yetişkin nüfusa yüzdesi*: ........................................... 0,02 4.06 HIV/AIDS’in işletmeye etkisi: ................................................................ 6,99 4.07 Bebek ölüm oranı, 1,000 canlı doğumda*...........................................60 4.08 Ortalama ömür uzunluğu, yıllık*............................................................. 17 4.09 Ilköğretim kalitesi........................................................................................ 103 4.10 Ilköğretime kayıt, net yüzdelik*............................................................... 1

5,24 50 1 36 1 11 1

10,31 81,50 3,27 100,00

Bölüm 5: Yüksek öğretim ve eğitim 99 5.01 Ortaöğretime kayıt, brüt yüzdelik*........................................................ 69 5.02 Yükseköğretime kayıt, brüt yüzdelik*.................................................. 5 5.03 Eğitim sisteminin kalitesi........................................................................... 96 5.04 Matematik ve fen bilimleri eğitiminin kalitesi.................................... 108 5.05 Yöneticilik ve işletme okullarının kalitesi............................................ 131 5.06 Okullarda internet erişimi......................................................................... 93 5.07 Araştırma ve eğitim hizmetlerinin uygunluğu....................................120 5.08 Çalışanlara eğitim verilmesi.................................................................... 131

3,84 93,50 87,00 3,33 3,29 3,17 3,82 3,61 3,13

Bölüm 6: Ürün piyasasının etkinliği 124 6.01 Yerli piyasadaki rekabet yoğunluğu..................................................... 113 6.02 Firma faaliyetlerinin egemenliği............................................................ 116 6.03 Anti-tekel politikasının etkinliği............................................................... 112 6.04 Vergilendirmenin etkinliği ve yaygınlığı.............................................. 125 6.05 Toplam vergi oranı, kazanç yüzdesi*.................................................. 96 6.06 Şirket kurmak için gereken prosedür sayısı*................................... 138 6.07 Şirket kurmak için gerekli gün sayısı*................................................. 106

3,80 4,60 3,13 3,18 2,83 45,50 17,00 23,00

TREND

6.08 Tarım politikasının maliyetleri..................................................................126 6.09 Ticaretin karşısındaki engeller................................................................133 6.10 Ticaret ağırlıklı tarife oranı, vergi yüzdesi*......................................... 33 6.11 Yabancı mülkiyetin yaygınlığı.................................................................. 136 6.12 Doğrudan yabancı yatırımı düzenleyen kuralların etkisi...............136 6.13 Gümrük prosedürlerinin yükü................................................................. 135 6.14 GSYİH'ya göre ithalat*.............................................................................. 72 6.15 Tüketici odaklı olma derecesi..................................................................95 6.16 Müşteri gelişmişliği..................................................................................... 98

3,06 3,24 1,21 2,75 2,87 2,51 40,02 4,37 3,04

Bölüm 7: İşgücü piyasasının etkinliği 135 7.01 Işçi işveren ilişkilerinde işbirliği.............................................................. 50 7.02 Ücretlerin belirlenmesinde esneklik.....................................................74 7.03 Işe alma ve işten çıkarma.........................................................................75 7.04 İşten çıkarma maliyeti, hafta tutarında maaş*................................. n/a 7.05 Vergi oranlarının çalışma isteğine etkisi............................................. 94 7.06 Maaş ve üretkenlik......................................................................................74 7.07 Profesyonel yönetime güven...................................................................135 7.08 Ülkenin yetenekli insanları tutabilme kapasitesi..............................126 7.09 Ülkenin yetenekli insanları çekebilme kapasitesi............................130 7.10 Kadınların işgücü piyasasına katılımı, erkek katılıma oranı*..... 119

3,20 4,66 5,00 3,73 n/a 3,70 3,93 3,02 2,59 2,10 0,56

Bölüm 8: Finans piyasasının gelişmişliği 95 8.01 Finansal hizmetlerin mevcudiyeti.......................................................... 107 8.02 Finansal hizmetlerin fiyat uygunluğu.................................................... 114 8.03 Yerel sermaye piyasası aracılığı ile borçlanma................................n/a 8.04 Banka kredilerine erişiminin kolaylık derecesi.................................99 8.05 Risk sermayesinin mevcudiyeti..............................................................n/a 8.06 Bankaların sağlamlığı................................................................................ 123 8.07 Menkul kıymetler borsasının düzenlemeleri..................................... n/a 8.08 Yasal haklar endeksi, 0-10 (en iyisi)*.....................................................46

3,64 3,71 3,18 n/a 3,39 n/a 3,69 n/a 6,00

Bölüm 9: Teknolojik hazırlık 63 9.01 En son teknolojilerin bulunabilmesi...................................................... 124 9.02 Firma düzeyinde teknoloji kullanımı...................................................... 105 9.03 Doğrudan yabancı yatırım ve teknoloji transferi..............................108 9.04 Internet kullanıcıları*.................................................................................. 1 9.05 Geniş bant internet kullanıcıları/ 100 kişiye düşen*........................ 43 9.06 Uluslararası internet bant genişliği, kişi başına düşen kb/s*..... 44 9.07 Mobil geniş bant kullanıcıları/ 100 kişiye düşen *.......................... 16

4,31 3,73 4,16 3,80 116,35 20,67 82,01 95,67

Bölüm 10: Piyasa Büyüklüğü 137 10.01 Yerel piyasa büyüklüğü endeksi, 1-7 (en iyisi)*.............................. 137 10.02 Yabancı piyasa büyüklüğü endeksi, 1-7 (en iyisi)*........................ 133 10.03 GSYİH (SGP$ milyar)*............................................................................. 135 10.04 GSYİH'ya göre ihracat*......................................................................... 37

1,49 1,08 2,72 4,87 49,40

Bölüm 11: İşletme gelişmişliği 125 11.01 Yerel tedarikçi sayısı.................................................................................123 11.02 Yerel tedarikçi kalitesi.............................................................................. 13 11.03 Küme sektörlerinin gelişmişlik durumu............................................. 96 11.04 Rekabet avantajının niteliği....................................................................97 11.05 Değer zinciri arzı.........................................................................................121 11.06 Uluslararası dağıtım ve pazarlamanın kontrolü............................. 137 11.07 Üretim süreçlerinin gelişmişliği............................................................ 128 11.08 Pazarlamacılığın boyutları......................................................................134 11.09 Yetki verme ve aktarma konusundaki isteklilik...............................88

3,29 3,87 3,74 3,40 3,07 3,28 2,58 2,73 3,43 3,61

102 107 124 112 94 131 122 n/a

3,13 3,78 2,87 2,88 3,22 2,48 3,22 n/a

Bölüm 12: İnovasyon 12.01 Inovasyon kapasitesi.......................................................... 12.02 Bilimsel araştırma kurumlarının kalitesi.......................... 12.03 Firmaların araştırma ve geliştirme harcamaları............. 12.04 Araştırma geliştirmede özel sektör ve üniversitelerin işbirliği 12.05 Devletin ileri derecede teknoloji ürünleri satın alması.. 12.06 Bilimadamları ve mühendislerin bulunurluğu................ 12.07 PCT patent başvuruları/ milyon nüfus*............................

*Yönetici Görüşleri Anketlerinden elde edilmeyen veri Not1: Yıldız (*) ile açıklanmayan veriler 1 ile 7 arasında bir ölçekte hazırlanmıştır. Not 2: Yönetici Görüşleri Anketi örnekleminin oluşturulmasında GSYİH'nın son beş yıllık ortalaması alınarak sektörel ağırlıklar hesaplanmıştır. Not 3: (2012-2013)-(2016-2017) dönemlerinde yayınlarındaki değerlerin trendlerini yansıtmaktadır.

Ekonomi Profili

Kuzey Kıbrıs

Rekabet Edebilirlik Raporu

BÖLÜM I

Dünyanın Siyasal-İktisadi Görünümü

GİRİŞ Dünyanın Siyasal-İktisadi Görünümü Kuzey Kıbrıs’ın Durumu Raporun Bölümleri ve Kullanılan Veriler

Oxford Üniversitesi Yayınları’nın bileşenlerinden biri olan Oxford Sözlükleri, 2004’ten bu yana düzenli olarak bir “yılın sözcüğü” (word of the year) seçmektedir. Her yıl, dünyanın genel ruh hâlini ve gidişatını yansıttığı düşünülen, dikkat ve ilgi çeken sözcüklerin bir listesi yapılmakta ve yılın sözcüğü o listeden seçilmektedir. Oxford Sözlükleri, 2016’da yılın sözcüğü olarak post-truth’u seçmiştir.1 Türkçeye “post-hakikat” veya “postgerçek” olarak çevrilebilecek bu sözcük, bir sıfat olarak, “Nesnel gerçeklerin kamuoyunu yönlendirmede duygu ve kişisel inanca hitap etmekten daha az etkili olduğu durumları” nitelemek için kullanılmaktadır. Burada, post ön eki, kendinden sonra gelen sözcüğün önemini yitirdiğini vurgulamaktadır. 2016 yılında “post-hakikat siyaset” anlamındaki post-truth politics ve “posthakikat dünya” anlamındaki post-truth world ifadeleri oldukça sık kullanılmıştır. Diğer bir deyişle, 2016’nın, siyasette ve dünyada hakikatin önemsizleştiği bir yıl olduğu düşünülmektedir. 2016’da hakikatin önemsizleştiğinin düşünülmesine yol açan iki önemli olay olmuştur. Birincisi, 23 Haziran’da Birleşik Krallık’ta (UK) yapılan referandumdur. Referandumda halka “Birleşik Krallık, AB’den ayrılsın mı?” sorusu sorulmuştur ve %52’ye yakın bir oranla “Evet” oyları çoğunluğu oluşturmuştur. Birleşik Krallık halkının AB’den ayrılmaya yönelik bu tercihi, Brexit olarak anılmaktadır. Brexit, Avrupa ülkelerinin siyasi ve ekonomik bütünleşmesini hedefleyen ulus-ötesi (transnational) bir Avrupa idealinin aldığı tarihi bir darbe olarak değerlendirilmektedir. Bir bakıma, Birleşik Krallık halkının ulus-ötesi bir yapılanmanın içinde yer almamayı tercih ettiği de söylenebilir. Hakikatin önemsizleştiğinin düşünülmesine yol açan ikinci önemli olay, 8 Kasım’da ABD’de yapılan başkanlık seçimini, küreselleşme karşıtı söylemleri, yer yer ırkçılığa varan milliyetçiliği, göçmenkarşıtı tutumu ve maço tavırlarıyla tanınan Cumhuriyetçi aday Donald Trump’ın kazanmış olmasıdır. Aynı zamanda dünyanın en zengin işadamlarından biri olan Trump, Amerikan halkını “popülist” vaatleriyle ve söylemleriyle ikna etmiş görünmektedir. Birleşik Krallık’ta ve ABD’de halkın verdiği bu kararların arka planında, milliyetçi ve popülist unsurlar içeren duygu ve inançların baskınlaşması olduğu söylenebilir. Özellikle, 2007-2008 döneminde başlayan “küresel finansal kriz”den sonra, dünya ekonomisinin işleyişinin alt ve orta sınıfları sosyoekonomik bakımdan mağdur ettiği daha açık biçimde görülmeye başlamıştır. Ülke içi gelir ve servet eşitsizlikleri daha belirgin ölçüde hissedilir olmuştur. Mevcut düzenden şikâyetçi olan kitleler; ABD’deki “Wall Street’i İşgal Et!” (Occupy Wall Street!) hareketinden, Orta Doğu ve Kuzey Afrika’daki “Arap Baharı”na kadar dünyanın birçok bölgesinde sistem-karşıtı protesto eylemleri düzenlemişlerdir. Dünyanın 1 https://en.oxforddictionaries.com/word-of-the-year/word-of-theyear-2016

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

gelişmekte olan ekonomilerde bir canlanma olacağını tahmin

daha da fazlalaştığı bu dönemde, terör olgusu da giderek daha

etmektedir. Ancak IMF, göreve yeni başlayacak ABD yönetiminin

uluslararası bir boyut kazanmıştır. Özellikle, IŞİD veya DAEŞ

uygulayacağı politikalara ilişkin belirsizliğe ve bunun olası küresel

olarak anılan örgütün gerek Orta Doğu’da yürüttüğü savaş, gerek

yansımalarına dikkat çekerek, Ocak ayı rapor güncellemesindeki

çeşitli ülkelerde giriştiği kanlı eylemler dünyanın gidişatına ilişkin

tahminlere temkinli yaklaşılması gerektiğini de ima etmektedir.2

büyük kaygıları pekiştirmiştir. Kısacası, 2016’nın sonu itibarıyla

Dünya sisteminin en güçlü ve egemen aktörü olan ABD’nin yeni

gelinen noktada, dünyanın siyasal-iktisadi görünümü açısından

başkanı Trump, 20 Ocak 2017’de göreve başlamasının üzerinden

iyimser olmak oldukça güçtür. Bir “post-hakikat” yılı olan 2016,

(bu satırlar yazılırken) henüz bir ay bile geçmemişken, seçim

önümüzdeki yıllarda belki de dünyanın siyasi ve ekonomik

kampanyasındaki söylemlerinde ısrarcı olmasıyla ve aldığı bazı ilk

tarihinde bir dönüm noktası olarak anılacaktır.

kararlarla gerek dünya siyasetinde, gerekse dünya ekonomisinde

Dünya ekonomisinde dış ticaretin ve sermaye hareketlerinin yaygın olarak serbestleştirildiği ilk küreselleşme dönemi yaklaşık olarak 1870-1914 tarihleri arasında tecrübe edilmiştir. Dış ticarette ve sermaye hareketlerinde serbestlik derecesinin yaygın olarak artırıldığı ikinci küreselleşme döneminin başlangıcı ise 1970’lerin sonu ile 1980’lerin başına denk gelir. 1979’da Muhafazakâr Parti’nin adayı Margaret Thatcher’ın Birleşik Krallık’ta başbakan ve 1980’de Cumhuriyetçi Parti adayı Ronald Reagan’ın ABD’de

var olan tedirginlikleri pekiştirmiştir. Trans-Pasifik Ortaklığı (TransPacific Partnership, TPP) Anlaşması’ndan ABD’yi çekmesi, bazı Müslüman ülke vatandaşlarına getirmeye çalıştığı vize yasağı, Çin Devlet Başkanı Xi Jinping’in Dünya Ekonomik Forumu’nda küreselleşmeyi savunduğu bir dönemde küreselleşme karşıtı söylemlerinde ısrarcı olması ve Meksika sınırına duvar inşa etmekte kararlı görünmesi, gerek ABD’de gerekse dünyada kaygıyla izlenmektedir.

başkan seçilmesiyle birlikte, kimi araştırmacıların “neoliberal”

Aynı rapor güncellemesinde IMF, dünya ekonomisinde

küreselleşme olarak niteledikleri yeni bir dönem başlamıştır.

gözlemlediği risklere de değinmektedir. IMF, örneğin, dünya

Diğer bir deyişle, dünya ölçeğinde bu ikinci ekonomik serbesti

ekonomisi düzeyinde büyük politika değişiklikleri olursa,

döneminin başlangıcını, Thatcher-Reagan ikilisi simgelemiştir.

potansiyel olarak küresel dengesizliklerin artabileceğini ve döviz

Neoliberal küreselleşme sürecinin 2016 sonu itibarıyla ulaştığı

kurlarında sert hareketlerin sürebileceğini belirtmekte ve böyle

“netameli” görünümü yukarıda kısaca özetledik. 2016’da, Birleşik Krallık’ta tarihî bir referandumun sonucunda yine Muhafazakâr Parti’den Theresa May’in başbakanlığa gelmesi ve yine Cumhuriyetçi Parti’den Donald Trump’ın tarihî bir seçimin sonucunda ABD Başkanı olması, tarihin ilginç bir cilvesi olduğu kadar, belki de neoliberal küreselleşme döneminin sonunu da simgeleyecektir. 2016’nın sonlarında ve 2017’nin ilk aylarında, dış ticarette korumacı ve müdahaleci politikaların ve sermaye hareketlerinde denetimlerin yeniden yükselmeye başlayabileceği, bir ihtimal olarak konuşulmaya başlamıştır. Önümüzdeki dönemde dünya ekonomisinin ve ülke ekonomilerinin gösterecekleri performansa ilişkin belirsizlikler, tedirginlik yaratmayı sürdürmektedir. Dünya siyaseti düzeyinde ise, AB’nin giderek güçsüzleşebileceği, göçmen-karşıtı politikaların yaygınlaşabileceği ve özellikle ABD-Rusya ve ABD-Çin ilişkilerinde gözlemlenebilecek olası sorunlar sıklıkla dillendirilen başlıca konular arasındadır. Orta Asya, Kafkasya, Orta Doğu ve Doğu Akdeniz gibi jeostratejik ve jeopolitik öneme sahip bölgelerde çıkabilecek sorunlar, kaygı kaynağı olmayı sürdürmektedir.

bir durumunda küresel ekonomik entegrasyon karşıtı korumacı baskıların daha da yoğunlaşabileceğini vurgulamaktadır. IMF, küresel ticaret ve göçmen kısıtlamalarının artması durumunda, üretkenliğin ve gelirlerin düşeceğini ve piyasalara sert bir darbe vurulmuş olacağını belirterek, âdeta küresel bir ekonomik krizin nasıl çıkabileceğini tasvir etmektedir. IMF, ayrıca, bazı büyük yükselen piyasa ekonomilerindeki ve birçok düşük-gelirli ülkedeki finansal kırılganlıkları, Orta Doğu ve Afrika’daki jeopolitik sıkıntıları, sığınmacı ve göçmen sorunlarını ve küresel terörü de dünyanın karşı karşıya olduğu riskler arasında saymaktadır. Dünya Ekonomik Forumu’nun 17-20 Ocak 2017 tarihlerinde Davos’ta düzenlenen yıllık toplantısında da dünyanın önündeki riskler başlıca tartışma konuları arasında yer almıştır. “2017’de Beklenebilecek 10 Ekonomik Şok” başlıklı, toplantı kapsamındaki bir makalede3 çeşitli risklere dikkat çekilmiştir. Örneğin, 2017’de ekonomik büyüme, Avrupa’da Brexit ve siyasi belirsizlikler yüzünden ve Çin’de inşaat sektöründeki durgunluk nedeniyle yavaşlayabilir. Emtia (hammadde, petrol vb.) fiyatları, birçok ülkede enflasyon, ABD’de faiz oranları artmaya devam edebilir ve ABD Doları değer kazanmayı sürdürebilir.

Dünya Ekonomik Görünümü raporunu 16 Ocak 2017’de (Trump göreve başlamadan 4 gün önce) güncelleyen Uluslararası

2 http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/update/01/index.htm

Para Fonu (IMF), “cansız geçen” (lackluster outturn) 2016’dan

3 https://www.weforum.org/agenda/2017/01/economic-shocks-to-lookout-for-in-2017?utm_content=buffer33b04&utm_medium=social&utm_ source=twitter.com&utm_campaign=buffer

sonra, 2017 ve 2018’de özellikle yükselen piyasalarda ve

Rekabet Edebilirlik Raporu

gidişatına ilişkin memnuniyetsizliklerin her yıl bir öncesine göre

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Kuzey Kıbrıs’ın Durumu “Post-hakikat” yılı olan 2016’nın ardından, dünya siyasetinde ve ekonomisinde belirsizlikler ve genel olarak olumsuz bir görünüm gözlemlenirken, Kuzey Kıbrıs da çok önemli bir dönemden geçmektedir. Adanın kuzeyini ve güneyini federal bir çözüm çerçevesinde birleştirmeyi amaçlayan görüşme süreci, belirli duraklamalara karşın sürmüştür. Özellikle son yıllarda ivme kazanan, Türk ve Rum taraflarının Cumhurbaşkanlarının öncülük ettiği bu süreç, İsviçre’de 2016’nın sonlarına doğru aksamasına rağmen, Ocak 2017’de tekrar başlamıştır. Federal çözümden yana olanlar “temkinli iyimserlikleri”ni belirli bir ölçüde sürdürürken; gerek adanın her iki tarafında, gerekse Yunanistan ve Türkiye’de çözüme ilişkin tartışmalar devam etmiştir. Çözüme ilişkin belirli başlıklarda önemli ilerlemeler sağlanmış görünmektedir. Güvenlik ve garantilerin ele alınmaya başladığı bir aşamaya ulaşılmış durumdadır. Dahası, taraflar ilk kez karşılıklı

2017’nin Ocak ayı başlarında, Kuzey Kıbrıs’ta iş dünyasını temsil eden üç temel ekonomik örgütün başkanları da verdikleri bir röportajda, Türkiye ile imzalanan reform paketinde ilerleme olmadığını vurgulamışlardır. Kıbrıs Türk Ticaret Odası (KTTO), Kıbrıs Türk Sanayi Odası (KTSO) ve Kıbrıs Türk Esnaf ve Zanaatkârlar Odası (KTEZO) başkanları, Kuzey Kıbrıs’ın en temel sorunun kamunun hantal çalışması olduğunu ve bürokrasinin hızlanması için gerekli çalışmaların yapılması gerektiğini belirtmişlerdir. Oda başkanları 2016’da ekonomide kayda değer

olarak haritalar sunmuşlardır. Ancak, Ocak 2017’de İsviçre’deki

hiçbir gelişme olmadığına da dikkat çekmişlerdir.4

görüşmelerde ele alınan bu iki başlıkta uzlaşmaya varmanın hiç

2016’nın son aylarından itibaren Türkiye’nin de oldukça olumsuz biçimde etkilenmeye başladığı sert döviz kuru hareketlerinden ve küresel ekonomik sıkıntılardan Kuzey Kıbrıs’ın da payını alması kaçınılmazdır. IMF’nin 3 Şubat 2017 tarihli gözden geçirme raporunda, Türkiye’ye yönelik önemli uyarılar yer almaktadır: Artan belirsizlikler yüzünden yatırımların yavaş seyretmesi, büyümenin tüketim kaynaklı olmaya devam etmesi, cari işlemler açığının oldukça yüksek olmayı sürdürmesi, enflasyonun hâlâ hedefin üstünde olması, yapısal reformların yavaşlığı. Raporda, belirsizliklerin sürmesine neden olabilecek etmenlere de dikkat çekilmiştir: Siyasetin başkanlık sistemine geçişe odaklanması, AB-Türkiye ilişkilerinin geleceğine ilişkin yeni sorular, ülkenin güneydoğusundaki gergin güvenlik durumu ve komşu ülkelerdeki çatışmalar.5 Bu olumsuz “gözden geçirme” notları, Türkiye’yle sıkı siyasi ve ekonomik bağlantıları olan Kuzey Kıbrıs açısından da önemlidir.

de kolay olmadığı görülmüştür. Şubat ayının başlarında Rum tarafının Temsilciler Meclisi’nde alınan bir karar ise sürecin yeni bir tıkanma evresine girmiş olabileceğinin işaretini vermektedir. 14

ve teknoloji içerik açısından çok zayıf ve ithalata bağımlılık derecesi çok yüksek olan bir ekonominin sürdürülebilir bir gelişme yörüngesine sıçrayabilmesi de ancak böyle reformlarla mümkündür. Buna rağmen, bu raporun 9 yıllık çerçevesinde de saptandığı üzere, Kuzey Kıbrıs “kurumsal gelişme” konusunda atılması gereken adımların birçoğunu büyük ölçüde ihmal etmiş bir ülke görünümündedir.

Rum Meclisi’nde alınan karar, 1950’de adada yapılan Enosis oylamasıyla ilgilidir. O oylamada, Kıbrıs’lı Rumların yaklaşık %96’sının “Talebimiz Enosis’tir” yazılı kâğıtları imzaladıkları bilinmektedir. Dönemin Yunanistan hükümetinin bu talebi uygun bulmaması nedeniyle bu oylama amacına ulaşamamıştır. 2017’nin bu ilk aylarında ise, AKEL milletvekilleri hariç olmak üzere, Rum milletvekilleri 1950’deki Enosis oylamasının okullarda anılması ve okutulması önerisini kabul etmişlerdir. Önerinin aşırı milliyetçi ve çözüm karşıtı ELAM’dan gelmiş olması ise oldukça manidardır. Rum Meclisi’nde alınan bu kararın, görüşme sürecine olumsuz etkileri olacağı açıktır. Bu raporun kimi bölümlerinde dikkat çekildiği üzere, çözüm olsun veya olmasın, Kuzey Kıbrıs’ın ekonomik gelişmesini hızlandırabilmek ve rekabet edebilirlikte ilerleyebilmek için, gerek ekonomide gerekse kamuda yapması gereken çok fazla kurumsal

Her şeye rağmen, “post-hakikat” çağının “netameli” görünümünün Türkiye’ye ve Kuzey Kıbrıs’a yansımayacağını umut ediyor; bu iki ülkede hakikatin asla önemsizleşmemesini diliyoruz.

reform vardır. Böyle reformların gerekliliği, sadece bu raporda değil, Kuzey Kıbrıs’ın siyasal-iktisadi durumunu inceleyen hemen

Raporun Bölümleri ve Kullanılan Veriler

her raporda yıllardır dile getirilmektedir. Bu reformlar, çözüm

Bu rapor, bu Giriş bölümünü izleyen üç ana bölümden oluşmaktadır.

olacaksa, çözüm sonrası süreçte zaten zorunlu olacaktır. Dahası, bu reformlar, olası bir çözümden sonra, Kıbrıslı Türklerin geniş bir kesiminin birleşmeden ve AB üyeliğinden sosyoekonomik olarak

“Kuzey Kıbrıs’ta Rekabet Edebilirlik” başlıklı 2. Bölümde, Kuzey

istifade edebilmeleri için de gereklidir. Eğer çözüm olmayacaksa, Kuzey Kıbrıs’ın kendi başının çaresine bakabilmesinin tek yolu da bu reformlardır. Tanınmama ve izolasyon koşullarında, Türkiye’nin siyasi ve mali desteğine önemli ölçüde bağımlı, ihracatta çeşitlilik

4 http://www.kibrisgazetesi.com/kibris/ekonomide-kayda-degergelisme-yok/9708 5 http://www.imf.org/en/News/Articles/2017/02/03/pr1734-IMFExecutive-Board-Concludes-2017-Article-IV-Consultation-with-Turkey

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

2. Bölümde tüm bu rekabet edebilirlik endeksleri kullanılarak Kuzey Kıbrıs’ın 2008-2016 dönemindeki performansı ayrıntılı olarak incelenmektedir.

2. Bölümde kullanılan veriler, Dünya Ekonomik Forumu’nun (DEF’nin) “Yönetici Görüşleri Anketi”ne dayanarak Kuzey Kıbrıs iş dünyasından 100 civarında yöneticiyle yapılan görüşmeler sonucunda oluşturulmuştur. DEF’in benimsediği hesaplama yöntemi kullanılarak 1 ile 7 arasında değerler alan rekabet edebilirlik endeksleri hesaplanmıştır.6

2.1 numaralı alt-bölümde, Kuzey Kıbrıs’ın rekabet edebilirlikteki genel görünümü ele alınmaktadır. 2.2 numaralı alt-bölümde, Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs ile karşılaştırılmaktadır.

Bu noktada, ankete dayanması nedeniyle verilerin büyük ölçüde iş dünyasının öznel (subjective) görüşlerini yansıttığı vurgulanmalıdır. Hesaplanan endekslerin bir bölümü nesnel (objective) veriler içerse de çoğunluğu öznel algılara (perceptions) dayanmaktadır. Raporda veri analizi yoluyla yapılan değerlendirmelerin, bu bilginin ışığında okunmasında yarar vardır. En genel rekabet edebilirlik göstergesi, Küresel Rekabet Edebilirlik (KRE) endeksidir. KRE endeksinin üç temel bileşeni vardır: Temel Gereksinimler (TG), Etkinlik Artırıcılar (EA) ve İnovasyon ve Gelişmişlik Faktörleri (İGF).7 Bu üç temel bileşenin de 12 altbileşeni vardır: Temel Gereksinimler (TG): 1. 2. 3. 4.

Kurumlar Altyapı Makroekonomik istikrar Sağlık ve ilköğretim

2.3 numaralı alt-bölümde, karşılaştırma çerçevesine Türkiye ve Yunanistan da dâhil edilmektedir. 2.4 numaralı alt-bölümde, ekonomik gelişmeye ve rekabet edebilirliğe ilişkin temel kısıtları görece benzer sayılabilecek 11 küçük ada ülkesinin verileri incelenerek Kuzey Kıbrıs’ın bu ülke grubuna karşı durumu ele alınmaktadır. 2.5 numaralı alt-bölüm, yine daha önceki raporlardan farklı olarak, bir ekonometrik regresyon çalışmasını içermektedir. Söz konusu 11 ada ülkesi ile Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan’dan oluşan 15 ülkelik bir grup için 2008-2016 dönemini kapsayan bu ekonometrik analizde, KRE’nin üç temel bileşeni ile onların 12 alt-bileşeni arasındaki nedensellik ilişkileri araştırılmaktadır. “Kısmi Küçük Kareler – Patika Modellemesi” yöntemi kullanılarak alt-bileşenler arasındaki ilişki (DEF’nin yönteminden farklı olarak) nesnel (objective) bir ölçme yöntemine dayandırılmaktadır. 3. Bölümde Kuzey Kıbrıs’ın rekabet edebilirliğine ilişkin “Performans Değerlendirme Matrisi” sunulmakta ve bu matrise dayanan çeşitli değerlendirmeler yapılmaktadır.

Etkinlik Artırıcılar (EA): 5. Yükseköğretim ve eğitim 6. Ürün piyasasının etkinliği 7. İşgücü piyasasının etkinliği 8. Finans piyasasının gelişmişliği 9. Teknolojik hazırlık 10. Piyasa büyüklüğü

Kuzey Kıbrıs için hazırlanan Rekabet Edebilirlik Raporları, her yıl farklı bir tema içermektedir. Bu seneki tema, “Standartlaşma ve Dış Pazarlara Erişim” olarak belirlenmiştir. Ürünlerde ve hizmetlerde standartlaşma konusuna odaklanan 4. Bölümde bu tema işlenmektedir. Standartlaşmanın anlam ve önemi, dünyada önde gelen standardizasyon kuruluşları, standartlaşmanın iktisadi ve toplumsal yararları, standartlaşma ve dış ticaret ilişkisi ve Kuzey Kıbrıs’ın bu alandaki mevcut durumu ve temel sorunları gibi konular 4. Bölümde incelenerek rapor sonuçlandırılmaktadır.

İnovasyon ve Gelişmişlik Faktörleri (İGF): 11. İşletme gelişmişliği 12. İnovasyon

Rekabet Edebilirlik Raporu

Kıbrıs’ın rekabet gücündeki gelişmeler, önceki raporlardan farklı olarak, yalnızca son birkaç yılı değil, 2008-2016 dönemini kapsayacak biçimde incelenmektedir.

6 Anket, veri derlemesi ve endeks hesaplamaları, yazarlar tarafından değil, anket şirketi tarafından yapılmıştır. 7 Bunların ağırlıkları, sırasıyla, %40, %50 ve %10 olarak belirlenmektedir.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

BÖLÜM II

Kuzey Kıbrıs’ta Rekabet Edebilirlik Kuzey Kıbrıs’ta Rekabet Edebilirlik: Genel Görünüm, 2008-2016 Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs : Karşılaştırmalı İnceleme, 2008-2016 Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan: Karşılaştırmalı İnceleme, 20082016

Kuzey Kıbrıs’ta Rekabet Edebilirlik: Genel Görünüm, 2008-2016 Bu alt-bölümde, Kuzey Kıbrıs’ın 2008-2016 döneminde “küresel rekabet edebilirlik” (KRE) ve bileşenleri açısından gösterdiği genel performans incelenmektedir. Şekil-1’de, KRE endeksindeki ve onu oluşturan üç temel bileşendeki değişimler sunulmaktadır. Şekil-1’e göre, 2008-2016 döneminde Kuzey Kıbrıs’ın KRE endeksinin küçük iniş-çıkışlar sergilediği gözlemlenmektedir. 2008’de 3.43 olan KRE endeks değeri 2016’da 3.70’e erişmiştir. Diğer bir deyişle, Kuzey Kıbrıs söz konusu dönemde rekabet edebilirliğin bütüncül bir ölçüsü olan KRE endeksini artırmayı başarmıştır. Ancak, dokuz yıllık bir dönem için söz konusu artışın tatmin edici oranda olduğunu söylemek güçtür. KRE endeksi dokuz yıllık dönemde ancak 0.27 puanlık bir artış gösterebilmiştir.

Şekil-1. Kuzey Kıbrıs – KRE ve Bileşenleri, 2008–2016

Kuzey Kıbrıs ve Seçilmiş Ada Ülkeleri: Karşılaştırmalı İnceleme, 2008-2016

Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye, Yunanistan ve Seçilmiş Ada Ülkeleri: Ekonometrik Regresyon Çözümlemesi, 2008-2016

Veri kaynağı: KTTO, Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik anketleri Notlar: KRE endeksi, 1 ile 7 puan arasında hesaplanan küresel rekabet edebilirlik endeksidir. Temel gereksinimler: Kurumlar, altyapı, makroekonomik istikrar, sağlık ve ilköğretim. Etkinlik artırıcılar: Yükseköğretim ve eğitim, ürün piyasasının etkinliği, işgücü piyasasının etkinliği, finans piyasasının gelişmişliği, teknolojik hazırlık, piyasa büyüklüğü. İnovasyon ve gelişmişlik faktörleri: İşletme gelişmişliği, inovasyon.

Şekil-1’de görüldüğü üzere, KRE’nin bileşenleri içinde en başarılı performans “temel gereksinimler” (TG) alanına aittir. En yüksek endeks değerleri, dönem boyunca 4.104.23 aralığında değişen bu bileşende gözlemlenmiştir. Bu bakımdan, Kuzey Kıbrıs’ın rekabet gücüne en belirgin katkıyı TG alanının yaptığı söylenebilir. Kuzey Kıbrıs’ta KRE’nin bileşenleri içinde en düşük performansı ise oldukça dalgalı bir eğilim sergileyen “inovasyon ve gelişmişlik faktörleri” (İGF) göstermiştir. “Etkinlik artırıcılar” (EA) bileşeninin değerleri de dönem boyunca KRE endeksinin altındadır. Bu genel sonuçlar, Kuzey Kıbrıs’ta gerek İGF, gerekse EA alanlarına daha fazla odaklanmak gerektiğine

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Şekil-2’de, Kuzey Kıbrıs’ın rekabet gücüne en belirgin katkıyı yapan “temel gereksinimler” (TG) alanı altbileşenleriyle birlikte ele alınmaktadır. Dört alt-bileşen içinde tüm dönem boyunca en yüksek performans, “sağlık ve ilköğretim” alanında gözlemlenmiştir. Ancak, TG’nin itici gücü olarak karşımıza çıkan bu alanda son dönemlerde gözlemlenen düşüş eğilimi de dikkate değerdir. “Sağlık ve ilköğretim” alanında Kuzey Kıbrıs 2014’te 5.98 gibi oldukça yüksek ve başarılı bir endeks değerine erişmiştir; ancak bu değer 2015’te 5.63’e ve 2016’da da 5.24’e gerilemiştir. Bu önemli alanın, son yıllarda önemli ölçüde ihmal edildiği belirtilebilir. Şekil-2’de görülen diğer üç alt-bileşen ise, TG’nin genellikle altında kalmıştır. “Makroekonomik istikrar” alt-endeksi, 2008-2012 arasında küresel finansal krize koşut olarak hızla düşmüş ve 2012 sonrasında aynı hızla toparlanmıştır. “Altyapı” alanında 2008-2011 arasında, küresel finansal krize karşın belirli bir ilerleme sağlanmışsa da bu ilerleme krizin etkilerinin aşılmaya başlandığı 2011 sonrasında sürdürülememiştir. Bu noktada, altyapı yatırımlarının sonuçlarının genellikle orta veya uzun vadede alındığı hatırlanmalıdır. Bu bakımdan, Kuzey Kıbrıs’ta küresel finansal krizden önce başlatılmış altyapı yatırımlarının küresel kriz sırasında ve sonrasında tamamlandığı tahmin edilebilir. Ancak, küresel krizin etkileri azalıp makroekonomik istikrarda ilerleme sağlanmış olmasına karşın, kriz sonrasında altyapı alanında duraklama yaşanıyor olması, bu önemli alanda yatırımların son yıllarda ihmal edilmeye başladığına işaret ediyor olabilir. Şekil-2’de, Kuzey Kıbrıs için “kurumlar” alt-bileşeninin küçük iniş-çıkışlarla birlikte oldukça yatay bir seyir izlediği görülmektedir. Son dönemde (2015’te 3.2’den 2016’da 3.69’a) gözlemlenen sıçrama her ne kadar umut vericiyse de erişilen bu endeks değeri henüz istenen düzeyde değildir. 1990’lardan bu yana, kurumsal gelişmenin önemini vurgulayan çok geniş bir literatür oluşmuştur. Özellikle Dünya Bankası’nın ve önde gelen batılı iktisatçıların katkıda bulunduğu bu literatüre göre, kurumsal gelişme yalnızca rekabet gücünün değil, aynı zamanda genel olarak ekonomik gelişmenin de en temel belirleyicilerinden biridir. Bu nedenle, son yıllarda gelişmekte olan ülkelere, gerek rekabet güçlerini artırabilmeleri, gerek ekonomik gelişmelerini hızlandırabilmeleri, gerekse “orta-gelir tuzağı”ndan sakınabilmeleri için “kurumsal

Şekil-2. Kuzey Kıbrıs – Temel Gereksinimler ve Bileşenleri, 2008–2016

Rekabet Edebilirlik Raporu

işaret etmektedir. Son dönemlerde, İGF’de gözlemlenen hızlı sıçrama (2015’te 2.65’ten 2016’da 3.21’e) umut verici bir gelişme iken; EA’daki düşüş eğilimi (2014’te 3.59’dan 2016’da 3.38’e), önemli bir uyarı sinyali olarak ele alınmalıdır.

Veri kaynağı: KTTO, Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik anketleri

reformlar” yapmaları önerilmektedir. Kuzey Kıbrıs’ın 2008-2016 döneminde bu önemli alanda kayda değer bir ilerleme sağlayamamış olması üzücüdür. 2008’de 3.53 olan “kurumlar” endeks değeri, 2016’da ancak 3.69’a erişebilmiştir. Diğer bir deyişle, dokuz yıllık bir dönemde, Kuzey Kıbrıs bu alanda ancak 0.16 puanlık oldukça düşük bir artış sağlayabilmiştir. Gerek ekonomik gelişmeye, gerekse rekabet gücüne belirgin ve kalıcı katkıları olduğu bilimsel çalışmalarca saptanmış bu alanda, Kuzey Kıbrıslı politika yapıcıların geçtiğimiz dokuz yıl boyunca oldukça ihmalkâr davranmış olmaları ülkenin ekonomik geleceği açısından kaygı vericidir. “Kurumlar” alanı, rekabet edebilirlik anketleri kapsamında 21 alt-bileşenden oluşmaktadır. 2016 itibarıyla, Kuzey Kıbrıs’ın bu 21 alt-bileşen içinde belirgin biçimde en kötü performans gösterdiği konu başlıkları aşağıda listelenmiştir: •

Kamuoyunun siyasilere güveni

•

Hükümet yetkililerinin kararlarında adam kayırma

•

Kamu harcamalarının israfı

•

Devlet düzenlemelerinin yarattığı yük

•

Finansal denetim ve raporlama standartlarının gücü

•

Azınlık hissedarlarının çıkarlarının korunması

•

Yatırımcıların korunması

Kuzey Kıbrıslı politika yapıcıların bu konuları en güncel ve öncelikli sorunlar olarak ele almalarında yarar vardır. Kuzey Kıbrıs ekonomisinin gelişimini hızlandırmak, rekabet gücünü yükseltmek ve bunların sürekliliğini sağlamak için özellikle ve öncelikle bu konularda kurumsal reformların tasarlanıp uygulanması gerekli görülmektedir.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Şekil-3’te, “etkinlik artırıcılar” (EA) ve alt-bileşenlerine ilişkin gelişmeler sunulmaktadır. EA, 6 alt-bileşenden oluşmaktadır. Bu alt-bileşenler içinde, “piyasa büyüklüğü” diğerlerinden çok belirgin biçimde ayrışmaktadır. Diğer 5 alt bileşenin endeks değerleri, genellikle EA’nın üstünde ve 3.5 ile 4.5 arasında seyretmiş iken; “piyasa büyüklüğü” endeksi genellikle 1.5-2.0 aralığında kalarak çok düşük değerler almıştır. İlk bakışta, “piyasa büyüklüğü” alanındaki bu çok düşük performansın temel nedeni olarak, Kuzey Kıbrıs’ın uluslararası toplumca siyaseten tanınmıyor oluşu ve uzunca bir süredir devam etmekte olan ekonomik izolasyon koşulları düşünülebilir. Tanınmama ve izolasyonun, Kuzey Kıbrıs’ın “piyasa büyüklüğü”nü olumsuz etkilediği açıktır. Bu nedenle, mevcut dış siyasal koşullar altında, Kuzey Kıbrıs’ın “piyasa büyüklüğü” alanını geliştirmek bakımından yapabileceklerinin çok sınırlı olduğu söylenebilir. Ancak, bu noktada, “piyasa büyüklüğü” endeksi oluşturulurken 4 temel ölçütün kullanıldığını belirtmekte yarar vardır: i) Yerel piyasa büyüklüğü, ii) Yabancı piyasa büyüklüğü, iii) Satın alma gücü paritesine göre GSYİH, iv) GSYİH’ye göre ihracat. Şekil-3. Kuzey Kıbrıs – Etkinlik Artırıcılar ve Bileşenleri, 2008–2016

Veri kaynağı: KTTO, Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik anketleri

Diğer bir deyişle, “piyasa büyüklüğü” endeksini yalnızca “yabancı piyasa büyüklüğü” ve ihracat etkilememektedir. Bu endeks, aynı zamanda “yerel piyasa büyüklüğü”nün ve GSYİH’nin etkilerini de içermektedir. Tanınmama ve izolasyonun; daha çok yabancı piyasa büyüklüğünü ve ihracat olanaklarını kısıtladığı, yerel piyasa büyüklüğü ile GSYİH’yi ise görece daha az etkilediği varsayılabilir. Bu bakımdan, Kuzey Kıbrıs’ın tanınmama ve izolasyon koşulları altında dahi, yurtiçi piyasaları genişleterek ve yurt içi gelirleri düzenli olarak artırarak bu alanda belirli bir başarı sağlayabileceği vurgulanmalıdır. Nitekim Kuzey Kıbrıs’ta “piyasa büyüklüğü” alanında karşılaşılan kısıtların daha çok yerel piyasaların darlığından kaynaklandığı da

gözlemlenmektedir. Örneğin, son üç yılda (2014, 2015 ve 2016’da); “yerel piyasa büyüklüğü” endeksi, sırasıyla, 1.50, 1.72 ve 1.08 olarak gerçekleşmiştir. Aynı yıllar için “yabancı piyasa büyüklüğü” endeksi ise belirgin biçimde daha yüksektir: Sırasıyla 2.34, 2.79 ve 2.72. Diğer bir deyişle, Kuzey Kıbrıs için yurtiçi piyasaların darlığı, yurtdışı piyasaların darlığından daha önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır. Kısacası, değiştirilmesi kısa vadede güç olan mevcut dış siyasi koşullara karşın; Kuzey Kıbrıs’ta iç piyasaları geliştirmeye ve genişletmeye yönelik talep ve gelir politikaları uygulanarak “piyasa büyüklüğü” sorunu belirli bir ölçüde hafifletilebilir. Seçilmiş sektörlerde “ölçek ekonomileri”nin koşullarının devlet-özel sektör işbirliği ile oluşturulması da üretim maliyetlerinin ve dolayısıyla fiyatların düşmesi yoluyla iç piyasaları canlandırabilir ve genişletebilir. Şekil-3’te, “etkinlik artırıcılar”ın diğer 5 alt-bileşenindeki gelişmelere bakıldığında, şu konular özellikle dikkat çekmektedir: i.

Nüfusuna ve yüzölçümüne oranla dünyanın en çok üniversite barındıran bölgelerinden biri olan Kuzey Kıbrıs’ta 2008-2016 döneminde “yükseköğretim ve eğitim” alanında kayda değer bir ilerleme sağlanamamıştır. Bu alanda endeks 3.5 ile 4.0 arasında sıkışmıştır. Ülkede yükseköğretimin niteliğini yükseltecek önlemlerin alınması, niteliksel gelişimin kalıcı olmasını sağlayacak eğitim politikalarının ve yükseköğretim reformlarının uygulanması gerekli görünmektedir.

ii. Benzer biçimde, “ürün piyasasının etkinliği” endeksi de 3.5 ile 4.0 arasında sıkışmış görünmektedir. Bu alanda, 2016 itibarıyla en belirgin kısıtlar olarak şu konular özellikle ön plana çıkmaktadır: Şirket kurmak için gereken prosedür sayısı, gümrük prosedürlerinin yükü, yabancı mülkiyetin yaygınlığı, vergilendirmenin yatırım yapma isteğine etkisi. iii. “İşgücü piyasasının etkinliği” alanında Kuzey Kıbrıs’ta 2008-2016 döneminde belirgin bir performans düşüşü gözlemlenmiştir. 2008’de 4’ün üzerinde olan endeks değeri, 2016’da 3.20’ye gerilemiştir. 2016 itibarıyla, bu alandaki en temel sorunlar şunlardır: Ülkenin yetenekli insanları çekebilme ve tutabilme kapasitesi, profesyonel yönetime güven ve vergi oranlarının çalışma isteğine etkisi. iv. “Finans piyasasının gelişmişliği”, incelenen dokuz yıllık dönemin ilk yedi yılında (2008-2014 arasında) oldukça umut verici ve hızlı bir iyileşme performansı

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

kadar yükselmiştir. Ancak, 2014’ten 2015’e hızlı

Şekil-4. Kuzey Kıbrıs – İnovasyon/Gelişmişlik ve Bileşenleri, 2008–2016

bir düşüşle 3.5’e gerilemiş, 2016’da da ancak 3.64 düzeyine erişebilmiştir. Finansal gelişmenin istikrar

Rekabet Edebilirlik Raporu

sergilemiş ve endeks değeri 3 civarından 4.26’ya

kazanabilmesi için, öncelikle, “menkul kıymetler borsası düzenlemeleri”nin iyileştirilmesi, “finansal hizmet fiyatlarının” uygunlaştırılması ve “banka kredilerine erişim”in kolaylaştırılması gerekmektedir. v. “Teknolojik hazırlık”, 2013’e kadar inişli-çıkışlı bir performans sergilemiş olmasına karşın, 2016 itibarıyla “etkinlik artırıcılar” arasında 4.31’lik endeks değeriyle en yüksek alt-bileşen olarak dikkat çekmektedir. 2013’ten itibaren belirgin bir artış eğilimi sergileyen bu alt-endeksin gerek ekonomik gelişmede gerekse rekabet edebilirlikte özel bir önemi vardır. Ekonomide teknoloji içeriği ve katma değeri yüksek mal ve hizmet üretiminde yoğunlaşmanın başlayabilmesi için “teknolojik hazırlık” aşamasında belirli bir olgunluk düzeyine erişilmesi gerekmektedir ve Kuzey Kıbrıs bu bakımdan özellikle son yıllarda umut verici bir gelişim göstermiştir. Politika yapıcıların bu gelişmeyi dikkatle izlemesinde ve desteklemesinde büyük yarar vardır. Şu alanlardaki eksikliklerin giderilmesine yönelik politikaların uygulanması özellikle önemli görünmektedir: Uluslararası İnternet bant genişliği, en son teknolojilerin bulunabilmesi, doğrudan yabancı yatırım ve teknoloji transferi. Bu alt-bölümde, son olarak, Kuzey Kıbrıs’ın “inovasyon ve gelişmişlik faktörleri”ndeki (İGF’deki) performansını

Veri kaynağı: KTTO, Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik anketleri

yapıcıların bu çok önemli alandaki dalgalanma eğilimini genel bir yükseliş eğilimine dönüştürmek için bilim, teknoloji ve sanayi politikalarına özel bir önem vermesi gerekir. Kuzey Kıbrıs, belirli koşullar sağlandığında, İGF alanında kayda değer sıçramalar ve atılımlar yapabilecek bir ülke görünümündedir. Bu alandaki temel kısıtların giderilmesi durumunda, Kuzey Kıbrıs orta ve uzun vadede genel rekabet gücünü kayda değer oranlarda artırmaya başlayabilir. Son üç yılın (2014, 2015 ve 2016’nın) ortalamasına bakıldığında, “işletme gelişmişliği” alanında ön plana çıkan temel kısıtlar şunlardır: Rekabet avantajının düşük olması, üretim süreçlerinin yeterince gelişmemiş olması ve değer zinciri arzının yetersizliği. Aynı yılların ortalamasına bakıldığında, “inovasyon” alanındaki en belirgin sorunlar ise şunlardır: Devletin ileri derecede teknoloji ürünleri satın almaması, firmaların AR-GE harcamalarının yetersizliği ve araştırmada özel sektör-üniversite işbirliğinin yetersizliği.

inceleyeceğiz. Şekil-4’te görüldüğü üzere, 2008-2016 döneminde bu alanda oldukça büyük dalgalanmalar gözlemlenmiştir. Dönem boyunca “işletme gelişmişliği”, “inovasyon”dan daha yüksek bir performans sergilemiştir. Bu iki alt-bileşenin büyük ölçüde birlikte hareket etmeleri de ayrıca dikkat çekicidir. Oldukça geniş dalgalanmalardan sonra, 2016 itibarıyla, “işletme gelişmişliği” endeksi 3.29 değerine ve “inovasyon” endeksi de 3.13 değerine erişmiştir. İGF,

bir

yandan,

diğer

temel

bileşenlere

(“temel

gereksinimler”e ve “etkinlik artırıcılar”a) göre Kuzey Kıbrıs’ın en düşük performans gösterdiği alandır; öte yandan, son dönemde (2015’ten 2016’ya) en hızlı artış bu alanda gözlemlenmiştir (Şekil-1). 2009-2011 ve 2013-2015 arasındaki hızlı düşüşler, izleyen yıllarda önemli ölçüde telafi edilebilmiştir (Şekil-4). Diğer bir deyişle, rekabet gücünün en ileri aşaması sayılabilecek bu alanda Kuzey Kıbrıs’ın fazlasıyla “dinamik” bir seyir izlediği söylenebilir. Politika

Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs : Karşılaştırmalı İnceleme, 2008-2016 Bu alt-bölümde, uzunca bir süredir aynı adada ayrı devletler altında ekonomik ve toplumsal yaşamlarını sürdüren Güney Kıbrıs ile Kuzey Kıbrıs’ı küresel rekabet gücü açısından karşılaştıracağız. Barış ve birleşme çalışmalarının belirli ivmeler kazanarak sürdüğü bu günlerde, bu iki ülkenin rekabet edebilirlikte sahip oldukları avantajları ve dezavantajları karşılaştırmalı bir çerçevede saptamak, her iki toplumun ekonomik gelişme ve rekabet gücü potansiyellerini somut bir temel üzerinde değerlendirmeyi mümkün kılacaktır. Belirli alanlarda bir tarafın dezavantajları diğer tarafın avantajlarıyla örtüşebilir ve olası bir birleşme “tamamlayıcılık” ilişkilerinin gelişmesi yoluyla önemli “karşılıklı yararlar” sağlayabilir. Diğer bir deyişle, iki ülke

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

arasındaki göreli rekabet gücü farklılıkları, birleşmeyi teşvik eden bir etmen olarak ele alınabilir. Öte yandan, olası bir birleşme de her iki kesimin rekabet gücünün artmasına yol açabilir. Olası bir birleşme (veya en azından ekonomik bütünleşme), her iki tarafın avantajlarını pekiştirerek, ada içinde belirli sektörlerde “ölçek ekonomileri” oluşturulmasını ve iç piyasaların büyümesini sağlayarak ve aynı zamanda dış pazarlara erişim olanaklarını genişleterek adanın tümünün rekabet gücünü hızla artırabilir. Bu nedenlerle, adanın güneyi ile kuzeyini rekabet gücü açısından ayrıntılı olarak incelemekte ve karşılaştırmakta yarar görüyoruz. Bu karşılaştırma; gerek rekabet gücü farklılıklarının birleşmeyi teşvik edici yönlerini görebilmek, gerekse birleşme veya ekonomik bütünleşme yoluyla sağlanabilecek birlikte ilerleme ve gelişme potansiyelini değerlendirebilmek açısından önemlidir.

Şekil-5. Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs – KRE ve Bileşenlerinin Güncel Endeks Değerleri, 2016

Şekil-5’te, Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs ’ın 2016 yılındaki “küresel rekabet edebilirlik” (KRE) endeksi üç temel bileşeniyle birlikte sunulmaktadır. En güncel verileri içeren bu şekilde, Kuzey Kıbrıs’ın hem KRE, hem de üç temel bileşen açısından Güney Kıbrıs’ın gerisinde olduğu görülmektedir. Ancak, bu rekabet gücü farklarının çok büyük veya çok belirgin olduğu söylenemez. KRE’deki fark 0.34 puan düzeyindedir. “Temel gereksinimler” (TG), “etkinlik artırıcılar” (EA) ve “inovasyon ve gelişmişlik faktörleri” (İGF) bileşenlerindeki farklar ise, sırasıyla, 0.38, 0.68 ve 0.40 puandır. Bu noktada, Güney Kıbrıs’ın ve Kuzey Kıbrıs’ın güncel durumlarını daha iyi anlayabilmek için, bu iki ülkeyi küresel rekabet açısından en güçlü 10 ülkeyi referans alarak karşılaştırmak da yararlı olabilir. Aşağıdaki Tablo-1’de, Dünya Ekonomik Forumu’nun 2016-2017 Küresel Rekabet Edebilirlik Raporu’nda KRE sıralamasında ilk 10’da yer alan ülkelerin ortalamaları ve Güney Kıbrıs ile Kuzey Kıbrıs’ın bu ortalamalardan farkı sunulmaktadır.

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Tablo-1’de görüldüğü üzere, küresel rekabette en güçlü 10 ülkenin KRE ortalaması 5.58’dir. Bu ortalama, pratik bazı hesaplamalar yapmak amacıyla, Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs için erişilecek hedef değer olarak düşünülebilir. Güney Kıbrıs’ın hedeften uzaklığı 1.54 puan iken, Kuzey Kıbrıs’ınki 1.88 puandır. Bu iki ülkenin hedeften uzaklıkları göz önüne alındığında, iki ülke arasındaki 0.34 puanlık farkın görece küçük olduğu sonucuna varılabilir. Örneğin, Kuzey Kıbrıs’ın hedeften uzaklığı (1.88), Güney Kıbrıs’ın hedeften uzaklığının (1.54) yalnızca 1.22 katıdır. Diğer bir deyişle, hedefe erişmek için, Güney Kıbrıs’ın 100 birim mesafe kat etmesi gerekiyorsa, Kuzey Kıbrıs’ın 122 birim mesafe kat etmesi gerekmektedir. Aynı orantı esas alındığında, Kuzey Kıbrıs’ın KRE’de Güney Kıbrıs’a yetişmesi için kat etmesi gereken mesafe yalnızca 22 birimdir. Bu basit ama yararlı alıştırmayı, temel üç bileşen için yaptığımızda ise şu sonuçlar ortaya çıkmaktadır: i.

TG’de hedefe erişmek için, Güney Kıbrıs’ın 100 birim mesafe kat etmesi gerekiyorsa, Kuzey Kıbrıs’ın 128 birim mesafe kat etmesi gerekmektedir. Aynı orantıyla, Kuzey Kıbrıs’ın TG’de Güney Kıbrıs’a yetişmesi için kat etmesi gereken mesafe, 28 birimdir.

Tablo-1. Küresel rekabette en güçlü 10 ülke, Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs , 2016 KRE

Temel Gereksinimler (TG)

Etkinlik Artırıcılar (EA)

İnovasyon ve Gelişmişlik Faktörleri (İGF)

İlk 10 ülkenin ortalaması

5.58

5.96

5.51

5.45

Güney Kıbrıs

4.04

4.61

4.06

3.61

Kuzey Kıbrıs

3.70

4.23

3.38

3.21

Güney Kıbrıs – Kuzey Kıbrıs farkı

0.34

0.38

0.68

0.40

İlk 10 ülke - Güney Kıbrıs farkı

1.54

1.35

1.45

1.84

İlk 10 ülke - Kuzey Kıbrıs farkı

1.88

1.73

2.13

2.24

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri Notlar: Dünya Ekonomik Forumu’nun 2016-2017 Küresel Rekabet Edebilirlik Raporu’nda, KRE sıralamasında ilk 10’da yer alan ülkeler: 1. İsviçre, 2. Singapur, 3. ABD, 4. Hollanda, 5. Almanya, 6. İsveç, 7. Birleşik Krallık, 8. Japonya, 9. Hong Kong, 10. Finlandiya. Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

mesafe kat etmesi gerekiyorsa, Kuzey Kıbrıs’ın 147 birim mesafe kat etmesi gerekmektedir. Aynı orantıyla, Kuzey Kıbrıs’ın EA’da Güney Kıbrıs’a yetişmesi için kat etmesi gereken mesafe, 47 birimdir. iii. İGF’de, hedefe erişmek için, Güney Kıbrıs’ın 100 birim mesafe kat etmesi gerekiyorsa, Kuzey Kıbrıs’ın 122

bu sıkıntıların kademeli olarak azalacağı varsayımı altında, Güney Kıbrıs’ın KRE endeksinde düzelmeler gözlemleneceği tahmin edilebilir. O koşullarda, Kuzey Kıbrıs’ın KRE’deki mevcut ilerleme hızıyla Güney Kıbrıs’a yetişmesi çok daha uzun yıllar alabilir.

Rekabet Edebilirlik Raporu

ii. EA’da hedefe erişmek için, Güney Kıbrıs’ın 100 birim

Şekil-6. Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs – KRE Endeks Değerleri, 2008–2016

birim mesafe kat etmesi gerekmektedir. Aynı orantıyla, Kuzey Kıbrıs’ın İGF’de Güney Kıbrıs’a yetişmesi için kat etmesi gereken mesafe, 22 birimdir. Özetle, Kuzey Kıbrıs’ın, 2016 itibarıyla, hem KRE’de hem de temel üç bileşende Güney Kıbrıs’ın gerisinde olduğu açıktır. Ancak, Güney Kıbrıs ile Kuzey Kıbrıs arasındaki rekabet gücü farklılıklarının büyük ölçüde “etkinlik artırıcılar” (EA) alanından kaynaklandığı ve “inovasyon ve gelişmişlik faktörleri” (İGF) alanındaki farkın ise oldukça küçük olduğu söylenebilir. Bu bakımdan, Kuzey Kıbrıs’ın Güney Kıbrıs’a karşı göreli avantajının İGF’de, göreli dezavantajının ise EA’da olduğu düşünülebilir. Bu alt-bölümde, buraya kadar, Güney Kıbrıs ile Kuzey Kıbrıs’ın güncel durumlarını (2016 yılına odaklanarak) inceledik. Ancak, ülkelerin rekabet gücü dinamiklerini ve potansiyel gelişim olanaklarını anlayabilmek için yakın geçmişteki eğilimlerin de incelenmesinde yarar vardır. Bu nedenle, her iki ülkenin rekabet gücündeki gelişmeleri 2008-2016 dönemini ele alarak ilerleyeceğiz. Şekil-6’da, söz konusu dönemde bu iki ülkenin KRE endeks değerlerinde gözlemlenen değişimler, doğrusal eğilim çizgileriyle birlikte sunulmaktadır. 2008-2016 döneminde KRE’de Güney Kıbrıs’ın görece hızlı ve düzenli bir düşüş yaşadığı ve buna karşı Kuzey Kıbrıs’ın yavaş bir ilerleme sağladığı görülmektedir. Dokuz yıllık bu dönemde, Güney Kıbrıs’ın KRE endeksi yaklaşık 0.5 puan gerilerken, Kuzey Kıbrıs’ınki 0.27 puan yükselmiştir. 2008’de yaklaşık 1.07 puan olan aradaki fark, 2016’da 0.30 puana düşmüştür. Eğilim doğrularının denklemlerini kullanarak yapılan hesaplamaya göre, her iki ülke önümüzdeki yıllarda geçmiş dokuz yıldaki eğilimlerini aynen sürdürecek olurlarsa, Kuzey Kıbrıs’ın Güney Kıbrıs’ı KRE’de yaklaşık 6 yıl sonra yakalaması beklenir. Bu, elbette, gerçekçi bir senaryo değildir. Çünkü Güney Kıbrıs’ın KRE’deki düzenli ve hızlı gerilemesi, büyük ölçüde, 2008-2016 dönemindeki istisnai olumsuz koşullardan kaynaklanmıştır. 2008’de başlayan küresel finansal krizin etkileri, Güney Kıbrıs’ın (ve Yunanistan’ın)

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Kısacası, Kuzey Kıbrıslı politika yapıcılar geçmiş dokuz yılda KRE’de Güney Kıbrıs’la aralarındaki farkın önemli ölçüde azalmış olmasını çok da umut verici bir gelişme olarak değerlendirmemelidirler. Aradaki fark kayda değer ölçüde kapanmıştır, ancak bu Kuzey Kıbrıs’ın başarısından çok, Güney Kıbrıs’ın deneyimlediği istisnai olumsuz koşullardan kaynaklanmıştır. Dolayısıyla, Kuzey Kıbrıs'taki politika yapıcılar, kapanmış bu farkın tekrar açılmaması ve Güney Kıbrıs’ı çok da uzak olmayan bir gelecekte yakalayabilmek için geçmiş dokuz yıldakinden çok daha fazla çaba sarf etmelidirler. Aynı dönemde, Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs için KRE’nin temel üç bileşenindeki gelişmeleri Şekil-7, 8 ve 9’da izlemek mümkündür. Şekil-7’de, her iki ülke için “temel gereksinimler” (TG) alanındaki dokuz yıllık gelişim sunulmaktadır. Güney Kıbrıs’ın TG’de gerilemesi daha da hızlı olmuştur; 2008’de 5.4 olan endeks değeri 2016’da 4.1 düzeyindedir ve yaklaşık 0.80 puanlık bir düşüş söz konusudur. Kuzey Kıbrıs ise TG’de dokuz yılda ancak 0.13 puanlık bir ilerleme kaydedebilmiştir (2008’de 4.1’den 2016’da 4.23’e). Neredeyse yatay olan eğilim doğrusu, Kuzey Kıbrıs’ın TG’de dokuz yıl boyunca yerinde saydığını göstermektedir. KRE’de olduğu gibi TG’de de Güney Kıbrıs’la olan fark önemli ölçüde kapanmıştır (2008’de 1.3’ten 2016’da 0.37’ye); ancak bunun nedeni yine Güney Kıbrıs’ın hızlı ve düzenli gerilemesidir, Kuzey Kıbrıs’ın başarısı değildir.

kendi finansal kriziyle çakıştığı için bu ülke söz konusu dönemde gerek iktisadi açıdan gerekse rekabet gücü bakımından büyük sıkıntılar yaşamıştır. Önümüzdeki yıllarda

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Şekil-7. Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs – Temel Gereksinimler Endeks Değerleri, 2008–2016

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Buraya kadar, 2008-2016 döneminde KRE’de ve TG’de Güney Kıbrıs’ın gerileme hızının Kuzey Kıbrıs’ın ilerleme hızından daha yüksek olduğunu gözlemledik. Bu nedenle aradaki farkın azalmasının başat kaynağı olarak Güney Kıbrıs’ın gerileyişini vurguladık. Ülkelerin eğilim doğrularının eğimleri de bu saptamamızı doğrulamaktadır. KRE’de Güney Kıbrıs’ın eğilim doğrusunun eğimi yaklaşık -0.057 iken, Kuzey Kıbrıs’ınki 0.020’dir. TG’de Güney Kıbrıs’ın eğilim doğrusunun eğimi yaklaşık -0.108 iken, Kuzey Kıbrıs’ınki 0.002’dir. “Etkinlik artırıcılar” (EA) için ülke karşılaştırması Şekil8’de sunulmaktadır. KRE’den ve TG’den farklı olarak, EA’da Güney Kıbrıs’ın gerileme hızı ile Kuzey Kıbrıs’ın ilerleme hızının aşağı yukarı eşit olduğu saptanmaktadır. EA’da eğilim doğrularının eğimi Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs için, sırasıyla ve yaklaşık olarak, -0.033 ve 0.034’tür. Bu nedenle, EA’daki farkın azalmasında, Güney Kıbrıs’taki gerilemenin payı kadar Kuzey Kıbrıs’taki ilerlemenin de önemli bir katkısı olduğunu belirtebiliriz. Şekil-8. Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs – Etkinlik Artırıcılar Endeks Değerleri, 2008–2016

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Şekil-8’de görüldüğü üzere, EA endeks değeri 2008’de Güney Kıbrıs’ta yaklaşık 4.4 iken Kuzey Kıbrıs’ta 3.06’dır. 2016’da ise, aynı endeks, sırasıyla ve yaklaşık olarak, 4.1 ve 3.38’dir. 2008’den 2016’ya aradaki fark 1.34’ten 0.72’ye düşmüştür. Ancak, Kuzey Kıbrıs’ta son iki yıldır (2014’ten itibaren) gözlemlenen belirgin düşüş dikkate değerdir. Son iki yıldır bu alan ihmal edilmemiş olsaydı ve 2014 öncesindeki artış eğilimi sürseydi, Kuzey Kıbrıs’ın dokuz yıldaki ilerleme hızının Güney Kıbrıs’ın gerileme hızını aşmış olacağını vurgulayabiliriz. Dolayısıyla, o koşullarda, Güney Kıbrıs’la olan fark çok daha küçük olacaktı. Şekil-9’da, iki ülkenin “inovasyon ve gelişmişlik faktörleri” (İGF) alanındaki performansları sunulmaktadır. İGF’de de Güney Kıbrıs gerilerken, Kuzey Kıbrıs ilerlemiştir. KRE’de ve TG’de olduğu gibi, İGF’de de Güney Kıbrıs’ın gerileme hızı Kuzey Kıbrıs’ın ilerleme hızından fazladır (Eğilim doğrularının eğimi, sırasıyla ve yaklaşık olarak, -0.032 ve 0.015’tir). Dolayısıyla, İGF’de de aradaki farkın azalmasının başat kaynağı, Güney Kıbrıs’ın gerilemesidir. Şekil-9. Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs – İnovasyon ve Gelişmişlik Faktörleri Endeks Değerleri, 2008–2016

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Şekil-9’da görüldüğü üzere, İGF’de Güney Kıbrıs’ın endeks değeri 2008’de yaklaşık 4.0’dan 2016’da 3.6’ya gerileyerek 0.4 puan azalmıştır. Kuzey Kıbrıs ise yaklaşık 2.7’den 3.2’ye gelerek 0.5 puanlık bir artış kaydetmiştir. 2008’den 2016’ya iki ülke arasındaki fark 1.3’den 0.4’e düşmüştür. Diğer bileşenlerden farklı olarak, İGF’de her iki ülke için dönem boyunca daha büyük dalgalanmalar gözlenmektedir. Bu gözlem, İGF alanının konjonktürel etmenlere daha duyarlı olduğuna ve dolayısıyla bu alanda istikrarlı bir gelişim sağlamanın diğer alanlara göre daha fazla çaba gerektirdiğine işaret ediyor olabilir. Bu nedenle, politika yapıcıların, rekabet gücünün bu önemli belirleyicisi söz konusu olduğunda, politika geliştirirken ve reform yaparken

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

2008-2016 döneminde, Güney Kıbrıs’ın ve Kuzey Kıbrıs’ın KRE endeksi ve bileşenlerindeki gelişmelere koşut olarak dünya sıralamasındaki yerlerinde de değişimler olmuştur. Beklendiği üzere, Güney Kıbrıs bu dönemde sıralamada büyük gerilemeler kaydederken, Kuzey Kıbrıs’ın sıralamasındaki değişimler görece daha küçük olmuştur. İki ülkenin söz konusu dönemdeki KRE sıralamaları Şekil10’da gösterilmektedir. Hem Güney Kıbrıs’ın, hem de Kuzey Kıbrıs’ın sıralamada en başarılı olduğu yıl 2009’dur. O yıl, Güney Kıbrıs 34. sıradayken, Kuzey Kıbrıs 99. sıradadır. Ancak, 2016 itibarıyla, Güney Kıbrıs 83. sıraya ve Kuzey Kıbrıs da 121. sıraya gerilemiştir. İncelenen dönemin ilk yılı olan 2008’de, Güney Kıbrıs’ın 40. sırada ve Kuzey Kıbrıs’ın ise 117. sırada olduğu göz önüne alınırsa, Kuzey Kıbrıs’ın sıralamadaki gerilemesinin Güney Kıbrıs’a göre çok daha küçük olduğu belirtilebilir. Şekil-10. Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs – KRE Sıralamaları, 2008–2016

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

İki ülkenin KRE endeksi ve bileşenlerindeki sıralama değişimleri, başlangıç yılı 2008 ve son yıl 2016 olmak üzere, Şekil-11’de sunulmaktadır. 2008’den 2016’ya, KRE’de Güney Kıbrıs 43 sıra ve Kuzey Kıbrıs 4 sıra gerilemiştir. Öte yandan, Güney Kıbrıs KRE’nin her üç bileşeninde de büyük ölçüde gerilemiştir: “Temel gereksinimler” alanında 44 sıra, “etkinlik artırıcılar”da 32 sıra ve “inovasyon/gelişmişlik faktörleri”nde 27 sıra. Kuzey Kıbrıs ise, üç bileşenden yalnızca “temel gereksinimler” alanında 6 sıra gerilerken; “etkinlik artırıcılar”da 5 sıra ve “inovasyon/gelişmişlik faktörleri”nde 16 sıra ilerlemiştir. Tüm bu gözlemlere dayanarak, Güney Kıbrıs ile Kuzey Kıbrıs’ın son dokuz yılda rekabet edebilirlikte göreli küresel konumlarının önemli ölçüde değiştiğini ve tüm bu göreli değişimlerin Kuzey Kıbrıs’ın lehine olduğunu vurgulayabiliriz.

Şekil-11. Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs – KRE ve Bileşenlerinin Sıralamalarındaki Değişim, 2008’den 2016’ya

Rekabet Edebilirlik Raporu

daha dikkatli ve özenli davranmaları ve çok çeşitli etmenleri göz önünde bulundurmaları gerektiği söylenebilir.

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri Notlar: KRE: Küresel rekabet edebilirlik; TG: Temel gereksinimler; EA: Etkinlik artırıcılar; İGF: İnovasyon ve gelişmişlik faktörleri.

2008’den 2016’ya, KRE ve bileşenlerinin endeks değerlerindeki değişimi göz önüne aldığımızda ise Kuzey Kıbrıs’ın lehine olan göreli değişimlerin daha da belirgin olduğunu saptıyoruz. Bu değişimler Şekil12’de gösterilmektedir. Açıkça görülmektedir ki, endeks değerlerindeki değişim bakımından, Güney Kıbrıs hem KRE’de hem de üç bileşende gerilemişken, Kuzey Kıbrıs bunların hepsinde ilerleme kaydetmiştir. KRE’de Güney Kıbrıs’ın 0.5 puanlık gerilemesine karşılık, Kuzey Kıbrıs 0.27 puan ilerlemiştir. Güney Kıbrıs’ın üç bileşendeki gerilemesi, sırasıyla, 0.8, 0.3 ve 0.4 puan düzeyindedir. Kuzey Kıbrıs’ın bu üç bileşendeki ilerlemesi ise, sırasıyla, 0.13, 0.32 ve 0.55 puan düzeyindedir. Tüm bu gözlemlere dayanarak, Kuzey Kıbrıs’ın Güney Kıbrıs’a göre genel olarak çok daha iyi performans gösterdiği vurgulanabilir. Ancak, yukarıda da belirtildiği üzere, Kuzey Kıbrıs’ın bu göreli performans üstünlüğü esasen Güney Kıbrıs’ın geçen dokuz yılda yaşadığı olumsuz Şekil-12. Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs –KRE ve Bileşenlerinin Endeks Değerlerindeki Değişim, 2008’den 2016’ya

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

iktisadi ve finansal koşullardan kaynaklanmıştır. Kuzey Kıbrıs’ın bu dokuz yılda herhangi bir alanda üstün başarı gösterdiğini söylemek mümkün değildir. İki ülkenin rekabet güçlerini ve yakın geçmişteki performanslarını daha ayrıntılı incelemek için üç temel bileşenin ötesine geçip bu bileşenleri oluşturan 12 altendeksi de ele almakta yarar vardır. Bu amaçla, Şekil-13, 14 ve 15’te Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs ’ın rekabet güçleri bu 12 alt-endeks düzeyinde incelenmektedir. Şekil-13’te, 2016 itibarıyla, Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs ’ın 12 alt-endeksteki durumları gösterilmektedir. Kuzey Şekil-13. Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs – 12 Alt-Endeksin Güncel Değerleri, 2016

24 Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Kıbrıs’ın geçen dokuz yıldaki genel performans üstünlüğüne karşın, birçok alt-endekste Güney Kıbrıs hâlâ belirgin biçimde öndedir. 2016 itibarıyla, Kuzey Kıbrıs’ın önde olduğu yalnızca iki alan vardır: “makroekonomik istikrar” ve “finans piyasasının gelişmişliği”. Kuzey Kıbrıs’ın bu iki alandaki üstünlüğün de esasen Güney Kıbrıs’ın yakın geçmişte deneyimlediği makroekonomik ve finansal krizlerden kaynaklandığı söylenebilir. Güney Kıbrıs’ın önde olduğu diğer 10 alan içinde en büyük farkların gözlemlendiği ilk üç alan ise sırasıyla şunlardır: “Piyasa büyüklüğü”, “işgücü piyasasının etkinliği” ve “altyapı”. Güney Kıbrıs’ın uluslararası toplumca siyaseten tanınan, ekonomik izolasyon koşullarına maruz kalmayan ve AB üyesi bir ülke olduğu düşünüldüğünde, özellikle bu üç alanda Kuzey Kıbrıs’ın çok önünde yer almasını açıklamak kolaylaşır. Güney Kıbrıs görece yüksek nüfusu sayesinde daha geniş bir iç piyasaya sahiptir ve olumlu dış siyasal koşullar sayesinde de ihracat pazarlarına erişimi Kuzey Kıbrıs’tan çok daha kolaydır. Güney Kıbrıs’ın, bu nedenlerle, “piyasa büyüklüğü” açısından Kuzey Kıbrıs’tan çok önde olduğu söylenebilir. Dahası, Güney Kıbrıs

AB üyesi bir ülke olarak işgücü piyasası düzenlemelerinde AB kurallarına ve standartlarına uyum gösterme baskısı altındadır. Bu baskı da işgücü piyasasının etkinliğinde Güney Kıbrıs’ın Kuzey Kıbrıs’ı belirgin ölçüde geride bırakıyor olmasını açıklayabilir. Son olarak, gerek olumlu dış siyasal koşulların ülkede yabancı yatırımları teşvik eden bir yatırım iklimi oluşturması, gerekse AB’nin yatırım-odaklı kaynakları, Güney Kıbrıs’ın altyapı yatırımlarında ve performansında Kuzey Kıbrıs’ın çok önünde yer almasının temel nedenleri olabilir. Kuzey Kıbrıs’ın alt-endekslerdeki göreli geri kalmışlığına ilişkin bu gözlemler ve saptamalar, aslında Kuzey Kıbrıs’ın Güney Kıbrıs’la eşit koşullarda rekabet etmediğini gözden kaçırmamız gerektiğine işaret ediyor. Her ne kadar Güney Kıbrıs yakın geçmişte büyük iktisadi ve finansal sıkıntılar yaşamışsa da dış siyasal koşullar bakımından Kuzey Kıbrıs’a göre çok daha şanslıdır ve Kuzey Kıbrıs’ın maruz kaldığı ağır kısıtların hiçbirisi Güney Kıbrıs için geçerli değildir. Dış siyasal koşullar açısından bu büyük şansı hesaba kattığımızda, Güney Kıbrıs’ın Kuzey Kıbrıs’a karşı elde etmiş göründüğü rekabet üstünlüklerinin abartılmaması gerektiğini vurgulamakta yarar görüyoruz. Şekil-14’te, iki ülkenin 2008’den 2016’ya alt-endekslerindeki değişimler sunulmaktadır. Güney Kıbrıs’ın ilerleme kaydedebildiği tek alan “teknolojik hazırlık”tır. Güney Kıbrıs diğer 11 alanda ya gerileme kaydetmiş ya da yerinde saymıştır. Beklendiği üzere, “finans piyasasının gelişmişliği” ve “makroekonomik istikrar” en büyük gerilemelerin gözlemlendiği alanlardır. “Kurumlar” ve “altyapı” alanlarındaki büyük gerilemeler de dikkat çekicidir. Kuzey Kıbrıs ise yalnızca iki alanda gerilemiştir: “Sağlık ve Şekil-14. Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs – 12 Alt-Endeks Değerindeki Değişim, 2008’den 2016’ya

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Son olarak, Şekil-15’te, 12 alt-endekste Güney Kıbrıs ile Kuzey Kıbrıs arasındaki farklar 2008 ve 2016 yılları için karşılaştırmalı olarak gösterilmektedir. Bu şekle göre, 2008’den 2016’ya birçok alanda adanın güneyi ile kuzey arasındaki farklar önemli ölçüde azalmıştır. 12 alt-endeks içinde güney-kuzey farkının arttığı yalnızca iki alan vardır: “Sağlık ve ilköğretim” ve “işgücü piyasasının etkinliği”. Bu iki alana Kuzey Kıbrıslı politika yapıcılar tarafından politika ve reform önceliği verilmesi gerektiğini yukarıda vurgulamıştık. Diğer 10 alanda güney-kuzey farkının azaldığı gözlemlenmektedir. Dahası, “makroekonomik istikrar”da ve “finansal piyasa gelişmişliğinde” 2008’de Güney Kıbrıs öndeyken, 2016’da Kuzey Kıbrıs öne geçmiştir. 2008’den 2016’ya güney-kuzey farkının azalması açısından göze çarpan diğer başlıca alanlar ise şunlardır: “Kurumlar”, “altyapı” ve “inovasyon”.

Şekil-15. Güney Kıbrıs – Kuzey Kıbrıs Arasındaki Fark – 12 Alt-Endeks, 2008 ve 2016

Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan: Karşılaştırmalı İnceleme, 2008-2016 Güney Kıbrıs ile Kuzey Kıbrıs’ı ayrıntılı olarak karşılaştırmamızdan sonra, bu iki ülkenin tarihsel, siyasal ve ekonomik bağlarının olduğu Türkiye ve Yunanistan’ın rekabet edebilirlikteki durumlarını da kısaca inceleyerek bulgularımızı zenginleştirmekte yarar görüyoruz. Kuzey Kıbrıs ile Türkiye arasında gerek siyasal gerekse ekonomik bakımlardan güçlü bağlantılar ve sıkı ilişkiler olduğu bilinmektedir. Öte yandan, uluslararası toplumca tanınan ve AB üyesi olan Güney Kıbrıs ile Yunanistan arasındaki bağlantılar ve ilişkiler, her ne kadar Kuzey Kıbrıs-Türkiye arasındakiler kadar güçlü ve sıkı olmasa da bu iki ülkenin ekonomilerinin işleyişi de önemli koşutluklar içere gelmiştir. 2008’de başlayan küresel finansal krizi izleyen yıllarda, hem Güney Kıbrıs’ın hem de Yunanistan’ın aşağı yukarı aynı dönemde kendi ekonomik ve finansal krizlerini deneyimlemiş olmaları bu koşutluklara güncel bir örnek olarak ortaya çıkmıştır. Dolayısıyla, Kuzey Kıbrıs ve Güney Kıbrıs ’ın rekabet edebilirlikteki gelişim eğilimlerini, Türkiye ve Yunanistan’ın performanslarıyla birlikte ele almak, konuyu daha kapsamlı ve derinlikli bir bakış açısıyla kavramamızı sağlayacaktır. İlk olarak, bu dört ülkeyi “kutu-grafik” (box-plot) olarak bilinen istatistiksel çözümleme aracılığıyla 2008-2016 dönemi için ele alacağız (Kutu-grafik-1 ve Kutu-grafik-2). Kutugrafikler, dönem boyunca dizilmiş gözlemlerin istatistiksel dağılımına ilişkin belirli ayrıntıları görmek isteyen okuyucular açısından yararlı olacaktır. Kutu-grafiklerde, ülkelere ait kutuların alt sınırı dönem boyunca dizilmiş gözlemlerin %25’inci sırasına denk düşen değeri (lower quartile) ve kutuların üst sınırı da gözlemlerin %75’inci sırasına denk düşen değeri (upper quartile) göstermektedir. Kutuların ortasındaki çizgi ise gözlemlerin %50’inci sırasına denk düşen “ortanca” (median) değeri vermektedir. Kutuların dışındaki dik çizgiler, eğer ayrıksı (outlier) değerler yoksa gözlemlerin maksimum ve minimum değerlerini gösterir. Eğer ayrıksı değerler varsa, kutuların dışındaki dik çizgiler %75’inci ve %25’inci değerler arasındaki uzaklığın yaklaşık olarak 1.5 katı uzunluğundaki değerleri verirler ve ayrıksı değerler noktalar olarak gösterilirler. Kutuların diklemesine darlığı görece “sivri” dağılımlara ve diklemesine genişliği görece “yaygın” dağılımlara işaret eder.

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

ilköğretim” ve “işgücü piyasasının etkinliği”. Bu iki alandaki gerileme, Kuzey Kıbrıslı politika yapıcılar için önemli bir uyarı niteliğindedir. Öncelikle bu iki alanda politika önlemlerine ve reformlara ihtiyaç duyulduğu söylenebilir. Kuzey Kıbrıs’ın 2008’den 2016’ya en yüksek ilerleme sağladığı alanlar ise “inovasyon” ve “altyapı” olarak karşımıza çıkmaktadır. “Teknolojik hazırlık” ve “finans piyasasının gelişmişliği” alanlarındaki ilerlemeler de dikkat çekicidir. Umut vaat eden bu dört alanda sağlanan göreli başarının somut nedenlerini araştırmakta ve bu başarıları pekiştirecek ve kurumsallaştıracak ilave düzenlemeler ve reformlar yapmakta büyük yarar görünmektedir.

Rekabet Edebilirlik Raporu

Kutu-grafik-1. Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan – KRE Endeksi, 2008-2016

Kutu-grafik-2. Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan – KRE Sıralaması, 2008-2016

Güney Kıbrıs

Kutu-grafik-1’de, 2008-2016 döneminde KRE endeksi açısından, Türkiye ve Güney Kıbrıs’ın Yunanistan ve Kuzey Kıbrıs’a göre daha “yaygın” bir dağılıma sahip olduğu görülmektedir. Türkiye ve Güney Kıbrıs’ın ortanca (median) değerleri de Yunanistan ve Kuzey Kıbrıs’a göre daha yüksektir. Bu istatistiksel dağılım özellikleri, Kutugrafik-2’de görüldüğü üzere, KRE sıralamalarına da benzer biçimde yansımıştır. Şekil-16’da, 26

Güney Kıbrıs

dört

ülkenin

KRE

endeks

değeri

açısından 2008-2016 dönemindeki performansları birlikte sunulmaktadır. Görüldüğü üzere, Kuzey Kıbrıs tüm dönem boyunca belirgin biçimde diğer üç ülkenin altındadır. Söz konusu dönemde, Kuzey Kıbrıs yaklaşık olarak 3.45-3.70 puan aralığında salınırken, diğer üç ülke 3.90-4.40 puan aralığında performans göstermişlerdir. Şekil-16. Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan – KRE Endeksi, 2008–2016

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Dönemin ilk yılına (2008’e) göre, dönemin sonunda (2016’da) Kuzey Kıbrıs ve Türkiye ilerleme; Güney Kıbrıs ve Yunanistan ise gerileme kaydetmişlerdir. Dönemin başında, Türkiye ile Yunanistan yaklaşık 4.10 puanlık değerleriyle eşit iken, dönemin sonunda Türkiye Yunanistan’ın 0.40 puan önüne

geçmeyi başarmıştır. Daha dikkat çekici olan ise, bu dört ülke arasında rekabet edebilirlikte dönemin başında en güçlü olan Güney Kıbrıs’ın dönemin sonunda Türkiye’nin gerisine düşmüş olmasıdır. Dönemin başında Güney Kıbrıs Türkiye’nin 0.40 puan önündedir; ancak Türkiye 20112012 döneminde Güney Kıbrıs’ı yakalamış ve dönem sonu itibarıyla Güney Kıbrıs’ın 0.40 puan önüne geçerek bu dört ülke arasında rekabet edebilirlik açısından en güçlü ülke konumuna gelmiştir. Son yıl itibarıyla, Yunanistan ve Güney Kıbrıs’ın rekabet gücü eşitlenmiştir ve bu iki ülke Kuzey Kıbrıs’ın yaklaşık 0.30 puan önündedir. Şekil-16, aynı zamanda, Kuzey Kıbrıs’ın KRE açısından hem Güney Kıbrıs’a hem de Yunanistan’a yetişmek veya bunlarla arasındaki farkı iyice kapatmak açısından önemli bir fırsatı kaçırdığını da ima etmektedir. Söz konusu dönemde, Güney Kıbrıs ve Yunanistan’daki gerilemelere karşı Kuzey Kıbrıs daha iyi bir performans gösterebilseydi, 2016 itibarıyla bu iki ülkeden çok da farklı bir konumda olmayabilirdi. Eğilim doğrularının eğimleri esas alındığında, bu dönemde Türkiye’nin yıllık ilerleme hızı yaklaşık 0.048 puan olarak gerçekleşirken, Kuzey Kıbrıs’ınki 0.020 puan düzeyinde kalmıştır. Örneğin, başlangıç düzeyi aynı olmak üzere, Kuzey Kıbrıs bu dönemde Türkiye ile aynı hızda ilerleme kaydetseydi, KRE endeks değeri 2016’da 3.70 değil 3.90 civarında olacaktı. 2016’da Güney Kıbrıs ve Yunanistan 4.0 puan düzeyinde olduğuna göre, Kuzey Kıbrıs’ın bu dönemde Güney Kıbrıs ve Yunanistan’la arasındaki farkı 0.30 puana değil 0.10 puana düşürme fırsatını kaçırdığını söyleyebiliriz. Şekil-17’de, bu dört ülkenin 2008-2016 döneminde KRE sıralamalarındaki değişimler gözlemlenebilir. Endeks değerlerindeki gelişmelere koşut olarak, Türkiye sıralamadaki yerini yükseltirken, Güney Kıbrıs ve Yunanistan daha alt sıralara düşmüştür. Kuzey Kıbrıs ise, 2009 yılı hariç, sıralamada genellikle 115-125 aralığında sıkışmış görünmektedir.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

ulaşarak, gerek Güney Kıbrıs’la gerekse Yunanistan’la arasındaki farkı önemli ölçüde azaltmıştır. Dönem başında Güney Kıbrıs’la olan 1.30 puanlık fark, dönem sonunda 0.40

Rekabet Edebilirlik Raporu

Şekil-17. Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan – KRE Sıralaması, 2008–2016

puanın altına düşerken; Yunanistan’la olan fark da 0.50 puandan 0.20 puanın altına gerilemiştir. Şekil-18. Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan – Temel Gereksinimler, 2008–2016

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

KRE sıralamasında, Türkiye’nin yükselişi esasen 20082012 döneminde gerçekleşmiştir (63. sıradan 43. sıraya). Rekabet edebilirlik performansı açısından 2012’den sonra durağanlaşmaya başlayan Türkiye, sıralamada giderek

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

gerilemeye başlamış ve 2016 itibarıyla 55. sırada yer almıştır. Türkiye’nin tam tersine, Yunanistan’ın düşüşü esasen

2008-2012

döneminde

gerçekleşmiştir

(67.

sıradan 96. sıraya). Yunanistan, 2012 sonrasında belirli bir

Şekil-19. Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs , Türkiye ve Yunanistan – Etkinlik Artırıcılar, 2008–2016

toparlanma kaydederek 2016’da 86. sıraya yerleşmiştir.

Sıralama performansı açısından bu dört ülke arasında en başarısız olan Güney Kıbrıs, 2009 yılı hariç, düzenli bir düşüş sergileyerek 2008’de 40. sırada iken, 2016’da 83. sıraya gerilemiştir. Genellikle 115-125 aralığında salınan Kuzey Kıbrıs’ın ise diğer üç ülkeye karşı kayda değer bir başarı elde edemediği söylenebilir. Oysa, yukarıda da değindiğimiz üzere, Güney Kıbrıs ve Yunanistan’ın KRE sıralamalarında belirgin düşüşler deneyimlediği bu dokuz yıllık dönemde; Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirliğin belirli bileşenlerini ihmal etmek yerine, o alanlarda iyi tasarlanmış politikalar uygulayıp gerekli reformları etkili biçimde yapmış olsaydı bu iki ülkeye yetişmiş veya çok yaklaşmış olabilirdi. Şekil-18, 19 ve 20’de, KRE’nin üç temel bileşeninin 20082016 döneminde bu dört ülkedeki gelişimi sunulmaktadır. Görüleceği üzere, Kuzey Kıbrıs tüm dönem boyunca bu temel bileşenlerde de diğer üç ülkenin altında yer almaktadır.

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Şekil-19’da, bileşenindeki

dört

ülkenin

değişimler

“etkinlik

artırıcılar”

gösterilmektedir.

EA’da

(EA) da

Türkiye’nin geriden gelip Güney Kıbrıs’ı geçmesi söz konusudur. Türkiye’nin 2012’den itibaren duraklamaya ve giderek gerilemeye başlaması bu alan için de geçerlidir. 2012 sonrasında, Yunanistan hafif bir toparlanma belirtisi gösterirken, Güney Kıbrıs’ın düzenli gerilemesi dikkat

ülke

çekicidir. 2016 itibarıyla, Güney Kıbrıs ve Yunanistan

performansları Şekil-18’de izlenebilir. TG’de, dönem

4.10 puanda eşitlenmiştir. Türkiye o değerin 0.20 puan

başında hem Yunanistan’dan hem de Güney Kıbrıs’tan

üzerindeyken, Kuzey Kıbrıs yaklaşık 0.70 puan altındadır.

geride olan Türkiye; dönem içinde önce Yunanistan’a, sonra

EA’da Kuzey Kıbrıs’ın 2014 sonrasında Güney Kıbrıs’la

da Güney Kıbrıs’a yetişmiş ve 2016 itibarıyla her ikisini de

neredeyse aynı hızda gerilemiş olması göze çarpmaktadır.

geride bırakmıştır. Kuzey Kıbrıs, genellikle 3.9-4.1 aralığında

Kuzey Kıbrıs’ın dönem başında Güney Kıbrıs’la olan yaklaşık

seyrederken, son yıldaki hızlı sıçramasıyla 4.23 puana

1.34 puanlık farkı ve Yunanistan’la olan yaklaşık 1.04 puanlık

“Temel

gereksinimler”

(TG)

alanına

ilişkin

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

farkı, dönem sonunda 0.72 puana düşmüştür. Son olarak, Şekil-20’de “inovasyon ve gelişmişlik faktörleri” (İGF) bileşenindeki değişimler sunulmaktadır. İGF için en ilginç gözlem, dönem başında (2008’de) yaklaşık 3.6 puan düzeyinde eşit olan Türkiye ile Yunanistan’ın dönem sonunda da (2016’da) yine 3.6 puan düzeyinde eşit olmasıdır. Türkiye, dönem içinde Yunanistan’ı geçmiş, aradaki farkı 2012’de 0.45 puana kadar çıkarmış ama 2013 sonrasında gerilemeye başlayarak dönem sonunda Yunanistan’la tekrar aynı noktada buluşmuştur. Güney Kıbrıs ise dönem başında yaklaşık 4.0 puanla dört ülke arasında lider konumundayken, dönem içinde belirgin dalgalanmalar deneyimleyerek ve 2014’ten itibaren hızlı bir düşüş sergileyerek dönem sonunda 3.6 puana gerilemiş ve o noktada Türkiye ve Yunanistan’la eşitlenmiştir. Kuzey Kıbrıs da dalgalı bir performans sergileyerek dönem başında yaklaşık 2.7 olan puanını dönem sonunda 3.20’nin üzerine çıkarmıştır. Böylece, Kuzey Kıbrıs İGF’de, dönem başında Güney Kıbrıs’la arasında bulunan 1.34 puanlık farkı ve Yunanistan’la arasında bulunan 0.94 puanlık farkı, dönem sonunda 0.40 puanın altına düşürmeyi başarmıştır. Şekil-20. Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye ve Yunanistan – İnovasyon ve Gelişmişlik Faktörleri, 2008–2016

Yunanistan’a en çok yaklaşmış olduğu alan TG’dir. En uzak kaldığı alan ise EA’dır. EA’nın alt-bileşenlerinden biri olan “işgücü piyasasının gelişmişliği”nde (bir önceki altbölümde de vurgulandığı üzere) Kuzey Kıbrıs’ın kötü bir performans göstermiş olmasının bu sonuçta özellikle etkili olduğu düşünülebilir. İlginçtir ki, bu dönemde, Kuzey Kıbrıs’ın Türkiye’ye karşı dönem performansı açısından en başarısız olduğu alan TG’dir; Türkiye’yle aradaki fark yalnızca bu alanda büyümüştür. EA’da ve TGF’de ise Türkiye’yle fark azalmıştır. İGF’deki fark azalışı EA’daki fark azalışından çok daha belirgindir. Diğer bir deyişle, Kuzey Kıbrıs Türkiye’ye karşı en iyi göreli performansı İGF’de göstermiştir. Güncel durum itibarıyla ise, Kuzey Kıbrıs’ın Türkiye’ye en çok yaklaşmış olduğu alan yine İGF’dir. En uzak kaldığı alan ise EA’dır. Tüm bu karşılaştırmalı sonuçları, Kuzey Kıbrıs’ın diğer üç ülkeye göre gösterdiği performans açısından hep birlikte yorumlayacak olursak, Kuzey Kıbrıslı politika yapıcıların önünde beliren temel önceliğin EA alanı olduğunu belirtebiliriz. Genellikle en çok ihmal edilmiş görünen alan budur. Özellikle 2014 sonrasında bu alanda gözlemlenen çok belirgin gerilemeye acilen müdahale edilmesinde yarar vardır. Öte yandan, durağan TG alanına ivme kazandırmanın yolları üzerinde düşünmek de yararlı olacaktır. İGF alanı ise en çok umut vaat eden alan olmakla birlikte; geçen dokuz yılda gözlemlenen büyük çaplı dalgalanmalar, politika uygularken ve reform yaparken en çok bu alanda dikkat ve duyarlılık gösterilmesi gerektiğine işaret etmektedir.

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri

Özetle, 2008-2016 döneminde, hem Güney Kıbrıs’a hem de Yunanistan’a karşı Kuzey Kıbrıs’ın her üç bileşende de aradaki farkları azalttığını vurgulayabiliriz. Dönem performansı açısından, Kuzey Kıbrıs’ın bu iki ülkeye karşı hem TG’de hem de İGF’de fena sayılmayabilecek bir göreli performans gösterdiği belirtilebilir. Ancak, bu gelişmelerdeki başat etken, Güney Kıbrıs’ın hem TG’de hem de İGF’de başarısız olması ve Yunanistan’ın da TG’de gerilerken İGF’de yerinde saymasıdır. Güncel durum, yani 2016 itibarıyla, Kuzey Kıbrıs’ın Güney Kıbrıs’a ve

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Bu alt-bölümde, Kuzey Kıbrıs’ı seçilmiş ada ülkeleriyle karşılaştıracağız. Birleşmiş Milletler (BM), 2017 itibarıyla dünyada 57 ülke ve bölgeyi “gelişmekte olan küçük ada devletleri” olarak tanımlamış ve sınıflandırmış bulunmaktadır. Bu sınıflandırma ilk 1992 yılında yapılmaya başladığı için Singapur gibi gelişmiş bir ada ülkesi de hâlen söz konusu listede yer almaktadır. Bu 57 devlet arasından “küresel rekabet edebilirlik” (KRE) verileri bulunan 9 ada ülkesine, Bahreyn ve Malta’yı da ekleyerek Kuzey Kıbrıs’ı karşılaştırabileceğimiz 11 ülkelik bir ada ülkesi grubu oluşturduk. Buradaki asıl amacımız kalkınmaya ilişkin kısıtları bakımından birtakım önemli benzer özellikleri bulunan küçük ada ülkelerine odaklanarak Kuzey Kıbrıs’ın göreli durumunu daha iyi anlamaktır. Küçük ada ülkelerinin iyi bilinen ortak kısıtlarından bazıları şunlardır: • • • • • • • • • • • •

Nüfusun ve yüzölçümünün küçüklüğü Doğal kaynak yetersizliği Beşeri sermaye ve nitelikli işgücü yetersizliği Piyasaların darlığı ve talep yetersizliği Ölçek ekonomileri geliştirmenin güçlüğü Taşıma, ulaştırma ve komünikasyon maliyetlerinin yüksekliği İthalata yüksek oranlı bağımlılık İhracat hacminin darlığı İhracatta ve üretimde çeşitlenmenin düşüklüğü Dış pazarlara erişim güçlükleri Siyasal, ekonomik ve finansal dış şoklardan korunma olanaklarının kısıtlılığı Kırılgan çevre koşulları ve doğal afetlere yatkınlık

Raporun bu alt-bölümünde, bunlar gibi özellikleri bakımından az veya çok benzeşen 11 ada ülkesinin 20082016 dönemindeki KRE performansını Kuzey Kıbrıs’ınkiyle kısaca karşılaştırdıktan sonra, bir sonraki 2.6 numaralı alt-bölümde daha ayrıntılı ve nedensellik ilişkilerini de içeren açıklamalı bir ekonometrik çözümleme çerçevesi de sunacağız. Şekil-21’de, seçilmiş ada ülkelerinin ve Kuzey Kıbrıs’ın KRE endeks değerleri 2008, 2012 ve 2016 yılları için sunulmaktadır. Şekilde ülkeler 2016 endeks değerlerine göre küçükten büyüğe doğru sıralanmıştır. Singapur’un her üç yılda da çok belirgin bir farkla lider konumunda

Rekabet Edebilirlik Raporu

Kuzey Kıbrıs ve Seçilmiş Ada Ülkeleri: Karşılaştırmalı olduğu göze çarpmaktadır. Barbados, Bahreyn, Malta, Mauiritus ve Porto Riko ise (Kuzey Kıbrıs dâhil) 12 ülkelik bu İnceleme, 2008-2016

grubun görece daha iyi performans gösteren ada ülkeleri olmuşlardır. Dünyanın en yoksul ülkelerinden biri olan Timor-Leste ise her üç yılda da en geride kalmıştır. Şekil-21. Kuzey Kıbrıs ve Ada Ülkeleri – KRE Endeksi, 2008, 2012 ve 2016

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri Notlar: Ülkeler 2016 KRE endeks değerleri esas alınarak küçükten büyüğe doğru sıralanmıştır. Timor-Leste, Porto Riko ve Guyana için 2016 verisi yoktur. Timor-Leste ve Porto Riko için 2014 ve Guyana için 2015 en güncel veri yılları olarak kullanılmıştır.

Söz konusu üç yılda küçük ama düzenli artışlar kaydeden Kuzey Kıbrıs’ın seçilmiş ada ülkelerine göre KRE’deki konumu ise, ne yazık ki, oldukça düşündürücüdür. 12 ülkelik bu grupta, Kuzey Kıbrıs 2008’de ve 2012’de sondan ikinci, 2016’de ise ancak sondan üçüncü olabilmiştir. Buradaki diğer ülkelerden farklı olarak, Kuzey Kıbrıs’ın tanınmama ve ekonomik izolasyon gibi çok ağır koşullarda rekabet etmeye çalışıyor oluşu, elbette, dikkatte alınmalıdır. Ancak, Kuzey Kıbrıs’ın KRE’de Timor-Leste ve Guyana gibi dünyanın en azgelişmiş ülkelerine yakın bir performans göstermesi ve Dominik Cumhuriyeti, Trinidad & Tobago ve Jamaika gibi azgelişmiş ülkelerin gerisinde kalması yine de kaygı vericidir. Aslında, bu düşündürücü durumun Güney Kıbrıs için de önemli ölçüde geçerli olduğuna dikkat çekmekte yarar vardır. 2016 itibarıyla, (şekilde gösterilmeyen) Güney Kıbrıs da Jamaika’nın gerisine düşmüş durumdadır. Bu bağlamda, şu soru akla gelmektedir: 2004’teki referandumda Güney Kıbrıs’ta da Kuzey Kıbrıs’ta olduğu gibi “evet” denmiş olsaydı ve birleşme gerçekleşseydi, “Federal Kıbrıs” adasının rekabet gücü 2016’da yine Jamaika’nın gerisinde kalır mıydı? Bu türden karşı-olgusal (counter-factual) sorulara kesin yanıt vermek elbette olanaksızdır. Ancak, ada ekonomilerine özgü, kalkınmaya ve rekabet gücüne ilişkin tipik kısıtların birleşme yoluyla bir ölçüde hafiflemiş olacağı varsayılırsa, “federal” bir Kıbrıs’ın 2016 itibarıyla bu

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

listede daha yüksek bir sırada yer almış olabileceğini düşünmek çok da abartılı bir değerlendirme olmasa gerek. Şekil-22, 23 ve 24’te, seçilmiş ada ülkelerinde ve Kuzey Kıbrıs’ta KRE’nin üç temel bileşeninin endeks değerleri yine 2008, 2012 ve 2016 yılları için sunulmaktadır. Sırasıyla, “temel gereksinimler” (TG), “etkinlik artırıcılar” (EA) ve “inovasyon ve gelişmişlik faktörleri” (İGF) bileşenlerini gösteren bu şekiller de Kuzey Kıbrıs’ın yukarıda değindiğimiz düşündürücü ve kaygı verici durumuna ilişkin saptamamızı pekiştirmektedir. 2016 itibarıyla, Kuzey Kıbrıs TG’de sondan üçüncü; EA’da ve İGF’de ise sondan ikinci konumdadır.

Şekil-22. Kuzey Kıbrıs ve Ada Ülkeleri – Temel Gereksinimler, 2008, 2012 ve 2016

Şekil-23. Kuzey Kıbrıs ve Ada Ülkeleri – Etkinlik Artırıcılar, 2008, 2012 ve 2016

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri Notlar: Ülkeler 2016 “temel gereksinimler” endeks değerleri esas alınarak küçükten büyüğe doğru sıralanmıştır. Timor-Leste, Porto Riko ve Guyana için 2016 verisi yoktur. Timor-Leste ve Porto Riko için 2014 ve Guyana için 2015 en güncel veri yılları olarak kullanılmıştır.

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri Notlar: Ülkeler 2016 “etkinlik artırıcılar” endeks değerleri esas alınarak küçükten büyüğe doğru sıralanmıştır. Timor-Leste, Porto Riko ve Guyana için 2016 verisi yoktur. Timor-Leste ve Porto Riko için 2014 ve Guyana için 2015 en güncel veri yılları olarak kullanılmıştır.

Şekil-24. Kuzey Kıbrıs ve Ada Ülkeleri – İnovasyon ve Gelişmişlik Faktörleri, 2008, 2012 ve 2016

Veri kaynakları: Dünya Ekonomik Forumu ve KTTO Kuzey Kıbrıs rekabet edebilirlik verileri Notlar: Ülkeler 2016 “inovasyon ve gelişmişlik faktörleri” endeks değerleri esas alınarak küçükten büyüğe doğru sıralanmıştır. TimorLeste, Porto Riko ve Guyana için 2016 verisi yoktur. Timor-Leste ve Porto Riko için 2014 ve Guyana için 2015 en güncel veri yılları olarak kullanılmıştır.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet edebilirlik endekslerinin objektif bir yöntem kullanarak ilişkilendirilmesi Dünya Ekonomik Forumu belgelerinde, rekabet edebilirlik, bir ülkenin üretkenliğini belirleyen bir dizi kurum, politika ve faktör olarak görülür. Ülkenin üretkenlik seviyesi de, ülkenin ekonomisinin ulaşabileceği refah seviyesini işaret eder. Dolayısıyla, rekabet edebilirlik endeksi uzerinde yoğunlaşmak doğru olacaktır. Dünya Ekonomik Forumu raporlarındaki Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi (KREE), 12 alt endeksin bir bilesimi olarak ifade edilir. Bu 12 alt endeksin her biri, rekabet edebilirliğin farklı yanlarını ölçer ve üç ana başlık altında toplanırlar. Temel Gereksinimler; Etkinlik Artırıcılar; İnovasyon ve Gelişmişlik Faktörleri. Temel Gereksinimler alt başlığı sırasıyla, Kurumlar; Altyapı; Makroekonomik İstikrar ve Sağlık ve ilköğretimdir. Bu ana basliklardan, Kurumlar ekonomik gelişmede faktörlerin belirleyici olduğu aşamayı gösterir. İkinci başlık, Altyapı, efektif olmanın belirleyici olduğu aşamadır. Ekonomik gelişmedeki son asama ise, makroekonomik İstikrar ve Sağlık ve ilköğretim, inovasyonun belirleyici olduğu aşamadır. En sonunda, ana başlıklar ve alt birimler farklı ağırlıklarla çarpılarak, Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi, KREE elde edilmektedir. Bu alt endekslerin bir kısmına 1/3 bazılarına da 1/2 oranında ağırlıklar verilerek yapılmaktadır. Ağırlıkların bu şekilde kullanılması, sadece ülkenin gelişme seviyelerine denk düşen gelir esiklerine uygunlukla izah edilmekte, aksi halde kullanılan ağırlıklar herhangi bir teorik bir gerekçeye dayanmamaktadır. Kuzey Kıbrıs Ekonomisi için hazırlanan yıllık rekabet edebilirlik raporları da, aynı yöntemi takip etmekte alt endekslere şu dağılımları vermektedir: 1. Temel Gereksinimler (%40) 2. Etkinlik Artırıcılar (%50) 3. İnovasyon ve Gelişmişlik Faktörleri (%10) Biz raporun bu Kısminda, alt endeksler arasındaki ilişkiyi objektif bir ölçme metoduna dayandırmaya çalışağız. Bu amaçla uygulayacağımız yöntem, parametrik varsayımları olmayan sadece ölçülmüş alt endeksler arasındaki

istatistiksel ilişkiye bakan bir yöntemdir: Kısmi En Küçük Kareler – Patika Modellemesi (Partial Least Squares – Path Modelling). Norveç doğumlu İsveçli İstatistikçi Herman Wold’un geliştirdiği bu yöntem özellikle teorik açıklamaların yetersiz olduğu ve değişkenlerin ölçülmesinin zor olduğu ve dolayısıyla ampirik dağılımlarına ilişkin fikir edinilemeyen durumlar için uygundur.

Rekabet Edebilirlik Raporu

Kuzey Kıbrıs, Güney Kıbrıs, Türkiye, Yunanistan ve Seçilmiş Ada Ülkeleri: Ekonometrik Regresyon Çözümlemesi, 2008-2016

Kısmi En Küçük Kareler – Patika Modellemesi bir iç ve bir dış modelden oluşur. İç modelde direkt olarak ölçülemeyen, gizli değişkenler yer alır. Bunlar bizim analizimizde, Temel Gereksinimler; Etkinlik Artırıcılar; Inavosyon ve Gelişmişlik Faktörleri ve Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksidir (KREE). Dış modelde ise, iç modeldeki her bir gizli değişkene denk gelen bir gurup temsil edici (manifest) değişkenler vardır. Bu değişkenler bloklar halindedir. Temel Gereksinimler gizli değişkenine denk gelen bloktaki temsil edici değişkenler sırasıyla, Kurumlar; Altyapı; Makroekonomik İstikrar ve Sağlık ve ilköğretimdir. Etkinlik Artırıcılar gizli değişkenine denk gelen bloktaki temsil edici değişkenler sırasıyla, Yüksek öğretim ve eğitim; Ürün piyasasının etkinliği; İşgücü piyasasının etkinliği;Finans piyasasının gelişmişliği; Teknolojik hazırlık ve Piyasa büyüklüğüdür.Üçüncü gizli değişken Inavosyon ve Gelişmişlik Faktörleri değişkenine denk gelen bloktaki temsil edici değişkenler sırasıyla İşletme gelişmişliği ve İnovasyondur. Son gizli değişken Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi (KREE)’ye denk gelen bloktaki temsil edici değişkenler sırasıyla hesaplanmış Temel Gereksinimler; Etkinlik Artırıcılar; Inavosyon ve Gelişmişlik Faktörleridir. Kısmi En Küçük Kareler – Patika Modelleme metodu önce her bir bloktaki temsil edici değişkenleri ele alır. Ana Bileşenleri Bulma Analizi (Principal Component Analysis) teknikleri kullanarak bu bloğa ait ana bileşeni bulur ve aralarındaki ağırlıkları dikkate alır. Kısmi olarak aynı şey tüm gizli değişkenler için tekrarlanır. Sonra ana bileşenler arasındaki ağırlıklar saptanır ve ana bileşenler Küçük Kareler yöntemiyle öngörülür. Tekrar başa dönülerek temsil edici değişkenler ile öngörülmüş gizli değişkenler arasındaki yeni ağırlıklar bulunur. Bu ağırlıklar kullanılarak gizli değişkenler yeniden tartılır ve aralarındaki ilişki Küçük Kareler yöntemiyle bulunur. Bu süreç sonuçlar stabilize oluncaya kadar, aradaki değişiklikler saptanan çok küçük bir kriterden az oluncaya kadar devam eder. Sürecin sonucunda, değişkenler arasındaki ağırlıklar ve yükleme (loading) ve Küçük Kareler katsayıları bulunur.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Yükleme katsayılarının anlamlı olabilmeleri için bloklardaki temsilci değişkenlerin belirli kriterlei geçmeleri gereklidir. Bunlar sırasıyla, Cronbach’ın alpha değeri; Dillon-Goldstein’nin rho değeri ve temsilci değişkenlerin birinci ve ikinci Eigen değerleridir. İlk iki ölçümün 0.7 ve üstü değerler sahip olması halinde bu değişkenin ait olduğu gizli değişkenle anlamlı bir ilişki içinde olduğu söylenebilir. Eigen değerlerinde birincisini 1’den büyük ve ikinci Eigen değerinin 1’den küçük olması da temsilci değişken bloklarının gizli değişkenle anlamlı bir ilişkisinin olmasına işaret eder. Aksi halde bu değişkenin anlamsız addedilerek modelden çıkartılması gerekmektedir.

rho değeri 0.7’den yüksektir. Temsilci değişken bloklarında, Eigen değerinin birincisini 1’den büyük ve ikinci Eigen değeri ise 1’den küçüktür. Gizli değişkenlerle temsilci değişkenler arasında da uyumlu bir bağ vardır. Sadece üç temsilci değişkenin yükleme katsayıları sınırda değerlere sahiptir, 0.7’den küçüktür. Bu değişkenler sırasıyla, Makro istikrar, Sağlık İlköğretim ve Piyasa büyüklüğüdür.

Tablo 2. Modelden çıkartılabilecek değişkenler ve yükleme katsayıları Aşağıda Kısmi En Küçük Kareler – Patika Modelleme OUTER MODEL

metodunun sonuçlarını vereceğiz. Bu yöntem, veri seti içinde eksik değerlerin olmamasını gerektirir. Kuzey Kıbrıs verilerinin kıyaslayabilmek için oluşturduğumuz veri setine Kıbrıs, Türkiye, Yunanistan’ın yanı sıra 11 ada ülkesini daha kattık. Bazı değişkenlerde %4.4 oranında eksik değer vardı. Bu eksik değerleri, zincirli denklemlere çoklu atama (Multiple İmputation by Chained Equations, MİCE) tekniğini kullanarak tamamladık. Genel kural, toplamı %20’den az olan eksik değerlerin tamamlabileceği doğrultusundadır. Beş ayrı doldurulmuş veri seti elde ettik. Pratikte, bu verileri kullanarak ortalamaları rapor edilir.

weight loading communality redundancy TG 1 Makro istikrar 1 Sağlık İlköğretim EA 2 Piyasa Büyüklüğü

0.234 0.207

0.613 0.687

0.376 0.471

0.000 0.000

0.125

0.502

0.252

0.209

Çapraz yükleme katsayıları, kendi içinde tutarlı olup, temsilci değişkenler en iyi olarak dahil oldukları bloğu açıklamaktadır. Aralarında ait olduğu bloka ihanet eden

Biz, En Küçük Kareler – Patika Modelleme sonuçlarını önyükleme (Bootstrap) yöntemini kullanarak 200’den fazla bir şekilde tekrar edeceğimiz için tamamlanan serilerden sadece bir tanesini kullanmayı yeğledik.

temsilci yoktur.

Tüm Kısmi En Küçük Kareler – Patika model sonuçları ekteki Tablo1’de gösterildiği gibidir.

positif etkiye sahiptir. Temel Gereksinimler; Inavosyon ve

Tablodaki tek boyutluluğu gösteren panel sonuçları istenilen gibidir.

negatiftir. Bu değişken Temel Gereksinimlerdir. Anlaşılan

Tablo 1. Blokların tek boyutluluğu

parametrelerin hepsi istatistiksel olarak anlamlıdır. Etkinlik Artırıcılar ve Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi temsilcileri Gelişmişlik Faktörleri arasında bir temsilci değişkenin etkisi odur ki Temel Gereksinimlerin Inavosyon ve Gelişmişlik Faktörleri üzerindeki etkisi olumsuzdur. Bu durumun bütün ülkeler ve bütün seneler için geçerli olup olmadığını daha

BLOCKS UNIDIMENSIONALITY

TG EA IG REE

İç model de Küçük Kareler yöntemiyle kestirilen

ileride test edeceğiz.

Mode

MVs

C.alpha

DG.rho

eig.1st

eig.2nd

A A A A

4 6 2 3

0.802 0.885 0.860 0.772

0.874 0.916 0.935 0.870

2.57 3.91 1.75 2.08

0.869 0.932 0.246 0.701

Yine, öngörülen (predicted) gizli değişken değerlerinin arasındaki korrelasyonun çok yüksek olduğunu görüyoruz. En küçük korrelasyon 0.807 olup Temel gereksinimler ile İnovasyon ve Gelişme arasındadır. İç ve dış modellerin veri setlerine uygunluğu oldukça

Tablodaki kısaltmalardan TG, Temel Gereksinimleri; EA, Etkinlik Artırıcılarını; İG: Inavosyon ve Gelişmişlik Faktörlerini ve (KREE, Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksini gösterir. Hem Cronbach’ın alpha değeri, hem de Dillon-Goldstein’nin

yüksektir, 0.782. Aşağıdaki grafik gizli değişkenler arasındaki kestirilen regresyon katsayılarını göstermektedir. Bu katsayılar, Temel gereksinimlerden İnovasyon ve Gelişmeye olan hariç positif olarak kestirilmiştir.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Estimate Std. Error Intercept TG

2.18e-16 9.11e-01

0.0358 0.0358

t value

Şekil 1. Gizli değişkenleri ve kestirilmiş parametre değerlerini gösteren iç patika modeli

Rekabet Edebilirlik Raporu

Tablo 3. İç model parametre kestirimleri INNER MODEL $EA Pr(>|t|)

6.09e-15 1.00e+00 2.54e+01 6.83e-53

$IG Estimate Std. Error Intercept TG EA

-4.92e-16 -3.15e-01 1.23e+00

0.0261 0.0631 0.0631

t value

Pr(>|t|)

-1.89e-14 1.00e+00 -5.00e+00 1.80e-06 1.95e+01 9.19e-41

$KREE Estimate Std. Error Intercept TG EA IG

5.83e-16 5.52e-01 6.34e-02 3.98e-01

0.0227 0.0600 0.1086 0.0759

t value

Pr(>|t|)

Etkinlik Artırıcıların, Küresel Rekabet Edebilirlik üzerindeki etkisi her ne kadar istatistiksel olarak anlamsız bir şekilde kestirilmiş olsa bile genel olarak ortalama topluluk (communality) ve ortalama artıklık (redundancy) katsayıları 0.5’in üstündedir ve anlamlıdır.

2.56e-14 1.00e+00 9.20e+00 7.47e-16 5.84e-01 5.60e-01 5.24e+00 6.31e-07

Şekil 1’de rapor edilmiş kestirilmiş parametre kestirimlerinin bir tanesi hariç geri kalan hepsi istatistik olarak anlamlıdır. Tek istatistiksel olarak anlamlı olmayan parametre kestirimi, Etkinlik Artırıcıların, Küresel Rekabet Edebilirlik üzerindeki etkisidir, 0.0634. Diğer tüm kestirilmiş parametre değerleri anlamlıdır. Örneğin, Temel gereksinimler, Etkinlik Artırıcılar üzerinde istatistiksel olarak belirgin (standard hatası, 0.036) ve positif etkiye sahiptir. Parametre kestirimlerin sayısal ölçüsü, bir gizli değişkenin diğeri üzerindeki etkisinin miktarını gösterir. Kestirimin işareti de etkinin positif ya da negatif olduğunu gösterir. İlginç olan bir parametre kestirimi, istatistiksel olarak hem anlamlı hem de negatif olan, Temel gereksinimlerin İnovasyon ve Gelişmişlik üzerine olandır. Bu, Dünya Ekonomik Forumu belgelerinde beklenildiği gibi positif olarak kestirilmemiştir.

Gizli değişkenlerle onların temsilcisi olan değişkenler arasındaki yükleme katsayıları ise aşağıdaki grafikte gösterilmiştir.

Sekil 2. Gizli değişkenlerle onların temsilcisi olan değişkenlerin yükleme katsayıları

Tablo 4. Endeksler arası korrelasyonlar CORRELATIONS BETWEEN LVs TG EA IG KREE

KREE

1.000 0.911 0.807 0.930

0.911 1.000 0.945 0.942

0.807 0.945 1.000 0.903

0.930 0.942 0.903 1.000

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

> cor(call1$İnovasyon ve gelişmişlik, call1$rescaledinn)

Aynı kestirim prosedürü, eldeki veri seti popülasyon olarak işleme tabi tutularak, önyükleme (Bootstrapped) yöntemiyle 200 ekstra örnek alınarak tekrarlanmıştır. Ekteki 2 numaralı tablo bu 200 kestirimin ortalamalarını rapor etmektedir. Böylelikle parametrik olmayan Kısmi En Küçük Kareler – Patika Modelleme sonuçlarından topluluğa genelleme yapılabilmektedir. Elde edilen paremetlerin standard hatalarını kestirerek, test prosedürlerini kullanmak ve güvenirllik aralıklarını hesaplamak mümkün olmaktadır.

[1] 0.8291702

Önyükleme sonuçları daha önceki sonuçlara çok benzemektedir. Bu da kestirilen parametre değerlerinin sağlam (robüst) olduğunu göstermektedir. Çapraz yükleme katsayıları aşağıdaki grafikte gösterilmiştir. Bloklardaki temsilci değişkenler, beklenildiği gibi kendi bloklarına sadıktırlar. En yüksek frekanslar her bir blokun kendi temsilcileri arasında gözlenmektedir.

> cor(call1$Temel Gereksinimler, call1$rescaledbre) [1] 0.7827127 > cor(call1$Etkinlik Artırıcılar, call1$rescaledeff) [1] 0.6388665

[1] 0.9011788 En düşük korrelasyon Etkinlik Artırıcıların, Dünya Ekonomik Forumu tarafından hesaplanan değerleriyle, Önyükleme metoduyla Kısmi Küçük Kareler – Patika Modeli tarafından kestirilen değerleri arasında görülmektedir, 0.639.

Korrelasyonlar En düşük korrelasyon Etkinlik Artırıcıların, Dünya Ekonomik Forumu tarafından hesaplanan değerleriyle, Önyükleme metoduyla Kısmi En Küçük Kareler – Patika Modeli tarafından kestirilen değerleri arasında görülmektedir, 0.639.

Testler Temel Gereksinimlerin hesaplanan ve öngörülen değerlerinin aynı ortalamaya sahip olup olmadığı: Welch Two Sample t-test ve Wilcoxon rank sum test sonuçları, Dünya Ekonomik Forumunca hesaplanan endeksin ve Kısmi En Küçük Kareler – Patika Modelince öngörülen serinin aynı ortalamaya sahip olmadıklarına işaret etmektedir.

Sekil 3. Gizli değişkenler ve Çapraz yükleme katsayıları

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Altyapı Makroekonomik istikrar Sağlık ve ilköğretim Yüksek öğretim ve eğitim Ürün piyasası İşgücü piyasası Finans piyasası Teknolojik hazırlık Piyasa büyüklüğü İşletme gelişmişliği İnovasyon Temel gereksinimler Etkinlik artırıcılar İnovasyon ve gelişmişilik Altyapı Makroekonomik istikrar Sağlık ve ilköğretim Yüksek öğretim ve eğitim Ürün piyasası İşgücü piyasası Finans piyasası Teknolojik hazırlık Piyasa büyüklüğü İşletme gelişmişliği İnovasyon Temel gereksinimler Etkinlik artırıcılar İnovasyon ve gelişmişilik

değer

Öngörülen gizli değişken değerleriyle, Dünya Ekonomik Forumu belgelerinde ölçülen gizli değişken değerleri arasında korrelasyonlar aşağıda gösterilmektedir.

> cor(call1$KREE, call1$rescaledcgi)

Rekabet Edebilirlik Raporu

Önyükleme model sonuçları

Kruskal-Wallis rank sum testi ve Anderson-Darling k-sample test sonuçları, Dünya Ekonomik Forumunca hesaplanan endeksin ve Kısmi En Küçük Kareler – Patika Modelince öngörülen serinin aynı dağılımından gelmediğini göstermektedir. Bu testler, diğer gizli değişken endeksler ve onların öngörülen değerleri için de yapıldı. Dünya Ekonomik Forumunca hesaplanan endeksler ve Kısmi En Küçük Kareler – Patika Modelince öngörülen seriler aynı dağılımlardan gelmemektedirler. Serilerin ortalamalarına ilişkin testler ise karışık sonuçlar vermekte ve hem aynı hem de aynı olmadıklarına işaret etmektedir. Dünya Ekonomik Forumu anketleri kullanarak elde edilen

Şekil 4. Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi ve alt ana gurup, Temel Gereksinimler

gruplar

Rekabet Edebililik Endeksleriyle, Kısmi Küçük Kareler – Patika Modeli kullanarak elde edilen öngörülen değerler büyükten küçüğe sıralanmışlardır. Sonra ülkelerin hesap edilen ve öngörülen endex değerleri rank testlerine tabii tutulmuşlardır. Uygulana testler, sırasıyal Spearman’s rho rank correlation testi ve Cronbach’ın alfa rank testidir. Test sonuçlarına göre, dört endeksin hesaplanan ve öngörülen değerlerinin rankları arasındaki korrelasyon sıfırdan farklı değildir.

Rekabet Edebilirlik Raporu

Temel Gereksinimlerin hesaplanan ve öngörülen değerlerinin aynı dağılımından gelip gelmediği:

Parametrik olmayan kümeler Aşağıdaki grafikler, öngörülen gizli değişkenlerin değerlerinden birbirine yakın olanlar aynı kümelere konarak elde edilmişlerdir. Ülkeler üç kümeye toplanmışlardır. Grafikler, Temel Gereksinimler ile KREE’ini bir arada; Etkinlik Artıtıcılar ile KREE’yi bir arada ve son olarak İnnovasyon ve Gelişme ile KREE’yi bir arada göstermektedir. Bir ülke birden fazla kümede görülebilir. Bu durum, aynı ülkenin değişik senelerde değişik performanslar sergilediğini gösterir. Değişkenlerin hepsi standartlaştırılmıştır. Bu grafiklerdeki kümeler, gözlenemeyen heterojenlik kontrol edildiği zamanda ortaya çıkmatadır.

Gözlenemeyen heterojenliği kontrol etme (ResponseBased Unit Segmentation (REBUS) Ekte, 3 numaralı tablo, gözlenemeyen heterojenliği kontrol eden model sonuçlarını göstermektedir. Ülkeler dört ayrı kümede toplanmıştır.

Şekil 5. Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi ve alt ana gurup, Etkinlik Artırıcılar

Şekil 6. Küresel Rekabet Edebilirlik Endeksi ve alt ana gurup, İnovasyon ve gelişmişlik

gruplar

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Birinci guruptaki ülkeler ve patika katsayıları

İkinci guruptaki ülkeler ve patika katsayıları

> ct1ds$Ülke[ct1ds$segments==1]

> ct1ds$Ülke[ct1ds$segments==2]

[1] “Barbados”

“Bahreyn”

[6] “Timor-Lester” “Bahreyn”

“Jamaika”

[11] “Jamaika”

“Mauiritus”

[16] “Mauiritus”

“Trinidad&Tob.” “Barbados”

[21] “Trinidad&Tob.” “Barbados” [26] “Barbados”

“Bahreyn”

[31] “Güney Kıbrıs” [36] “Malta”

“Güney Kıbrıs”

[41] “Güney Kıbrıs” [46] “Malta”

“Malta” “Malta”

“Güney Kıbrıs”

“Mauiritus”

“Jamaika”

“Puerto Riko”

“Mauiritus”

“Barbados”

“Timor-Lester” “Trinidad&Tob.” “Barbados” “Bahreyn” “Jamaika”

“Dom.Cum.”

[6] “Dom.Cum.”

“Trinidad&Tob.” “Barbados”

[11] “Guyana”

“Dom.Cum.”

“Jamaika”

“Bahreyn”

“Mauiritus”

[16] “Jamaika”

“Timor-Lester” “Guyana”

“Trinidad&Tob.”

[21] “Guyana”

“Dom.Cum.”

“Mauiritus”

“Trinidad&Tob.”

“Malta”

“Güney Kıbrıs”

“Malta”

[26] “Kuzey Kıbrıs” “Türkiye”

“Guyana” “Dom.Cum.”

“Kuzey Kıbrıs” “Türkiye”

“Dom.Cum.” “Dom.Cum.” “Jamaika” “Yunanistan”

“Yunanistan” “Kuzey Kıbrıs” “Türkiye”

“Güney Kıbrıs”

[31] “Yunanistan” “Kuzey Kıbrıs” “Türkiye”

“Malta”

[36] “Türkiye”

“Yunanistan” “Kuzey Kıbrıs” “Türkiye”

“Güney Kıbrıs”

[41] “Türkiye”

“Yunanistan” “Türkiye”

“Malta”

“Guyana”

“Trinidad&Tob.” “Timor-Lester” “Guyana”

“Mauiritus”

“Güney Kıbrıs” “Malta”

[1] “Guyana”

“Yunanistan” “Kuzey Kıbrıs” “Yunanistan”

“Yunanistan” “Türkiye”

[46] “Yunanistan”

Şekil 7. Gizli değişkenleri ve kestirilmiş parametre değerlerini gösteren iç patika modeli, birinci gurup ülkeler

Şekil 8. Gizli değişkenleri ve kestirilmiş parametre değerlerini gösteren iç patika modeli, ikinci gurup ülkeler

Grup 1

Grup 2

Üçüncü guruptaki ülkeler ve patika katsayıları

Dördüncü guruptaki ülkeler ve patika katsayıları

> ct1ds$Ülke[ct1ds$segments==3]

> ct1ds$Ülke[ct1ds$segments==4] [1] “Puerto Riko” “Barbados”

[1] “Singapur” “Singapur” “Timor-Lester” “Bahreyn” [7] “Bahreyn”

“Puerto Riko” “Singapur”

“Puerto Riko” “Singapur” “Timor-Lester” “Puerto Riko” “Singapur”

[13] “Timor-Lester” “Puerto Riko” “Timor-Lester” “Puerto Riko” “Singapur” “Timor-Lester”

[6] “Jamaika” [11] “Barbados”

“Bahreyn”

“Guyana”

“Mauiritus” “Puerto Riko” “Singapur” “Bahreyn”

“Guyana”

[16] “Mauiritus” “Puerto Riko” “Singapur”

“Dom.Cum.”

“Dom.Cum.” “Trinidad&Tob” “Jamaika”

“Trinidad&Tob.” “Singapur”

[19] “Kuzey Kıbrıs” “Kuzey Kıbrıs” “Kuzey Kıbrıs”

Şekil 9. Gizli değişkenleri ve kestirilmiş parametre değerlerini gösteren iç patika modeli, üçüncü gurup ülkeler

Şekil 10. Gizli değişkenleri ve kestirilmiş parametre değerlerini gösteren iç patika modeli, dördüncü gurup ülkeler

Grup 3

Grup 4

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Kuzey KÄąbrÄąs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Tekil kurumların ya da sektörlerin olduğu gibi, ülke ekonomilerinin de mevcut durumlarını betimlemelerinde ve gelecek öngörüleri oluşturmalarında performans analiz ve değerlendirmeleri büyük önem taşımaktadır.

BÖLÜM III

Performans Değerlendirme Matrisi

Performans değerlendirmelerinde kullanılan performans matrisleri bir bakıma ilgili kurumun, sektörün ya da ekonominin karne belgesi anlamına gelir. Performans karnelerinin hem mevcut durumu analiz etmede hem de geleceğe dönük vizyon geliştirmede işlevli olabilmesi için “Stratejik Yönetim” yaklaşımı ile uyum içerisinde olması gerekmektedir. Stratejik Yönetim, hangi boyutta ve ölçekte gerçekleşirse gerçekleşsin, temel olarak öncelikle detaylı bir durum analizinin gerçekleştirilmesi, ekonomik, politik, sosyal, toplumsal ve çevresel analizlerin yapılması ve bunlar ışığında misyon ve vizyonun belirlenmesi süreçleri ile başlar. Bu aşamalardan sonra uzun ya da orta vadeli plan ve programların oluşturulması gelir. Misyonun gereklerini ön planda tutarak vizyonun rehberliğinde oluşturulan Plan ve Programlar, temel strateji belgeleri halini alırlar.

Bu strateji belgeleri içerisinde öncelikle orta ya da uzun vade için belirlenen ve ulaşılması hedeflenen sonuçların kavramsal ifadesi olan “Stratejik Amaçlar” yer alır. Stratejik amaçların gerçekleştirilmesine yönelik spesifik ve ölçülebilir alt amaçlara ise “Stratejik Hedefler” adı verilir. Hedeflere ulaşılıp ulaşılmadığını izleyebilmek için “Performans Göstergelerine” ihtiyaç duyulur. Bu hedeflere nasıl ulaşılacağını gösteren kararlar bütünü “Stratejilerdir” ve bunlar doğrultusunda “Eylem ve Projeler” gerçekleştirilir. Performans matrisleri bu süreçler silsilesinin izlenebilmesini sağladıkları ölçüde işlevli olur. Yani, herhangi bir ekonominin belirli bir zaman kesiti içerisindeki performansını değerlendirebilmek için, hangi amaca yönelik olduğu belirtilmiş bir hedefe ulaşılıp ulaşılamadığı tanımlı göstergeler sayesinde izlenmelidir. Ülke performans karneleri de bu yaklaşımla hazırlanmalı ve değerlendirilmelidir. Performans analizlerinde bir başka olmazsa olmaz nokta da, yapılan değerlendirmelerin sübjektif ve göreli ifadelerden arındırılmış olmasıdır. Bunun için de, analizlerin nesnel verilere, göstergelere, somut strateji belge ve ifadelerine dayandırılması gerekir. Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporunun (RER)

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Önceki raporlarda olduğu gibi bu yıl da, bazı temel başlıklarda, Kuzey Kıbrıs ekonomisinde gerçekleşen son iki yıllık uygulamalar, bir matris ile sunulacaktır (Bkz. Tablo 3.1) Bu matrisin yanı sıra, 2008-2016 yılları için Kuzey Kıbrıs RER belgelerinde yer alan uygulama gerçekleşme durumları da ayrı bir tablo ile sunulmaktadır (Bkz. Tablo 3.2). Genel Konular; Fiziki altyapı geliştirilmesi; Mal ve hizmet piyasa etkinliğini artırma; İşgücü Piyasalarının etkinliğini artırma; Finans Piyasalarında krediye ulaşabilme olanakları; Sağlıkta yapılan reformlar ve Teknoloji kullanımını artırıcı görüşler başlıklarında, 2016 yılı içerisinde gerçekleşen uygulamaların listelenmesinde, nesnel bir analize olanak sağlaması açısından, ilgili olduğu düşünülen yasal düzenlemeler ve UBP-DP hükümet programında yer alan bazı politika ve strateji başlıklarına yer verilmiştir. Bu yıl RER’nda ayrıca, KKTC devletinin bazı temel strateji belgelerindeki stratejik amaçlara, hedeflere ve ilgili performans göstergelerine Kuzey Kıbrıs ekonomisinin performans analizine kaynaklık edebileceği düşünülerek yer verilmektedir. Sözü edilen strateji belgelerinin başında, DPÖ tarafından hazırlanıp sunulan ve 2017-2019 yıllarını kapsayan “Orta Vadeli Program”(OVP) belgesi gelmektedir. OVP belgesinde yer alan, bazı temel başlıklardaki makro ekonomik göstergelere dönük amaç ve hedeflerde yıllara göre gerçekleşme, tahmin ve hedef verileri Tablo 3.3’de gösterilmiştir.

sonunda %-1.7 olarak gerçekleşmesi hedeflenmektedir. Kuzey Kıbrıs ekonomisinin performansını doğrudan etkileyecek bir diğer strateji belgesi, DPÖ tarafından yayınlanan ve 2016-2023 yıllarını kapsayan “KKTC Enerji Verimliliği Strateji Belgesi”dir.

Rekabet Edebilirlik Raporu

içerisinde yer alan performans değerlendirme matrisleri, bu yaklaşımla yapılacak performans analizlerine katkı sağlayacak bilgiler içermektedir.

Bu belgede temel amaç: “...enerji verimliliğinde sonuç odaklı ve somut hedeflerle desteklenmiş bir politika seti belirlenmesi ve hedeflere ulaşmak için yapılması zorunlu eylemlerin, bu eylemlerin yerine getirilmesinden sorumlu kuruluşlarla birlikte tanımlanması; kamu kesimi, özel sektör ve sivil toplum kuruluşlarının katılımcı bir yaklaşımla ve işbirliği çerçevesinde hareket etmesinin sağlanması…” olarak tanımlanmıştır. Bu amaca ulaşmak için belirlenmiş 2023 yılı hedefleri ise şunlardır: •

• •

KKTC’nin GSYİH başına tüketilen enerji miktarının (birincil enerji yoğunluğunun) 2012 yılı değerine göre en az %20 azaltılması; KKTC’deki CO2 emisyonunun 2012 yılına göre en az %10 daha az olması, KKTC’deki yenilenebilir enerji kaynaklarının birincil enerji üretiminin en az %10’unu sağlaması.

Belgede, bu hedeflere ulaşmak için belirlenen stratejiler de sıralanmaktadır. KKTC Enerji Verimliliği Strateji Belgesinin, gerçek anlamda ülke ekonomisinin stratejik yönetimine katkı sağlayabilmesi için, 2017 yılından başlayarak tanımlanmış hedeflerdeki gerçekleşmelerin ölçülmesi ve 2023 hedefine ulaşmada gelinen noktanın tespit edilmesi önemlidir.

OVP kapsamında belirlenmiş hedeflerin, program dönemi boyunca, her yıl gerçekleşmeler düzeyinde izlenmesi Kuzey Kıbrıs ekonomisinin performans değerlendirmesi açısından önem taşımaktadır. Bu tablo kapsamında, özellikle dikkatle izlenmesi gereken ilk gösterge, “Devlet bütçe dengesi”dir. Bütçe açığının GSYİH içerisindeki payının hesaplanması ile elde edilen bu göstergenin 2016 yılı için tahmini gerçekleşme rakamını DPÖ, %5 olarak belirlemiştir. Program sonunda, yani 2019 yılında bu rakamın %1.6 düzeyine indirilmesi hedeflenmektedir. İzlenmesi önem taşıyan bir diğer gösterge de Ödemeler Dengesi hedefleri altında yer alan Cari İşlemler Dengesidir. 2016 yılı sonunda %7.8 olarak gerçekleşmesi beklenen cari işlemler dengesinin GSYİH’ya oranının program dönemi

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Tablo 3.1 Ana başlık

Öneri

Gerçekleşme 2010-2011

2011-2012

2012-2013

2013-2014

∆

2014-2015

2015-2016

1.Kamu sektöründe kurumlar arası koordinasyonun geliştirilmesi 2.Makroekonomi yönetiminde kurumsallaşma 3.Makroekonomi politikaların geliştirilmesi

∆

4.AB uyum süreçlerinin hızlandırılması

∆

5.Bürokraside devamlılığın sağlanması ve adam kayırmacılığa son verilmesi

Genel Konular

∆

6.Kayıtdışılığın azaltılması

∆

√

∆

7.Kamunun etkin kılınması

∆

√

∆

√

∆

8.Yerel yönetimlerin idari, mali ve denetim yönünden yeniden yapılandırılması 9.İstatistiki altyapının oluşturulması 10.Ekonomik reformlar

Fiziki altyapı geliştirilmesine yönelik görüşler

1.Liman ve havalimanlarının teknik ve hizmet yönüyle geliştirilmesi

∆

2.Kamu-özel ortaklıklı yap-işlet-devret modelleri

∆

3.Haberleşme alanında yeni teknolojilere imkan tanınması

∆

1.Enerji etkinliği 2.Rekabet yasası ile bağımsız ve kurumsal yürütme

∆ ∆

3.Sübvansiyonların yapılandırılması Mal ve hizmet piyasa etkinliğini artırıcı görüşler

4. Vergi politikaları, sistemi ve oranlarının düzenlenmesi

∆

5. Kamu tekellrinin rekabete açılması 6. Şirket kurmanın kolaylaşması

∆

√

7. İflas süreci ve maaliyeti 8. KOBİ politikalarının geliştirilmesi

√

9. Dış ticaret rejimi 1. Yerel işgücünün emek piyasasına katılımının artırılması

√

∆

√

2. İşgücünün işbaşı eğitimine yönelik teşvikler İşgücü Piyasalarının etkinliğini artırıcı görüşler

3. Meslek edindirme kursları konusunda üniversitelerle işbirliği

∆

4. Kamu çalışma saatleri 5. Sosyal güvenlik 6. Kamuya giriş ücretlerinin düzenlenmesi

√

1. Bankaların risk algılamasını düşürücü düzenlemeler

∆

2. Sorunlu kredilerin yapılandırılması Finans Piyasalarında krediye ulaşabilme olanakları

3.İcra iflas sisteminin yapılandırılması ve yargı sürecinin hızlandırılması 4. Kamunun bankacılık sisteminden kaynak kullanımına sınırlama getirmek

∆ √

∆

6. Hibe programları

Sağlıkta yapılan reformlar

∆

√

∆

5. Düşük Faizli Kredi Programları

7. Alternatif finansman araçlarının geliştirilmesi

∆

√

1. Bütçe

∆

2. Diğer kurumlarla işbirliği çerçevesinde hizmet iyileştirmesi

√

∆

3.Strateji ve politikalar geliştirme 1.Teknolojiyi sektöre entegre etme ve üretimi destekleme Teknoloji kullanımını artırıcı 2. Bilişim konusunda mevzuat oluşturma ve denetim yapma görüşler 3. Bilişim eşliğinde eğitim geliştirme

Anahtar: √ İcraat var

√

∆ Kısmi icraat

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

√ ∆ ∆ ∆

∆

2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Tablo 3.2 2017-2019

Gerçekleşme

Tahmin

Hedef

MAKROEKONOMİK POLİTİKA VE HEDEFLER

2015

2016

2017

2018

2019

4,00

2,4

5,00

5,50

10.222,46

11.302,8

12.610,70

13.941,40

15.396,30

15,1

18,5

19,5

20,0

112.811,00

115.716,0

119.133

122.668

126.324,00

-3,7

-5,0

-5,6

-3,6

-1,6

37,60

38,2

39,5

37,6

35,6

3.465,00

3.753,0

4.284

4.740

5.234,40

Büyüme ve İstihdam Reel Büyüme (% değişim) GSYİH (milyon TL) Toplam kaynakların yatırımlara dönüşme oranı (toplam sabit yatırımların GSYİH'ya oranı %) Toplam istihdam Kamu Maliyesi Bütçe açığının GSYİH içindeki payı % (Devlet bütçe dengesi/GSYİH) Devlet bütçe giderlerinin GSYİH’ya oranı % Devlet bütçe gelirleri (cari fiyatlarla, milyon TL) Ödemeler Dengesi

41 İhracat (Milyon $)

118,10

105,4

121,3

139,5

160,40

İthalat (Milyon $)

1.500,60

1.505,1

1.730,8

1.903,9

2.094,30

7,87

7,3

7,70

697,70

721,50

743,9

766,7

791,00

7,20

7,80

3,2

0,6

-1,70

7.78

6,5

4,7

İhracat/ithalat oranı % Net turizm gelirleri (Milyon $) Cari İşlemler Dengesi / GSYİH (%) Enflasyon Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE %)

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Tablo 3.3 Ana başlık

Öneri 1.Kamu sektöründe kurumlar arası koordinasyonun geliştirilmesi 2.Makroekonomi yönetiminde kurumsallaşma 3.Makroekonomi politikaların geliştirilmesi 4.AB uyum süreçlerinin hızlandırılması 5.Bürokraside devamlılığın sağlanması ve adam kayırmacılığa son verilmesi 6.Kayıtdışılığın azaltılması

Genel Konular

7.Kamunun etkin kılınması 8.Yerel yönetimlerin idari, mali ve denetim yönünden yeniden yapılandırılması 9.İstatistiki altyapının oluşturulması 10.Ekonomik reformlar

Fiziki altyapı geliştirilmesine yönelik görüşler

1.Liman ve havalimanlarının teknik ve hizmet yönüyle geliştirilmesi

2.Kamu-özel ortaklıklı yap-işlet-devret modelleri 3.Haberleşme alanında yeni teknolojilere imkan tanınması

1.Enerji etkinliği

Mal ve hizmet piyasa etkinliğini artırıcı görüşler

2.Rekabet yasası ile bağımsız ve kurumsal yürütme 3.Sübvansiyonların yapılandırılması

1. Yerel işgücünün emek piyasasına katılımının artırılması

İşgücü Piyasalarının etkinliğini artırıcı görüşler

2. İşgücünün işbaşı eğitimine yönelik teşvikler 3. Meslek edindirme kursları konusunda üniversitelerle işbirliği 4. Kamu çalışma saatleri Kamu çalışanlarına yönelik uygulamalar

1. Bankaların risk algılamasını düşürücü düzenlemeler 2. Sorunlu kredilerin yapılandırılması

Finans Piyasalarında krediye ulaşabilme olanakları

3.İcra iflas sisteminin yapılandırılması ve yargı sürecinin hızlandırılması 4. Kamunun bankacılık sisteminden kaynak kullanımına sınırlama getirmek 5. Düşük Faizli Kredi Programları 6. Hibe programları 7. Alternatif finansman araçlarının geliştirilmesi 1. Bütçe

Sağlıkta yapılan reformlar

Teknoloji kullanımını artırıcı görüşler

2. Diğer kurumlarla işbirliği çerçevesinde hizmet iyileştirmesi 3.Strateji ve politikalar geliştirme

1.Teknolojiyi sektöre entegre etme ve üretimi destekleme 2. Bilişim konusunda mevzuat oluşturma ve denetim yapma 3. Bilişim eşliğinde eğitim geliştirme

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Uygulama 2015-2016

2016-2017 Sayıştay (Değişiklik) Yasası (Yasa No: 37/2016)-

AB’ye uyum sürecinin hızlandırılması kapsamında Kuzey Kıbrıs’ın Euroya geçiş çalışmaları başlatılmıştır.

Başbakanlık bünyesinde “Kayıtdışı Ekonomi ile Mücadele Değerlendirme ve Yönlendirme Kurulu” 2015 yılının ilk aylarında Bakanlar Kurulu kararı uyarınca oluşturulmuştur. 2015 yılında Başbakanlığın organizasyonu ile İyi İdare Yasası’nın doğru ve etkin bir şekilde uygulanmasını sağlamak amacıyla idarelere, “İyi İdare Yasası” eğitimi verilmiştir

Kamu İhale Yasası (Yasa No: 20/2016)- AB normlarında

Türkiye ile KKTC arasında imzalanan 2013-2015 dönemini kapsayan Sürdürülebilir Ekonomiye Geçiş Programı’nda yerel yönetimler, idari, mali ve denetim yönünden yeniden yapılandırılması konusu İçişleri Bakanlığı’nın reform planına dahil olmuştur UBP-DP: Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti-Türkiye Cumhuriyeti Ekonomik Mali İşbirliği protokolünün sürekliliği UBP-DP: İslam İşbirliği Teşkilatı (İİT) ile halihazır yakın ve sıcak ilişkilerimizin daha da ileriye götürülmesi hedeflerimiz arasındadır UBP-DP:Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Ercan Devlet Havaalanı İşletme Haklarının devredilmesi İhalesi kapsamında, ALT YAPI KONTROLLÜK TEŞKİLATI oluşturulmuştur.Aynı çerçevede yeni yatırımlar içinde yer alan tüm üst yapılar için ÜST YAPI KONTROLLÜK TEŞKİLATININ oluşturulması planlanmaktadır. 2016-2018 Ekonomik İşbirliği Protokolü’nde Türkiye’den Kuzey Kıbrıs’a getirilen suyun yap-işlet-devret modeliyle çözülmesi öngörülüyor. Haberleşme alanında yeni teknolojilere imkan tanınması veya uygulamalar yapılması ile ilgili girişimler gerçekleşmemiştir. KKTC Enerji Verimliliği strateji Belgesi hazırlandı ve 8 ana strateji ve 26 politika belirlendi. Bu belge ışığında “2023 yılına kadar KKTC’nin GSYİH başına tüketilen enerji miktarının (birincil enerji yoğunluğunun) 2012 yılı değerine göre en az yüzde 20 azaltılması, KKTC’deki CO2 emisyonunun 2012 yılına göre en az yüzde 10 daha az olması ve KKTC’deki yenilenebilir enerji kaynaklarının birincil enerji üretiminin en az yüzde 10’unun sağlaması” amaçlanıyor.

Yenilenebilir Enerji (Değişiklik) Yasası (Yasa no: 14/2016); Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti İle Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Hükümeti Arasında Su Temini ve Yönetimine İlişkin Anlaşmanın Onaylanmasının Uygun Bulunmasına İlişkin (Onay) Yasası (Yasa No:22/2016); KKTC Enerji Verimliliği Strateji Belgesi (2016-2023)

2015 yılından itibaren Türkiye’den Kuzey Kıbrıs’a aktarılmaya başlanılan suyun tarım sektöründe yaratabileceği olumlu ve olumsuz etkiler anlaşılmalı ve bunlar ışığında önlemler ve sübvansiyonlarla ilgili politikalar geliştirilmelidir. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı ile Türkiye Cumhuriyeti Gümrük ve 43 Ticaret Bakanlığı Arasında Ortak Gümrük Komitesi Kurulmasına İlişkin Mutabakat Zaptı (Onay) Yasa Tasarısı (YT No:217/4/2016) Yabancıların Çalışma İzinleri (Değişiklik) Yasası (Yasa No:6/2016); Ziyaretçi İzni, İkamet İzni, İş Kurma İzni veya Çalışma İzni Biten Yabancılara Uygulanan Para Cezalarının Yerel işgücünün emek piyasasına katılımının artırılması ile ilgili olarak Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Gençlerin İstihdamının Yeniden Düzenlenmesini ve Ödenmemiş Para Cezalarının Tahsilinde Kolaylık Desteklenmesi Projesi” ile “Kendi Nam ve Hesabına Çalışanlar ile Küçük İşletme Sahibi Esnaf ve Zanaatkârlara Sosyal Güvenlik Sağlanmasını Öngören Yasa Gücünde Kararname (YGK No:16/4/2016);Yabancıların Desteği Projesi’ni” hayata geçirdi. Proje kapsamında belli miktarlarda ücret desteği ve sigorta primi yatırımı gibi yardımlar Çalışma İzinleri Yasası Hakkında Yasa Gücünde Kararname (YGK No:15/4/2016); bulunuyor. Yabancıların Çalışma İzinleri Yasası Hakkında Yasa Gücünde Kararnamenin Değiştirilmesi Hakkında Yasa Gücünde Kararname (YGK No:19/4/2016) Kuzey Kıbrıs’taki işsizliğin en büyük sebeplerinden biri olan vasıflı işçi azlığı ile ilgili olarak henüz devletin Üniversitelerle işbirliği bağlamında ciddi bir girişimi bulunmamaktadır.

Türkiye Cumhuriyeti ile Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Hukukuna Göre Kurulmuş Olan Üniversitelerin Karşılıklı Tanınmasına Dair Milletlerarası Anlaşmanın Uygun Bulunmasına İlişkin (Değişiklik) (Onay) Yasası (Yasa No: 34/2016) Kamu Çalışanlarının Aylık (Maaş-Ücret) ve Diğer Ödeneklerinin Düzenlenmesi Hakkında Yasa Gücünde Kararname (YGK No:15/4/2016) esaslar ve ilkeler dikkate alınarak kendi şartlarımız da gözetilerek gerekli değişiklikler yapılacaktır Banka Kartları ve Kredi Kartları (Değişiklik) Yasası (Yasa No: 5/2016)

Kuzey Kıbrıs’ta yarım kalmış otellerin tamamlanması ve faal durumdaki otellerin yenilenmesi ile ilgili teşvik programı kapsamında 3 banka ve Turizm Bakanlığı ve Ekonomi Bakanlığı arasında protokol imzalandı. Avrupa Birliği Koordinasyon Merkezi ve KOBİGEM gibi kurumların Kuzey Kıbrıs ekonomisine ve yerlie yatırıma katkı amaçlı proje hibe programları devam etmiştir.

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Merkez Bankası Teşkilat (Değişiklik) Yasa Tasarısı (YT No: 216/4/2016)

Sağlıkta reform için 2015 yılında 6.6%lık bütçe ayrıldı. Fakat bu bütçenin yetersiz olduğu ile ilgili görüşler oluştu. 2015 yılında sağlık bakanlığı tarafından sağlık sektöründe yapılabilecek reformlarla ilgili 5 tasarı hazırlandı ve bu tasarılarda hem sisteme hem de alt yapıya dönük çalışmaların ve değişikliklerin bulunduğu belirtildi. (Lefkoşaya yeni bir hastane kompleksi, Güzelyurt’a yeni hastane binası, 15 yeni ambulans vb.) a. Merkez Bankası elektronik ortamda bankacılık hizmetlerinin gerçekleştirilebilmesi amacıyla bankalar arası sistem geliştirmiştir. b. Elektrik Dairesi elektrik faturalarının online ödeme sistemine akıllı sayaçlar eşliğinde geçmiştir.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

BÖLÜM IV

Standartlar, Standartlaşma ve Standardizasyon Örgütleri

Standartlaşma ve Dış Pazarlara Erişim

Standardizasyon veya standartlaşma ise, en basit tanımıyla, belirlenmiş standartlarla uyumlu faaliyet gösterme süreci anlamına gelir. Standartlaşma; gerek ürünlerin ve hizmetlerin üretimi ve piyasaya arzına ilişkin süreçlerde, gerekse özel sektör şirketlerinin ve kamu kuruluşlarının yönetişim uygulamalarında, genel kabul görmüş veya zorunlu kılınmış ölçülere, normlara veya modellere uyarak faaliyet göstermeyi sağlar.

Standartlar, Standartlaşma ve Standardizasyon Örgütleri 44

“Standart” sözcüğü, yaygın sözlük tanımına göre, gerekli veya genel kabul görmüş kalite veya nitelik düzeyi anlamına gelmektedir. Kalite veya nitelik ise, herhangi bir şeyin nasıl olduğunu belirten, onu benzerlerinden ayırt etmeye yarayan ve ölçülebilen özellik olarak tanımlanmaktadır. İktisadi, toplumsal ve siyasal yaşamın hemen her alanında var olan “standart” olgusu; ürünlerin, hizmetlerin ve yönetişim sistemlerinin, kalite veya nitelik bakımından ölçülebilmesini ve benzerleriyle karşılaştırılarak değerlendirilebilmesini sağlar. Bu ölçme ve değerlendirme sürecinde, “standartlar”, bir ölçü, norm veya model olarak kullanılan teknik ve kurumsal özellikler olarak karşımıza çıkar.

Ürün ve Hizmetlerde Standartlaşmanın İktisadi ve Toplumsal Yararları Standartlaşma ve Dış Ticaret Kuzey Kıbrıs’ta Standartlaşma: Mevcut Durum ve Temel Sorunlar

En iyi bilinen ve dünya çapında en yaygın standardizasyon faaliyetlerinde bulunan kuruluş, resmî faaliyetlerine 1947 yılında başlamış olan Uluslararası Standardizasyon Örgütü’dür (International Organization for Standardization, ISO). ISO, 21000’den fazla “uluslararası standart” yayımlamış bulunmaktadır. ISO’nun tanımına göre, “standart”; malzemelerin, ürünlerin, işlemlerin ve hizmetlerin amaçlarına uygun olmasını sağlamak amacıyla hazırlanmış bir belgedir. Bu belgede, düzenli ve tutarlı biçimde kullanılabilecek koşullar, şartnameler, yönergeler veya özellikler belirlenir ve tanımlanır (www.iso.org). Bu bakımdan, “standart”, bir kurallar sistemi olarak düşünülebilir. “Standartlaşma” ise, genel olarak, iktisadi veya toplumsal yarar elde etmeye yönelik herhangi bir faaliyette, ilgili tarafların katkısı ve işbirliği ile belirli kurallar koyma ve bu kuralları uygulama sürecidir. Standartlaşma sürecinde, ilgili ve yetkili kuruluşlar tarafından hazırlanan, belgelenen ve onaylanan kurallar, genellikle tarafların isteğine bırakılan (yani, zorunlu olmayan) teknik ve kurumsal özelliklerden oluşur. Sonrasında, bu kurallar ulusal ve bölgesel standartlar kuruluşları tarafından benimsenebilir ve devletler tarafından yasa ve teknik şartnameler yoluyla zorunlu hâle getirilebilir. Ürünlerin,

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Ulusal standardizasyon kuruluşları, genellikle tüketici haklarına ve refahına odaklanarak vatandaşlara tüm yaşam alanlarında kaliteli ve güvenli ürün ve hizmet sunulmasını sağlamak amacıyla, ülke ölçeğinde standartlar oluşturup bunları düzenler ve denetler. Ulusal standardizasyon kuruluşları, aynı zamanda, üreticiler arasında oluşabilecek haksız rekabet koşullarının saptanmasına ve önlenmesine yönelik çalışmalar da yürütebilir. Gıda güvenliğinden sağlık ve eğitim hizmetlerine, tarımsal üretimden inşaat sektörüne, hijyen düzenlemelerinden çevre dostu uygulamalara, imalat sanayiinden bilişim ve iletişim teknolojilerine, büyük ölçekli altyapı yatırımlarından küçük ve orta büyüklükteki işletmelerin (KOBİ’lerin) faaliyetlerine, ulaşım ve nakliyattan muhasebe ve finans uygulamalarına, tekstilden elektroniğe, esnaf ve zanaatkâr faaliyetlerinden bankacılık sistemine, özel sektör işletmelerinden kamu yönetimine kadar pek çok alan, geniş ve çeşitli bir yelpaze oluşturarak ulusal standardizasyon kuruluşlarının düzenleme ve denetleme kapsamına girmektedir. Dünyada birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ülkede bir “ulusal standartlar kuruluşu” bulunmaktadır. Bu ulusal kuruluşlar genellikle ISO üyesi olarak faaliyet göstermektedir. Ulusal standartlar kuruluşları ISO üyesi olan 160’dan fazla ülke bulunmaktadır. ISO, bu ulusal kuruluşların 118’ini “üye”, 40’ını “muhabir üye” (correspondent member) ve 3’ünü de “abone üye” (subscriber member) olarak tanımaktadır. Aşağıda, çok sayıdaki ulusal standartlar kuruluşuna birkaç örnek verilmektedir: • • • • • • • • • • • •

Türk Standartları Enstitüsü (TSE) Helen (Yunan) Standardizasyon Örgütü (ELOT) (Güney) Kıbrıs Standardizasyon Örgütü (CYS) Brezilya Ulusal Standartlar Örgütü (ABNT) İspanyol Standardizasyon ve Sertifikasyon Birliği (AENOR) Fransız Standardizasyon Birliği (AFNOR) Amerikan Ulusal Standartlar Enstitüsü (ANSI) Britanya Standartlar Enstitüsü (BSI) Alman Standardizasyon Enstitüsü (DIN) Japon Sanayi Standartları Komitesi (JISC) Güney Afrika Standartlar Bürosu (SABS) Romanya Standartlar Birliği (ASRO)

• • • • • •

Çin Standardizasyon İdaresi (SAC) Kanada Standartlar Konseyi (SCC) İsveç Standartlar Enstitüsü (SIS) Finlandiya Standartlar Birliği (SFS) Norveç Standartları (SN) İsviçre Standartlar Birliği (SNV)

Rekabet Edebilirlik Raporu

hizmetlerin ve yönetişim sistemlerinin kalite veya nitelik açısından standartlaşmasını sağlamak amacıyla, gerek ulusal gerekse uluslararası düzeyde çeşitli ve çok sayıda standardizasyon örgütü kurulmuştur.

Bu listedeki ilk üç örnekten de anlaşılabileceği üzere; Türkiye, Yunanistan ve Güney Kıbrıs’ın birer “ulusal standartlar kuruluşu” vardır. Bu üç ülkenin ulusal standartlar kuruluşları aynı zamanda ISO üyesidir. Yıllardır konuşulmasına ve kurulacağına ilişkin demeçler verilmiş olmasına karşın, Kuzey Kıbrıs’ta böyle bir “ulusal standartlar kuruluşu” henüz yoktur. Öte yandan, bu raporun ikinci bölümünde Kuzey Kıbrıs’ın rekabet edebilirlik açısından karşılaştırıldığı 11 ada ülkesinin ikisi (Timor-Leste ve Porto Riko) hariç tümünün, İSO’ya “üye” veya “muhabir üye” olan birer “ulusal standartlar kuruluşu” vardır: • Dominik Cumhuriyeti (INDOCAL): Muhabir üye • Guyana (GNBS): Muhabir üye • Jamaika (BSJ): Üye • Barbados (BNSI): Üye • Mauritius (MSB): Üye • Trinidad ve Tobago (TTBS): Üye • Bahreyn (BSMD): Üye • Malta (MCCAA): Üye • Singapur (SPRING SG): Üye Uluslararası standardizasyon kuruluşları ise, ulusal düzeydeki örgütlerle işbirliği yaparak, standardizasyon ağları ve akreditasyon sistemleri oluşturarak tüketici, vatandaş ve çevre odaklı standartlaşma faaliyetlerinin uluslararası ölçekte uygulanabilmesini ve yaygınlaşmasını amaçlarlar. Ürün, hizmet ve yönetişim alanlarında kalite ve güvenlik ile birlikte iktisadi etkinliği artırmaya ve aynı zamanda uluslararası ticareti ve finansal ilişkileri kolaylaştırmaya yönelik standartlar geliştirmek, uluslararası standardizasyon örgütlerinin başlıca işlevleri arasındadır. Örneğin, uluslararası standartlar geliştirme konusunda dünyada öncü olan ISO; ürün, hizmet ve yönetişim alanlarında dünyanın “daha güvenli”, “daha temiz” ve “daha etkin” bir yaşam alanı olabilmesi için faaliyet gösterdiğini belirtmektedir. ISO’ya göre, standartlaşma genel olarak ekonomik büyümeyi, küresel piyasaların genişlemesini ve uluslararası ticaretin daha adil koşullarda sürdürülebilmesini sağlamak bakımlarından da önemlidir. Standartlaşmanın, aynı zamanda, iklim değişimi, yol güvenliği, enerji ve toplumsal sorumluluk gibi pek çok alanda karşılaşılan sorunlarla küresel

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

düzeyde mücadele etmekte de yararları vardır. Standartlaşma; gerek daha güvenli, daha sağlıklı ve daha çevre-dostu uygulamaların yaygınlaşmasında, gerekse daha üretken, daha yaratıcı ve inovasyon odaklı bir iktisadi ve toplumsal düzenin dünya ölçeğinde oluşturulmasında yaşamsal öneme sahip bir süreçtir. Yukarıda değinilen ISO ile birlikte, farklı alanlarda faaliyet gösteren ve uluslararası ölçekte üyeleri bulunan standardizasyon kuruluşlarına aşağıda bazı örnekler verilmektedir. Bu liste, uluslararası standardizasyon kuruluşlarının çok çeşitli alanlarda uzmanlaşarak faaliyetlerde bulunduklarını da göstermektedir. • • • • •

46 • • •

•

• • •

Ulusalararası Standardizasyon Örgütü (International Organization for Standardization, ISO). Uluslararası Elektro-teknik Komisyonu (International Electrotechnical Commission, IEC) Hava Hareketi ve Kontrol Birliği (Air Movement and Control Association International, AMCA) Beşeri Faktörler ve Ergonomi Derneği (Human Factors and Ergonomics Society, HFES) Elektrik ve Elektronik Mühendisleri Enstitüsü (Institute of Electrical and Electronics Engineers, IEEE) Havalandırma, Isıtma ve Soğutma Enstitüsü (Air-Conditioning, Heating, and Refrigeration Institute, AHRI) Otomasyon ve Ölçme Sistemleri Birliği (Association for Automation and Measuring Systems, ASAM) Avrupa Uluslararası Bilgisayar İmalatçıları Birliği (European Computer Manufacturers Association International, ECMA International) Uluslararası Organik Tarım Hareketleri Federasyonu (International Federation of Organic Agriculture Movements, IFOAM) Uluslararası Basın Tele-komünikasyon Konseyi (International Press Telecommunications Council, IPTC) Uluslararası Tele-komünikasyon Birliği (The International Telecommunication Union, ITU) Otel Endüstrisi Sınıflandırma ve Sertifikasyon Örgütü (Organization of Hotel Industry Classification & Certification, OHICC) Uluslararası Sosyal Hesap Verebilirlik (Social Accountability International, SAI) Dünya Meteoroloji Örgütü (World Meteorological Organization, WMO) Gıda ve Tarım Örgütü Standartlar Kuruluşu (FAO Standards Body)

Çok çeşitli alanlarda faaliyet gösteren böyle uluslararası standardizasyon kuruluşlarının yanı sıra, bölgesel standardizasyon kuruluşları da bulunmaktadır. Bölgesel standardizasyon kuruluşlarının bazıları aşağıda örnek olarak gösterilmektedir: • •

•

• •

•

• • •

•

Avrupa Standardizasyon Komitesi (European Committee for Standardization, CEN) Avrupa Elektro-teknik Standardizasyon Komitesi (European Committee for Electrotechnical Standardization, CENELEC) Avrupa Tele-komünikasyon Standartları Enstitüsü (European Telecommunications Standards Institute, ETSI) AB Referans Malzemeleri ve Ölçümler Enstitüsü (EU Institute for Reference Materials and Measurements, IRMM) Avrasya Standardizasyon, Metroloji ve Sertifikasyon Konseyi (Euro-Asian Council for Standardization, Metrology and Certification, EASC) Güneydoğu Asya Uluslar Birliği (ASEAN) Standartlar ve Kalite Danışma Komitesi (ASEAN Consultative Committee for Standards and Quality, ACCSQ) Pasifik Bölgesi Standartlar Kongresi (Pacific Area Standards Congress, PASC) Karayipler Topluluğu Bölgesel Standartlar ve Kalite Örgütü (CARICOM Regional Organization for Standards and Quality, CROSQ) Güney Amerika Ortak Pazarı (MERCOSUR) Standardizasyon Birliği (MERCOSUR Standardization Association, AMN) Pan-Amerikan Standartlar Komisyonu (Pan American Standards Commission, COPANT) Afrika Bölgesel Standardizasyon Örgütü (African Regional Organization for Standarization, ARSO) Standardizasyonda Güney Afrika Kalkınma Topluluğu İşbirliği (Southern African Development Community Cooperation in Standarization, SADCSTAN) Arap Endüstriyel Kalkınma ve Madencilik Örgütü (Arab Industrial Development and Mining Organization, AIDMO)

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Uluslararası standartların hem özel şirketler, hem tüketiciler, hem de hükümetler için çok sayıda iktisadi ve toplumsal yararı vardır. Özel şirketler açısından; örneğin, ISO 9001 standardının satışları, müşteri memnuniyetini ve piyasa payını artırdığı, aynı zamanda şirket imajını geliştirdiği saptanmıştır (Manders, 2015). ISO 14001’in ise şirketlerin faaliyetlerinde çevrenin korunması açısından yararlı olduğu gösterilmiştir (de Vries vd., 2012). Fransız Standardizasyon Birliği’nin (AFNOR) bir çalışmasında, “standart geliştirme” sürecine katılan şirketlerin yıllık satışlarında %20 oranında ilave bir artış gözlemlenmiştir (AFNOR, 2016). Tüketiciler açısından; örneğin, karayolu güvenliği, oyuncak güvenliği ve güvenli tıbbi ambalajlama ile ilgili standartlar, pek çok yaşam alanını daha güvenli kılmaktadır. Hükümetler açısından; örneğin, uzmanlık ve deneyim gerektiren uluslararası standartlar, çeşitli kamu politikalarının tasarlanmasında ve uygulanmasında yol gösterici bir rol oynamaktadır.2 Uluslararası standartların özel şirketlere, tüketicilere ve hükümetlere yararları Tablo-4.1’de özet olarak sunulmaktadır. Bu yararların toplumsal yaşamın çok farklı ve çeşitli alanlarında gözlemleniyor olması; uluslararası standartların, ISO’nun tabiriyle, “toplumun belkemiği” olma özelliğine de dikkat çekmektedir. Standartların ve standartlaşmanın iktisadi ve toplumsal yararlarını araştıran pek çok çalışma yapılmıştır. Bu konudaki başlıca araştırmalar arasında, ISO kaynaklı iki ciltlik bir çalışma da 1 http://www.iso.org/iso/home/standards/benefitsofstandards.htm 2 http://www.iso.org/iso/home/standards/benefitsofstandards.htm

Özel Şirketler için yararlar

Rekabet Edebilirlik Raporu

-Üretimin ve piyasaya arzın iktisadi açıdan etkin olmasını sağlarlar Üretkenliği artırırlar Ürün ve hizmetlerin uyumluluğu yoluyla yeni pazarlara erişimi kolaylaştırırlar Gelişkin yönetişim sistemleri ve üretim süreçleri yoluyla maliyetleri düşürürler Gelişkin güvenlik ve kalite sistemleri yoluyla müşteri memnuniyetini artırırlar Üretimde çevreye verilen zararları azaltırlar -Ürün ve hizmetlerin güvenli, güvenilir ve kaliteli olmasını sağlarlar Tüketiciler için yararlar

Uluslararası standardizasyon kuruluşlarının en büyüklerinden biri olan ISO’ya göre, uluslararası standartlar, “toplumun belkemiğini oluşturur; ürünlerin ve hizmetlerin güvenliğini ve kalitesini garanti eder, uluslararası ticareti kolaylaştırır ve içinde yaşadığımız çevrenin iyileştirilmesini sağlar”. Dahası, “standartlara uygunluk; ürünlerin, sistemlerin ve kuruluşların çevre için güvenli, güvenilir ve iyi oldukları konusunda tüketicilere güvence vermeye yardımcı olur”. Standartların iş dünyasını ve ekonomiyi canlandırıcı etkileri olduğunu bulgulayan çok sayıda çalışma yapılmıştır. Örneğin, standartlaşmanın, İngiltere’de ulusal gelir artışına yıllık 8.2 milyar Dolarlık katkıda bulunduğu bilinmektedir. Kanada’da ise standartların ekonomiye 1981’den bu yana yaptığı toplam katkı, 91 milyar Dolar civarındadır.1

Tablo-4.1. Uluslararası Standartların Yararları

Hava, su ve toprak kalitesini artırırlar Gaz ve radyasyon emisyonlarının denetlenmesini sağlarlar Üretimin çevresel etkilerinin denetlenmesini sağlarlar Birçok alanda yaşam koşullarını iyileştirerek çevre korumasına ve insan sağlığına katkıda bulunurlar Ulusal kamu politikası oluşturmada uluslararası uzmanların görüşlerine doğrudan erişimi sağlarlar-

Hükümetler için yararlar

Ürün ve Hizmetlerde Standartlaşmanın İktisadi ve Toplumsal Yararları

İthalata ve ihracata yönelik ulusal mevzuatların uluslararası kural ve düzenlemelere uyumunu sağlarlar Ülkeler arası ürün, hizmet ve teknoloji hareketlerini kolaylaştırırlar Dünya ticaretine açılmayı ve dış pazarlara erişimi kolaylaştırırlar Bölgesel ve uluslararası ticarete yönelik anlaşmaların uygulanması için gerekli teknik çerçeveyi sağlayarak küresel ticaretin önündeki engelleri kaldırırlar

Kaynak: http://www.iso.org/iso/home/standards/benefitsofstandards. htm

yer almaktadır (Gerundino, D. & Weissinger, 2011, 2012). Her iki ciltte, standartların özellikle şirketler açısından yararları farklı ülkeler için mikro-iktisadi bir bakış açısıyla incelenmektedir. İlk ciltte şirket düzeyinde incelenen ülkeler Endonezya, Singapur, Tayland, Vietnam, Botsvana, Güney Afrika, Brezilya, Kolombiya, Peru ve Almanya’dır. İkinci ciltte ise Çin, Sri Lanka, Mauritius, Kamerun, Senegal, Mısır, Ürdün, Lübnan ve İtalya incelenmektedir. Bu iki ciltlik geniş çalışmada, standartların şirketlerce hangi amaçlar için nasıl kullanıldığı ve şirketlerin standartları uygulayarak elde edebileceği kazançlar ayrıntılı olarak ele alınmaktadır.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Blind (2004) tarafından yapılan diğer bir araştırmada, imalat ve hizmet sektörlerinde standartlaşmanın itici güçleri ve iktisadi etkileri, fikri mülkiyet haklarının standartlaşmayı geliştirici yönleri, standartlaşmanın ekonomik büyümeye katkıda bulunması, standartlaşmanın dış ticareti geliştirdiği ve aksattığı durumlar gibi çeşitli konular incelenmiştir. Blind, standartlaşma sürecinde özellikle şirketlerin önemli bir rol oynadığını vurgulamıştır. Buna göre, şirketlerin standartlaşmaya yönelik bilinç, istek ve çabaları standartlaşma sürecinin etkin işleyişine katkıda bulunmaktadır. Alman Standardizasyon Enstitüsü’nün Almanya, Avusturya ve İsviçre’de eşzamanlı yürütülen bir proje çalışmasında ise (DIN, 2000), çalışma kapsamındaki şirketlerden %84’ünün, “yabancı standartlara” uyum göstermek amacıyla gerek Avrupa standartlarını gerekse uluslararası standartları ihracat stratejilerinin bir bileşeni olarak kullandıkları saptanmıştır.

Diğer bir deyişle, ihracat stratejisi bakımından, çalışma kapsamındaki şirketlerin çok büyük çoğunluğu standartlaşma konusunda bilinçli, istekli ve gayretlidir. Bu çalışmanın diğer dikkat çekici bulguları arasında ise şunlar vardır: 1) Standartlar, ekonomik büyümeye patentlerden ve lisanslardan daha fazla katkı sağlamaktadır, 2) İhracat odaklı sektörler, standartları bir “yeni pazarlara açılma stratejisi” olarak görmekte ve kullanmaktadırlar, 3) Standartlar, aynı zamanda, teknolojik gelişmeyi de kolaylaştırmaktadır. İngiltere Ticaret ve Sanayi Bakanlığı (UK Department of Trade and Industry, DTI) için hazırlanan bir raporda ise, standartların maliyet düşürücü ve kalite artırıcı yönleri vurgulanmakta ve standartlaşma mikro-iktisadi altyapının kilit noktası olarak ele alınmaktadır (Swann, 2000). Bu rapora göre standartlaşma, tüm şirketlerin kârlılığını eşzamanlı yükseltemese bile, rekabeti geliştirici özelliği nedeniyle ekonominin geneli açısından önemli yararlar sağlamaktadır. Raporda, ayrıca, standartların “kamu malı” benzeri özelliklere sahip olduğu vurgulanmaktadır. Bu vurguya koşut olarak, standart oluşturma süreçlerine farklı çıkar gruplarının katılımı bağlamında üretici çıkarlarının aşırı ölçüde temsil edilmemesi gerektiği belirtilmektedir. Farklı çıkar grupları arasında belirli bir denge sağlamak bakımından devletin etkin bir rol oynaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Standartların “kamu malı” olma özelliğine dikkat çeken diğer bir çalışmada, standartlaşma bir pazarlama politikası aracı olarak ele alınmaktadır (Williams & Temple, 2002). Bu çalışmada da standartların ekonominin geneli açısından

yararlı olduğu gözlemlenmekte ve sanayi, devlet, vatandaşlar ve tüketiciler gibi farklı paydaşların standartlaşma sürecinden kazançlı çıktıkları saptanmaktadır. Standartların sürdürülebilir kalkınmaya (sürdürebilirlik ve piyasaya erişim açılarından) katkıları ise gıda, ormancılık ve turizm sektörlerini kapsayan bir çalışmada incelenmiştir (Vorley vd., 2002). Bu çalışmada, standartların ve standartlarla ilgili kodların ve sertifikasyonların, şirketlerin ticaret ve sürdürülebilir kalkınma arasında tamamlayıcı ögeler bulabilmeleri açısından yararlı olduğu saptanmıştır. Aynı zamanda, “standart geliştirme” süreçlerine katılmak, farklı bakış açılarını görmeyi sağlamakta ve kurumsal öğrenme sürecini kolaylaştırmaktadır. Özellikle gelişmekte olan ülke ihracatçılarının karşılaştıkları standartlaşma sorunlarına karşı, dışlayıcı olmayan standartların geliştirilmesi önerilmekte ve standart oluşturma süreçlerine tüm paydaşların katılımlarının sağlanması gerektiği vurgulanmaktadır. Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) Dünya Ticareti Raporlarından birinde, standartlaşma konusuna odaklanmıştır (WTO, 2005). Bu DTÖ raporu, standartların özellikle tüketicilerin ürünlere ilişkin bilgi edinebilmeleri, çevrenin korunması ve mal ve hizmetlerin uyumluluğu açılarından yararlı olduğunu vurgulamaktadır. 2005 tarihli bu rapor, uluslararası standartların artan önemine dikkat çekmiştir. Standartlaşmaya ilişkin çalışmalarda özellikle o tarihten sonra bir ivmelenme gözlemlendiği de söylenebilir. Bu rapor, çok sayıdaki uluslararası standardizasyon kuruluşu arasında en önemlilerinin, ISO ile birlikte Uluslararası Elektro-teknik Komisyonu (IEC) ve Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (ITU) olduğunu da özellikle belirtmektedir. Bu geniş raporda, standartların; ölçek ekonomileri oluşturmada, iktisadi etkinliği artırmada, eksik bilgi ve negatif dışsallık durumlarında rastlanan sorunların kamu politikalarıyla çözümünde yararlı oldukları saptanmaktadır. Ayrıca, gelişmekte olan ülkelerin, genellikle gelişmiş ülkelerce belirlenen standartlara uyum göstermekte karşılaştıkları sorunların altı çizilmekte ve gelişmekte olan ülkelerin uluslararası standartlaşma sürecine katılımlarının kritik bir öneme sahip olduğu belirtilmektedir. Standartların dış ticarette devletler tarafından korumacı ve ayrımcı politika araçları olarak kullanabileceğine dikkat çeken rapor, DTÖ anlaşmalarının açık ve ayrımcı olmayan dış ticaret rejimleri oluşturulmasını sağlayarak böyle politikaların önlenmesine de katkıda bulunduğunu vurgulamaktadır.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

potansiyeli gerçekleştirilemeyebilir. Bu durumda, sektörün veya piyasanın toplam satışlarında (ihracatında) düşüşler

Ürün ve hizmetlerde standartlaşmanın iktisadi ve toplumsal

de gözlemlenebilir. Diğer bir deyişle, belirli durumlarda,

yararları kadar önemli bir konu da standartların dış tica-

standartlaşmanın satışları (ihracatı) azaltıcı bir etkisi de

rete etkisidir. Ülkelerin ulusal ve uluslararası standartları

olabilir. Benzer biçimde, bazı sektörlerde standartlar çok

benimseyip uygulamaları dış ticaretlerini, yani ihracatlarını

sıkı ve maliyetli olabilir (Maskus vd. 2005). Özellikle küçük

ve ithalatlarını nasıl etkiler? Standartlaşma, dış pazarlara

ve orta büyüklükteki işletmeler bu sıkı ve maliyetli standart-

erişimi kolaylaştırır mı? Bunun gibi soruların yanıtları, aka-

lara uymakta güçlük çekeceklerinden piyasadan çekilmek

demik literatürde çeşitli anket yöntemleri ve ekonometrik

zorunda kalabilirler. Standartların maliyetinin yüksekliği,

regresyon modelleri kullanılarak araştırılmıştır.

aynı zamanda, piyasaya olası yeni girişleri de engelleye-

Öncelikle belirtilmelidir ki standartlar bir “kalite sinyali”

bileceğinden toplam satışlarda (ihracatta) yine düşüşler

işlevi görebilmektedir (Jones & Hudson, 1996; Hudson &

görülebilir.

Jones, 2001, 2003). Diğer bir deyişle, standartlar, alıcılar (ithalatçılar) tarafından ürünlerin ve hizmetlerin kalitesini garanti eden simgeler olarak anlaşılabilmektedir. Bu durumda, standartların, satıcıların (ihracatçıların) rekabet edebilirliğini ve satışlarını (ihracatlarını) artırıcı bir etkisi vardır.

Rekabet Edebilirlik Raporu

Standartlaşma ve Dış Ticaret

Kısacası, standartlaşmanın şirket satışlarına ve ülke ihracatına genellikle pozitif etki yapması beklenebilir, ancak belirli bazı koşullarda bu etkinin negatif olabileceğini de göz ardı etmemekte yarar vardır. Bu konunun önde gelen araştırmacılarından biri olan G. M. Peter Swann, OECD için bir literatür taraması hazırlamıştır (Swann, 2010). Uluslara-

Benzer biçimde, standartlar, kalitenin yanı sıra, “güvenli” ürün veya hizmet sinyali de verebilmektedir (Hudson & Jones, 2003). Bu “güven sinyali” de satıcıların (ihracatçıların) rekabet gücünü ve satışlarını yükseltmektedir. Herhangi bir iç veya dış piyasada “standart olan” ve “standart olmayan” benzer ürün veya hizmetlerin bulunması durumunda, zaman içinde standart olmayan ürün veya hizmetlerin pi-

rası ticaret ile standartlar arasındaki ilişkileri, çok çeşitli açılardan, farklı ülkeler, farklı sektörler ve farklı dönemler için değişik yöntemlerle inceleyen onlarca akademik çalışmayı bu literatür taramasında bir araya getirerek ele alan Swann, bazı temel sonuçlara ulaşmıştır. Swann’ın temel sonuçları, aşağıda özetlenmektedir (Swann, 2010: 4-5).

yasa paylarının azalması ve hatta giderek piyasadan çekilmesi de beklenebilir. Böyle durumlarda, standartlaşmanın piyasada ürün ve hizmet çeşitliliğini azaltması söz konusu olacaktır. Dolayısıyla, standartlaşma, piyasada daha az çe-

Uluslararası ve ulusal standartların ihracata etkisi: •

Literatürdeki çalışmaların çoğu, uluslararası standartlara uymanın ihracat performansını genellikle arttır-

şidin arz edildiği ve kalan şirketler üretim ölçeklerini artırır-

dığını göstermektedir. Bazı durumlarda, uluslararası

ken ortalama maliyetlerin düştüğü “ölçek ekonomileri”nin oluşmasına da yol açabilir. Dahası, gerek “güven sinyali”,

standartların ihracat performansına anlamlı bir etki

gerekse çeşitliliğin azalması “işlem maliyetleri”ni de (tran-

yapmadığı da saptanmıştır.

saction costs) düşürebilir (Butter & Mosch, 2003; Raballanda & Aldaz-Carroll, 2005). Özetle, standartlaşmanın: 1) kalite ve güven sinyali yoluyla satışları (ihracatı) artırdığı ve 2) “ölçek ekonomileri” ve yine “güven sinyali” yoluyla üretim ve işlem maliyetlerini düşürdüğü söylenebilir. Bu iki etki de satışlar (ihracat) ve rekabet gücü açısından olumludur. Ancak, standartlaşmanın, bazı durumlarda dış ticarete olumsuz etkileri de görülmektedir (Bongers, 1982). Standartlaşma nedeniyle ürün veya hizmet çeşitliliğinin azaldığı bazı sektörlerde, standart uygulayan şirketler üretim ölçeğini artırmalarını sağlayacak sermaye yatırımlarını yapabi-

•

İhracatçı ülkelerin kendi standartlarına, yani ulusal standartlara uymaları durumunda da ihracat performanslarının arttığı gözlemlenmiştir.

Denilebilir ki, gerek uluslararası standartlar, gerekse ulusal standartlar ülkelerin ihracat performanslarını genellikle yükseltmektedir. İhracat performansındaki artışların; gerek dış pazarlara erişim olanaklarının genişlemesi, gerekse dış ticarette rekabet edebilirliğin artması ile ilişkili olduğu düşünülürse, ulusal ve uluslararası standartların önemi daha iyi anlaşılabilir.

lecek durumda değillerse, ortaya çıkan “ölçek ekonomileri”

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Uluslararası ve ulusal standartların ithalata etkisi: •

Ülkelerin ithalat yaparken uluslararası standartlara uymaları, belirli istisnalar hariç, çoğunlukla ithalatı artırıcı bir etki yapmaktadır.

•

Ülkelerin ithalat yaparken ulusal standartlara uymaları durumunda ise daha karışık etkiler söz konusu olmaktadır. Zorunlu olmayan (“gönüllü”) ulusal standartlar, ithalatı bazı durumlarda artırmakta, bazı durumlarda da azaltmaktadır. Ancak, zorunlu ulusal standartlar ithalatı genellikle azaltmaktadır.

Uluslararası standartların ihracatı olduğu gibi ithalatı da genellikle arttırıyor oluşundan yola çıkarak, şu sonuca varılabilir: Uluslararası standartlara uymak, genellikle, ülkelerin dış ticaret hacimlerini artırıcı bir etki yapmaktadır. Diğer bir deyişle, uluslararası standartlara uymanın, genellikle, dış ticarete açıklık derecesini yükselterek küresel ekonomiye entegrasyonu artırdığı ve dış pazarlara erişim olanaklarını genişlettiği belirtilebilir. Öte yandan, ulusal standartlar ihracatı genellikle artırırken; zorunlu ulusal standartlar ile bazı “gönüllü” ulusal standartlar ithalatı azaltmaktadır. Bu negatif etki, özellikle tarım ürünleri ile tekstil ve giyim ithalatında geçerlidir. Tüm bu genel sonuçlara karşın, literatürden öyle anlaşılmaktadır ki standartların dış ticarete etkisini ele alırken ülkelerin özgün siyasal-iktisadi koşullarını dikkate almak gerekmektedir (Swann, 2010: 4-5). Literatürden çıkan bu genel sonuçlardan sonra; yol gösterici olabilecek bazı ilginç ve daha özel sonuçlara değinmek yararlı olabilir. Böyle sonuçlar aşağıda maddeler hâlinde özetlenmiştir. •

•

Almanya ve İngiltere arasındaki dış ticareti tüm sektörler düzeyinde inceleyen bir çalışmaya göre, Almanya açısından, uluslararası standartlar hem ihracatı hem de ithalatı artırmaktadır. Ulusal standartlar ise hem ihracatı hem de ithalatı azaltmaktadır (Blind & Jungmittag, 2001). Diğer bir deyişle, Almanya’nın İngiltere’yle dış ticareti bakımından, uluslararası standartların dış ticareti artırıcı ve ulusal standartların ise dış ticareti azaltıcı bir etkisi olduğu gözlemlenmiştir. Almanya ve Fransa arasındaki dış ticareti tüm sektörler düzeyinde inceleyen diğer bir çalışmaya göre, Alman standartlarının Fransa’ya ihracatta anlamlı bir etkisi yoktur, ancak uluslararası standartlar Almanya’nın Fransa’dan ithalatını artırmaktadır (Blind & Jungmittag, 2002).

Bu iki çalışmadan anlaşılacağı üzere, uluslararası ve ulusal standartlar, bir ülkenin farklı ülkelerle dış ticaretinde bazı farklı etkiler yapabilmektedir. Dolayısıyla, ele alınan ülkenin özgün siyasal-iktisadi koşullarının yanı sıra, dış ticaret ortaklarına karşı göreli durumu da ayrıca dikkate alınmalıdır. •

Farklı ülkeleri ve sektörleri ele almalarına karşın, aynı sonuca ulaşan iki çalışmaya daha bakılabilir. Bunlardan birincisi; “ölçüm aletleri” sektörü dış ticaretinde İsviçre, Almanya, Fransa ve İngiltere’yi ele almaktadır (Blind, 2001). İkincisi ise, “elektrikli ürünler” sektörü dış ticaretinde önce 159 ülkeyi ve sonra da 14 OECD ülkesini incelemektedir (Moenius, 2006). Her iki çalışma da standartlaşmanın dış ticareti artırdığı sonucuna ulaşmıştır.

Bu iki çalışma, farklı ülke grupları ve farklı sektörler için standartların dış ticareti arttırdığı gibi ortak bir sonuca ulaşmanın mümkün olduğunu göstermektedir. •

Ürün ve hizmetlerde “kalite yönetimi” standardı olarak çok yaygın kullanılan ISO 9000’in dış ticarete etkisine odaklanan ve 101 ülkeyi kapsayan bir çalışmada (Grajek, 2004), bu uluslararası standardı kullanan bir ülkenin ihracatının arttığı ve ithalatının azaldığı sonucuna ulaşılmıştır. Ancak, OECD ülkeleri ayrıca incelendiğinde, bu standardı kullanan OECD ülkelerinin diğer OECD ülkelerinden ithalatlarının arttığı saptanmıştır.

•

Yine, ISO 9000 standardının etkilerine odaklanan ve 52 ülkeyi kapsayan diğer bir çalışmada (Clougherty & Grajek, 2008), bu standardın gelişmiş ülkeler açısından dış ticareti artırıcı bir etkisi olmadığı gösterilmiştir. Ancak, gelişmekte olan ülkelerin bu standardı kullanması gelişmiş ülkelere yaptıkları ihracatı artırmaktadır.

Bu iki çalışmanın sonuçları, belirli bir standardın dış ticarete etkileri incelenirken dış ticaret ortaklarının gelişmişlik düzeylerinin de dikkate alınması gerektiğinin altını çizmektedir. Ayrıca, böyle standartların, gelişmekte olan ülkelerin gelişmiş ülke pazarlarına erişim olanaklarını genişletebileceği de özellikle vurgulanmalıdır. •

Ülkelerin kurumsal kapasitelerinin standartlaşma ve dış ticaretle ilişkileri de literatürde incelenmiştir. Ürün ve hizmetlerde standartları benimsemek ve uygulamak, gerek şirketler gerekse devletler açısından kurumsal bir gelişim göstergesi olarak düşünülebilir. Bu düşünceyle yapılan bir araştırmada, ülkelerde ISO 9000 standardı belgesinin yaygınlığı, kurumsal kapasitenin temel

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

•

Kurumsal gelişmişliğe odaklanan diğer bir çalışmada, daha iyi kurumlara sahip olan ülkelerin genellikle (teknoloji içeriği ve katma değeri yüksek) daha “karmaşık” (complex) ürünler ihraç ettikleri gösterilmiştir. İyi kurumlara sahip bu ülkelerin ithalatları ise daha çok “basit” ürünlerden oluşmaktadır (Berkowitz vd., 2006). Karmaşık-basit ürün karşılaştırması, kurumsal gelişmişliğin standartlara uyum boyutuyla ilişkilidir. Karmaşık bir ürünün standart belgesini almak ve ihracat sözleşmesine uygun biçimde hazırlamak, basit bir ürüne göre daha zor ve külfetlidir.

•

Diğer bir çalışmada, kurumsal kalitenin “işlem maliyetleri”ni düşürerek dış ticareti arttırdığı saptanmıştır (Islam & Reshef, 2006). Bu çalışmada, ülkeler arasındaki yasal sistem farklılarının dış ticareti azaltıcı bir etkisi olabileceği de hesaba katılmıştır. Yasal sistem farklılıkları, ülkeler arasında hukuki standartların aynı olmadığı anlamına gelir. Ancak, kurumsal gelişmişliğin dış ticareti artırıcı etkisinin, hukuki standart farklılıkların dış ticareti azaltıcı etkisinden daha güçlü olduğu gösterilmiştir.

Bu üç çalışma, kaliteli kurumların, standartlaşma ve dış ticaret etkileşiminde oynadığı önemli rolleri göstermek bakımından dikkate değerdir. Öyle anlaşılmaktadır ki, iyi kurumlar, başka bir literatürde sıkça vurgulandığı üzere ekonomik büyümeyi hızlandırmanın yanı sıra, standartlaşma sürecinin dış ticareti geliştirici etkilerini de pekiştirmektedir. Son olarak, standartların, inovasyon kapasitesini geliştirici bir yönü olduğunu da vurgulayarak bu alt-bölümü tamamlayacağız. İnovasyon, ürünlerde veya üretim süreçlerinde yenilik yapmak anlamına gelir. Böyle yenilikler, gerek şirketlerin gerekse ülkelerin dış piyasalarda rekabet edebilirliğinin en önemli koşullarından biridir. İhracat pazarlarında teknoloji içeriği ve katma değeri yüksek ürünler ve hizmetler satabilen ülkeler genellikle gelişmiş bir “ulusal inovasyon sistemi”ne sahiptir. İnovasyon sistemleri yeterince gelişmemiş ülkelerin ise böyle ihracat pazarlarına erişimi en

baştan kısıtlanmaktadır. Getirisi yüksek bu ihracat pazarlarına erişebilmek için, özellikle gelişmekte olan ülkelerin inovasyon alanında ilerlemeleri gerekmektedir. İnovasyon alanında ilerlemenin ise genellikle AR-GE yatırımları sonucunda ortaya çıktığı yaygın olarak bilinmektedir. Bunun yanı sıra, bazı çalışmalar, ürün ve hizmetlerde standartlaşmanın da inovasyon alanında ilerlemeyi desteklediğini göstermiştir (Swann, 1990; Swann, 1999; Langlois & Robertson, 1992; King vd., 2006). Dolayısıyla, ülkelerin, standartlaşma politikalarını, getirisi yüksek ihracat pazarlarına erişim olanaklarını genişletmek amacını gözeterek tasarlayabileceklerini söylemek mümkündür.

Rekabet Edebilirlik Raporu

bir boyutu olarak ele alınmıştır (Kim & Reinert, 2009). Bu araştırma, gelişmekte olan ülkeler için, standarda uyumla ölçülen kurumsal kapasitenin bu ülkelerin ihracatı üzerinde güçlü ve anlamlı bir etkisi olduğunu bulgulamıştır. Dahası, kurumsal kapasitesi güçlü olan gelişmekte olan ülkelerin, gıda sektöründeki sıkı standartlarla görece daha kolay başa çıkabildikleri de saptanmıştır.

Kuzey Kıbrıs’ta Standartlaşma: Mevcut Durum ve Temel Sorunlar Kuzey Kıbrıs’ta standartlaşma söz konusu olduğunda akla ilk gelen sorun, ülkenin bir “ulusal standartlar enstitüsü”ne sahip olmayışıdır. Böyle bir standartlar enstitüsünün kurulacağı ve faaliyete geçirileceği son yıllarda siyasi demeçler yoluyla birkaç kez açıklanmış olsa da bu konuda henüz sonuca ulaşılamamıştır. Oysaki yukarıda değinildiği üzere, ulusal standardizasyon kuruluşlarının, uluslararası standartlar kuruluşlarıyla önemli bağları vardır. Ulusal standardizasyon kuruluşları; ISO gibi önde gelen uluslararası kuruluşlara üye olmak yoluyla ve bunlarla işbirlikleri geliştirerek ülkelerinin standardizasyon alanında gelişmelerine ve dolayısıyla dış ticarette rekabet güçlerinin artmasına ve dış pazarlara erişimlerinin kolaylaşmasına önemli katkılarda bulunmaktadır. Ulusal bir standardizasyon kuruluşuna sahip olmayan bir ülkenin rekabet edebilirlikte ve dış pazarlara erişimde daha en baştan belirgin dezavantajlarla karşılaşacağı söylenebilir. Üstelik, Kuzey Kıbrıs’ın buna ilaveten bir de siyaseten tanınmama ve ekonomik izolasyon sorunu vardır. Yine yukarıda değinildiği üzere, sadece Türkiye, Yunanistan ve Güney Kıbrıs’ın değil, aynı zamanda raporun 2. Bölümünde Kuzey Kıbrıs’la rekabet edebilirlik açısından karşılaştırılan küçük ada ülkelerinin çoğunun da İSO’ya üye olan birer uluslararası standardizasyon kuruluşu bulunmaktadır. Ürün ve hizmetlerde standartlaşmanın, özellikle dış pazarlara erişimde ve rekabet edebilirlikte âdeta bir “pasaport” işlevi gördüğü bilinmektedir. Pek çok üründe ve hizmette ithalatçı ülkelerin “pasaport” muamelesi yaptıkları “standart belgeleri”ne sahip değilseniz, fiyatınızın görece düşük veya kalitenizin aslında iyi olması ihracat pazarlarına erişmeniz

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

veya bu pazarlarda başarılı bir performans göstermeniz açısından yeterli olmayacaktır. Ürün ve hizmetlerinizin kalitesini ve güvenilirliğini onaylayan standart belgelerinin ülke düzeyinde yaygınlaşabilmesi için ise, farklı sektörlere çeşitli alanlarda hizmet verecek, standardizasyon sürecinin ülke çapında düzenlenmesini ve koordinasyonunu sağlayacak bir ulusal standartlar kuruluşuna ihtiyaç vardır. Kuzey Kıbrıs’ın temel önceliklerinden birinin, böyle bir standartlar enstitüsünün kurulması ve faaliyete geçirilmesi olduğu söylenebilir. Mevcut durumda, standardizasyon süreçlerinin Kuzey Kıbrıs’ta oldukça dağınık ve koordinasyonsuz biçimde yürütüldüğü söylenebilir. Ekonomi ve Enerji Bakanlığı’na bağlı Sanayi Dairesi’nin bir “Standart, Tescil, Fiyat Saptama ve

Denetim Şubesi” bulunmaktadır. Standardizasyon ile ilgili bazı konular, Sanayi Dairesi’ne bağlı bu şube tarafından yürütülmektedir.3 Diğer yandan, Kuzey Kıbrıs’ta Türk Standartları Enstitüsü’nün (TSE’nin) bir temsilciliği bulunmaktadır. TSE Temsilciliği Kuzey Kıbrıs’ta kamu kuruluşlarına ve özel şirketlere uluslararası akredite belgeler verebilmektedir (Kalite Yönetim Sistemi Belgesi, Ürün Belgesi, Hizmette Yeterlilik Belgesi, CE Belgesi ve Kalibrasyon Hizmetleri Belgesi).4 Kuzey Kıbrıs’ta sağlık ve çevreye ilişkin standardizasyon konularında (ilaçlar, besin maddeleri, hayvan yemleri, sular, kozmetikler vb.) birçok ürününün sağlık ve kalite yönünden kontrolleri ve standartlara uygun olup olmadıklarının saptanması ise, Sağlık Bakanlığı’na bağlı Devlet Laboratuvarı’nın çeşitli şubeleri tarafından yürütülmektedir.5 3 Bu şubenin standardizasyonla ilgili görevleri arasında şunlar bulunmaktadır: “i) Sanayi ürünleri için iç ve dış pazarlamaya yönelik standartları hazırlar ve sanayi ürünleri imalatçılarının bu standartlara uymasını sağlar, kalite denetimini sürekli olarak yapar, ii) Sanayide kullanılan ölçü ve tartı birimlerinin uluslararası standartlara uydurulmasını sağlar ve uygulanmasını denetler.” (http://www.sanayi.gov.ct.tr/DaireBilgileri/DaireBirimleri/ Standart,Tescil,FiyatSaptamaveDenetim%C5%9Eubesii.aspx). 4 Örneğin, TSE Temsilciliği Kuzey Kıbrıs’ta süt, piliç ve et sektörlerinde faaliyet gösteren bazı şirketlere ürün belgeleri, diğer bazı şirketlere de yönetim sistemi belgeleri vermiştir. TSE Temsilciliği’nden yönetim sistemi belgesi alan kamu kurum ve kuruluşları arasında Cumhurbaşkanlığı, Ekonomi ve Enerji Bakanlığı, Turizm ve Çevre Bakanlığı da bulunmaktadır. Bazı üniversiteler ve meslek odaları da TSE Temsilciliği’nden standardizasyona ilişkin belgeler almışlardır (Bu bilgiler, TSE KKTC Temsilcisi Sayın Ahmet Kemal Kızıltan’dan telefon görüşmesi yoluyla alınmıştır). 5 Devlet Laboratuvarı’nın görevleri şöyle özetlenmektedir: “KKTC’de yürürlükte olan mevzuata uygun olarak her çeşit ham ve mamul maddelerin kalite kontrol analizlerini, adli kimya analizlerini, pestisit kalıntı analizlerini, besin ve suların kalite kontrol analizlerini besin ve çevre maddelerinde radyasyon tayini ve tespitlerini, çevre kirliliğine neden olan maddelerin analizlerini ve tıbbi analizler dışında her türlü kalitatif ve kantitatif kimyasal analizleri yaparak yürürlükteki mevzuat uyarınca dışalım ve dışsatım için gerekli sağlık, kalite ve radyasyon

Kıbrıs Türk Sanayi Odası’nın ise, “Coğrafi İşaret Tescilli” ürünlerin (hellim, zivaniya ve harnup pekmezinin) denetimini ve belgelendirilmesini yürüten bir Belgelendirme Birimi bulunmaktadır.6 Farklı standardizasyon alanlarında standardizasyona yönelik çeşitli çalışmaların, farklı kurum ve kuruluşlarca yürütülmesi elbette doğaldır. Ancak, bu farklı standardizasyon alanlarında koordinasyonu sağlayarak bir çatı kuruluş görevi görecek bir standardizasyon enstitüsüne de ihtiyaç vardır. Böyle bir kuruluşun faaliyete geçmesi durumunda; Kuzey Kıbrıs’ta standartlara ilişkin sorunların daha kolay aşılması, standardizasyon sürecinin daha sağlıklı işlemesi ve standartlaşmanın daha hızlı yaygınlaşması beklenir. Bunun, orta ve uzun vadede Kuzey Kıbrıs’ın rekabet edebilirliğini artırmaya ve dış pazarlara erişimini kolaylaştırmaya önemli katkılar yapacağı da ayrıca belirtilmelidir. Kuzey Kıbrıs’ın ürün ve hizmetlerde standartlaşmayla ilgili tek eksikliği bir “ulusal standartlar enstitüsü”ne sahip olmayışı değildir. Ülkede standartlaşma sürecinin birçok alanında ve pek çok sektörü kapsayacak biçimde önemli eksiklikler bulunmaktadır. Farklı amaçlarla hazırlanmış, yani standartlaşma konusunu doğrudan incelemeyen bazı raporlar incelendiğinde bile standartlaşmayla ilgili temel eksiklikler hemen dikkat çekmektedir. Bu raporlardan biri, Kuzey Kıbrıs Sanayi Strateji Raporu–2017-2021 başlığını taşımaktadır (KKSSR). Ekonomi ve Enerji Bakanlığı, Devlet Planlama Örgütü ve Kıbrıs Türk Sanayi Odası koordinasyonunda ve Türkiye Cumhuriyeti Büyük Elçiliği’nin desteğiyle hazırlanan bu rapor yardımıyla, Kuzey Kıbrıs’ın standartlaşmayla ilgili en temel sorunlarını saptamak ve özetlemek mümkündür. Söz konusu raporda, Kuzey Kıbrıs için bir sanayi stratejisinin belirlenmesinin ve uygulamasının sağlayacağı yararlar arasında standartlaşmayla doğrudan ilgili olan iki madde sayılmaktadır: i) Ürünlerin kalite ve standartları yükselecektir ve ii) Çevre ve iş güvenliği uygulamaları gelişecek, uluslararası standartlar yakalanacaktır (KKSSR: 5-6). Bununla sertifikalarını düzenler.” (http://www.saglikbakanligi.com/html_files/ bakanlik/devletlab.htm). 6 Bu birimin, “ISO/IEC 17065 Uygunluk Değerlendirmesi – Ürün, Proses ve Hizmet Belgelendirmesi Yapan Kuruluşlar İçin Şartlar Standardına uyumlu” olduğu ve “KKTC’de ürün belgelendirmesi yapan ilk kurum” olduğu belirtilmektedir. Birimin görevleri şöyle özetlenmiştir: “[T]escil edilmiş coğrafi işaretlerin ve geleneksel özellikli ürün adlarının korunmasından ve piyasaya arz edilen ürünlerin tescil edilmiş özelliklere uygun üretilip üretilmediğinin denetlenmesi ve belgelendirilmesinden sorumludur”. (http://kibso.org/index.php/tr/14-banner/983-ktso-belgelendirme-birimi. html).

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Kıbrıs’ın karşı karşıya olduğu tehditler’in neredeyse tamamı

•

Başta devlet kurumları olmak üzere kurumlar arası koordinasyon ve eşgüdüm eksikliği Birçok alanda kalite standartlarının belirlenmemiş olması İşletmelerin kurumsallaşma düzeyinin yeterli olmaması Yerel ürünlerle ilgili düşük kalite algısı / güven azlığı

•

Birinci başlıkta değinilen kurumlar arası koordinasyon eksikliği kurumsal standartların benimsenip uygulanmamasından kaynaklanıyor olabilir. Bu Rekabet Edebilirlik Raporu’nun 2. Bölümünde de saptandığı üzere, Kuzey Kıbrıs son dokuz yıllık dönemde kurumsal gelişme açısından başarılı sayılamayacak bir performans göstermiştir. Kuzey Kıbrıs’ta çeşitli çevrelerin en sık yakındığı sorunlardan biri, kurumsal kamu reformlarının bir türlü yapılmamasıdır. Kurumsal kamu reformları, esasen, kamu yönetiminde uluslararası standartlara ulaşmayı sağlayacak bir dönüşümün gerçekleştirilmesi anlamına gelmektedir, ancak bu yönde somut ve düzenli adımların atılmadığı bilinmektedir. İkinci başlık, kalite standartlarının belirlenmesinde çok fazla eksiklik bulunduğunu doğrudan belirtmektedir. Üçüncü başlıkta ise özel şirketlerin kurumsal standartlar açısından yetersiz olduğu vurgulanmaktadır. Dördüncü başlıkta değinilen yerel ürünlerin düşük kalite algısı ve bu ürünlere güvenin düşük olması da doğrudan bir standartlaşma sorunudur. Bir “ulusal standartlar enstitüsü”nün faaliyete geçirilmesi bu sorunların aşamalı olarak giderilmesine önemli katkılar sağlayacaktır. Ayrıca, standartlaşma konusunda tüm paydaşları (şirketleri, tüketicileri ve devleti) bilinçlendirecek çalışmalar yapılması ve sürekli eğitim programları düzenlenmesi de yararlı olacaktır. Standartlaşmanın bir “külfet” olmadığı; aksine, ülkenin rekabet gücünü artırmada, dış pazarlara erişimini kolaylaştırmada, ihracat performansını yükseltmede önemli bir rol oynadığı toplumun tüm kesimlerine aktarılmalıdır. Standartların çevreyi koruma özellikleri ile ithalat ve iç piyasa süreçlerinde de tüketici refahını artırdıkları vurgulanmalıdır. Diğer yandan, bu “SWOT” analizinde Kuzey

•

• • •

7 “SWOT” analizi, ülkenin “güçlü” ve “zayıf” yanları ile karşı karşıya olduğu “fırsatları” ve “tehditleri” özetlemektedir.

Rekabet Edebilirlik Raporu

birlikte, raporda sunulan “SWOT” analizi7 özetinde (KKSSR: 6-7), Kuzey Kıbrıs’ın güçlü yanları ve önündeki fırsatlar arasında standartlaşmayla ilgili herhangi bir başlık yoktur. Bu durum, Kuzey Kıbrıs’ın standardizasyon konusunda ne denli azgelişmiş olduğunu da ima etmektedir. Kuzey Kıbrıs’ın zayıf yanları arasında ise standartlaşma sorunlarıyla doğrudan ilgili çok önemli başlıklar vardır:

standartlaşma sorunlarıyla ya doğrudan ya da dolaylı olarak ilgilidir: •

Verimsiz kamu sektörü ve toplum çıkarlarının gözetilmemesi

•

Sektörleri düzenleyecek yasal mevzuat eksikliği/yetersizliği Kamunun, sektörün ihtiyaçlarına göre kendini yenilememesi (teşvikler, izinler, standartlar, girişimciliğin artırılması)

•

Limanların altyapı ve kapasitelerinin zayıflığı

•

Organize Sanayi Bölgeleri yönetiminin doğru şekilde yapılmaması Çözüm sonrası kalite standartlarında rekabet edememe

•

Yabancı yatırımcının önündeki bürokratik engeller

•

Anlaşma ile dıştan gelecek uluslararası sermaye/teknolojinin yaratacağı rekabet

Kuzey Kıbrıs’ın karşı karşıya olduğu tehditlerin hemen hepsinin standartlaşmayla bir biçimde ilgili olması, ülke için ürünlerde ve hizmetlerde standartlaşma konusunun ne denli acil ve önemli olduğunu ortaya çıkarmaktadır. İlk üç başlıktaki tehditler, kurumsal standartların benimsenip uygulanmasıyla, yani kurumsal kamu reformlarının hayata geçirilmesiyle önemli ölçüde giderilebilir. Dördüncü başlıkta yer alan limanların altyapı ve kapasitelerinin zayıflığı, esasen, altyapı yatırımları için gerekli finansmanın yetersiz olmasından kaynaklanıyor olabilir. Ancak, özel sektörde ve kamuda ürün ve hizmet standartların yaygınlaşmasının ekonominin geneli açısından iktisaden daha etkin ve tasarruflu bir kaynak yönetimi sağlayacağı düşünülürse, standartlaşmanın bu sorunun giderilmesinde de önemli bir rol oynayacağı söylenebilir. Beşinci başlıktaki, Organize Sanayi Bölgeleri’nin doğru yönetilememesi de başta yönetim sistemleri standartları olmak üzere diğer standardizasyon çalışmalarına ağırlık vererek aşılabilir. Altıncı başlıkta yer alan “çözüm sonrası kalite standartlarında rekabet edememe” tehdidi de ciddiye alınmalıdır. Çözüm olsun veya olmasın, Kuzey Kıbrıs’ın ürünlerde ve hizmetlerde uluslararası standartlara uyum sağlaması her hâlükârda kendi yararınadır. Standartlara uyum, çözüm hiç olmasa bile, Kuzey Kıbrıs’ın ekonomik gelişimi ve rekabet edebilirliği açısından son derece gereklidir. Yedinci ve sekizinci başlıklardaki tehditler de standartlaşma konusunda ülke düzeyinde tüm paydaşla-

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

rın bilinçlenmeye ve standartları uygulamada istekli ve gayretli davranmaya başlamalarıyla önemli ölçüde azaltılabilir. Görüldüğü üzere, teması standartlaşma olmayan bir raporda bile Kuzey Kıbrıs’ın standartlaşmayla ilgili çok fazla eksikliği bulunduğunu saptamak mümkündür. Bu duruma verilebilecek diğer önemli ve yararlı bir örnek, Kıbrıs Türk Ticaret Odası (KTTO) tarafından hazırlatılan Görüşme Süreci ve Federal Kıbrıs’ta Kıbrıs Türk Ekonomisi başlıklı rapordur (Gökçekuş vd., 2016). Başlığına göre teması standartlaşma olmayan bu raporun hemen her bölümünde, yazarlar haklı olarak, Kuzey Kıbrıs’ın pek çok alanda ve sektörde, özellikle AB standartlarına uyum konusunda çok önemli ve çok fazla eksiklikleri olduğuna dikkat çekmek zorunda kalmışlardır.

Söz konusu rapor, Kuzey Kıbrıs’ın tarım, sanayi, inşaat, ticaret, turizm, yükseköğretim, ulaştırma ve haberleşme sektörlerinin AB politikalarına göre durumlarını incelemekte, her sektör için “SWOT” analizi yapmakta ve yapılması gerekenleri listelemektedir. Raporda, sektörlerde yapılması gerekenler “genel” ve “sektöre özel” konular olarak ikiye ayrılmıştır. Genel konular arasında standardizasyonla doğrudan ilgili olan eksiklikler hemen tüm sektörler için geçerlidir ve aynıdır: 1) AB müktesebatına uyumlu yasal mevzuat ve tüzüklerin eksikliği, 2) Bu yasal mevzuat ve tüzüklerin uygulanmasını sağlayacak ve denetleyecek kamu sektöründeki gerekli daire, tesis, donanım ve personel kapasitesinin yetersizliği, 3) Bağımsız akreditasyon ajans ve laboratuvarlarının olmaması, 4) İşletmelerin, AB iş sağlığı ve güvenliği, üretim/sektör standartları ve gıda ve sağlık nizamnamelerine dair gerekli belgelendirmelere sahip olmaması, 5) Vergi sistemi ve oranlarının AB ile uyumlu olmaması. Raporda yer alan sektöre özel konular ise çok daha çeşitli ve ayrıntılıdır. Bunların çok önemli bir bölümü de standartlaşma sorunlarıyla doğrudan ilgilidir.8 Bu ayrıntılı ve önemli rapor (Gökçekuş vd., 2016), Kuzey Kıbrıs’ın genelde standartlaşmayla ve özelde AB standartlarına uyumla ilgili eksikliklerine dikkat çekerek hükümete standardizasyon konusunda yapılması gerekenleri hatırlatmanın yanı sıra, belki de yakın gelecekte kurulacak bir “ulusal standartlar enstitüsü”nün ilk faaliyet önceliklerinin belirlenmesinde de iyi bir yol gösterici olabilir. Sonuçta, Kuzey Kıbrıs’ın önünde standartlaşma süreci boyunca kat etmesi gereken çok uzun bir yol olduğunu vurgulamakta yarar vardır. Kuzey Kıbrıs’ın standartlaşmaya ilişkin 8 Bkz. Gökçekuş vd., 2016; her sektör için ayrı ayrı hazırlanmış “Yapılması Gerekenler” tabloları.

sorunları yukarıda değinilenlerle sınırlı değildir. Örneğin, muhasebe sistemleri de uluslararası standartlarla ve AB mevzuatıyla tam uyumlu değildir. Ülkede istatistik kayıtları da henüz tam olarak standartlaştırılamamıştır. “İstatistik kurumu” görevi büyük ölçüde Devlet Planlama Örgütü tarafından yürütülmeye çalışılmaktadır; yani ülkede istatistik alanında tam anlamıyla uzmanlaşmış bir “ulusal istatistik kurumu” da yoktur. Oysaki dünyada ülkelerin çoğunda, ulusal istatistikleri uluslararası standartlara uygun olarak derleyen ve kaydeden böyle bir uzman kurum bulunmaktadır. Gerek bankacılık sistemi, gerek finans sektörü, gerekse sigortacılık düzenlemeleri de uluslararası standartlara uyum konusunda oldukça geridedir. Ülkenin göreli avantajlarının bulunduğu turizm, yükseköğretim ve emlak sektörlerinde bile standartlara tam bir uyumdan söz etmek mümkün değildir. Tüm bu alanlardaki standardizasyon sorunlarının, ülkede yatırım ikliminin istenen seviyeye gelememesinin önemli nedenlerinden biri olduğu söylenebilir. İlk yıllarında ticari yaşam için ümit veren Yeşil Hat Ticareti (YHT), özellikle son yıllarda ivme kaybetmiş durumdadır. Bunun nedenlerinden biri de AB standartlarına (özellikle hijyen, gıda güvenliği ve ambalaj standartları bakımından) uymayan ürünlerin YHT kapsamı dışında tutuluyor olmasıdır. Son yıllarda YHT kapsamına alınan çiftlik balığı, bal ve patates gibi ürünlerin de AB standartlarına uygun biçimde üretilmesi gerekmektedir. Ayrıca, ülkede taklit ürün ithalatı oldukça yaygındır. Ancak, AB müktesebatına ve standartlarına uyum sağlandığında ülkeye taklit ürün ithal edilemeyecektir. İthalatçıların şimdiden kendilerini bu duruma göre ayarlamaları ve taklit ürün ithalatına son vermelerinde yarar vardır. Olası bir çözümün gerçekleşmesi durumunda, adanın tamamının serbest ticarete açılacağı bilinmektedir. Kuzey Kıbrıs’ta, serbest ticaret ve AB üyeliği koşullarından herkesin yarar ve kazanç sağlayamayacağı ise açıktır. Çözüm durumuna şimdiden hazırlık yapan ekonomik aktörler, AB standartlarını benimseyip uygulamaya başladıkları ölçüde o koşullardan kazançlı çıkabilirler. Ürün ve hizmetlerde standartlara uymayı ve uygulamayı “külfet” olarak gören ve çözüm sonrası için şimdiden hazırlık yapmayan aktörlerin o koşullardan kayda değer bir yarar sağlamaları çok güçtür. Kuzey Kıbrıs’ın, ekonomik gelişmesini hızlandıracak ve rekabet edebilirliğini düzenli ve kalıcı olarak artıracak köklü bir zihinsel dönüşüme ve yeni bir hikâyeye ihtiyacı vardır. Böyle bir zihinsel dönüşüm, kurumsal kamu reformlarıyla başlatılabilir. Böyle bir yeni hikâye, ürünlerde ve hizmetler-

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

de standartlaşma konusunda bilinçli, istekli ve gayretli davranmaya başlayarak yazılabilir.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

EK I Ek 1: Makroekonomik Göstergeler 2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Reel Büyüme Hızı (% değişim)

-3,4

-5,7

3,6

0,5

1,3

4,9

GSYİH (Milyon TL)

5.079

5.376

5.614

6.508

6.955

7.607

8.858

10.225,5

Fert Başı GSYİH (Cari Fiyatlarla, ABD$)

16.005

13.292

14.611

15.285

15.123

15.357 15.140.3 13.737,00

Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE, %)

14,5

5,7

14,7

3,6

10,2

6,5

7.78

Doviz Kurları (TL/€)

1,94

2,15

2,06

2,3

2,53

2,91

3,02

Döviz Kurları (TL/$)

1,28

1,55

1,51

1,8

1,9

2,2

2,73

Toplam Mevduatlar (Milyon, TL)

5.563

6.505

7.067

8.403

9.284

10.684

Toplam Mevduatlar / GSYİH (%)

110

126

133

132

140

132.9

136

Toplam Krediler (Milyon, TL)

3.431

3.976

4.189

5.402

6.288

7.870

9.557

10.399

Toplam Krediler / GSYİH (%)

103

107.8

102

Kredi / Mevduat Oranı (%)

Devlet Bütçe Dengesi / GSYİH (%)

-14,2

-18,4

-15,4

-14

-8,8

-7,2

-4,8

-3,7

Kamu Borç Stoku / GSYİH (%)

116

130

139

141

139

154

148,6

157

-1.597

-1.255

-1.507

-1.547

-1.583

-1.579

-1.650

1.382,5

44,6

40,2

45,6

47,8

47,3

45,7

48,6

43,2

-390,3

-65,4

-275,8

-173,1

-125,1

-44,7

-12,6

271,6

-9,9

-1,9

-7,4

-4,5

-3,2

-1,1

-0,3

7,2

Toplam İstihdam

91.223

91.550

93.498

97.103

99.117 101.181 103.149 112.811

Kamu Sektöründe İstihdam

27.893

27.627

27.244

29.695

27.141

30.266

31.276

32.218

Aktif Sigortalı Sayısı

70.115

66.685

70.331

71.144

74.869

77.334

79.711

84.793

İşsizler

9.881

12.941

12.619

10.411

9.174

8.929

9.320

9.043

Asgari Ücret (TL)

1.190

1.237

1.300

1.415

1.675

1.730

Dış Ticaret Dengesi (Fazla + / Açık -) Dış Ticaret Hacmi / GSYİH (%) Cari İşlemler Dengesi (Fazla+/ Açık -) Cari İşlemler Dengesi / GSYİH (%)

11.774 13.950,6

DPÖ DPÖ verileri kullanılarak hesaplanmıştır. Merkez Bankası Merkez Bankası ve DPÖ verileri kullanılarak hesaplanmıştır. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

EK II Ek II: Rekabet Edebilirlik Raporu Rakamsal Verileri için Teknik Notlar ve Kaynaklar

Yatırımcının Korunması Endeksi

Birim

Kaynak/ Hesaplama Metodu

Değer

Rekabet Edebilirlik Raporu'nda belirtilen Sıralama

yatırımcının korunması endeksi 0-10 (en iyisi)

YAGA İş Yapabilirlik Raporu /2015

4,5

101

Yorumlar/Tahmin Güvenilirliği

Mevcut Koltuk Kilometre

ülkeden yapılan haftalık tarifeli uçuşlar (milyon)/2015

Bayındırılık ve Ulaştırma Bakanlığı verileri kullanılarak hesaplanmıştır

29,71

113

Bu hesapla, Ercan Havaalanı'ndan yapılan tüm tarifeli uçuşlara ek olarak Kıbrıslı Türklerin Güney Kıbrıs'daki havaalanlarını da kullandıkları gerçeği dikkate alınarak arzedilen koltuk kilometreye %20 eklenerek belirlenmiştir.

Cep Telefonu Abone Sayısı

100 kişiye düşen/2015

DPÖ verileri kullanılarak hesaplanmıştır

246,94

Cep telefonu abone sayısı(2015):805.422 Nüfus: 326.160

Sabit Telefon Hatları

100 kişiye düşen/2015

DPÖ verileri kullanılarak hesaplanmıştır

29,75

Sabit telefoın hatları (2015): 97,017 Nüfus: 326.160

Devlet Bütçe Dengesi

GSYİH yüzdesi/2015

-3,69

Tasarruf Oranı

GSYİH yüzdesi/2015

DPÖ

22,9

Enflasyon

tüketici fiyatları endeksi yıllık değişim/2015 ortalaması

DPÖ

7,78

122

Devlet Borcu

GSYİH yüzdesi/2015

DPÖ

157

137

Ülke Kredi Oranları

ülke borçları ödeyememe olasılığı ile ilgili uzman değerlendirmesi,0-100 (en düşük olasılık)

n/a

Sıtma Vakası

100.000 kişiye düşen/2015

Sağlık Bakanlığı verileri kullanılarak hesaplanmıştır

3,99

Sıtma vakası (2015): 13 kişi

Verem Vakası

100.000 kişiye düşen/2015

Sağlık Bakanlığı verileri kullanılarak hesaplanmıştır

12,6

Verem vakası (2015): 41 kişi

HIV'in Yaygınlığı

15-49 yaş arası yetişkin nüfusa yüzdesi/2015

Sağlık Bakanlığı verileri kullanılarak hesaplanmıştır

0,02

HIV yaygınlığı (2015): 42 kişi

Bebek Ölüm Oranı

1.000 canlı doğumda/2014

DPÖ

10,31

Ortalama Ömür Uzunluğu

doğum anında yıllık/2015

DPÖ verileri kullanılarak hesaplanmıştır

81,5

İlköğretime Kayıt Oranı

ilköğretime kayıt oranı/2015

DPÖ

100

Ortaöğretime Kayıt Oranı

ortaöğretime kayıt oranı/2015

DPÖ

93,5

Ortaokul (2015): %100, Lise ve Meslek Lisesi : %87

Yükseköğretime Kayıt Oranı

yükseköğretime kayıt oranı/2015

DPÖ

Açık öğretim hariç tutulmuştur.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Ortalama ömür (2015): erkeklerde: 79,7 Kadınlarda 83.3

Rekabet Edebilirlik Raporu

Ek II: Rekabet Edebilirlik Raporu Rakamsal Verileri için Teknik Notlar ve Kaynaklar (devamı)

Birim

Kaynak/ Hesaplama Metodu

Değer

Rekabet Edebilirlik Raporu'nda belirtilen Sıralama

Toplam Vergi Oranı

Kurumlar kazanç vergisi, çalışan gelir vergisi, sosyal güvenlik primleri, katkı ve diğer vergiler yüzdesi

YAGA İş Yapabilirlik Raporu /2015

45,5

Şirket Kurmak için Gereken Prosedür Sayısı

prosedür sayısı

YAGA İş Yapabilirlik Raporu / 2015

138

Şirket Kurmak için Gerekli Süre

gün sayısı

YAGA İş Yapabilirlik Raporu / 2015

106

Yorumlar/Tahmin Güvenilirliği

Ticaret Ağırlıklı Tarife Oranı

ithal edilen birim değer başına ortalama vergi/2015

Maliye Bakanlığı ve Ticaret Dairesi verileri kullanılarak hesaplanmıştır

1,21

Toplam gümrük vergi gelirlerinin toplam ithalat değerine bölünmesiyle hesaplanmıştır.Cari fiyatlarla toplam gümrük vergileri (2015):49.298.315 TL Mal ithalatı (2015): 4.088.298.315TL

GSYİH'ya göre İthalat Oranı

GSYİH yüzdesi/2015

DPÖ ve Ticaret Dairesi verileri kullanılarak hesaplanmıştır

40,02

Mal ithalatı(2015): 1.500.577.384 Dolar

İşten Çıkarma Maliyeti

hafta tutarında maaş

n/a

Kadınların İşgücü Piyasasına Katılımı

erkek katılımın yüzdesi olarak/2015

DPÖ verileri kullanılarak hesaplanmıştır

0,56

119

Yasal Haklar Endeksi

endeks 0-10 (en iyi)

YAGA İş Yapabilirlik Raporu/2015

İnternet Kullanıcıları

internet kullanıcıları yüzdesi/2015

BTHK verleri kullanılarak hesaplanmıştır.

116,35

Geniş Bant İnternet Kullanıcıları

100 kişiye düşen/2015

BTHK verleri kullanılarak hesaplanmıştır.

20,67

Uluslararası internet bant genişliği

kişi başına düşen kb/s/2015

BTHK verleri kullanılarak hesaplanmıştır.

82,01

Mobil geniş bant kullanıcıları

100 kişiye düşen/2015

BTHK verleri kullanılarak hesaplanmıştır.

95,67

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Kadınların işgücüne katılım oranı (2015): %35.90 Erkeklerin işgücüne Katılım oranı (2015): %64.10

Internet Kullanıcıları: sabit+mobil genişbant toplamı 379,472

(Kb/s)/internet kullanıcıları

Birim

Kaynak/ Hesaplama Metodu

Değer

Rekabet Edebilirlik Raporu'nda belirtilen Sıralama

Yerel Piyasa Büyüklüğü Endeksi

(GSYİH+ithalat değeri-ihracat değeri) 1-7(en iyi) arası değerlere dönüştürülerek normalleştirildi/2015

DPÖ ve Ticaret Dairesi verileri kullanılarak hesaplanmıştır

1,08

137

Yabancı Piyasa Büyüklüğü Endeksi

mal ve hizmet ihracatı değeri 1-7(en iyi) arası değerlere dönüştürülerek normalleştirildi/2015

DPÖ ve Ticaret Dairesi verileri kullanılarak hesaplanmıştır

2,72

133

DPÖ verileri kullanılarak hesaplanmıştır

4,87

135

DPÖ ve Ticaret Dairesi verileri kullanılarak hesaplanmıştır

49,40

n/a

GSYİH (SGP $ milyar) GSYİH'ya göre ihracat

GSYİH yüzdesi/2015

PCT patent başvurular

milyon nüfus

Rekabet Edebilirlik Raporu

Ek II: Rekabet Edebilirlik Raporu Rakamsal Verileri için Teknik Notlar ve Kaynaklar (devamı)

Yorumlar/Tahmin Güvenilirliği

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

EK III: Kuzey Kıbrıs'ta Rekabet Edebilirlik Bölümü için Ekonometrik Regresyon Tabloları

135 4 15 Standardized Data FALSE centroid 1e-06 100 4 FALSE NULL

Size 4 6 2 A

BLOCKS UNIDIMENSIONALITY Mode MVs C.alpha DG.rho TG A 4 0.802 0.874 EA A 6 0.885 0.916 IG A 2 0.860 0.935 KREE A 3 0.772 0.870

4 4 4

0.765 0.806 0.913

0.585 0.650 0.833

0.427 Etkinlik Artırıcılar 0.342 İnovasyon ve gelişmişlik 0.435

0.545 0.606 0.777

KREE

0.934 0.916 0.613 0.687

0.891 0.896 0.515 0.483

0.823 0.797 0.481 0.330

0.900 0.860 0.566 0.571

Ürün piyasası İşgücü piyasası Finans piyasası Teknolojik hazırlık Piyasa büyüklüğü

0.845 0.834 0.733 0.738 0.810 0.331

0.915 0.899 0.791 0.808 0.857 0.502

0.855 0.856 0.739 0.772 0.756 0.575

0.858 0.881 0.736 0.743 0.805 0.462

3 İşletme Gelişmişliği 3 İnovasyon

0.829 0.672

0.912 0.855

0.945 0.927

0.904 0.779

1 1 1 1

eig.1st 2.57 3.91 1.75 2.08

Mode A A A

eig.2nd 0.869 0.932 0.246 0.701

communality

redundancy

0.391 0.382 Makroekonomik İstikrar 0.234 Sağlık ve İlköğretim0.207

Kurumlar Altyapı Makro istikrar Sağlık ve İlköğretim

0.934 0.916 0.613 0.687

0.872 0.839 0.376 0.471

0.000 0.000 0.000 0.000

0.915 0.899 0.791 0.808 0.857 0.502

0.838 0.808 0.626 0.652 0.735 0.252

0.695 0.670 0.519 0.541 0.610 0.209

2 2 2 2 2 2

Yüksek ögretim egitim

KREE 4 Temel Gereksinimler 0.775 0.843 0.807 4 Etkinlik Artırıcılar 0.727 0.647 0.567 4 İnovasyon ve gelişmişlik 0.805 0.827 0.913

EA 0.234 0.235 0.202 0.206 Teknolojik hazırlık 0.217 Piyasa büyüklüğü 0.125 Ürün piyasası İşgücü piyasası Finans piyasası

0.813 0.783

Kurumlar Altyapı

Yüksek Öğretim ve Eğitim

0.893 0.860

Temel Gereksinimler

2 2 2 2 2 2

0.945 0.927

CROSSLOADINGS

OUTER MODEL

1 1 1 1

0.570 0.497

EA Type Exogenous Endogenous Endogenous 3

weight

İşletme Gelişmişliği

KREE

PARTIAL LEAST SQUARES PATH MODELING (PLS-PM)

BLOCKS DEFINITION Block 1 TG 2 EA 3 IG 4 KREE Endogenous

3 İnovasyon

1 a) Bütün Ülkeler (15 Ülke)

MODEL SPECIFICATION 1 Number of Cases 2 Latent Variables 3 Manifest Variables 4 Scale of Data 5 Non-Metric PLS 6 Weighting Scheme 7 Tolerance Crit 8 Max Num Iters 9 Convergence Iters 10 Bootstrapping 11 Bootstrap samples

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

0.765 0.806 0.836

Std. Error t value 0.0358 6.09e-15 0.0358 2.54e+01

Pr(>|t|) 1.00e+00 6.83e-53

$IG Intercept TG EA

Estimate -4.92e-16 -3.15e-01 1.23e+00

Std. Error 0.0261 0.0631 0.0631

t value -1.89e-14 -5.00e+00 1.95e+01

Pr(>|t|) 1.00e+00 1.80e-06 9.19e-41

$KREE Intercept TG EA IG

Estimate 5.83e-16 5.52e-01 6.34e-02 3.98e-01

Std. Error 0.0227 0.0600 0.1086 0.0759

t value 2.56e-14 9.20e+00 5.84e-01 5.24e+00

Pr(>|t|) 1.00e+00 7.47e-16 5.60e-01 6.31e-07

CORRELATIONS BETWEEN LVs TG EA TG 1.000 0.911 EA 0.911 1.000 IG 0.807 0.945 KREE 0.930 0.942

IG 0.807 0.945 1.000 0.903

KREE 0.930 0.942 0.903 1.000

GOODNESS-OF-FIT [1] 0.7816

Mean_Redundancy

0.000 0.829 0.910 0.932

0.639 0.652 0.877 0.689

0.000 0.540 0.798 0.643

AVE

Block_Communality

TG Exogenous EA Endogenous IG Endogenous KREE Endogenous

Type

---------------------------------------------------------SUMMARY INNER MODEL

0.639 0.652 0.877 0.689

TOTAL EFFECTS relationships 1 TG -> EA 2 TG -> IG 3 TG -> KREE 4 EA -> IG 5 EA -> KREE 6 IG -> KREE

direct 0.9106 -0.3153 0.5519 1.2323 0.0634 0.3977

indirect 0.000 1.122 0.379 0.000 0.490 0.000

Rekabet Edebilirlik Raporu

INNER MODEL $EA Estimate Intercept 2.18e-16 TG 9.11e-01

total 0.911 0.807 0.930 1.232 0.553 0.398

Tablo 1. Kısmi En Küçük Kareler – Patika model sonuçları.

1 b) Kuzey Kıbrıs > out4lvkk <- plspm(kk, inner, outerkk, modes) > summary(out4lvkk)

PARTIAL LEAST SQUARES PATH MODELING (PLS-PM) MODEL SPECIFICATION 1 Number of Cases 2 Latent Variables 3 Manifest Variables 4 Scale of Data 5 Non-Metric PLS 6 Weighting Scheme 7 Tolerance Crit 8 Max Num Iters 9 Convergence Iters 10 Bootstrapping 11 Bootstrap samples

9 4 11 Standardized Data FALSE centroid 1e-06 100 7 FALSE NULL

BLOCKS DEFINITION Block Type 1 TG Exogenous 2 EA Endogenous 3 IG Endogenous 4 KREE Endogenous

Size 3 4 2 2

Mode A A A A

BLOCKS UNIDIMENSIONALITY Mode MVs C.alpha DG.rho TG A 3 0.756 0.860 EA A 4 0.775 0.857 IG A 2 0.500 0.800 KREE A 2 0.510 0.803

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

eig.1st 2.02 2.41 1.33 1.34

eig.2nd 0.583 0.779 0.667 0.658

EA 2 Yüksek Öğretim ve Eğitim 0.427 2 Ürün piyasası 0.412 2 Finans piyasası 0.215 2 Piyasa büyüklüğü 0.183

0.893 0.909 0.605 0.626

0.798 0.827 0.366 0.391

0.0216 0.0224 0.0099 0.0106

IG 3 İşletme Gelişmişliği 3 İnovasyon

0.674 0.547

0.856 0.772

0.734 0.596

0.4164 0.3382

KREE 4 Temel Gereksinimler 0.431 4 İnovasyon ve gelişmişlik 0.767

0.694 0.914

0.481 0.836

0.4412 0.7665

CROSSLOADINGS TG 1 Kurumlar 1 Makroekonomik İstikrar 1 Sağlık ve İlköğretim

0.88317 -0.0504 0.7636 0.80303 0.81265 -0.2735 0.1631 0.46115 0.73414 -0.1517 0.2918 0.44666

EA 2 Yüksek Öğretim ve Eğitim 0.08548 0.8932 2 Ürün piyasası -0.00326 0.9094 2 Finans piyasası -0.37911 0.6053 2 Piyasa büyüklüğü -0.64562 0.6257 IG 3 İşletme Gelişmişliği 3 İnovasyon

KREE

0.4709 0.4486 0.0167 -0.0836

0.38870 0.29563 -0.00625 -0.22988

0.68236 0.2348 0.8565 0.76159 0.22587 0.3938 0.7719 0.74330

KREE 4 Temel Gereksinimler 0.83655 -0.1542 0.3851 0.69363 4 İnovasyon ve gelişmişlik 0.50857 0.4052 0.9839 0.91425

$IG Intercept TG EA

Estimate -2.41e-16 6.63e-01 4.83e-01

Std. Error 0.268 0.272 0.272

t value -8.98e-16 2.44e+00 1.77e+00

Pr(>|t|) 1.0000 0.0507 0.1263

$KREE Intercept TG EA IG

Estimate -1.58e-15 3.45e-01 3.74e-02 7.05e-01

Std. Error 0.129 0.184 0.161 0.196

t value -1.23e-14 1.88e+00 2.32e-01 3.60e+00

Pr(>|t|) 1.0000 0.1196 0.8257 0.0156

IG 0.584 0.374 1.000 0.920

KREE 0.751 0.244 0.920 1.000

CORRELATIONS BETWEEN LVs TG EA TG 1.000 -0.164 EA -0.164 1.000 IG 0.584 0.374 KREE 0.751 0.244

SUMMARY INNER MODEL

TG Exogenous 0.000 EA Endogenous 0.027 IG Endogenous 0.568 KREE Endogenous 0.917

AVE

0.0000 0.0000 0.0000

Mean_Redundancy

0.780 0.660 0.539

Block_Communality

redundancy

communality

0.883 0.813 0.734

Std. Error t value Pr(>|t|) 0.373 -2.02e-15 1.000 0.373 -4.41e-01 0.673

0.575 0.319 0.317

INNER MODEL $EA Estimate Intercept -7.53e-16 TG -1.64e-01

Type

TG 1 Kurumlar 1 Makroekonomik İstikrar 1 Sağlık ve İlköğretim

weight

Rekabet Edebilirlik Raporu

OUTER MODEL

0.660 0.596 0.665 0.658

0.0000 0.0161 0.3773 0.6039

0.660 0.596 0.665 0.658

GOODNESS-OF-FIT [1] 0.5666 TOTAL EFFECTS relationships 1 TG -> EA 2 TG -> IG 3 TG -> KREE 4 EA -> IG 5 EA -> KREE 6 IG -> KREE

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

direct -0.1644 0.6631 0.3454 0.4829 0.0374 0.7048

indirect 0.0000 -0.0794 0.4052 0.0000 0.3404 0.0000

total -0.164 0.584 0.751 0.483 0.378 0.705

135 4 15 Standardized Data FALSE centroid 1e-06 100 4 TRUE 200

BLOCKS DEFINITION Block Type 1 TG Exogenous 2 EA Endogenous 3 IG Endogenous 4 KREE Endogenous

Size 4 6 2 3

eig.1st 2.57 3.91 1.75 2.08

eig.2nd 0.869 0.932 0.246 0.701

0.391 0.382 0.234 0.207

EA 2 Yüksek Öğretim ve Eğitim 0.234 2 Ürün piyasası 0.235 2 İşgücü piyasası 0.202 2 Finans piyasası 0.206 2 Teknolojik hazırlık 0.217 2 Piyasa büyüklüğü 0.125

0.934 0.916 0.613 0.687

0.915 0.899 0.791 0.808 0.857 0.502

0.872 0.839 0.376 0.471

0.838 0.808 0.626 0.652 0.735 0.252

redundancy

communality

weight

OUTER MODEL

TG 1 Kurumlar 1 Altyapı 1 Makroekonomik İstikrar 1 Sağlık ve İlköğretim

0.570 0.497

0.945 0.927

0.893 0.860

0.813 0.783

KREE 4 Temel Gereksinimler 0.427 4 Etkinlik Artırıcılar 0.342 4 İnovasyon ve gelişmişlik 0.435

0.765 0.806 0.913

0.585 0.650 0.833

0.545 0.606 0.777

KREE

0.934 0.916 0.613 0.687

0.891 0.896 0.515 0.483

0.823 0.797 0.481 0.330

0.900 0.860 0.566 0.571

EA 2 Yüksek Öğretim ve Eğitim 2 Ürün piyasası 2 İşgücü piyasası 2 Finans piyasası 2 Teknolojik hazırlık 2 Piyasa büyüklüğü

0.845 0.834 0.733 0.738 0.810 0.331

0.915 0.899 0.791 0.808 0.857 0.502

0.858 0.881 0.736 0.743 0.805 0.462

IG 3 İşletme Gelişmişliği 3 İnovasyon

0.829 0.912 0.945 0.672 0.855 0.927

0.904 0.779

KREE 4 Temel Gereksinimler 0.775 0.843 0.807 4 Etkinlik Artırıcılar 0.727 0.647 0.567 4 İnovasyon ve gelişmişlik 0.805 0.827 0.836

0.765 0.806 0.913

CROSSLOADINGS TG 1 Kurumlar 1 Altyapı 1 Makroekonomik İstikrar 1 Sağlık ve İlköğretim

Mode A A A A

BLOCKS UNIDIMENSIONALITY Mode MVs C.alpha DG.rho TG A 4 0.802 0.874 EA A 6 0.885 0.916 IG A 2 0.860 0.935 KREE A 3 0.772 0.870

IG 3 İşletme Gelişmişliği 3 İnovasyon

0.000 0.000 0.000 0.000

0.695 0.670 0.519 0.541 0.610 0.209

Rekabet Edebilirlik Raporu

2 Önyükleme Model Sonuçları (15 Ülke)

0.855 0.856 0.739 0.772 0.756 0.575

INNER MODEL $EA Estimate Intercept 2.18e-16 TG 9.11e-01

Std. Error t value Pr(>|t|) 0.0358 6.09e-15 1.00e+00 0.0358 2.54e+01 6.83e-53

$IG Estimate Intercept -4.92e-16 TG -3.15e-01 EA 1.23e+00

Std. Error 0.0261 0.0631 0.0631

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

t value -1.89e-14 -5.00e+00 1.95e+01

Pr(>|t|) 1.00e+00 1.80e-06 9.19e-41

Rekabet Edebilirlik Raporu

$KREE Estimate Intercept 5.83e-16 TG 5.52e-01 EA 6.34e-02 IG 3.98e-01

BOOTSTRAP VALIDATION Std. Error 0.0227 0.0600 0.1086 0.0759

CORRELATIONS BETWEEN LVs TG EA 1.000 0.911 EA 0.911 1.000 IG 0.807 0.945 KREE 0.930 0.942

t value 2.56e-14 9.20e+00 5.84e-01 5.24e+00

Pr(>|t|) 1.00e+00 7.47e-16 5.60e-01 6.31e-07

IG 0.807 0.945 1.000 0.903

KREE 0.930 0.942 0.903 1.000

Mean_Redundancy

AVE

AVE TG Exogenous EA Endogenous IG Endogenous KREE Endogenous

Block_Communality

0.000 0.829 0.910 0.932

0.639 0.652 0.877 0.689

0.000 0.540 0.798 0.643

0.639 0.652 0.877 0.689

GOODNESS-OF-FIT [1] 0.7816 TOTAL EFFECTS relationships 1 TG -> EA 2 TG -> IG 3 TG -> KREE 4 EA -> IG 5 EA -> KREE 6 IG -> KREE

direct 0.9106 -0.3153 0.5519 1.2323 0.0634 0.3977

Original TG-Kurumlar 0.391 TG-Altyapı 0.382 TG-Makroekonomik İstikrar 0.234 TG-Sağlık ve İlköğretim 0.207 EA-Yüksek Öğretim ve Eğitim 0.234 EA-Ürün piyasası 0.235 EA-İşgücü piyasası 0.202 EA-Finans piyasası 0.206 EA-Teknolojik hazırlık 0.217 EA-Piyasa büyüklüğü 0.125 IG-İşletme Gelişmişliği 0.570 IG-İnovasyon 0.497 KREE-Temel Gereksinimler 0.427 KREE-Etkinlik Artırıcılar 0.342 KREE-İnovasyon ve gelişmişlik 0.435

Mean.Boot 0.390 0.381 0.232 0.206 0.235 0.235 0.202 0.206 0.217 0.123 0.574 0.495 0.430 0.343 0.436

Std.Error 0.01484 0.01610 0.02791 0.02420 0.01054 0.01061 0.00854 0.00869 0.00880 0.01174 0.01908 0.00980 0.02850 0.01691 0.02176

perc.025 0.3629 0.3535 0.1818 0.1518 0.2165 0.2187 0.1864 0.1914 0.2022 0.0991 0.5423 0.4730 0.3848 0.3108 0.4007

perc.975 0.422 0.412 0.287 0.248 0.259 0.262 0.219 0.224 0.237 0.141 0.618 0.512 0.489 0.374 0.482

Mean.Boot Std.Error 0.933 0.01174 0.918 0.01213 0.612 0.08045 0.688 0.05174 0.915 0.01315 0.897 0.02013 0.792 0.04219 0.807 0.03893 0.856 0.02195 0.494 0.07749 0.945 0.00726 0.924 0.01637 0.763 0.04055 0.804 0.04786 0.909 0.02533

perc.025 0.906 0.887 0.454 0.571 0.887 0.856 0.705 0.726 0.810 0.343 0.928 0.888 0.675 0.703 0.850

perc.975 0.953 0.937 0.752 0.777 0.939 0.933 0.854 0.870 0.894 0.621 0.958 0.952 0.833 0.877 0.951

loadings

Type

SUMMARY INNER MODEL

weights

Original TG-Kurumlar 0.934 TG-Altyapı 0.916 TG-Makroekonomik İstikrar 0.613 TG-Sağlık ve İlköğretim 0.687 EA-Yüksek Öğretim ve Eğitim 0.915 EA-Ürün piyasası 0.899 EA-İşgücü piyasası 0.791 EA-Finans piyasası 0.808 EA-Teknolojik hazırlık 0.857 EA-Piyasa büyüklüğü 0.502 IG-İşletme Gelişmişliği 0.945 IG-İnovasyon 0.927 KREE-Temel Gereksinimler 0.765 KREE-Etkinlik Artırıcılar 0.806 KREE-İnovasyon ve gelişmişlik 0.913 paths

indirect 0.000 1.122 0.379 0.000 0.490 0.000

total 0.911 0.807 0.930 1.232 0.553 0.398

Original 0.9106 -0.3153 0.5519 1.2323 0.0634 0.3977

Mean.Boot 0.9109 -0.3285 0.5581 1.2421 0.0512 0.4048

Std.Error 0.0120 0.0555 0.0604 0.0480 0.1425 0.0998

perc.025 0.888 -0.431 0.452 1.154 -0.194 0.211

perc.975 0.931 -0.223 0.671 1.333 0.311 0.572

Original 0.829 0.910 0.932

Mean.Boot 0.830 0.908 0.933

Std.Error 0.0218 0.0191 0.0190

perc.025 0.788 0.864 0.895

perc.975 0.867 0.940 0.965

TG -> EA TG -> IG TG -> KREE EA -> IG EA -> KREE

Original 0.911 0.807 0.930 1.232 0.553

Mean.Boot 0.911 0.803 0.930 1.242 0.555

Std.Error 0.0120 0.0276 0.0110 0.0480 0.0489

perc.025 0.888 0.753 0.909 1.154 0.468

perc.975 0.931 0.856 0.949 1.333 0.652

IG -> KREE

0.398

0.405

0.0998

0.211

0.572

TG -> EA TG -> IG TG -> KREE EA -> IG EA -> KREE IG -> KREE rsq EA IG KREE total.efs

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

RESPONSE-BASED UNIT SEGMENTATION (REBUS) IN PARTIAL LEAST SQUARES PATH MODELING Parameters Specification Number of segments: 4 Stop criterion: 0.005 Max number of iter: 100 REBUS solution (on standardized data) Number of iterations: 15 Rate of unit change: 0 Group Quality Index: 0.7566576 REBUS Segments Class.1 Class.2 Class.3 Class.4 number.units 48 46 21 20 proportions(%) 36 34 16 15 $path.coef Class.1 TG->EA 0.9067 TG->IG -0.1067 TG->KREE 0.2769 EA->IG 1.0129 EA->KREE 0.5049 IG->KREE 0.2290

Class.2 0.9139 0.1114 0.6272 0.6841 0.0781 0.2954

Class.3 0.9858 -1.2901 0.2811 2.2429 0.3693 0.3617

Class.4 0.9709 0.0526 -0.0591 0.8964 0.2196 0.8156

Rekabet Edebilirlik Raporu

3 Gözlenemeyen heterojenliği kontrol eden model sonuçları (15 Ülke)

$loadings Kurumlar Altyapı

Class.1 0.8692 0.9428 Makroekonomik İstikrar -0.1513 Sağlık ve İlköğretim 0.9114 Yüksek Öğretim ve Eğitim 0.9131 Ürün piyasası 0.6708 İşgücü piyasası 0.6639 Finans piyasası 0.3825 Teknolojik hazırlık 0.8059 Piyasa büyüklüğü 0.0215 İşletme Gelişmişliği 0.9286 İnovasyon 0.9090 Temel Gereksinimler 0.8482 Etkinlik Artırıcılar 0.9505 İnovasyon ve gelişmişlik 0.9126

Class.2 0.8254 0.7208 0.4561 0.5640 0.7772 0.7724 -0.3228 -0.1224 0.6623 0.8397 0.8833 0.8880 0.8351 0.8068 0.8070

Class.3 0.9801 0.9874 0.6669 0.8865 0.9760 0.9846 0.9438 0.9761 0.9577 0.9644 0.9686 0.9689 0.9287 0.9983 0.9384

Class.4 0.9257 0.9586 0.8939 0.8223 0.9445 0.8951 0.8804 0.9595 0.9606 0.8387 0.9534 0.9412 0.5872 0.7505 0.9432

$quality Aver.Com

Class.1 Class.2

Com.TG

0.6245147 0.4317570 0.7915289 0.8127558

Class.3 Class.4 65

Com.EA

0.4201115 0.4106083 0.9354950 0.8358641

Com.IG

0.8442621 0.7843336 0.9385339 0.8974834

Com.KREE

0.8185688 0.6664998 0.9132494 0.5992465

Aver.Redu Red.EA

0.3453975 0.3429109 0.9091775 0.7879630

Red.IG

0.7103044 0.4860007 0.9288721 0.8058093

Red.KREE

0.7795351 0.5900942 0.9109723 0.5645883

R2 R2.EA

0.8221568 0.8351290 0.9718678 0.9426928

R2.IG

0.8413317 0.6196352 0.9897055 0.8978542

R2.KREE

0.9523147 0.8853629 0.9975066 0.9421637

GoF GoF

0.7682325 0.6687287 0.9394137 0.8540394

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

Kaynakça AFNOR (2016), La normalisation, un vrai plus pour les entreprises qui s’en emparent, dans Actualités, AFNOR Corporate, France.

Gerundino, D., Weissinger, R. (2012), Economic Benefits of Standards – International Case Studies (Volume 2), International Organization for Standardization (ISO), Geneva.

Berkowitz, D., Moenius, J., Pistor, K. (2006), “Trade, Law and Product Complexity”, The Review of Economics and Statistics, 88 (2), 363–373.

Gökçekuş, Ö., Kanol, B., Dolmacı, B., Ergün, N., Anıl, S., Kanol, D. (2016), Görüşme Süreci ve Federal Kıbrıs’ta Kıbrıs Türk Ekonomisi, Kıbrıs Türk Ticaret Odası (KTTO), Lefkoşa.

Blind, K. (2001), “The Impacts of Innovation and Standards on Trade of Measurement and Testing Products: Empirical Results of Switzerland’s Bilateral Trade Flows with Germany, France and the United Kingdom”, Information Economics and Policy, 13 (4), 439-460.

Grajek, M. (2004), “Diffusion of ISO 9000 Standards and International Trade”, Discussion Papers, No. SP II 2004-16, Wissenschaftszentrum, Berlin.

Blind, K., Jungmittag, A. (2001), The Impacts of Innovation and Standards on German Trade in General and on Trade with the UK in Particular: A Step Further on Swann, Temple and Shurmer, Fraunhofer Institute for Systems and Innovation Research, Karlsruhe.

Hudson, J., Jones, P. (2001), “Measuring the Efficiency of Stochastic Signals of Product Quality”, Information Economics and Policy, 13 (1), 35-49 Hudson, J., Jones, P. (2003), International trade in ‘Quality Goods’: Signalling Problems for Developing Countries”, Journal of International Development, 15 (8), 999-1013.

Blind, K., Jungmittag, A. (2002), The Impacts of Innovation and Standards on German-France Trade Flows, Fraunhofer Institute for Systems and Innovation Research, Karlsruhe.

Islam, R., Reshef, A. (2006), “Trade and Harmonization; If Your Institutions Are Good, Does It Matter If they are Different?”, Policy Research Working Papers, No. 3907, World Bank, Washington, DC.

Blind, K. (2004) The Economics of Standards: Theory, Evidence, Policy, Edward Elgar Publishing, Cheltenham, UK & Northampton MA, USA.

Jones, P. and J. Hudson (1996), “Standardization and the Costs of Assessing Quality”, European Journal of Political Economy, 12 (2), 355-361.

Bongers, C. (1982), “Optimal Size Selection in Standardization: A Case Study”, Journal of the Operational Research Society, 33 (9), 793-799.

King, M., Lambert, R., Temple, P., Witt, R. (2006), “The Impact of the Measurement Infrastructure on Innovation in the UK”, Unpublished Paper, Department of Economics, University of Surrey, Guildford.

Butter, F.A.G. den, Mosch, R.H.J. (2003), “Trade, Trust and Transaction Costs”, Tinbergen Institute Discussion Papers, 2003-082/3, Tinbergen Institute, Amsterdam. Clougherty, J.A., Grajek, M. (2008), “The Impact of ISO 9000 Diffusion on Trade and FDI: A New Institutional Analysis”, Journal of International Business Studies, 39 (4), 613-633. de Vries, H. J., Bayramoglu, D. K., van der Wiele, T. (2012), “Business and environmental impact of ISO 14001”, International Journal of Quality & Reliability Management, Vol. 29 Iss.: 4, pp.425-435. DIN (2000), Economic Benefits of Standardization. Summary of Results. Final Report and Practical Examples, Beuth Verlag, Germany. Gerundino, D., Weissinger, R. (2011), Economic Benefits of Standards – International Case Studies (Volume 1), International Organization for Standardization (ISO), Geneva.

KKSSR – Kuzey Kıbrıs Sanayi Strateji Raporu–2017-2021, KKTC Ekonomi ve Enerji Bakanlığı, TC Lefkoşa Büyükelçiliği, Kıbrıs Türk Sanayi Odası (KTSO), KKTC Devlet Planlama Örgütü, Lefkoşa. Langlois, R N., Robertson, P. L. (1992), “Networks and Innovation in a Modular System: Lessons from the Microcomputer and Stereo Component Industries”, Research Policy, 21 (4), 297-313. Manders, B. (2015), Implementation and Impact of ISO 9001, ERIM PhD Series Research in Managament, Erasmus Research Institute for Management, Rotterdam. Maskus, K.E., Otsuki, T., Wilson, J.S. (2005), “The Cost of Compliance with Product Standards for Firms in Developing Countries: An Econometric Study”, Policy Research Working Papers, No. 3590, World Bank, Washington, DC. Moenius, J. (2006), “Do National Standards Hinder or Pro-

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Rekabet Edebilirlik Raporu

mote Trade in Electrical Products”, Commended Paper, IEC Centenary Challenge, Geneva. Raballand, G., Aldaz-Carroll, E. (2007), “How Do Differing Standards Increase Trade Costs? The Case of Pallets”, World Economy, 30 (4), 685-702. Swann, G. M. P. (2000), The Economics of Standardization – Final Report for Standards and Technical Regulations Directorate, Department of Trade and Industry, London. Swann, G.M.P. (1990), “Standards and the Growth of a Software Network: A Case Study of PC Applications Software”, in J. Berg and H. Schumny (eds.), An Analysis of the IT Standardisation Process, Elsevier Science Publishers, Amsterdam. Swann, G.M.P. (1999), The Economics of Measurement, Department of Trade and Industry, London. Swann, G. P. (2010), “International Standards and Trade: A Review of the Empirical Literature”, OECD Trade Policy Working Papers, No. 97, OECD Publishing, Paris. Vorley, B., Roe, D., Bass, S. (2002), “Standards and Sustainable Trade: A Sectoral Analysis for the Proposed Sustainable Trade & Innovation Centre (STIC)”, International Institute for Environment and Development (IIED), London. Williams, G., Temple P. (2002), The Benefits of Standards: Trading With and Within Europe, European Committee for Standardization (CEN), Brussels. WTO (2005), World Trade Report 2005: Exploring the Links between Trade, Standards, and the WTO, World Trade Organization, Geneva.

Kuzey Kıbrıs Rekabet Edebilirlik Raporu 2016-2017

Northern Cyprus Economy

Competitiveness Report

2016 -2017

Standardization and Access to Foreign Markets

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016 - 2017 Prof.Dr. Ali Cevat Taşıran Dr. Burçak Özoğlu

Turkish Cypriot Chamber of Commerce Address: 90, Bedrettin Demirel Caddesi, Lefkoşa Northern Cyprus Tel.: 0392 228 37 60 Fax: 0392 228 30 89 email: ktto@ktto.net Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Table of Contents

III. Performance Matrices....................................................38 Table of Contents............................................................3 IV. Standardization and Access to Foreign Markets.........44 Preface.............................................................................4 Standards, Standardization and Organization..................44 Executive Summary ......................................................6 Economic and Social Benefits of Standardization in Products and Services...........................................................47 Economic Profile..........................................................10

Standardization and Foreign Trade......................................49

I. Introduction.................................................................12

Standardization in Northern Cyprus: Current The Political-Economic Outlook of the World..........12 Situation, problems and suggestions..................................51 The Case of Northern Cyprus......................................13 Chapters of the Report and the Data.........................14 II. Competitiveness in Northern Cyprus....................16 Competitiveness in Northern Cyprus: General outlook, 2008-2016............................................16 Northern Cyprus and Southern Cyprus: Comparative Review, 2008-2016.................................19

V.Annexes..............................................................................56 I.Macroeconomic Indicators................................................56 II. Technical Notes and Sources for Competitiveness Report Hard Data...................................................................58 III: Economic Regression Tables for Competitiveness in Northern Cyprus Section......................................................60

Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and References............................................................................66 Greece: Comparative Review, 2008-2016................25 Northern Cyprus and Selected Island Countries: Comparative Review, 2008-2016.................................29 Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey, Greece and Selected Island Countries: Econometric Regression Analysis, 2008-2016..................................31

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Preface Dear Reader,

The ninth Competitiveness Report, released during the first quarter of 2017, demonstrates that the North Cyprus economy continues to suffer from structural issues despite the change in the governments over the years.

For the last decade we have been preparing such reports which have consistently made similar diagnosis on the underlying factors of our economyâ&#x20AC;&#x2122;s low competitiveness rankings. Whilst we proudly observe the awareness created by our reports within the Community, failure to overcome the challenges over the years is a clear sign that the magnitude of the problem is more than a simple mismanagement issue. This has led to a general public perception that such structural problems cannot be overcome. Even though both the Turkish Cypriot Community and its political elite manage to successfully diagnose the problems, they are unable to offer remedies aimed at the implementation of sustainable reforms. Competitiveness analyses measure the efficiency of an economy as well as its ability to create additional value vis-a-vis other economies. In view of our prosperity and education, ranking at 114th position amongst 138 economies, can be considered as a paradox. Nevertheless, it goes to show that our wealth is underutilised in generating economic growth. Wealth is not sustainable, unless it is generated by the economy. The sustainability and growth of our wealth depend on the efficient utilisation of our resources and the restructuring of our economy towards sectors with comparative advantage. For as long as the public sector remains persistent on its inefficient economic practices, it will fail to deliver the Communityâ&#x20AC;&#x2122;s minimum expectations such as social justice, various infrastructural services, equal opportunities, health & security standards as well

as concentration of efforts on primary sectors. The economic policies and programs of the political parties remain at election campaigns and not implemented. The economic protocols signed with Turkey are not implemented as scheduled, jeopardizing faith in the political administration. Failure to implement the 2016-2018 Structural Reform Program, aimed at increasing the efficiency of the public sector, enhancing the strength of the financial sector and competitiveness of the real sector, will lower our competitiveness further. Last year we witnessed intensified efforts to solve the Cyprus problem which led to the Cyprus Conference with the participation of the guarantor powers. Despite the hurdles encountered at the talks, at this critical phase it is vital to converge the two economies and start discussing the transitions with the active involvement of the business communities. The repercussions of the financial crisis are still affecting Greek Cypriots negatively, but this does not mean that the economic gap between the two economies is now closing. As a result of the implementation of austerity measures backed by an accomplished infrastructure, one can foresee a positive growth within the Greek Cypriot economy which began last year and is expected to continue in 2017. Within this framework, it is an absolute necessity to demonstrate consistent political will, thus transform our economy as stipulated by the analyses and targets defined in the Structural Reform Program. We must achieve a private sector driven growth and narrow the gap between the two economies on the island. In this issue, the theme of our report is standardization and access to external markets â&#x20AC;&#x201C; a topic which our Chamber has long been promoting as a priority. It is absolutely crucial to uplift the standards of our products and services to comply with those of the

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

This year’s report is updated both in contents and in format in accordance with the updates in the Global Competitiveness Report. We also have new academicians joining us in the writing of this report. Prof. Dr.Ali Cevat Taşıran and Dr.Burçak Özoğul from the Middle East Technical University North Cyprus Campus have presented a new perspective by presenting a comprehensive and comparative academic analysis on the competitiveness of North Cyprus. In addition, by undertaking to prepare this year’s report in both Turkish and English, we hope to contribute towards the initiatives carried out by all other stakeholders within the Turkish Cypriot economy. KTTO is and continues to be instrumental in being the voice of the Turkish Cypriot Community within the international community.

Yours Sincerely, Fikri TOROS, President Turkish Cypriot Chamber of Commerce

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

global markets, irrespective of the developments in the Cyprus talks. Accessing external markets and compliance with global standards as means of increasing our competitiveness, must be our top priorities. Our Chamber has been working relentlessly for the creation of sufficient regulatory and infrastructural framework to enable production, documentation, surveillance and other relevant processes. Our decision to choose such theme on this year’s report is a sign of our commitment to this issue.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Executive Summary An Overview of the Competitiveness in Northern Cyprus This report examines in detail the “global competitiveness” (GC) performance of Northern Cyprus during the period 20082016. During this nine-year period, Northern Cyprus’ GC index value rose from 3.43 in 2008 to 3.70 in 2016, an increase of 0.27 points. This increase in the nine-year period is not satisfactory. The sub-indexes that make up the GCI are the “basic requirements” (BR), “efficiency enhancers” (EE), and “innovation and sophistication factors” (ISF). During the period, the highest index values were observed in the BR field and the lowest index values were observed in the ISF field. In other words, the highest contribution to Northern Cyprus’s GCI comes from the BR field, the lowest contribution from ISF. On the other hand, the area with the highest performance increase in the period is ISF, while the lowest performance is observed in BR. The increase in the EE was 0.32 points (from 3.06 to 3.38) and the increase in the ISF were 0.55 points (from 2.66 to 3.21), while the BR index increased from 4.10 to 4.23. In summary, the lowest period performance yet the highest level of contribution to GCI has been observed in the BR; whereas the highest period performance, but the lowest level of contribution to the GCI, has been in the ISF. Despite this relative success in ISF, an area of critical importance, is promising, it is difficult to say that the magnitude of this increase in a period of nine years is satisfactory. Moreover, the large up and down fluctuations observed in the ISF during the period indicate that this area is highly ‘dynamic’, and that it is very sensitive to various factors. It seems that it is harder to catch a steady upward trend in this field, and therefore it is useful to be more careful and attentive while developing policies and designing reforms in this important area. Policy makers should pay particular attention to science, technology and industrial policies in order to transform the tendency of fluctuations into a general upward trend in such an important area as the ISF. If certain conditions are met, Northern Cyprus appears to be a country that can rapidly advance in this area. One of the two pillars of this field, “business sophistication”, involves the following main constraints: Competitive advantage is low, production processes are not sufficiently developed, and value and supply chains are inadequate. The most obvious problems in the other pillar, namely “innovation”, are the state’s inability to purchase advanced technology products; inadequacy of R&D spending by firms, and insufficiency of private sectoruniversity cooperation in research.

The relatively stable performance in BR can be explained by two main reasons. The first main reason is that “institutions”, one of the pillars of this field, have not made any significant progress in the nine-year period. In nine years, the increase in the index value of “institutions” is only 0.16 points (from 3.53 in 2008 to 3.69 in 2016). However, in the development literature of the last two decades, the quality of institutions and institutional reforms have been shown to be one of the most important factors determining the competitiveness of economies in terms of both growth and development performances. The fact that Northern Cyprus has not made any significant progress in the area of “institutions” shows that this important area has been neglected. The second main reason behind the stationary performance in BR is that “health and primary education”, whose contribution to BR is the highest among its pillars, has recorded a remarkable decrease after 2014. “Health and primary education” has clearly the highest index value among the pillars of BR in Northern Cyprus, and has generally been in the high range of 5.6-6.0 points. However, the index value of this pillar decreased from 5.98 points in 2014 to 5.24 points in 2016. In other words, there has been a very rapid decline of 0.74 points in the last two years in “health and primary education”. In a country where “institutions” could exhibit an increase of merely 0.16 points in nine years, “health and primary education” has fallen by 0.74 points in the last two years. It is clear that policy makers in Northern Cyprus must take urgent measures, develop effective policies and make well-designed reforms in these two areas in the first place. When the details of the “health and primary education” pillar are examined, it is understood that the problem is mainly due to the “quality of primary education”. The sources of the problems in the “institutions” pillar seem to be much more diverse, as can be seen in the following list: •

Public trust in politicians

•

Favoritism in decisions of government officials

•

Wastefulness in government spending

•

Burden of government regulation

•

Strength of financial auditing and reporting standards

•

Protection of minority shareholders’ interests

•

Protection of investors

In the context of the “mediocre” performance in the EE subindex, the most striking pillar is the “market size”. EE consists of six pillars. While the other five typically have values in the range of 3.5-4.5 points, the index values of “market size” seem

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Another remarkable sub-component in the EE field is the “labour market efficiency”. During the period under consideration, it is observed that the index value of this pillar in Northern Cyprus declined significantly (from 4.09 in 2008 to 3.20 in 2016). This prominent decline indicates that country’s one of the most pressing problems arises from the labor market. The main problems in this area are the capacity of the country to attract and retain talented people, trust in professional management, and the impact of tax rates on the willingness to work. Another pillar that should be particularly emphasized within the context of EE is “technological readiness”. This pillar is the leader with an index value of 4.31 among “efficiency enhancers” as of 2016, although it has exhibited ups and downs until 2013. It is known that a certain level of maturity must be reached at the stage of “technological readiness” in order for concentration of production to start and develop in goods and services with high technology content and high value-added. It should be noted that Northern Cyprus has shown a particularly promising development in this respect, especially in recent years. It will be useful, if policy makers follow up and support this development. Implementation of policies to address deficiencies in the following areas seems particularly important: international internet bandwidth, availability of the latest technologies, foreign direct investment and technology transfer.

Northern Cyprus-Southern Cyprus Comparison Peace and unification process in the island has been continuing with a certain momentum in recent years. It is important to identify the advantages and disadvantages of Southern Cyprus and Northern Cyprus in terms of their competitive powers, and to be able to see the incentives for unification provided by competitiveness differences. It

is also critical to evaluate the potential for progress and development together through unification or economic integration. The disadvantages of one side can overlap with the advantages of the other, and a possible unification can provide significant “mutual benefits” through the development of “complementarity” relationships. At the same time, a possible unification or economic integration can rapidly increase the competitive power of the whole island, reinforcing the advantages of both sides, creating “ economies of scales” in specific sectors within the island, expanding the opportunities for access to external markets, and stimulating the growth of internal markets. With these views in mind, the report compares the competitiveness of Southern Cyprus and Northern Cyprus in detail.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

to be stuck in a very low range of 1.5-2.0 points. Northern Cyprus’s peculiar international conditions, such as political non-recognition and economic isolation, are important reasons for the severe constraints observed in the “market size” area. However, it should also be pointed out that the problem in this area is not only about the difficulties of access to external markets, but also about the narrowness of the internal markets. Progress in access to external markets under the conditions of non-recognition and isolation may be difficult. But even under such adverse external conditions, it may still be possible to apply stimulating policies for the development of internal markets and internal demand, and also create “economies of scale”, although this is not so easy. Problems stemming from the narrowness of the internal markets can be alleviated by well-designed income and demand policies. State-private sector cooperation in selected production and service areas can be useful in creating “economies of scale”.

One of the key conclusions of this comparison is that, as of 2016, Northern Cyprus is behind Southern Cyprus in terms of “global competitiveness” (GC) along with the three subindexes: “basic requirements” (BR), “efficiency enhancers” (EE) and “innovation and sophistication factors” (ISF). However, these current disparities in competitiveness are not very large or inextricable. The dominant source of the current GCI difference between the two economies is the EE field. In other words, the area in which Northern Cyprus needs to make the most effort to reach Southern Cyprus is EE. Some interesting results have been obtained from a simple yet practical calculation. As of 2016, if Southern Cyprus needs to go a distance of 100 units in BR, EE and ISF in order to reach the averages of the top 10 most competitive countries in the world; Northern Cyprus needs to go a distance of 128 units in BR, 147 units in EE and 122 units in ISF. In other words, it can be said that Northern Cyprus’s relative advantage is in ISF and its relative disadvantage is in EE, as compared to Southern Cyprus on the basis of catching up with the averages of the top 10 countries. In this respect, it is useful to recall once again the three pillars of EE, which were specifically discussed above: The promising upsurge observed in recent years in the field of “technological readiness”, and the negative outlooks in “market size” and “labor market efficiency”. These there pillars are especially important for the development of Northern Cyprus’s global competitiveness and its capability to catch up with Southern Cyprus. In Southern Cyprus, a regular decline was recorded in GCI, and in all of the BR, EE and ISF sub- indexes in the period 20082016.. It is no exaggeration to say that this nine-year period corresponds to “lost years” in terms of Southern Cyprus’s economic development and competitiveness. In the same period, Northern Cyprus has recorded some progress in the GCI, EE and ISF, but such progress has not been satisfactory. On the other hand, Northern Cyprus made no progress at all in terms of BR. The competitiveness gap between Southern Cyprus and Northern Cyprus in the period under consideration has decreased in terms of the GCI and all sub-indexes. However, these decreases in competitiveness differences did not

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

arise from any remarkable success on the part of Northern Cyprus. The general and main cause of these decreases is that Southern Cyprus has been exposed to enormous economic and financial difficulties during the 2008-2016 period. The overlap of the effects of the global financial crisis that began in 2008 with Southern Cyprus’s (and Greece’s) own crisis has led to significant falls in the competitiveness of Southern Cyprus in all major components. In this respect, the fact that competitiveness differences with Southern Cyprus have somewhat narrowed down during this period should not be regarded as a pleasing or a promising development on the part of Northern Cypriot policy makers. According to the calculations made, EE is the only field in which Southern Cyprus’s rate of decline is equal to Northern Cyprus’s rate of progress. At GCI, BR and ISF, the decline rate of Southern Cyprus has been higher than the progress rate of Northern Cyprus. In other words, the dominant source of the narrowing down of the competitiveness gap is the relative failure of Southern Cyprus, and not the relative success of North Cyprus. While Southern Cyprus has experienced a period of “lost years”, Northern Cyprus has exhibited a very negligent tendency in many areas of competitiveness. Nonetheless, in order not to be so unfair to Northern Cyprus, it should be noted that the two countries do not compete on equal terms, as one of them is politically non-recognized and subject to economic isolation, whereas the other one is politically recognized and an EU member state. If Northern Cyprus was politically recognized and an EU member country, expectedly it would of course exhibit a much better competitiveness performance in the period under consideration. In the light of all these evaluations, the main result that emerges from the comparison with Southern Cyprus is again worth emphasizing at the expense of repetition. The most neglected areas in Northern Cyprus are “health and primary education” and “labor market efficiency”. Relative to Southern Cyprus, the areas in which Northern Cyprus has achieved partial success are “institutions”, “infrastructure” and “innovation”. Above, we have emphasized that the performance of Northern Cyprus in “institutions” is not satisfactory at all. It seems that, during the period in question, Southern Cyprus has experienced a very large decline in the field of “institutions”, implying the need for a very formidable recovery in future. On the other hand, Southern Cyprus was ahead of Northern Cyprus in 2008 in the areas of “macroeconomic environment” and “financial market development”. As of 2016, Northern Cyprus is now ahead of Southern Cyprus in these two areas. However, it is clear that the main reason for this conjectural development is the macroeconomic and financial crisis that Southern Cyprus has experienced during the period in question.

Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and Greece The island of Cyprus has important historical, political and economic ties with Turkey and Greece. For this reason, both the South and North of the island are also compared to the competitive performances of these two countries. In summary, in the period of 2008-2016, the best relative performance among these four countries has been achieved by Turkey, and the worst relative performance by Southern Cyprus. As of 2016, Turkey is the leader with 4.4 points in the GCI, while the scores of both Southern Cyprus and Greece are equal to 4.0points. And, Northern Cyprus has a GCI value of 3.7points in 2016. In other words, as of 2016, in terms of general competitiveness, the distance of Southern Cyprus and Greece from Turkey is greater than that of Northern Cyprus from Southern Cyprus and Greece. The relative superiority of Turkey over Southern Cyprus and Greece arises dominantly from EE. The differences in BR are quite small, and these three countries are equal in ISF. Interestingly, the best area of Turkey, EE, is the area where Northern Cyprus has the highest differences with Southern Cyprus and Greece. It is understood that there is a relative disadvantage of Northern Cyprus in an area where Turkey has a relative advantage. This can be expected to be indicative for the course of Turkey-Northern Cyprus relations. In other words, it is possible that the technical and institutional support that Turkey gives to Northern Cyprus will give more fruitful results especially in the field of EE. At this point, it is useful to recall the pillars of EE: higher education and training, goods market efficiency, labor market efficiency, financial market development, technological readiness and market size. On the other hand, it seems that the area that is generally most neglected in Northern Cyprus is EE, and therefore it is clear that EE is the main priority in front of Northern Cypriot policymakers. It seems necessary to intervene immediately in the very apparent decline that is observed in this area especially after 2014. Finally, another result obtained from within this comparison framework is that Northern Cypriot policy-makers must begin to think about the ways to stimulate the very stagnant BR field. On the other hand, ISF has been rising as a promising area in Northern Cyprus, especially in recent years. Therefore, it is of great importance to implement elaborate policies, develop state-private partnerships and provide functional R&D supports in the field of ISF.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

It is known that small island countries, such as Northern Cyprus, have certain common problems in terms of their constraints in development and competitiveness. For example, following problems are usually common in these countries: small population and small acreage ; inadequacy of natural resources; lack of human capital and qualified labor force; narrowness of markets and inadequate demand; difficulty of developing economies of scale; highness of transportation and communication costs; highness ofdependence on imports; lowness of volume of exports; lowness of diversity in exports and production; difficulties in accessing foreign markets; vulnerabilities to political, economic and financial shocks; fragile environmental conditions and susceptibility to natural disasters. 11 small island countries and Northern Cyprus, which struggle with such problems, are compared in the report in terms of competitiveness for the years 2008, 2012 and 2016. In this group of countries, Singapore has always been the leader, and Timor-Leste, one of the poorest countries in the world, has generally remained in the last place. Barbados, Bahrain, Malta, Mauiritus and Puerto Rico have emerged as the relatively better performing island countries in this group. The position of Northern Cyprus in terms of the GCI, relative to these small island countries is, unfortunately, not pleasant. In this group, Northern Cyprus could become the worst second in 2008 and in 2012, and the worst third in 2016. Northern Cyprus’s status in the BR, EE and ISF sub-indexes is not different either. Unlike the others, Northern Cyprus is trying to compete under such difficult conditions as political non-recognition and economic isolation. But whatever the external political and economic conditions are, it is worrisome that Northern Cyprus has performed at a level close to the least developed countries of the world such as Timor-Leste and Guyana, and lags behind underdeveloped countries like the Dominican Republic, Trinidad & Tobago and Jamaica. On the other hand, it is worth noting that the same concern is also valid for Southern Cyprus. For example, by 2016, Southern Cyprus has fallen behind Jamaica. In this context, the following question arises: If the referendum in 2004 resulted with the majority of “yes” in Southern Cyprus, like it had been in the North, and if reunification had started to take place; would the competitiveness of the island of “Federal Cyprus” still lag behind Jamaica in 2016? It is of course impossible to give definite answers to such counter-factual questions. Assuming, however, that typical constraints of small island economies on development and competitiveness can be mitigated to some extent by unification, it wouldn’t be a very unreasonable assessment to think that Cyprus might have been ranked higher among the small island states as of 2016.

Observations on the Performance Evaluation Matrix Performance analyses and evaluations are of great importance in describing the current situation and forming future predictions for the national economies, as well as of the individual institutions or sectors. Performance matrices used in performance appraisals can be considered as a report card (score card) of the relevant institution, industry or economy.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Northern Cyprus and Small Island Countries

In order for performance reports to function both for analysing the current situation and developing a vision for the future, it needs to be in line with the “Strategic Management” approach. The performance evaluation matrices included in the Northern Cyprus Competitiveness Report (CR) contain information that will contribute to the performance analysis to be performed with this approach. As in previous reports, this year, the last two years of specific realizations in some key topics in the Northern Cyprus economy will be presented in a matrix (see Table 3.1). In addition to this matrix, the realization states for the years 2008-2016 in the Northern Cyprus CR documents are presented in a separate table (see Table 3.2) This year, the CR also includes the strategic goals, targets and relevant performance indicators of some of the key strategic documents of the TRNC government. First one of these strategy documents is the “Medium Term Program” (MTP) document, prepared and presented by the State Planning Organization, covering the years 2017-2019. Estimates and target values for years regarding the objectives and goals of the macroeconomic indicators in the MTP document are shown in Table 3.3. The monitoring of the realizations regarding the t within the scope of the MTP for each year during the program period is important for the performance evaluation of the Northern Cyprus economy. Another strategic document that indirectly affects the performance of the Northern Cyprus economy is the “TRNC Energy Efficiency Strategy Document” which is issued by the SPO and covering the years 2016-2023

Prof. Ali Cevat Taşıran Dr. Burçak Özoğlu

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Economy Profile

North Cyprus 114th / 139 Key Indicators, 2015 Population (millions)

326

GDP (US$ millions)

Performance Overview

3.749

Rank Score /139 (1-7)

Trend

GDP per capita (US$)

13.737

GDP (PPP) % world GDP

0,0043

Distance from best

Global Competitiveness Index

114 3,70

Edition

2012-13

2013-14

2014-15

2015-16

2016-17

Subindex A: Basic Requirements

115 4,23

Rank

123/144

118/148

114/145

121/141

114/139

1st pillar: Institutions

3,69

Score

3,54

3,64

3,68

3,56

3,70

2nd pillar: Infrastructure

3,40

3rd pillar: Macroeconomic stability

4,60

4th pillar: Health and primary education

103 5,24

Subindex B: Efficiency Enhancers

125 3,38

5th pillar: Higher education and training

6th pillar: Goods market efficiency

124 3,80

7th pillar: Labor market efficiency

135 3,20

8th pillar: Financial market sophistication

3,64

9th pillar: Technological readiness

4,31

10th pillar: Market size

137 1,49

Subindex C: Innovation and Sophistication Factors

116 3,21

11th pillar: Business sophistication

125 3,29

12th pillar: Innovation

102 3,13

12th pillar Innovation 11th pillar Business sophistication

3,84

10th pillar Market size

1st pillar Institutions

2nd pillar Infrastructure

7 6 5 4 3 2 1 0

3rd pillar Macroeconomic stability 4th pillar Health and primary education 5th pillar Higher education and training

9th pillar Technological readiness 8th pillar Financial market sophistication

North Cyprus

6th pillar Goods market efficiency 7th pillar Labor market efficiency

Europe and North America

Most problematic factors for doing business Foreign currency regulations Inefficient government bureaucracy Inadequately educated workforce Policy instability Inadequate supply of infrastructure Tax rates Access to financing Insufficient capacity to innovate Government instability Inflation Restrictive labor regulations Tax regulations Poor public health Poor work ethic in national labor force Corruption Crime and theft

12,87 12,64 10,75 10,68 8,63 7,54 7,3 5,10 4,87 4,55 4,32 3,53 2,59 2,04 1,88 0,71 0

Note: From the list of 16 factors, respondents to the World Economic Forum's Executive Opinion Survey were asked to select the five most problematic factors for doing business in their country and to rank them between 1 (most problematic) and 5. The score corresponds to the responses weighted according to their rankings.

The Global Competitiveness Index in detail RANK/139

SCORE DEĞER TREND SIRALAMA

1st pillar: Institutions 1.01 Property rights 1.02 Intellectual property protection 1.03 Diversion of public funds 1.04 Public trust in politicians 1.05 Irregular payments and bribes 1.06 Judicial independence 1.07 Favoritism in decisions of government officials 1.08 Wastefulness of government spending 1.09 Burden of government regulation 1.10 Efficiency of legal framework in settling disputes 1.11 Efficiency of legal framework in challenging regs 1.12 Transparency of government policymaking 1.13 Business costs of terrorism 1.14 Business costs of crime and violence 1.15 Organized crime 1.16 Reliability of police services 1.17 Ethical behavior of firms 1.18 Strength of auditing and reporting standards 1.19 Efficacy of corporate boards 1.20 Protection of minority shareholders’ interests 1.21 Strength of investor protection 0-10 (best)*

83 117 93 42 83 73 60 103 81 108 75 102 111 26 31 53 72 107 137 132 136 101

3,69 3,64 3,74 4,28 2,82 3,93 4,11 2,63 2,99 2,97 3,56 3,01 3,59 5,96 5,40 5,23 4,35 3,43 2,70 3,82 2,91 4,50

2nd pillar: Infrastructure 2.01 Quality of overall infrastructure 2.02 Quality of roads 2.03 Quality of railroad infrastructure 2.04 Quality of port infrastructure 2.05 Quality of air transport infrastructure 2.06 Available airline seat kilometers millions/week* 2.07 Quality of electricity supply 2.08 Mobile-cellular telephone subscriptions /100 pop.* 2.09 Fixed-telephone lines /100 pop.*

96 121 136 n/a 101 91 113 120 1 39

3,40 2,81 2,27 n/a 3,29 4,03 29,71 2,52 246,94 29,75

3rd pillar: Macroeconomic environment 3.01 Government budget balance % GDP* 3.02 Gross national savings % GDP* 3.03 Inflation annual % change* 3.04 Government debt % GDP* 3.05 Country credit rating 0-100 (best) *

74 80 53 122 137 n/a

4,60 -3,69 22,90 7,78 157,00 n/a

103

5,24

3,99 7 12,6 7 0,02 6,99

50 1 36 1 11 1

60 17 103 1

10,31 81,50 3,27 100,00

5th pillar: Higher education and training 5.01 Secondary education enrollment rate gross %* 5.02 Tertiary education enrollment rate gross % * 5.03 Quality of the education system 5.04 Quality of math and science education 5.05 Quality of management schools 5.06 Internet access in schools 5.07 Local availability of specialized training services 5.08 Extent of staff training

99 69 5 96 108 131 93 120 131

3,84 93,50 87,00 3,33 3,29 3,17 3,82 3,61 3,13

6th pillar: Goods market efficiency 6.01 Intensity of local competition 6.02 Extent of market dominance 6.03 Effectiveness of anti-monopoly policy 6.04 Effect of taxation on incentives to invest 6.05 Total tax rate % profits * 6.06 No. of procedures to start a business* 6.07 Time to start a business days *

124 113 116 112 125 96 138 106

3,80 4,60 3,13 3,18 2,83 45,50 17,00 23,00

4th pillar: Health and primary education 4.01 Malaria incidence cases/100,000 pop. * 4.02 Business impact of malaria 4.03 Tuberculosis incidence cases/100,000 pop. * 4.04 Business impact of tuberculosis 4.05 HIV prevalence % adult pop. * 4.06 Business impact of HIV/AIDS 4.07 Infant mortality deaths/1,000 live births * 4.08 Life expectancy years* 4.09 Quality of primary education* 4.10 Primary education enrollment rate net % *

6.08 Agricultural policy costs 6.09 Prevalence of non-tariff barriers 6.10 Trade tariffs % duty* 6.11 Prevalence of foreign ownership 6.12 Business impact of rules on FDI 6.13 Burden of customs procedures 6.14 Imports % GDP* 6.15 Degree of customer orientation 6.16 Buyer sophistication

126 133 33 136 136 135 72 95 98

3,06 3,24 1,21 2,75 2,87 2,51 40,02 4,37 3,04

7th pillar: Labor market efficiency 7.01 Cooperation in labor-employer relations 7.02 Flexibility of wage determination 7.03 Hiring and firing practices 7.04 Redundancy costs weeks of salary* 7.05 Effect of taxation on incentives to work 7.06 Pay and productivity 7.07 Reliance on professional management 7.08 Country capacity to retain talent 7.09 Country capacity to attract talent 7.10 Female participation in the labor force ratio to men*

135 50 74 75 n/a 94 74 135 126 130 119

3,20 4,66 5,00 3,73 n/a 3,70 3,93 3,02 2,59 2,10 0,56

8th pillar: Financial market development 8.01 Financial services meeting business needs 8.02 Affordability of financial services 8.03 Financing through local equity market 8.04 Ease of access to loans 8.05 Venture capital availability 8.06 Soundness of banks 8.07 Regulation of securities exchanges 8.08 Legal rights index 0-10 (best)*

95 107 114 n/a 99 n/a 123 n/a 46

3,64 3,71 3,18 n/a 3,39 n/a 3,69 n/a 6,00

9th pillar: Technological readiness 9.01 Availability of latest technologies 9.02 Firm-level technology absorption 9.03 FDI and technology transfer 9.04 Internet users % pop.* 9.05 Fixed-broadband Internet subscriptions /100 pop.* 9.06 Internet bandwidth kb/s/user* 9.07 Mobile-broadband subscriptions /100 pop.*

63 124 105 108 1 43 44 16

4,31 3,73 4,16 3,80 116,35 20,67 82,01 95,67

10th pillar: Market size 10.01 Domestic market size index* 10.02 Foreign market size index * 10.03 GDP (PPP) PPP $ billions * 10.04 Exports % GDP *

137 137 133 135 37

1,49 1,08 2,72 4,87 49,40

11th pillar: Business sophistication 11.01 Local supplier quantity 11.02 Local supplier quality 11.03 State of cluster development 11.04 Nature of competitive advantage 11.05 Value chain breadth 11.06 Control of international distribution 11.07 Production process sophistication 11.08 Extent of marketing 11.09 Willingness to delegate authority

125 123 13 96 97 121 137 128 134 88

3,29 3,87 3,74 3,40 3,07 3,28 2,58 2,73 3,43 3,61

12th pillar: Innovation 12.01 Capacity for innovation 12.02 Quality of scientific research institutions 12.03 Company spending on R&D 97 12.04 University-industry collaboration in R&D 12.05 Gov't procurement of advanced tech. products 12.06 Availability of scientists and engineers 12.07 PCT patent applications applications/million pop. *

102 107 124 112 94 131 122 n/a

3,13 3,78 2,87 2,88 3,22 2,48 3,22 n/a

*Hard data Note 1: The data that does not contain “*” was prepared in a 1 to 7 scale Note 2: For The formation of the sample of Executive Opinion Survey, sectoral weights were calculated by taking the average of last five years of GDP. Note 3: Reflect the trends in the values of publications (2012-2013)-(2016-2017).

Economy Profile

North Cyprus

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

CHAPTER I

The Political-Economic Outlook of the World

INTRODUCTION The Political-Economic Outlook of the World The Case of Northern Cyprus Chapters of the Report and the Data

Oxford Dictionaries, one of the components of the Oxford University Press, regularly choose a “word of the year” since 2004. Each year, a list of words of interest and attention that are thought to reflect the general mood and outlook of the world is made and the word of the year is chosen from that list. The Oxford Dictionaries chose post-truth1 as the word of the year in 2016. This word is used as an adjective to describe “situations where objective facts are less influential in shaping public opinion than appeals to emotion and personal belief.” Here, the post prefix emphasizes that the word that comes after itself has lost its significance. In 2016, post-truth politics and post-truth world expressions have been used frequently. In other words, 2016 is thought to be a year in which truth has lost significance in politics and in the world. There have been two important events in 2016 that led to the thought that truth has lost its significance. The first was a referendum on 23

June in the United Kingdom (UK). In the referendum, the question, “Should the United Kingdom leave the EU?”, was asked and it was replied with a majority of “Yes” with a proportion of nearly 52%. This preference of the people of the United Kingdom for leaving the EU is called Brexit. Brexit is regarded as a historic blow to the transnational European ideal aiming at political and economic integration of European countries. It can also be argued that the people of the United Kingdom prefered not to be part of a transnational structure. The second important event, which led to the idea that truth has lost its significance, was that the Republican candidate Donald Trump, who is known for his anti-globalization rhetoric, nationalism with racist connotations, anti-immigrant and macho attitudes, won the presidential election on November 8 in the US. Trump, being one of the richest businessmen in the world, appears to have persuaded American people with his “populist” promises and rhetoric. It can be said that, at the background of these decisions made by the people in the United Kingdom and the United States, there is the increasing dominance of emotions and beliefs that contain nationalist and populist elements. Especially after the “global financial crisis” that began in the 2007-2008 period, it started to be seen more clearly that the functioning of the world economy makes the lower and middle classes suffer in socioeconomic terms. Inequalities of income and wealth within the countries have become more noticeable. Masses, unhappy with this situation, have organized antisystemic protests in many parts of the world, from the “Occupy Wall Street!” movement in the United States to the “Arab Spring” in the Middle East and North Africa. At a time when dissatisfactions about the state of affairs in the world have been increasing every year as 1 https://en.oxforddictionaries.com/word-of-the-year/word-of-theyear-2016

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

administration and its possible global ramifications, implying that the

become more and more international. In particular, the war waged

predictions in the January update should be considered cautiously.2

by ISIS in the Middle East and its bloody attacks that have taken

Trump, as the new President of the United States, which, in turn,

place in various countries have reinforced deep concerns about the

is the most powerful and dominant actor in the world system, has

course of the world. In short, at the end of 2016, it is very difficult to

insisted on the rhetoric of his election campaign. And with some

be optimistic about the world’s political-economic outlook. 2016, a

initial decisions, he has strengthened the concerns that have already

“post-truth” year, is perhaps going to be described as a watershed

existed in world politics and the world economy. His withdrawal of

in the political and economic history of the world in the coming years.

the US from the Trans-Pacific Partnership (TPP) Agreement, his

The first period of globalization in the world economy, in which foreign trade and capital movements were widely liberalized, was practiced between 1870 and 1914. The beginning of the second period of globalization, in which the degrees of freedom in foreign trade and capital movements have been increased widely, coincides

insistence on anti-globalization rhetoric at a time when Chinese President Xi Jinping defended globalization at the World Economic Forum; the visa ban on the citizens of some Muslim countries and his determination to build a wall on the Mexican border have been watched with concern in the United States and the world.

with the late 1970s and the early 1980s. As Margaret Thatcher of

In the same report update, IMF also touches on the risks observed

the Conservative Party became the Prime Minister in the United

in the world economy. The IMF, for example, points out that, if there

Kingdom in 1979, and as the Republican Party candidate Ronald

are major policy changes at the world economy level, potentially,

Reagan became the president of the United States in 1980, a new

global imbalances may increase and sharp movements in exchange

era has begun, which some researchers have called the period of

rates may continue. The IMF stresses that protectionist pressures

“neoliberal”globalization.Inotherwords,thebeginningofthissecond

against global economic integration may become more intense in

period of economic liberation at world scale was symbolized by the

such a situation, noting that productivity and income can fall and

Thatcher-Reaganduo. We have summarized above the “sinister”

global markets may suffer from a severe blow if global trade and

outlook that the neoliberal globalization process has reached by

immigration restrictions increase. It is as if the IMF is describing how

the end of 2016. In 2016, as a result of a historic referendum in the

a global economic crisis might come about.. Among the risks facing

United Kingdom, Theresa May of the Conservative Party became

the world, the IMF also counts financial vulnerabilities in some major

the Prime Minister; and Donald Trump of the Republican Party has

emerging market economies and in many low-income countries,

been elected the President of the Unites States in a historic election.

geopolitical distress in the Middle East and Africa, asylum seekers

These two events might possibly symbolize the end of the neoliberal

and migrants’ problems, and global terrorism.

globalization period, as much as they may be representing two

At also the World Economic Forum’s annual meeting in Davos on

interesting quirks of history.

January 17-20, 2017, the risks confronting the world were among the

At the end of 2016 and in the first months of 2017, there is a possibility

main topics of discussion. In an article3 titled “10 economic shocks

that protectionist and interventionist policies in foreign trade and

to look out for in 2017”, various risks were pointed out. For example,

controls in capital movements may begin to rise again. Uncertainties

economic growth in 2017 may slow down due to Brexit and political

about the performance of the world economy and countries’

uncertainties in Europe and due to the stagnation in the construction

economies in the upcoming period continue to create anxiety.

industry in China. Prices of commodities (raw materials, oil, etc.),

At the level of world politics, the possibilities that EU can become

inflation in many countries, interest rates in the US may continue to

weaker and that anti-immigrant policies can become widespread,

increase and the US dollar may continue to appreciate.

and especially probable problems in US-Russia and US-China relations are among the main topics that are discussed frequently. Problems that may arise in areas with geostrategic and geopolitical importance, such as Central Asia, Caucasus, Middle East and Eastern Mediterranean, continue to be sources of concern.

The Case of Northern Cyprus After 2016, the “post-truth” year, while there are uncertainties in world politics and the world economy, and a generally negative

The International Monetary Fund (IMF), which updated its World

outlook, Northern Cyprus has been passing through a very important

Economic Outlook report on January 16, 2017 (i.e., 4 days before

period. The negotiation process, which aims to unite the northern

Trump’s inauguration), after a “lackluster outturn” in 2016, predicts a revival in 2017 and 2018, especially in emerging markets and

2 http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2017/update/01/index.htm

developing economies. However, the IMF also draws attention to

3 https://www.weforum.org/agenda/2017/01/economic-shocks-to-lookout-for-in-2017?utm_content=buffer33b04&utm_medium=social&utm_ source=twitter.com&utm_campaign=buffer

the uncertainty around the policies to be implemented by the new US

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

compared to the previous one, the phenomenon of terror has also

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

and the southern parts of the island within the framework of a federal solution, has been progressing despite certain pauses. This process, pioneered by the leaders of the Turkish and Greek Cypriot sides, resumed in January 2017, despite the pause in late 2016 in Switzerland. The discussions and debates are continuing on both sides of the island, as well as in Greece and Turkey, while those who favor the federal solution pursue their “cautious optimism” to a certain extent. Significant progress has been made in certain headings on the resolution. A stage in which security and guarantees have begun to be addressed has been reached. Moreover, the parties have presented maps mutually for the first time. However, it was understood in January 2017 that it was not easy to reach consensus in these two chapters. A decision taken by the Greek Cypriot House of Representatives at the beginning of February signaled that the process may have entered a new phase of congestion. The decision taken in the Greek Cypriot parliament is related to the 1950-poll on Enosis. In that incident, it is known that about 96% of Greek Cypriots had signed papers on which the phrase “Our demand is Enosis” was written. In those days, the Greek government had not approved that request, and therefore the voting

had not reached its purpose. In the first months of 2017, except the AKEL parliamentarians, Greek Cypriot parliamentarians accepted a proposal for teaching and commemorating the 1950 Enosis poll at schools. The fact that the proposal came from the ultra-nationalist and anti-solution ELAM is meaningful. It is clear that the decision taken in the Greek Cypriot side will have negative effects on the negotiation process. As noted in some parts of this report, irrespectively of whether solution is realeized or not, there are too many institutional reforms to be carried out both in the economy and the public sector, in order Northern Cyprus to accelerate its economic development and to advance its competitiveness. The necessity of such reforms has

can leap to a sustainable development path. Nevertheless, as this report also shows in its nine-year framework, Northern Cyprus appears to be a country, which has neglected many of the steps to be taken in the field of “institutional development”. In the early January of 2017, the leaders of three key economic organizations representing the business community in Northern Cyprus also stressed that there was no progress in the reform package signed with Turkey. Presidents of the Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO), the Turkish Cypriot Chamber of Industry (KTSO) and the Turkish Cypriot Chamber of Craftsmen and Tradesmen (KTEZO) stated that the most fundamental problem of Northern Cyprus is the bulky operation of the public sector, and they also said that hard work is needed to accelerate the bureaucracy. The leaders also pointed out that there was no significant improvement in the economy in 2016.4 It is inevitable that Northern Cyprus will take its share from the sharp exchange rate movements and the global economic downturn, which started to influence Turkey negatively from the last months of 2016 onwards. There are important warnings for Turkey in the IMF’s consultation report, dated February 3, 2017: The slow growth of investment due to increasing uncertainties; growth continuing to be led by consumption; the persistence of the high current account deficit; inflation rate still being above the target. The report also points out the factors that can lead to the persistence of uncertainties: Focusing of politics on the transition to the presidential system; new questions about the future of EU-Turkey relations; the tense security situation in the southeast of the country, and the conflicts in neighboring countries. These negative notes for Turkey are also important for Northern Cyprus, which has strong political and economic linkages with Turkey. All the same, we hope that the “sinister” outlook of the “post-truth” age will not have reflections on Turkey and Northern Cyprus; and we wish, truth will never become insignificant in these two countries.

been expressed for many years, not just in this report but also in almost every report that has examined the political-economic case of Northern Cyprus. These reforms would become compulsory in the post-solution period, if there would be one. Moreover, these

Chapters of the Report and the Data

reforms are necessary for a broad section of Turkish Cypriots

This report consists of three main chapters following this Introduction.

to socioeconomically benefit from a unified economy and EU

In Chapter 2, titled “Competitiveness in Northern Cyprus”, the developments in the competitiveness of Northern Cyprus are examinedfor the nine-year period 2008-2016, unlike the previous reports that covered only the last few years.

membership after a possible solution. If there is no solution, these reforms still will be the only way that Northern Cyprus can take care of its own affairs. Under circumstances of political non-recognition and economic isolation, it is only with such reforms that an economy, which is characterized by significant dependence on the political and fiscal support of Turkey, very weak exports in terms of diversity and technology content, and a very high degree of import-dependency,

The data used in Chapter 2 have been carved out from a survey of 4 http://www.kibrisgazetesi.com/kibris/ekonomide-kayda-degergelisme-yok/9708

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

At this point, it should be emphasized that the data reflect subjective opinions of the businesscommunity. Even though part of the calculated indices is based on objective data, the majority are based on subjective perceptions. Evaluations made through data analysis in the report should be considered in the light of this information. The most general indicator of competitiveness is the Global Competitiveness Index (GCI). The GCI has three sub-indexes: Basic Requirements (BR), Efficiency Enhancers (EE) and Innovation and Sophistication Factors (ISF).6 These three key components have 12 pillars: Basic Requirements: 1. 2. 3. 4.

Institutions Infrastructure Macroeconomic environment Health and primary education

Also in this Chapter, the general view, the general view of the competitiveness of North Cyprus is addressed. Northern Cyprus is compared to Southern Cyprus. Turkey and Greece are also included in the comparison framework. The position of Northern Cyprus is examined against a group of 11 small island states, which can be considered to have relatively similar main constraints in economic development and competitiveness. Last section consists of a set of econometric regression analysis, unlike the previous reports. In this econometric analysis covering the period 2008-2016 for a group of 15 countries, consisting of the 11 island countries, Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and Greece; the causal relationships among the three sub-indexes of the GCI and their 12 pillars are investigated. The relationships among the sub-indexes (unlike in the WEF’s methodology) are measured by an objective method, using the “Partial Least Squares - Path Modeling”. In Chapter 3, a “Performance Evaluation Matrix” on the competitiveness of Northern Cyprus is presented and various assessments based on this matrix are made.

Efficiency Enhancers: 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Chapter 2 explores the performance of Northern Cyprus during the 2008-2016 period in detail, using all these competitiveness indices

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

around 100 firms in the Northern Cyprus business community, based on the “Executive Opinion Survey” of the World Economic Forum (WEF).. Using the methodology adopted by the WEF, competitiveness indexes, taking values between 1 and 7, have been calculated.5

The annual Competitiveness Reports prepared for Northern Cyprus contain a different theme each year. This year’s theme is: “Standardization and Access to External Markets”. This theme is covered in Chapter 4, which focuses on standardization in products and services. Issues such as the meaning and importance of standardization, the leading standardization organizations in the world, the economic and social benefits of standardization, the relations between standardization and international trade, and Northern Cyprus’s current situation and fundamental problems in this subject-matter are examined in Chapter 4, and the report is concluded.

Higher education and training Goods market efficiency Labor market efficiency Financial market development Technological readiness Market size

Innovation and Sophistication Factors: 11. Business sophistication 12. Innovation

5 The survey, data collection and index calculations.have been carried out by a survey company, and not by the authors. 6 Their weights are, %40, %50 and %10, respectively.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

CHAPTER II

Competitiveness in Northern Cyprus Competitiveness in Northern Cyprus: General outlook, 2008-2016 Northern Cyprus and Southern Cyprus: Comparative Review, 2008-2016 Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and Greece: Comparative Review, 2008-2016 Northern Cyprus and Selected Island Countries: Comperative Review, 2008-2016

Competitiveness in Northern Cyprus: General outlook, 2008-2016 This subsection examines the overall performance of Northern Cyprus in terms of “global competitiveness” (GC) and its components in the period 2008-2016. In Figure 1, the changes in the GC index and the three sub-indexes are presented. According to Figure-1, it is observed that the Global Competitiveness Index (GCI) of Northern Cyprus displayed small ups and downs in 2008-2016 period. The GCI value, which was 3.43 in 2008, reached 3.70 in 2016. In other words, Northern Cyprus has succeeded in increasing the GCI, which is a holistic measure of competitiveness in that period. However, it is difficult to say that for the nine-year period, the increase is satisfactory. The GCI could only show an increase of 0.27 points over the nine-year period. Figure-1. North Cyprus – GCI and Its Main Components, 2008–2016

Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey, Greece and Selected Island Countries: Econometric Regression Analysis, 2008-2016

Data source: Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO), North Cyprus global competitiveness surveys Notes: GCI is the global competitiveness index, which is between 1 and 7. Basic requirements: Institutions, infrastructure, macroeconomic environment, health and primary education. Efficiency enhancers: Higher education and training, goods market efficiency, labor market efficiency, financial market development, technological readiness, market size Innovation and Sophistication Factors: Business sophistication, innovation

As seen in Figure-1, the most successful performance among the sub indexes of the GCI belongs to the field of “basic requirements” (BR). The highest index values were observed for this sub index, which varied from 4.10 to 4.23 throughout the period. In this respect, it can be said that the most significant contribution to the competitive power of Northern Cyprus is the BR field. In Northern Cyprus, the lowest performance of the components of the GCI has appeared in “Innovation and sophistication factors” (ISF), which displayed a rather volatile trend. The values of the

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

In Figure 2, the “basic requirements” (BR) field, which makes the most significant contribution to the competitive power of Northern Cyprus, is considered together with the subcomponents (pillars). Among the four sub-components, the highest performance over the whole period was observed in the field of “health and primary education”. However, the downward trend observed recently in this area, which is anticipated as the driving force of BR, is also remarkable. In the area of “health and primary education”, Northern Cyprus reached a rather high and successful index value of 5.98 in 2014; But this figure has dropped to 5.63 in 2015 and to 5.24 in 2016. It can be stated that this important area has been neglected considerably in recent years. The other three sub-components (pillars) shown in Figure 2 are generally below the BR index. The “macroeconomic environment” pillar fell sharply from 2008 to 2012 in parallel with the global financial crisis and recovered at the same rate after 2012. Although progress has been made in the area of “infrastructure” versus the global financial crisis between 2008 and 2011, this progress has not been sustained since 2011 when the effects of the crisis began to be overcome. At this point, it should be remembered that the results of infrastructure investments are generally taken in medium or long term. In this respect, it can be assumed that infrastructure investments initiated in Northern Cyprus prior to the global financial crisis have been completed during and after the global crisis. However, although the effects of the global crisis have diminished and progress has been made with macroeconomic stability, the pace of infrastructure in the post-crisis period may indicate that these important investments have been neglected in recent years. In Figure 2, it is seen that the sub-component of “institutions” for Northern Cyprus follows a rather horizontal course with small ups and downs. Although the leap observed recently (from 3.25 in 2015 to 3.69 in 2016) is promising, the value of this index has not reached the desired level yet. Since the 1990s, a wide range of literature has emerged highlighting the importance of institutional development. According to this literature, especially contributed by the World Bank and leading Western economists, institutional development

Figure-2. North Cyprus – Basic Requirements and Components, 2008–2016

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

“Efficiency enhancers” (EE) sub index are also below the GCI during the period. These general conclusions point to the need to focus more on ISF and EE areas in Northern Cyprus. The recent rapid leap observed in ISF (from 2.65 in 2015 to 3.21 in 2016) is a promising development; The downward trend in EE (from 3.59 in 2014 to 3.38 in 2016) should be considered as an important warning signal.

Data source: Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO), North Cyprus global competitiveness surveys

is not only one of the main determinants of competing power, but also of economic development in general. For this reason, it is recommended that in recent years, developing countries should make “institutional reforms” in order to increase their competitiveness, accelerate their economic development and avoid the “middle-income trap”. It is regrettable that Northern Cyprus did not make any significant progress in this important area during the period 2008-2016. The “institutional” index value of 3.53 in 2008 was only 3.69 in 2016. In other words, in a period of nine years, Northern Cyprus could only achieve a very low increase of 0.16 points in this area. Scientific studies have shown that economic growth and prominent contributions to competitiveness are essential to this field, and Northern Cypriot policy makers have been very negligent during the past nine years, which is alarming for the economic future of the country. The “Institutions” field consists of 21 sub-components within the scope of competitiveness opinion surveys. As of 2016, the following are some of the topics that Northern Cyprus has performed significantly poorly among these 21 sub-components: •

Public trust in politicians

•

Favoritism in decisions of government officials

•

Wastefulness of government spending

•

Burden of government regulation

•

Strength of auditing and reporting standards

•

Protection of minority shareholders’ interests

•

Strength of investor protection

The Northern Cypriot policy makers should consider these issues as the most current and priority issues. In order

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

to accelerate the development of the Northern Cyprus economy, to increase the competitiveness and to ensure the continuity of these, it is necessary to design and implement institutional reforms in particular. Figure 3 presents the developments of “efficiency enhancers” (EE) and its sub-components. EE consist of 6 sub-components (pillars). Within these sub-components, “market size” differs significantly from the others. The index values of the other 5 sub-components were generally above EE index value and ranged from 3.5 to 4.5; The “market size” index remained at a very low value, usually in the range of 1.5-2.0. At first glance, as the root cause of this very poor performance in the “market size” area, the fact that Northern Cyprus may not be politically recognized in the international community, and the ongoing economic isolation conditions may be considerable. It is clear that the lack of recognition and isolation negatively affects the “market size” of Northern Cyprus. For this reason, it can be said that under current foreign political conditions, the extent to which Northern Cyprus can improve its “market size” area is very Figure-3. North Cyprus – Efficiency Enhancers and Components, 2008–2016

domestic markets and regularly increasing domestic revenues. As a matter of fact, it is observed that the restrictions on the “market size” in Northern Cyprus are mostly caused by the shortage of domestic markets. For example, in the last three years (2014, 2015 and 2016); The “domestic market size” index was 1.50, 1.72 and 1.08, respectively. The “foreign market size” index for the same years is higher: 2.34, 2.79 and 2.72 respectively. In other words, the narrowness of the domestic markets for North Cyprus appears to be a more serious problem than the shortage of foreign markets. In short, despite the current external political conditions that are difficult to replace in the short run, The problem of “market size” can be alleviated to a certain extent by applying demand and income policies to develop and expand internal markets in Northern Cyprus. The creation of “scale economies” conditions in selected sectors through government-private sector cooperation can also stimulate and expand domestic markets through lowering production costs and thus prices. Seeing the developments in the other five pillars of “Efficiency enhancers” in Figure-3, the following points are particularly noteworthy: i.

Data source: Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO), North Cyprus global competitiveness surveys

limited. However, at this point it should be noted that four basic measures are used when creating the “market size” index: i) domestic market size, ii) Foreign market size, iii) GDP by purchasing power parity, iv) Exports by GDP. In other words, the “market size” index is not only affected by the “foreign market size” and exports. This index also includes the effects of “local market size” and GDP. It can be assumed that, not being recognized and isolation limit the foreign market size and export opportunities, yet, the domestic market size and GDP are less affected. In this regard, it should be stressed that even under the unrecognized and isolated conditions of Northern Cyprus, this area may achieve a certain success by expanding

No significant progress has been made in the field of “Higher education and training” in the period of 20082016 in Northern Cyprus, although being one of the world’s most university hosting zones compared to its population and area. This field index is stuck between 3.5 and 4.0. It seems necessary to take measures to improve the quality of higher education in the country, to implement educational policies and higher education reforms to ensure a permanent qualitative development.

ii. Similarly, the “goods market efficiency” index appears to be stuck between 3.5 and 4.0. In this area, by 2016, the most significant constraints are: the number of procedures required to establish a company; the burden of customs procedures; the prevalence of foreign ownership and the impact of taxation on the willingness to invest. iii. A marked performance decline was observed in the “labor market efficiency” area in North Cyprus during the period 2008-2016. The index value, which was above 4 in 2008, declined to 3.20 in 2016. As of 2016, the main challenges in this area are: capacity to attract and retain talented people in the country; the confidence in professional management and the impact of tax rates on the willingness to work.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

very promising and rapid recovery in performance

Figure-4. North Cyprus – Innovation/Sophistication Factors and Components, 2008–2016

during the first seven years of the nine-year period studied (from 2008 to 2014) and the index value rose from 3 to 4.26. However, it declined to 3.5 from 2014 to 2015, and reached 3.64 in 2016. In order for the financial development to stabilize, it is first necessary to improve “Regulation of securities exchanges”, “financial service prices”, and “Ease of access to loans”.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

iv. The “the financial market development” exhibited a

v. Although “Technological readiness” has shown a downward trend until 2013, it is the highest subcomponent with an index value of 4.31 among “efficiency enhancers” by 2016. This sub-index, which

Data source: Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO), North Cyprus global competitiveness surveys

shows a significant upward trend since 2013, has a

very “dynamic” course in this area where competitiveness

special significance in terms of competitiveness and in terms of economic development. In order to be able to start to concentrate on production of goods and services with high technology content and high value added in the economy, it is necessary to reach a certain level of maturity during the “technological readiness” phase and Northern Cyprus has shown a particularly promising development in this regard especially in recent years. There is a great benefit for policy makers to watch and support this development. The implementation of policies to address deficiencies in the following areas seems particularly important: International Internet bandwidth; availability of the latest technologies; foreign direct investment and technology transfer.

potential can be regarded as the most advanced stage. Policy makers need to attach special importance to science, technology and industrial policies in order to transform this highly significant trend of fluctuation into a general upward trend. Northern Cyprus is a country that can make significant leaps in the field of ISF when certain conditions are met. If the basic constraints in this area are eliminated, Northern Cyprus may start to increase overall competitiveness at a considerable rate in the medium and long term. Looking at the average of the last three years (2014, 2015 and 2016), the key constraints in the field of “business sophistication” are: low competitive advantage; inadequate production processes and inadequate supply chain. Looking at the average of the same years, the most obvious problems in the field of “innovation” are: Government procurement of

In this subsection, the performance of Northern Cyprus

advanced tech products, the companies have insufficient

in the “Innovation and sophistication factors” (ISF) will

R&D expenditures and the inadequacy of private sector-

be examined lastly. As seen in Figure-4, during the period

university cooperation in the research.

of 2008-2016, considerable fluctuations were observed in this area. During the period, “Business sophistication”

Northern Cyprus and Southern Cyprus: Comparative that these two sub-components move together to a large Review, 2008-2016 performed better than “innovation”. It is also remarkable

extent. After quite large fluctuations, by 2016, the “Business sophistication” index reached 3.29 and the “innovation” index reached 3.13.

In this subsection, we will compare Southern Cyprus and Northern Cyprus in terms of global competitiveness. These

ISF, on the one hand, has the lowest performance in

two countries have been sustaining their economic and

Northern Cyprus compared to other key components (“basic

social lives under separate states in the same island for

requirements” and “efficiency enhancers”); On the other

more than forty years. Identifying comparative advantages

hand, the most rapid increase in the last period (from 2015

and disadvantages of these two countries, especially in

to 2016) was observed in this area (Figure-1). Rapid declines

these days when peace and unification efforts are gaining

between 2009-2011 and 2013-2015 could be compensated

momentum, will enable both communities to assess

significantly in the following years (Figure-4). In other

economic development and competitive potential on a

words, it can be said that Northern Cyprus is following a

concrete basis.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

In certain areas the disadvantages of one party may overlap with the advantages of the other, and a possible merger may provide significant “mutual benefits” through the development of “complementarity” relationships. In other words, the relative competitiveness differences between the two countries can be regarded as a factor promoting unification. On the other hand, a possible merger could lead to an increase in the competitive power of both parties. A possible unification (or at least economic integration) can rapidly increase the competitiveness of the entire island by consolidating the advantages of both sides, creating “scale economies” in specific sectors within the island and expanding the opportunities for access to foreign markets at the same time by providing domestic market growth. For these reasons, we look at the southern and northern part of the island in terms of competitiveness in detail and we would like to compare it. With this comparison, we aim to be able to see the incentive aspects of the convergence of competitiveness differences and to evaluate the potential for progress and development together, which can be achieved through unification or economic integration.

In Figure 5, the global competitiveness index (GCI) of Cyprus and Northern Cyprus in 2016 is presented along with three sub indexes. In this way it is seen that North Cyprus is behind Cyprus in terms of all the three sub-indexes. However, it can said that these competitiveness differences are not significant or prominent. The difference in the GCI is only 0.34 points. The differences in the components of “basic requirements” (BR), “efficiency enhancers” (EE) and “innovation and sophistication factors” (ISF) are 0.38, 0.68 and 0.40, respectively. At this point, in order to better understand the current situation of both Southern and Northern Cyprus it may be useful to compare these two countries with the top 10 strongest countries in global competitiveness. In Table 1

Figure-5. North Cyprus and South Cyprus – GCI and Its Main Components – Latest index values, 2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

below, the averages of the countries ranked in the top 10 in the 2016-2017 Global Competitiveness Report of the World Economic Forum and the differences with Southern and Northern Cyprus are presented. As seen in Table 1, the GCI average of the 10 strongest countries in the global competition is 5.58. This average can be considered as the target value to be reached in Southern Cyprus and Northern Cyprus in order to make some practical calculations. Southern Cyprus’s distance from the target is 1.54 points, while Northern Cyprus has a gap of 1.88 points. Given the distances of these two countries from the target, it can be concluded that the 0.34 point difference between the two countries is relatively small. For example, North Cyprus’s distance from the target (1.88) is only 1.22 times the distance from South Cyprus’s destination (1.54). In other words, if South Cyprus needs to cover 100 units to reach the target, then Northern Cyprus should cover 122 units. Based on the same ratio, the distance Northern Cyprus must reach Southern Cyprus in GCI is only 22 units. When we do this simple but useful exercise for the three sub indexes the following results arise:

Table-1. Top 10 countries in global competitiveness, North Cyprus and South Cyprus, 2016 Innovation & Efficiency Enhancers Sophistication Factors (EE) (ISF)

GCI

Basic Requirements (BR)

Average of top 10 countries

5.58

5.96

5.51

5.45

South Cyprus

4.04

4.61

4.06

3.61

North Cyprus

3.70

4.23

3.38

3.21

South Cyprus – North Cyprus difference

0.34

0.38

0.68

0.40

Top 10 countries – South Cyprus difference

1.54

1.35

1.45

1.84

Top 10 countries – North Cyprus difference

1.88

1.73

2.13

2.24

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO) Notes: Top 10 countries in GCI rankings in the 2016-2017 Global Competitiveness Report of the World Economic Forum: 1. Switzerland, 2. Singapore, 3. USA, 4. Holland, 5. Germany, 6. Sweden, 7. United Kingdom, 8. Japan, 9. Hong Kong, 10. Finland. Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

To reach the target in BR, if Southern Cyprus has to cover 100 units, Northern Cyprus should cover 128 units. In the same way, the distance that Northern Cyprus has to cover in order to reach Southern Cyprus in BR is 28 units.

ii. To reach the target in the EE, Northern Cyprus must travel 147 units where Southern Cyprus needs to cover 100 units. In the same way, the distance that North Cyprus must travel to reach Southern Cyprus in EE is 47 units.

adverse conditions during the period 2008-2016. Since the effects of the global financial crisis that started in 2008 coincided with the financial crisis of Southern Cyprus (and Greece) itself, this country suffered from economic and competitive difficulties during this period. Assuming Figure-6. North Cyprus and South Cyprus – GCI, Values, 2008–2016

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

iii. In order to reach the target in ISF, Northern Cyprus should cover 122 units where Southern Cyprus needs to cover 100 distances. In the same way, the distance Northern Cyprus has to travel to ISC in order to reach Southern Cyprus is 22 units. In short, it is clear that Northern Cyprus is behind Southern Cyprus in 2016, both in the GCI and in the three sub-indexes. However, it can be said that the competitiveness disparities between Southern Cyprus and Northern Cyprus are largely derived from “efficiency enhancers” (EE) and the difference in “innovation and sophistication factors” (ISF) is rather small. In this respect, it can be considered that the relative advantage of Northern Cyprus against Southern Cyprus is in ISF and the relative disadvantage is in EE. In this subsection, we have reviewed the current situation (focusing on 2016) of Southern Cyprus and Northern Cyprus up to here. However, it is useful to examine recent trends in order to understand the competitiveness dynamics and potential development opportunities of countries. For this reason, we will proceed with the development of the two countries’ competitiveness for the period 2008-2016. In Figure 6, the observed changes in the GCI values of these two countries are presented together with the linear trend lines. It is seen that during the period of 2008-2016, Southern Cyprus has experienced a relatively rapid and steady decline in the GCI and that Northern Cyprus has made a slow progress against it. During this nine-year period, Southern Cyprus’s GCI decreased by about 0.5 points, while Northern Cyprus rose by 0.27 points. The difference, which was about 1.07 points in 2008, dropped to 0.30 points in 2016. According to the calculations made using equations of trend lines, it is expected that Northern Cyprus will catch Southern Cyprus after 6 years in GCI if the two countries continue their trends over the past nine years in the coming years. This, of course, is not a realistic scenario. This is because the regular and rapid decline of Southern Cyprus in the GCI is largely due to exceptional

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

that these troubles will gradually diminish in the coming years, it can be assumed that Southern Cyprus will see improvements in the GCI. Under those conditions, it may take much longer for Northern Cyprus to catch up with Southern Cyprus at the current pace of progress in the GCI. In short, Northern Cypriot policy makers should not consider the dramatic decline in the gap in Southern Cyprus over the past nine years at the GCI as a promising development. The gap narrowed to a considerable extent, but rather from the exceptional negative conditions experienced by Southern Cyprus rather than the success of Northern Cyprus. Therefore, Northern Cypriot policy makers should do a lot more than the past nine years in order not to reopen this closed gap and catch Southern Cyprus in the not-toodistant future. In the same period, developments in the three basic components of GCI for Southern Cyprus and Northern Cyprus can be seen in Figures 7, 8 and 9. Figure-7 presents the nine-year development in the field of “basic requirements” (BR) for both countries. Southern Cyprus’s tension in BR has become even faster; The index value, which was 5.4 in 2008, is at 4.1 in 2016 with a decrease of about 0.80 percentage points. In Northern Cyprus, on the other hand, BR could make only 0.13 points of progress in nine years (4.1% in 2008 to 4.23% in 2016). The almost horizontal trend shows that Northern Cyprus has been considered in place for nine years in BR. As in the GCI, the gap with Southern Cyprus in the BR has closed down considerably (from 1.3 in 2008 to 0.37 in 2016); But this is

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Figure-7. North Cyprus and South Cyprus – Basic Requirements, Index Values, 2008–2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

again the rapid and regular regression of Southern Cyprus, not the success of Northern Cyprus.

Up to this point, we have observed that the rate of decline of Southern Cyprus in the GCI and BR during the period 2008-2016 is higher than the rise in the respective index values for Northern Cyprus. For this reason, we emphasized the decline of Southern Cyprus as the main source of the decrease in the gap. The trends of the tendencies of the countries are confirming this determination. At GCI, the slope of the Southern Cyprus trend line is approximately -0.057, while the Northern Cyprus is 0.020. At BR, the slope of the Southern Cyprus trend line is about -0.108, while the Northern Cyprus is 0.002. Country comparison for “Efficiency enhancers” (EE) is presented in Figure-8. Unlike GCI and BR, the rate of decline of Southern Cyprus in EE is found to be approximately equal to the rate of advance of Northern Cyprus. The trend of the trend lines in EE is respectively about -0.033 and 0.034 in Southern Cyprus and Northern Cyprus. For this reason, we can say Figure-8. North Cyprus and South Cyprus – Efficiency Enhancers, Index Values, 2008–2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

that the decline in the gap between two countries for EE is an important contributor to the progression in Northern Cyprus as much as the share of tension in Southern Cyprus. As seen in Figure-8, the EE index value is about 4.4 in Southern Cyprus in 2008 and 3.06 in Northern Cyprus. In 2016, the same index is, respectively, and approximately, 4.1 and 3.38. The difference from 2008 to 2016 decreased from 1.34 to 0.72. However, the remarkable decline observed in the last two years (since 2014) in Northern Cyprus is remarkable. If this area had not been neglected in the last two years and the upward trend before 2014 was ongoing, we can emphasize that the rate of progress of Northern Cyprus over the past nine years would exceed the rate of decline of Southern Cyprus. So, on those terms, the difference with Southern Cyprus would be much smaller. Figure-9 shows the performances of the two countries in the field of “innovation and sophistication factors” (ISF). While ISF index is regressing for Southern Cyprus, for Northern Cyprus it has advanced. As in the GCI and BR, Figure-9. North Cyprus and South Cyprus – Innovation & Sophistication Factors, Index Values, 2008–2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

the rate of decline of Southern Cyprus in ISF is higher than the rate of North Cyprus’s advance (the trend of the lines is approximately -0.032 and 0.015, respectively). Therefore, the main source of the decrease in the ISF is the regression of Southern Cyprus. As seen in Figure-9, the index value of Southern Cyprus in ISF decreased by 0.4 points in 2008 from approximately 4.0 in 2016 to 3.6 in 2016. Northern Cyprus, on the other hand, rose from approximately 2.7 to 3.2 and recorded an increase of 0.5 points. From 2008 to 2016 the difference between the two countries has fallen from 1.3 to 0.4. Unlike other components, larger fluctuations are observed in ISF during the period for both countries. This observation may

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

During the period 2008-2016, changes also took place in the world rankings parallel to the developments in the GCI and its components of Southern Cyprus and Northern Cyprus. As expected, Southern Cyprus recorded great strains in this period, while the changes in the order of Northern Cyprus were smaller. The GCI ranks of the two countries are shown in Figure-10. Both Southern Cyprus and Northern Cyprus scored their best in the year 2009. That year, Southern Cyprus ranks 34th, Northern Cyprus ranks 99th. However, as of 2016, Southern Cyprus ranks 83rd and Northern Cyprus ranks 121st. Given that in 2008, the first year of the period examined, Southern Cyprus is 40th and North Cyprus is 117th, it can be stated that the regression of Northern Cyprus is much smaller than Southern Cyprus. The ranking changes in the GCI and the sub-indexes of the Figure-10. North Cyprus and South Cyprus – GCI Rankings, 2008–2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

two countries are presented in Figure-11, with 2008 being the start and 2016 as the ending year. From 2008 to 2016, the GCI rank has dropped to 43 places in Southern Cyprus and 4 places in Northern Cyprus. On the other hand, Southern Cyprus has fallen significantly in all three sub-indexes of the GCI: 44 in the field of “basic requirements”, 32 in “efficiency enhancers” and 27 in “innovation and sophistication factors”. North Cyprus, on the other hand, has fallen only 6 places in the area of “basic requirements” “Efficiency enhancers” and “innovation and sophistication factors” in

Figure-11. North Cyprus and South Cyprus – Change in Rankings, GCI and Its Components, From 2008 to 2016

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

indicate that the ISF field is more sensitive to conjunctural factors and thus providing a stable development in this area requires more effort than other areas. For this reason, it can be said that policy makers need to be more careful and diligent when developing their policy and reforming and taking into account a variety of factors when it comes to this important determinant of competition power.

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

the 5th row and 16th row respectively. Based on all these observations, it can be emphasized that the relative global position of Southern Cyprus and Northern Cyprus in the last nine years has changed considerably and all these relative changes are in favor of Northern Cyprus. From 2008 to 2016, when we consider the change in the index values of the GCI and the sub-indexes, we find that the relative changes in favor of Northern Cyprus are even more pronounced. These changes are shown in Figure-12. Clearly, in terms of changes in the index values, Southern Cyprus has declined both in the GCI and in three subindexes, while Northern Cyprus has made progress in all of them. In GCI, Northern Cyprus has advanced by 0.27 points, while Southern Cyprus has decreased by 0.5 points. Southern Cyprus’s three component decompositions are 0.8, 0.3 and 0.4 points respectively. The progression of these three components in Northern Cyprus is 0.13, 0.32 and 0.55 points respectively. Figure-12. North Cyprus and South Cyprus – Change in Index Values, GCI and Its Components, From 2008 to 2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Based on all these observations, it can be emphasized that Northern Cyprus generally performed much better than Southern Cyprus. However, as noted above, this relative performance advantage of Northern Cyprus is mainly due to the negative economic and financial conditions experienced by Southern Cyprus over the past nine years. It is not possible to say that Northern Cyprus has demonstrated superior success in any field over the past nine years. In order to further examine the competitiveness of the two countries and their performance in the immediate past, it is useful to go beyond the three sub-indexes and address the Figure-13. North Cyprus and South Cyprus – 12 Pillars, Latest Index Values, 2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

12 pillars that make up these indexes. For this purpose, the competitiveness of Southern Cyprus and Northern Cyprus in Figure-13, 14 and 15 is examined at these 12 pillar levels. In Figure-13, 12 pillars of Southern and Northern Cyprus are shown by 2016. Despite the overall performance advantage over the last nine years of Northern Cyprus, for many pillars Southern Cyprus is predominantly ahead. By 2016, the only two areas which Northern Cyprus is ahead are “macroeconomic environment” and “ financial market development”. It can be said that the superiority of Northern Cyprus in these two areas is mainly due to the macroeconomic and financial crises experienced by Southern Cyprus in the recent past. The first three areas in which the greatest differences are observed among the other ten areas where Southern Cyprus is ahead are as follows: “Market size”, “labor market efficiency” and “infrastructure”. When the politically recognized position by the international community, not being exposed to economic isolation conditions and being

a member of the EU is considered, it becomes easier to explain how Southern Cyprus scores ahead of the Northern Cyprus for those three areas. Southern Cyprus has a wider domestic market thanks to its relatively high population and relatively easier access to export markets thanks to favorable foreign political conditions, than Northern Cyprus. It can be said that Southern Cyprus is ahead of North Cyprus in terms of “market size” for these reasons. Moreover, Southern Cyprus as an EU member state, is under pressure to comply with EU rules and standards in labor market regulation. This pressure could explain the fact how Southern Cyprus is scoring behind Northern Cyprus considerably in the labor market efficiency pillar. Lastly, positive external political conditions can create an investment climate that promotes foreign investment in the country, and the EU investment-focused sources can be the main reasons for South Cyprus to be ahead of North Cyprus in infrastructure investments and performance. These observations and determinations of the relative posteriority of Northern Cyprus regarding the pillars, suggest that we should not overlook the fact that Northern Cyprus does not compete on equal terms with Southern Cyprus. Although Southern Cyprus has recently experienced great economic and financial difficulties, it is more fortunate than Northern Cyprus in terms of external political conditions, and confronted none of the severe constraints that Northern Cyprus has suffered. When we add this great opportunity in terms of foreign political conditions, we would like to emphasize the competitive advantages, which Southern Cyprus has overs Northern Cyprus, should not be overrated. Figure-14. North Cyprus and South Cyprus – 12 Pillars, Change in Index Value, From 2008 to 2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

In Northern Cyprus, the index values for only two areas have decreased: “health and primary education” and “labor market efficiency”. The decline in these two areas is an important warning for Northern Cypriot policy makers. Firstly, it can be said that these two areas require policy measures and reforms. The areas where Northern Cyprus has made the most progress from 2008 to 2016 are “innovation” and “infrastructure”. Progress in the areas of “technological preparation” and “financial market development” is also striking. The advancements in these pillars exhibit concrete reasons for the relative success achieved, and it appears to be of great benefit in making further arrangements and reforms that will consolidate and institutionalize these achievements. Finally, in Figure 15, the differences between the values for the 12 pillars of Southern Cyprus and Northern Cyprus are shown comparatively for the years 2008 and 2016. According to this figure, the differences between south and north for many areas from 2008 to 2016 have decreased considerably.

Figure-15. Difference between North Cyprus and South Cyprus – 12 Pillars, 2008 and 2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

Within the 12 pillars there are only two areas where the south-north difference has increased. Those are, “health and primary education” and “the labor market efficiency “. We have emphasized above, that policy and reform priority should be given to these two areas by Northern Cypriot policy makers. It is observed that the southern-northern difference has decreased in the other 10 areas. Moreover, in “macroeconomic environment” and “financial market development”, Southern Cyprus is ahead in 2008 and Northern Cyprus in 2016. Other major areas that have contributed to the reduction of South-North differences from 2008 to 2016 are “Institutions”, “infrastructure” and “innovation”.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Figure 14 presents the changes in value for the pillars of the two countries from 2008 to 2016. The only area where Southern Cyprus could make progress is “technological preparation”. Southern Cyprus has either regressed in the other 11 pillars or hold the same. As expected, the “financial market development “ and “macroeconomic environment” are areas where the greatest regressions are observed. The major regressions which are significant are in the “institutions” and “infrastructure” pillars.

Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and Greece: Comparative Review, 2008-2016 After comparing Southern and Northern Cyprus in detail, we would benefit from enriching our findings by briefly examining the competitiveness of Turkey and Greece, both of which have historical, political and economic ties with the counties of the Cyprus island. It is known that there is strong links and close relations between North Cyprus and Turkey both politically and economically. On the other hand, although the linkages and relations between the Greece and the Greek Cypriots, are not as strong and tight as those between North Cyprus and Turkey, yet are recognized and sought by the international community and the functioning of the economies of these two countries has also included important parallels. In the years following the global financial crisis that began in 2008, both Southern Cyprus and Greece have experienced their own economic and financial crises in the same period. Therefore, addressing the developmental trends in competitiveness of Southern Cyprus and Northern Cyprus together with the performances of Turkey and Greece will provide our concept with a more comprehensive and deeper perspective. First, we will consider these four countries for the period 2008-2016 through statistical analysis known as “box-plot” (Box-graph-1 and Box-graph-2). The box-graphs will be useful for readers who want to see certain details about the statistical distribution of the observations arranged throughout the period. In the box-graphs, the lower bounds of the country’s boxes represent the lower quartile of the observed observations during the period (lower quartile), and the upper bound of the boxes represents the 75th

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Box-Plot-2. Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and Greece – GCI, Rankings, 2008-2016

South Cyprus North Cyprus Turkey Greece

South Cyprus

North Cyprus

Turkey

Greece

Country GCI Ranking

Country GCI Value

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Box-Plot-1. Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and Greece – GCI, Index Values, 2008-2016

South Cyprus North Cyprus Turkey Greece

South Cyprus

North Cyprus

Country

Turkey

Greece

Country

percentile of the observations (upper quartile). The line in the middle of the boxes gives the “median” value, which corresponds to 50% of the observations. The ends of vertical lines outside the boxes show the maximum and minimum values of the observations if there are no outlier

Northern Cyprus is clearly under the other three countries throughout the period. During the mentioned period, Northern Cyprus was released at approximately 3.45-3.70 points while the other three countries performed around 3.90-4.40 points.

values. If there are discrete values, the vertical lines

From the start (2008) to the end (2016) of the period, there is progress in Northern Cyprus and Turkey whereas regression between the 75% and 25% values, and the discrete values in Southern Cyprus and Greece. At the beginning of the are shown as dots. The narrowness of the boxes indicates period, Turkey and Greece were equal to about 4.10 points, the “widespread” distributions relative to the “pointed” and at the end of the period Turkey succeeded Greece by distributions and the wideness to the dikes. 0.40 points. What is more striking is that Southern Cyprus In box-graph-1, it is seen that Turkey and Southern Cyprus has fallen below Turkey, despite being the strongest of have a more “widespread” distribution in terms of GCI in those four at the beginning of the period. At the beginning, 2008-2016 period than Greece and Northern Cyprus. The Southern Cyprus was 0.40 points ahead of Turkey, in the median values of Turkey and Southern Cyprus are higher 2011-2012 period Turkey caught up and by the end of the than those of Greece and Northern Cyprus. These statistical period it was 0.40 percentage points ahead of Southern distribution properties, as seen in box-graph-2, reflect in a Cyprus and became the strongest country in terms of competitiveness among these four countries. As of last similar way to GCI ranking. year, the competitiveness of Greece and Southern Cyprus Figure-16. Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and has been equalized and these two countries are about 0.30 Greece – GCI, 2008-2016 points ahead of Northern Cyprus. outside the boxes give values about 1.5 times the distance

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

Figure-16 shows the performance of these four countries in terms of GCI value during 2008-2016 period. As you can see,

Figure 16 also implies that Northern Cyprus has missed an important opportunity in terms of catching up with the difference in terms of GCI, both with Southern Cyprus and Greece. In this period, Northern Cyprus could have performed better against the tension in Southern Cyprus and Greece, and by 2016, it could have been in a similar position with these two countries. When the trends of the lines take into consideration, the annual rate of progress of Turkey in this period is about 0.048 points, while it is 0.020 points in Northern Cyprus. For example, if Northern Cyprus could have kept the same pace as Turkey in this period, with the same initial level, and the GCI index value could have been around 3.90 rather than 3.70 in 2016. As Southern

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

Cyprus and Greece are at 4.0 points in 2016, we can say that Northern Cyprus missed the opportunity to reduce the difference between Southern Cyprus and Greece by 0.10, not 0.30. In Figure 17, changes in the GCI ranking can be observed in these four countries during the period 2008-2016. Parallel to the developments in the index values, Southern Cyprus and Greece have fallen further down, while Turkey has risen to its rank. Northern Cyprus appears to be stuck with the order of 115-125, except for 2009. In the GCI ranking, the increase in Turkey was mainly in the period of 2008-2012 (63rd place to 43rd place). Turkey, which started to become stagnant after 2012 in terms of competitiveness performance, started to grow gradually in order and ranked 55th in 2016. On the contrary, Greece’s decline was mainly in the period of 2008-2012 (67th place to 96th place). Greece settled in 86th place in 2016, with a certain recovery after 2012. Southern Cyprus, which has the most regress, the performance among these four countries in terms of ranking, has fallen into 83th place in 2016, while it was 40th in 2008, with a steady decline except for 2009. It can be said that Northern Cyprus, which is usually released between 115-125, has not achieved a remarkable success against the other three countries. However, as we have mentioned above, during this nine-year period in which Southern Cyprus and Greece experienced significant declines in the GCI ranks, Northern Cyprus could have grown or moved closer to these two countries if it had done well-designed policies in those areas and had effectively made necessary reforms, rather than neglecting certain components of competitiveness. In Figure-18, 19 and 20, the three sub indexes of the GCI are

presented in the four countries during 2008-2016. As can be seen, Northern Cyprus is also under these three basic components in all three periods. Country performances in the field of “basic requirements” (BR) can be traced in Figure-18. In BR, Turkey, although performed behind Greece and Southern Cyprus at the beginning of the period, first caught up to Greece, then to Southern Cyprus, and by 2016 left both of them behind. Northern Cyprus, while watching in the range of 3.9-4.1, reached 4.23 with a quick jump last year, significantly reducing the difference between Southern Cyprus and Greece. At the beginning of the period, the difference of 1.30 points with South Cyprus decreased to 0.40 points at the end of the term; The difference with Greece became less than 0.20 points from 0.50.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Figure-17. Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and Greece – GCI Rankings, 2008-2016

Figure 19 shows the changes in the “efficiency enhancers” (EE) sub index for the four countries. At EE, Turkey is advancing and going ahead of Southern Cyprus. It is also valid for this area that Turkey starts to pause and gradually Figure-18. Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and Greece – Basic Requirements, 2008–2016 27

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

Figure-19. Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and Greece – Efficiency Enhancers, 2008–2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

start to decline since 2012. As a result of a slight recovery in Greece after 2012, the steady descent of Southern Cyprus is noteworthy. By 2016, Southern Cyprus and Greece have been equated to 4.10. Turkey is 0.20 points above that value, while Northern Cyprus is below 0.70 points. In EE, it seems significant that, Northern Cyprus declined at almost the same rate as Southern Cyprus after 2014. At the beginning of the period for Northern Cyprus, the difference of about 1.34 points with Southern Cyprus and the difference of 1.04 points with Greece decreased to 0.72 points at the end of the period. Lastly, Figure-20 presents the changes in the “innovation and sophistication factors” (ISF). The most interesting observation for ISF is the equal positions of Turkey and Greece at the beginning of the period (2008), with about 3.6 points, keeps the same at the end of the period (2016) with 3.6 points. Turkey has scored ahead of Greece during the period, the gap has risen to 0.45 points in 2012, but it started to decline after 2013, and at the end of the period, the countries met again at the same point. While Southern Cyprus was the leader among the four countries with Figure-20. Northern Cyprus, Southern Cyprus, Turkey and Greece – Innovation & Sophistication Factors, 2008–2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO)

a score of 4.0 points at the beginning of the period, after experiencing significant fluctuations during the period and showing a rapid decline of 3.6 points from 2014, at the end of the period equalized to Turkey and Greece. Northern Cyprus also displayed a fluctuating performance, raising its score from 2.7 to 3.20 at the end of the period. Thus, in the Northern Cyprus ISF, the 1.34 point difference between Southern Cyprus and the 0.94 point difference between Greece at the beginning of the period has been reduced to 0.40 points at the end of the period.

In summary, we can emphasize that in the period 20082016, Northern Cyprus reduces the differences both with the Southern Cyprus and Greece in all three sub-indexes. In terms of the performance of the period, it can be stated that Northern Cyprus has performed a relative performance against these two countries which cannot be considered as bad in both BR and ISF. However, the dominant factor in these developments is that Southern Cyprus is failing both in BR and ISF, and for Greece, while decreasing performance in BR, staying the same in ISF. The current situation by 2016, is that, the area in which Northern Cyprus reaches the closest to Southern Cyprus and Greece is the BR. On the other hand the most remote area for Northern Cyprus’s performance is EE. One of the pillars of the EE, the “ labor market development” (as emphasized in the previous subsection), is where Northern Cyprus has performed poorly, and this can be considered to be particularly effective on this. Interestingly, in this period, BR is the area in which Northern Cyprus is the most unsuccessful in terms of performance against Turkey. The difference with Turkey has increased by years only in this area. In EE and ISF, the difference with Turkey has decreased. The decrease in ISF is much more significant than the difference in EE. In other words, Northern Cyprus showed the best relative performance against Turkey in ISF. In the current situation, the ISF is the area where Northern Cyprus is the closest to Turkey. The most remote area is EE. If we would all interpret these comparative results in terms of Northern Cyprus’s performance relative to the three other countries, we can point out that the main priority that emerged before the Northern Cypriot policy makers was the EE domain. This is usually the most overlooked area. Especially after 2014, it is beneficial to intervene immediately in the very apparent tension that is observed in this area. On the other hand, it is also useful to think about ways to accelerate the stationary BR field. The ISF field is the most promising area. The large fluctuations observed in the last nine years indicate that attention and sensitivity should be most emphasized in policy implementation and reform. More detailed figures of 12 pillars for the comparison of South / North Cyprus, Turkey and Greece in this subsection have been brought to the attention of the reader in the “Annexes” at the end of the report.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

In this sub-section, we will compare Northern Cyprus with selected island country economies. As of 2017, the United Nations (UN) has identified and categorized 57 countries and regions as “developing small island states” in the world. As this classification began in 1992, an advanced island country like Singapore is still listed. We obtained a group of 11 countries that we can compare to Northern Cyprus by adding Bahrain and Malta to developing small island countries with “global competitiveness” (GC) data. Our main goal here is to better understand the relative situation of Northern Cyprus, focusing on small island countries with some important similarities in terms of constraints on development. Some of the well-known common constraints of small island countries are as follows: • • • • • • • • • • • •

Small population and area Natural resource inadequacy Inadequate human capital and qualified labor force Shortage of markets and inadequate demand Difficulties of developing scale economies High transportation, transportation and communication costs High dependency on imports Shortage of export volume Low variety of exports and production Difficulties in accessing foreign markets Restrictions on protection from political, economic and financial crises Vulnerable environmental conditions and high probability of natural disasters

After briefly comparing the GCI performance of the 11 island countries, which are more or less similar in their characteristics to those of Northern Cyprus, for the period 2008-2016 in this sub-section of the report a further econometric analysis, including more detailed and causal relations will be done in the coming sections. In Figure-21, the GCI values of selected island countries and Northern Cyprus are presented for the years 2008, 2012 and 2016. Countries are ranked from low to high according to their 2016 index values. Singapore is the leader in all three years with a very distinct difference. Barbados, Bahrain, Malta, Mauritius and Puerto Rico have become relatively

better-performing island countries, among the 12 island economies (including Northern Cyprus). Timor-Leste, one of the poorest countries in the world, is the one performing the worst in all three years. In spite of small but regular increases in the last three years, the position of Northern Cyprus on the GCI ranking compared to the island economies is, unfortunately, quite thought-provoking. In this group of 12 countries, Northern Cyprus scored the second from the last in 2008 and 2012, Figure-21. North Cyprus and Island Countries – GCI, 2008, 2012 and 2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO) Notes: Countries are sorted according to their 2016-GCI values in ascending order. Data for 2016 are not available for Timor-Leste, Puerto Rico and Guyana. As the latest available data years; 2014 is used for Timor-Leste and Puerto Rico, and 2015 for Guyana.

and third from the last in 2016. Unlike other countries in this region, the fact that Northern Cyprus is trying to compete in very severe conditions, such as unrecognition and economic isolation, should of course be taken with caution. However, it is still a matter of concern that Northern Cyprus has performed close to the least developed countries of the world, such as Timor-Leste and Guyana in GCI, and that it falls behind underdeveloped countries like the Dominican Republic, Trinidad & Tobago and Jamaica. In fact, it is worthwhile to note that this significant situation is also in effect in Southern Cyprus. By 2016, Southern Cyprus (which is not shown in the Figure) has fallen behind Jamaica. In this context, the following question arises: Would the “Federal Cyprus” still lag behind Jamaica in 2016, if the 2004 referendum had been called “yes” by Southern Cyprus as it was in Northern Cyprus? It is of course impossible to give a definite answer to such a counter-factual question. However, it is not exaggerating to think that a “federal” Cyprus might have ranked higher in this list by 2016 if it is assumed that the typical constraints of development and competitiveness of the island economy will be alleviated to some extent by unification.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Northern Cyprus and Selected Island Countries: Comparative Review, 2008-2016

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

The index values of the three sub indexes of the GCI are presented for the years 2008, 2012 and 2016 in Figure 22, 23 and 24, for selected island countries and in Northern Cyprus. These figures, which show the sub indexes of “basic requirement” (BR), “efficiency enhancers” (EE) and “innovation and sophistication factors” (ISF) respectively, reinforce our determination regarding the significant and serious situation of Northern Cyprus. As of 2016, Northern Cyprus scores third from the last for the BR and the second for EE and ISF.

Figure-22. North Cyprus and Island Countries – Basic Requirements, 2008, 2012 and 2016

Figure-23. North Cyprus and Island Countries – Efficiency Enhancers, 2008, 2012 and 2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO) Notes: Countries are sorted according to their 2016-Basic Requirements index values in ascending order. Data for 2016 are not available for Timor-Leste, Puerto Rico and Guyana. As the latest available data years; 2014 is used for Timor-Leste and Puerto Rico, and 2015 for Guyana.

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO) Notes: Countries are sorted according to their 2016-Efficiency Enhancers index values in ascending order. Data for 2016 are not available for Timor-Leste, Puerto Rico and Guyana. As the latest available data years; 2014 is used for Timor-Leste and Puerto Rico, and 2015 for Guyana.

Figure-24. North Cyprus and Island Countries – Innovation & Sophistication Factors, 2008, 2012 and 2016

Data sources: World Economic Forum and Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO) Notes: Countries are sorted according to their 2016-Innovation & Sophistication Factor index values in ascending order. Data for 2016 are not available for Timor-Leste, Puerto Rico and Guyana. As the latest available data years; 2014 is used for Timor-Leste and Puerto Rico, and 2015 for Guyana.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Relating competitiveness indexes using an objective method In the World Economic Forum documents, competitiveness is seen as a set of institutions, policies and factors that determine the productivity of a country. The level of productivity of the country also indicates the level of prosperity that the economy of the country can reach. Therefore, it would be right to concentrate on the competitiveness index. The Global Competitiveness Index (KREE) in the World Economic Forum reports is expressed as a composite of 12 sub-indices. Each of these 12 sub-indices measures the different aspects of competitiveness and meets under three main headings: Basic Requirements; Event Boosters; Innovation and Development Factors. Subheadings of Basic Requirements are Institutions; Infrastructure; Macroeconomic Stability and Health and primary education. From these main points, Institutions show that the factors for economic development are determinative. The second title, Infrastructure, is the stage in which being effective is decisive. The last stage in economic development, macroeconomic Stability and Health and primary education, is the decisive factor in innovation. Finally, the headlines and subunits are multiplied by different weights to obtain the Global Competitiveness Index, KREE. Some of these sub-indices are made by weighting 1/3 and 1/2 by weight. The use of weights in this way is explained only in accordance with the revenue streams corresponding to the level of development of the country, otherwise the weights used are not based on any theoretical reasons. The annual competitiveness reports prepared for the Northern Cyprus Economy follow the same method and give the following distributions to the sub-indices: 1.

Basic Requirements (40%)

Activity Enhancers (50%)

Innovation and Sophistication Factors (10%)

In this part of the report, we will try to base the relation between sub-indices on an objective measurement method. The method we use for this purpose is a method that looks at

the statistical relationship between measured sub-indices without parametric assumptions: Partial Least Squares (Path Modeling). This method developed by Norwegian born Swedish Statistician Herman Wold is particularly suitable for situations where theoretical explanations are inadequate and variables are difficult to measure and therefore empirical distributions are not available.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

North Cyprus, South Cyprus, Turkey, Greece and Selected Island Countries: Econometric Regression Analysis, 2008-2016

Partial Small Squares - Path Modeling consists of an inner and an outer model. The inner model contains hidden variables that are not directly measured. In our analysis, these are the Basic Requirements; Efficiency Enhancers; Innovation and Sophistication Factors and Global Competitiveness Index (GCI). In the outer model, there is a group of manifest variables corresponding to each hidden variable in the inner model. These variables are in blocks. Manifest variables in the block corresponding to the Basic Requirements hidden variable are Institutions; Infrastructure; Macroeconomic Stability and Health and primary education. Representative variables in the block corresponding to the Efficiency Enhancers secret variable are, respectively, Higher education and training; Efficiency of the product market; The efficiency of the labor market, the development of the financial market; Technological preparation and Market size. The third hidden variable is the Business Development and Innovation in the manifest variables in the block corresponding to the variation of Innovation and Sophistication Factors . The last hidden variable is the Basic Requirements, which are calculated in order of the representative variables in the block corresponding to the Global Competitiveness Index (GCI); Efficiency Enhancers; Innovation and Sophistication Factors. Partial Small Squares - Path Modeling method first handles the representative variables in each block. Using Principal Component Analysis techniques, we find the main component of this block and take into account the weights between them. Partially the same thing is repeated for all hidden variables. Then weights between the main components are determined and the main components are predicted by the method of Small Squares. Turning back to the new weights between the representative variables and the hidden variables predicted. Using these weights, the hidden variables are re-weighed and the relationship between them is found by the method of Small Squares. This process continues until the results are stable, until the

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

interchanges are less than a very small criterion. The result of the process is the weights between the variables and the loading and Small Squares coefficients. The representative variables in the blocks must pass certain criteria in order for the loading coefficients to be meaningful. These are, respectively, Cronbach's alpha value; Dillon-Goldstein's rho value and the first and second Eigenvalues of the representative variables. If the first two measures have a value of 0.7 or more, it can be said that this variable is in a meaningful relation to the hidden variable. The fact that the first of the Eigenvalues is greater than 1 and the second Eigenvalue is less than 1 indicates that the representative variable blocks have a meaningful association with the hidden variable. Otherwise, it should be removed from the model by considering this variable as meaningless. We will give the results of the Partial Small Squares - Path Modeling method below. This method requires no missing values in the data set. We have already set up the data set for Cyprus, Turkey, Greece, which we have created to compare the data of Northern Cyprus, namely the 11 island countries. In some cases, 4.4% were missing. We completed these missing values using the Multiple Imputation by Chained Equations (MICE) technique. The general rule is that incomplete values with a sum less than 20% can be completed. We obtained five separate filled datasets. In practice, averages are reported using this data. We would like to use only one of the completed series because we will repeat the Partial Small Squares - Path Modeling results by more than 200 using the bootstrap method. Partial Small Squares - Path Model results are as shown in Table 1 below. Panel results show unidimensionality of the table as desired. The abbreviations in the table are, TG:Basic Requirements; EA:Efficiency Enhancers; IG: Innovation and Sophistication

Factors and KREE: Global Competitiveness Index. Both Cronbach's alpha value and Dillon-Goldstein's rho value are higher than 0.7. In the representative variable blocks, the first of the Eigenvalues is greater than 1 and the second Eigenvalue is less than 1. There is also a harmonious connection between hidden variables and representative variables. The loading coefficients of only three representative variables have bounded values, less than 0.7. These variables are Macro_ stabilization, Health_Ilure and Market_type respectively.

Table 2. Variables which can be deleted from the model. OUTER MODEL weight loading communality redundancy TG 1 Makro istikrar 1 Sağlık İlköğretim EA 2 Piyasa Büyüklüğü

0.234 0.207

0.613 0.687

0.376 0.471

0.000 0.000

0.125

0.502

0.252

0.209

The cross-load coefficients are consistent within themselves, and the representative variables best explain the block they are included in. There is no representative among them who betrayed the block. All parameters predicted by Small Squares method in the internal model are statistically significant. Efficiency Enhancers and Global Competitiveness Index representatives have a positive influence. The influence of a representative of one variable Innovation and Development Factors or Basic Requirements, is negative. This variable is the Basic Requirement. Apparently, the impact of Basic Requirements on Innovation and Development Factors is immortal. We will test later on whether this applies to all countries and all seasons

Table 1. Blocks Unidimensionality BLOCKS UNIDIMENSIONALITY

TG EA IG REE

Mode

MVs

C.alpha

DG.rho

eig.1st

eig.2nd

A A A A

4 6 2 3

0.802 0.885 0.860 0.772

0.874 0.916 0.935 0.870

2.57 3.91 1.75 2.08

0.869 0.932 0.246 0.701

Table 3. Estimation of inner model parameters. INNER MODEL $EA Estimate Std. Error Intercept TG

2.18e-16 9.11e-01

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

0.0358 0.0358

t value

Pr(>|t|)

6.09e-15 1.00e+00 2.54e+01 6.83e-53

Estimate Std. Error Intercept TG EA

-4.92e-16 -3.15e-01 1.23e+00

0.0261 0.0631 0.0631

t value

Figure 1. Latent variables and their regression coefficients.

Pr(>|t|)

-1.89e-14 1.00e+00 -5.00e+00 1.80e-06 1.95e+01 9.19e-41

$KREE Estimate Std. Error Intercept TG EA IG

5.83e-16 5.52e-01 6.34e-02 3.98e-01

0.0227 0.0600 0.1086 0.0759

t value

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

$IG

Pr(>|t|)

2.56e-14 1.00e+00 9.20e+00 7.47e-16 5.84e-01 5.60e-01 5.24e+00 6.31e-07

Again, we see that the correlation between the predicted hidden variable values is very high.

Table 4. Correlations between latent variables CORRELATIONS BETWEEN LVs TG EA IG KREE

KREE

1.000 0.911 0.807 0.930

0.911 1.000 0.945 0.942

0.807 0.945 1.000 0.903

0.930 0.942 0.903 1.000

The smallest correlation is 0.807 and is between Basic needs and Innovation and Development.

Innovation and Development. This is not predicted positively as expected in the World Economic Forum documents. In general, the average communality and average redundancy coefficients are above and above 0.5, although the impact of Event Boosters on Global Competitiveness is statistically insignificant. The loading coefficients between hidden variables and their representative variables are shown in the following graph.

Figure 2. Latent variables and their loadings. â&#x20AC;&#x192;

The compatibility of internal and external models with data sets is quite high, 0.782. The following graph shows the estimated regression coefficients between hidden variables. These coefficients are estimated positively, except for Basic Needs to Innovation and Growth. All but one of the estimated parameter estimates reported in Figure 1 are statistically significant. The only statistically insignificant parameter estimate is the Eficiency Enhancers on Global Competitiveness, 0.0634. All other estimated parameter values are significant. For example, Basic requirements have a statistically significant (standard error, 0.036) and positive effect on Efficiency Enhancers. The numeric measure of parameter estimates shows the amount of effect on the other of a hidden variable. The predictive sign also indicates that the effect is positive or negative. An interesting parameter estimate is statistically significant, both negative and significant, on the basis of

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Correlations

The same estimation procedure was repeated with 200 extra samples taken by bootstrapped processing of the data set on hand. The second table reports the average of these 200 estimates. In this way, non-parametric Partial Small Squares - Path Modeling results can be used to make generalizations to the population. By estimating the standard errors of the obtained parameters, it is possible to use test procedures and to calculate the reliability intervals.

The lowest correlation is observed among the values estimated by the World Economic Forum, Partial Small Squares by Boot Method - Estimated by Path Model, 0.639.

The cross-loading coefficients are shown in the graph below. The manifest variables in the blocks are loyal to their blocks as expected. The highest frequencies are observed amongst their respective manifests of each block.

Welch Two Sample t-test and Wilcoxon rank sum test results indicate that they do not have the same average of the index calculated for the World Economic Forum and the series predicted in the Partial Small Squares - Path Model.

The correlations between the predicted secret variable values and the secret variable values measured in the World Economic Forum documents are shown below.

Whether the calculated and projected values of Basic Requirements come from the same distribution:

> cor(call1$Basic Requirements, call1$rescaledbre) [1] 0.7827127 > cor(call1$Efficiency Enhancers , call1$rescaledeff) [1] 0.6388665 > cor(call1$Inn. and soph. factors, call1$rescaledinn) [1] 0.8291702 > cor(call1$KREE, call1$rescaledcgi)

Whether the calculated and projected values of the Basic Requirements have the same average:

The Kruskal-Wallis rank sum test and the Anderson-Darling k-sample test results show that it does not come from the same range of the index as calculated for the World Economic Forum and the series predicted in Partial Small Squares - Path Model. These tests were also performed for other hidden variable indices and their predicted values. Indices calculated in the World Economic Forum and the Partial Small Squares - The series predicted by the Path Model do not come from the same distributions. Tests on the average of the series give

[1] 0.9011788

Institutions Infrastructure Macroeconomic stability Health and primary education Higher education and training Goods market efficiency Labor market efficiency Financial market sophistication Technological readiness Market size Business sophistication Innovation

Figure 3. Latent variables and their cross-loading.

Tests

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Bootstrap model results

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

The predicted values obtained by using the Competitivenes Indices obtained by using the World Economic Forum questionnaires and using the Partial Small Squares - Path Model are in order of magnitude. Then the calculated and predicted index values of the countries were subjected to rank tests. Applied tests are Spearman's rho rank correlation test and Cronbach's alpha rank test, respectively. The correlation between the test results gore, the rankings of the calculated and predicted values of the four indices is not different from zero.

Figure 4. Global Competitiveness Index and subgroups, Basic Requirements.

Non parametric clusters The following graphs are obtained by putting the same clusters as those of the values of the foreseen hidden variables. The countries are gathered in three groups. Graphics combine Basic Requirements with GCI;Efficiency Enhancers and GCI together, and finally Innovation and Development and GCI together. A country can be seen in more than one cluster. This shows that the same country has different performances in different years. All of the variables have been standardized.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

mixed results and indicate that they are both the same and not the same.

Response-Based Unit Segmentation (REBUS) In Appendix, Table 3, shows the model results that control unobserved heterogeneity. The nations are gathered in four-way clutches.

Figure 5. Index of Global Competitiveness and subgroups, Activity Enhancers.

Figure 6. Global Competitiveness Index and subgroups, Innovation and Sophistification Factors.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

First group of countries and path coefficients

Countries in the second group and path coefficients

> ct1ds$Ülke[ct1ds$segments==1]

> ct1ds$Ülke[ct1ds$segments==2]

[1] “Barbados”

“Bahreyn”

[6] “Timor-Lester” “Bahreyn”

“Jamaika”

[11] “Jamaika”

“Mauiritus”

[16] “Mauiritus”

“Trinidad&Tob.” “Barbados”

[21] “Trinidad&Tob.” “Barbados” [26] “Barbados”

“Bahreyn”

[31] “South Cyprus” [36] “Malta”

“South Cyprus”

[41] “South Cyprus” [46] “Malta”

“Malta” “Malta”

“South Cyprus”

“Mauiritus”

“Jamaika”

“Puerto Riko”

“Mauiritus”

“Barbados”

“Timor-Lester” “Trinidad&Tob.” “Barbados” “Bahreyn” “Jamaika”

“Rep.Dom.”

“Trinidad&Tob.” “Barbados”

[6] “Rep.Dom.”

“Trinidad&Tob.” “Timor-Lester” “Guyana”

[11] “Guyana”

“Rep.Dom.”

“Jamaika”

“Bahreyn”

“Mauiritus”

[16] “Jamaika”

“Timor-Lester” “Guyana”

“Mauiritus”

“Trinidad&Tob.”

[21] “Guyana”

“Rep.Dom.”

“Mauiritus”

“South Cyprus” “Malta”

[1] “Guyana”

“Trinidad&Tob.”

“Malta”

“South Cyprus”

“Malta”

“South Cyprus” “Malta” “South Cyprus”

“Malta”

“Guyana”

“Guyana” “Rep.Dom.” “Rep.Dom.”

“Rep.Dom.”

“North Cyprus” “Turkey”

[26] “North Cyprus” “Turkey”

“Jamaika” “Greece”

“Greece” “North Cyprus” “Turkey”

[31] “Greece” “North Cyprus” “Turkey”

“Greece” “North Cyprus”

[36] “Turkey”

“Greece” “North Cyprus” “Turkey”

[41] “Turkey”

“Greece” “Turkey”

“Greece”

“Greece” “Turkey”

[46] “Greece”

Figure 7. The inner path model with hidden variables and estimated parameter values, the first group of countries.

Figure 8. The inner path model, hidden variables and estimated parameter values, the second group of countries.

Countries in the third group and path coefficients

Countries in the fourth group and path coefficients

> ct1ds$Ülke[ct1ds$segments==3]

> ct1ds$Ülke[ct1ds$segments==4]

[1] “Puerto Riko” “Barbados” [1] “Singapur” “Singapur” “Timor-Lester” “Bahreyn” [7] “Bahreyn”

“Puerto Riko” “Singapur”

“Puerto Riko” “Singapur” “Timor-Lester” “Puerto Riko” “Singapur”

[13] “Timor-Lester” “Puerto Riko” “Timor-Lester” “Puerto Riko” “Singapur” “Timor-Lester”

[6] “Jamaika” [11] “Barbados”

“Bahreyn”

“Guyana”

“Mauiritus” “Puerto Riko” “Singapur” “Bahreyn”

“Guyana”

[16] “Mauiritus” “Puerto Riko” “Singapur”

“Rep.Dom.”

“Rep.Dom.” “Trinidad&Tob” “Jamaika”

“Trinidad&Tob.” “Singapur”

[19] “North Cyprus” “North Cyprus” “North Cyprus”

Figure 9. The inner path model, hidden variables and estimated parameter values.

Figure 9. Internal path model showing hidden variables and estimated parameter values, fourth group countries.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Performance analyses and evaluations are of great importance in describing the current situation and forming future predictions for the national economies, as well as of

CHAPTER III

the individual institutions or sectors.

Performance Matrices

Performance matrices used in performance appraisals can be considered as a report card (score card) of the relevant institution, industry or economy. In order for performance reports to function both for analysing the current situation and developing a vision for the future, it needs to be in line with the “Strategic Management” approach. Strategic Management, whatever size and scale it regards, basically begins with a detailed case analysis covering economic, political, social and environmental spheres and the process of setting the mission and vision accordingly. After these stages in the creation of long or medium term plans, and programs starts. The plans and programs, which are created under the guidance of the vision and by keeping the requirements of the mission in the foreground, become the basic strategy documents of that economy. Within this strategy documents are primarily “Strategic

Objectives” which are conceptual expressions for the medium and long term and which are aimed to be achieved. Specific and measurable sub-objectives for achieving strategic objectives are called “Strategic Goals”. “Performance Indicators” are needed to monitor whether the targets have been achieved. The decisions that show how to achieve these goals are “Strategies” and “Actions and Projects” are carried out accordingly. The performance matrices are functioning to the extent that they allow the tracking of these processes. That is, in order to be able to assess the performance of any economy within a given time frame, it must be monitored by means of defined indicators of a stated objective. Country performance scorecards should be prepared and assessed with this approach. Another essential point in performance analysis is that the evaluations should free of subjective and relative expressions. For this, the analysis must be based on objective statements, indicators, concrete strategy documents and expressions. The performance evaluation matrices included in the Northern Cyprus Competitiveness Report (CR) contain information that will contribute to the performance analysis to be performed with this approach

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

specific realizations in some key topics in the Northern Cyprus economy will be presented in a matrix (see Table 3.1). In addition to this matrix, the realization states for the years 2008-2016 in the Northern Cyprus CR documents are presented in a separate table (see Table 3.2).

actions to achieve targets together with those responsible for fulfilling them; Public sector, private sector and nongovernmental organizations to act in a participatory approach and cooperation ... “. The goals for the year 2023 to achieve this main objective are:

The realizations, which are mainly taken from the laws of regulations in 2016 and the statements of policy and strategies of the UBP-DP government, are listed under

•

(primary energy intensity) by at least 20% compared to the value of 2012;

the topics of: General issues; physical infrastructure development; increasing market efficiency of goods and services; increasing the effectiveness of the labor markets; opportunity for credit access in financial markets, health reforms and technology development. This year, the CR also includes the strategic goals, targets and relevant performance indicators of some of the key strategic documents of the TRNC government. First one of these strategy documents is the “Medium Term Program” (MTP) document, prepared and presented by the State Planning Organization, covering the years 2017-2019. Estimates and target values for years regarding the objectives and goals of the macroeconomic indicators in

Reduction of the amount of energy consumed per GDP

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

As in previous reports, this year, the last two years of

•

CO2 emissions in the TRNC should be at least 10% less than in 2012,

•

Achieving at least 10% of the primary energy production of the renewable energy resources in the TRNC.

The lists of the strategies which are set to achieve these goals are also listed in the document. It is important that the TRNC Energy Efficiency Strategy Paper be measured in real terms, starting from 2017, in order to contribute to the strategic management of the country’s economy in real terms and to determine the point reached in reaching the 2023 target.

the MTP document are shown in Table 3.3. The monitoring of the realizations within the scope of the MTP for each year during the program period is important for the performance evaluation of the Northern Cyprus economy. Within this table, the first indicator that should be watched particularly carefully is “State budget balance”. This figure, which is obtained by calculating the share of the budget deficit in GDP, sets the estimated realization figure for the year 2016 as 5%. At the end of the program, this figure is to be reduced to 1.6% in 2019. Another indicator that is important to monitor is the Current Account Balance which is under the Balance of Payments targets. The ratio of current account balance to GDP is expected to be -1.7% at the end of the program period, which is expected to be 7.8% at the end of 2016. Another strategic document that indirectly affects the performance of the Northern Cyprus economy is the “TRNC Energy Efficiency Strategy Document” which is issued by the SPO and covering the years 2016-2023. The main objective of this document is defined as: “... defining a policy set with a focus on energy efficiency and supported by tangible targets and identify mandatory

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Table 3.1 Issues

Recommendation

Realization 2010-2011

2011-2012

2012-2013

2013-2014

2014-2015

2015-2016

∆

3.Development of macroeconomic policies

∆

4.Accelerating EU harmonization processes

∆

1.Developing coordination between institutions in the public sector 2.Institutionalization in macroeconomic management

General issues

5.Ensuring continuity in the bureaucracy and ending favortism

∆

6.Reducing informality

∆

√

∆

7.Increasing the efficeincy of the public sector

∆

√

∆

√

∆

8.Administrative, financial and supervisory restructuring of local administrations 9.Establishing the statistical infrastructure 10.Economic reforms

Physical infrastructure development

1.Technical and service oriented development of ports and airports

∆

2.Public-private partnership build-operate-transfer models

∆

3.Enabling new technologies in CIT field

∆

1.Energy efficeincy 2.Achieving independent and institutional execution by Competition law

∆ ∆

3.Structuring subsidies increasing market efficiency of goods and services

4. Regulation of tax policies, system and rates

∆

5. Marketization of State monopolies 6. Ease of establishing a company

∆

√

7.Bankruptcy process and its cost 8.Developing policies for SMEs

√

9. Foreign trade system 1. Increasing domestic labor force participation in the labor market

√

∆

√

2. Incentives for on the job training increasing the effectiveness of the labor markets

3.Cooperation with universities on vocational courses

∆

4. Public working hours 5.Social security 6. Kamuya giriş ücretlerinin düzenlenmesi

√

1. risk perception-reducing regulations for the banks

∆

2. Structuring loans opportunity for credit access in financial markets

∆

3.Structuring the execution of the bankruptcy system and accelerating the judicial process 4.To limit the use of resources from the banking system

∆

5. Low interest loan programs 6. Grant porgrams

∆

√

∆

√

1. Budget

∆

2. Improvement of services wtih coordination of other institutions

√

∆

7. Development of alternative financial instruments

Health reforms

∆ √

√

3.Developing policy and strategy 1.Technology integration Technology development

√ ∆ ∆

3.Developing IT aided education

∆

Key: √ There is action Δ There is partial action

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

∆

2016-2017

2017-2019

Forecast

Target

2015

2016

2017

2018

2019

Real growth (%)

4,00

2,4

5,00

5,50

GDP (million TRY)

10.222,46

11.302,8

12.610,70

13.941,40

15.396,30

15,1

18,5

19,5

20,0

112.811,00

115.716,0

119.133

122.668

126.324,00

-3,7

-5,0

-5,6

-3,6

-1,6

37,60

38,2

39,5

37,6

35,6

3.465,00

3.753,0

4.284

4.740

5.234,40

MACROECONOMIC TARGETS Growth and employment

The ratio of total resources to investments (%) Total employment

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Table 3.2

Public Finance

State budget balance/GDP %

Government budget expenditure to GDP ratio % State budget revenue (current prices, million TRY) Balance of payments

41 Export (Million $)

118,10

105,4

121,3

139,5

160,40

Import (Million $)

1.500,60

1.505,1

1.730,8

1.903,9

2.094,30

Export/Import %

7,87

7,3

7,70

Net revenue from tourism (Million $)

697,70

721,50

743,9

766,7

791,00

Current accounts balance / GDP (%)

7,20

7,80

3,2

0,6

-1,70

7.78

6,5

4,7

Inflation Commercial Price Index (CPI %)

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Tablo 3.3

2016-2017

General issues

Physical infrastructure development

1.Developing coordination between institutions in the public sector Law regardign Court of Auditors No: 37/2016 2.Institutionalization in macroeconomic management 3.Development of macroeconomic policies 4.Accelerating EU harmonization processes 5.Ensuring continuity in the bureaucracy and ending favortism 6.Reducing informality Law on Public Recruitment No: 20/2016 7.Increasing the efficeincy of the public sector 8.Administrative, financial and supervisory restructuring of local administrations 9.Establishing the statistical infrastructure UBP-DP: Memorandum between TRNC and 10.Economic reforms TR 1.Technical and service oriented development of ports and airports 2.Public-private partnership build-operate-transfer models 3.Enabling new technologies in CIT field 1.Energy efficeincy 2.Achieving independent and institutional execution by Competition law

Sustainable Energy Law no: 14/2016; Water Deal between TRNC and TR No:22/2016); TRNC Strategic Document on Energy Efficiency (2016-2023)

3.Structuring subsidies 4. Regulation of tax policies, system and rates

Increasing market efficiency of goods and services

5. Marketization of State monopolies

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Maliye Bakanlığı ile Türkiye Cumhuriyeti Gümrük ve Ticaret Bakanlığı Arasında Ortak Gümrük Komitesi Kurulmasına İlişkin Mutabakat Zaptı (Onay) Yasa Tasarısı (YT No:217/4/2016)

6. Ease of establishing a company 7.Bankruptcy process and its cost

Law on work permits No:6/2016; Darft Decree on Amnesty regarding work permits and times of foreigners (YGK No:16/4/2016);Darft Law and Decree changing the Draft Law on work permits (YGK No:15/4/2016) and (YGK No:19/4/2016)

8.Developing policies for SMEs 9. Foreign trade system

Law regarding the mutual acredibility between the Universities of TRNC and TR(Yasa No: 34/2016)

1. Increasing domestic labor force participation in the labor market

Draft law regarding the compensation policies of civil servants (YGK No:15/4/2016)

2. Incentives for on the job training Increasing the effectiveness of the labor markets

3.Cooperation with universities on vocational courses 4. Public working hours 5.Social security 6. Kamuya giriş ücretlerinin düzenlenmesi

Opportunity for credit access in financial markets

Health reforms

Technology development

Law on credit cards and bank credits (Yasa No: 5/2016)

Decree regarding the Central Bank of TRNC (YT No: 216/4/2016)

1. risk perception-reducing regulations for the banks 2. Structuring loans 3.Structuring the execution of the bankruptcy system and accelerating the judicial process 4.To limit the use of resources from the banking system 5. Low interest loan programs 6. Grant porgrams 7. Development of alternative financial instruments 1. Budget 2. Improvement of services wtih coordination of other institutions 3.Developing policy and strategy 1.Technology integration 2.Developing supervision and audit on IT 3.Developing IT aided education

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

CHAPTER IV

Standards, Standardization and Organization

Standardization and Access to Foreign Markets Standards, Standardization and Organization Economic and Social Benefits of Standardization in Products and Services Standardization and Foreign Trade

Standardization in Northern Cyprus: Current Situation, Problems and Suggestions

The word “standard” refers to the level of quality or qualification required or generally accepted, according to the definition of a common dictionary. Quality is defined as a measure of what something is like, a measure that distinguishes it from its analogy, and can be measured. The “standard” phenomenon provides a framework to be able to measure products, services and governance systems in terms of quality and to compare with similar ones in almost every area of economic, social and political life. In this measurement and evaluation process, “standards” come as a technical, institutional characteristic that is used as a measure, norm or model. Standardization means, by its simplest definition, the process of operating in accordance with established standards. Standardization helps to operate in accordance with generally accepted or mandated measures, norms or models in the governance practices of private sector companies and public institutions, both in the production and supply of goods and services and in the process of supply to the market. The most well-known and one of the most common standardization bodies around the world is the International Organization for Standardization (ISO), which began its official activities in 1947. ISO has published more than 21,000 “international standards”. According to the definition of ISO, “standard”means; materials, products, processes and services for which they are intended. Terms, conditions, guidelines, or features that may be used in a consistent manner are identified and defined (www.iso.org). From this standpoint, the “standard” can be thought of as a system of rules. “Standardization”, on the other hand, is the process of setting and enforcing certain rules, with the contribution and cooperation of interested parties, in any activity aimed at achieving economic or social benefit. In the process of standardization, the rules established and documented and approved by the relevant and competent bodies usually consist of technical and institutional features left to the discretion of the parties (i.e. not mandatory). Subsequently, these rules can be adopted by national and regional standards bodies and mandated by the States through law and technical specifications. A wide variety of standardization organizations have been established at a national and international level to standardize the quality

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

National standardization organizations create and maintain standards at the national level to provide citizens with quality and safe products and services in all areas of their lives, generally focusing on consumer rights and prosperity. At the same time, national standardization bodies may also work on the identification and prevention of unfair competition conditions that may arise among producers. The scope of regulation and supervision of national standardization organizations constitute a wide and diverse spectrum from: food safety to health and education services, from agricultural production to construction, from hygiene regulations to environmentally friendly applications, from manufacturing to information and communication technologies, from large-scale infrastructure investments to small and medium-sized businesses (SMEs) activities, transportation to accounting and finance applications, electronic, artisan and artisan activities to the banking system, from private sector businesses to public administration. There are “national standardization bodies” in many developed and developing countries in the world. These national organizations often operate as ISO members. There are more than 160 countries with national standards bodies which have ISO membership. ISO recognizes 118 of these national bodies as “members”, 40 as “correspondent members” and 3 as “subscriber members”. Here are a few examples of the establishment of many national standards: • • • • • • • • • • • • • • • •

Turkish Standards Institute (TSE) Helen Standardization Organization (ELOT) Cyprus (Southern) Standardization Organization (CYS) Brasilian National Standards Organization (ABNT) Spanish Standardisation and Certification Association (AENOR) French Standardisation Association (AFNOR) American National Standardisation Institute (ANSI) British Standards Institute (BSI) German Standardisation Institute(DIN) Japanese Industry Standards Committee (JISC) South African Bureau of Standards (SABS) Romanian Standards Association (ASRO) Standardisation Administration of China (SAC) Standards Council of Canada (SCC) Standards Institute of Sweden (SIS) Standards Association of Finland(SFS)

• Norwegian Standards (SN) • Swiss Association of Standards (SNV) As can be seen from the first three examples in this list, Turkey, Greece and Southern Cyprus have a “national standards body”. The national standards bodies of these three countries are also ISO members. Although there have been speeches for years to be spoken and established, there is not yet such a “national standards organization” in Northern Cyprus. On the other hand, all but two of the 11 island countries (Timor-Leste and Puerto Rico) which were taken as examples in this report for comparing Northern Cyprus in terms of competitiveness, have “national standards bodies”which are either “member” or “correspondent” of ISO: • Dominic Republic (INDOCAL): Correspondent member • Guyana (GNBS): Correspondent member • Jamaika (BSJ): Member • Barbados (BNSI): Member • Mauritius (MSB): Member • Trinidad ve Tobago (TTBS): Member • Bahrein (BSMD): Member • Malta (MCCAA): Member • Singapore (SPRING SG): Member International standardization organizations aim to cooperate with national level organizations and create standardization networks and accreditation systems to implement and spread consumer, citizen and environmental-oriented standardization activities on an international scale. Developing standards in the areas of product, service and governance, together with quality and safety, to increase economic efficiency and at the same time facilitate international trade and financial relations are among the main functions of international standardization organizations. ISO, for example, pioneers the world in developing international standards in the areas of product, service and governance, in order to achieve “safer”, “cleaner” and “more efficient” living spaces. According to the ISO, standardization is also important in terms of economic growth in general, the expansion of global markets and the maintenance of international trade in more fair conditions. Standardization also has the benefit of fighting on a global level with the challenges of many areas, such as climate change, road safety, energy and social responsibility. Standardization, is a process with vital importance in the development of safer, healthier and more environmentally friendly practices, and in creating a more productive, more

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

of products, services and governance systems.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

creative and innovation-oriented economic and social order on a world scale. In addition to the ISO mentioned above, some examples are provided below for standardization organizations operating in different fields and having international membership. This list also shows that international standardization organizations are specialized in a wide range of fields: • • • • • • • • •

• • • • • •

International Organization for Standardization, ISO. International Electrotechnical Commission, IEC Air Movement and Control Association International, AMCA Human Factors and Ergonomics Society, HFES Institute of Electrical and Electronics Engineers, IEEE Air-conditioning, Heating, and Refrigeration Institute, AHRI Association for Automation and Measuring Systems, ASAM European Computer Manufacturers Association International, ECMA International International Federation of Organic Agriculture Movements, IFOAM International Press Telecommunications Council, IPTC The International Telecommunication Union, ITU Organization of Hotel Industry Classification & Certification, OHICC Social Accountability International, SAI World Meteorological Organization, WMO Food and Agriculture Organisation Standards Body (FAO Standards Body)

• • • • • • •

ality, ACCSQ Pacific Area Standards Congress, PASC CARICOM Regional Organization for Standards and Quality, CROSQ MERCOSUR Standardization Association, AMN Pan American Standards Commission, COPANT African Regional Organization for Standarization, ARSO Southern African Development Community Cooperation in Standarization, SADCSTAN Arab Industrial Development and Mining Organization, AIDMO

In addition to such international standardization bodies operating in a wide range of fields, there are also regional standardization organizations. Some examples of regional standardization organizations are shown below: • • • • • •

European Committee for Standardization, CEN European Committee for Electrotechnical Standardization, CENELEC European Telecommunications Standards Institute, ETSI EU Institute for Reference Materials and Measurements, IRMM Euro-Asian Council for Standardization, Metrology and Certification, EASC ASEAN Consultative Committee for Standards and Qu-

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

International standards have numerous economic and social benefits for both private companies, consumers and governments. For private companies; for example, it has been found that the ISO 9001 standard increases sales, customer satisfaction and market share, and at the same time improves the company image (Manders, 2015). ISO 14001 has been shown to be beneficial in protecting the environment in the activities of companies (de Vries et al., 2012). In a study of the French Standardization Association (AFNOR), an additional increase of 20% was observed in the annual sales of companies participating in the “standard development” process (AFNOR, 2016). For the consumers; For example, standards related to road safety, toy safety and safe medical packaging make many living areas safer. In terms of governments; For example, international standards that require expertise and experience play a leading role in the design and implementation of various public policies.2 The benefits of international standards to private companies, consumers and governments are summarized in Table 4.1. These benefits are observed in many different and diverse areas of social life; international standards, in the sense of ISO, also point out that it is the “backbone of society”. There are many studies investigating the economic and social benefits of standards and standardization. Among the major researches on this subject is a two-volume study

1 http://www.iso.org/iso/home/standards/benefitsofstandards.htm 2 http://www.iso.org/iso/home/standards/benefitsofstandards.htm

Increase productivity Facilitate access to new markets through the harmonization of products and services

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Benefits for private companies

They ensure that the supply to the market and the production to be economically efficient

Reduce costs through sophisticated governance systems and production processes They enhance customer satisfaction through advanced safety and quality systems Reduces damage to the environment Ensures that products and services are safe, reliable and of good quality

Benefits for consumers

According to ISO, “international standards” constitute the backbone of society; by providing guarantees for the safety and quality of our products and services, facilitates international trade, and improves the environment we live in. Moreover, by compliance with standards, the products, systems and organizations are safe, reliable and good for the environment. There are numerous studies stating that the standards have stimulating effects for the business world and the economy. For example, it is known that the standardization contributes $ 8.2 billion annually to the increase in national income in the UK. In Canada, the total contribution of standards since 1981 is around $ 91 billion.1

Table-4.1. Benefits of International Standards

Increases air, water and soil quality Provide control of gas and radiation emissions Allow control of environmental effects of production Contribute to environmental protection and human health by improving living conditions Provide direct access to the views of international experts in building national public policy

Benefits for governments

Economic and Social Benefits of Standardization in Products and Services

Ensure compliance of national legislation on import and export with international rules and regulations Facilitate inter-country product, service and technology movements Facilitate world trade and access to foreign markets Abolish barriers to global trade by providing the necessary technical framework for the implementation of regional and international trade agreements

Source: http://www.iso.org/iso/home/standards/benefitsofstandards. htm

from ISO (Gerundino, D. & Weissinger, 2011, 2012). In both volumes, the benefits of standards, especially for companies, are examined from a microeconomic point of view for different countries. The countries studied at company level in the first volume are Indonesia, Singapore, Thailand, Vietnam, Botswana, South Africa, Brazil, Colombia, Peru and Germany. In the second volume, China, Sri Lanka, Mauritius, Cameroon, Senegal, Egypt, Jordan, Lebanon and Italy are studied. In these two volumes of extensive work, it examines in detail how the standards are used for the purposes of the companies and the benefits that the com-

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

panies can achieve by applying the standards. In another study by Blind (2004), assesses, various aspects such as the driving forces and economic effects of standardization in the manufacturing and service sectors, the aspects of the development of standardization of intellectual property rights, the contribution of standardization to economic growth and the development of standards by foreign trade. Blind emphasized that companies in particular play an important role in the standardization process. Accordingly, companies’ consciousness, desire and efforts towards standardization contribute to the effective functioning of the standardization process. In a project study conducted by the German Standardization Institute in Germany, Austria and Switzerland (DIN, 2000), it has been stated that 84% of the companies have adopted either European standards or international standards as a component of export strategies. In other words, in terms of export strategy, the vast majority of companies in the scope of the study are conscious, willing and diligent in standardizing. Other noteworthy findings of this study include: 1) The standards contribute more to economic growth than patents and licenses; 2) Export-oriented sectors see and use standards as a “strategy to open up new markets”; 3) Standards, facilitate technological development. A report for the UK Department of Trade and Industry (DTI) the cost-reducing and quality-enhancing aspects of standards are emphasized and the standards are reported to be a key point in micro-economic infrastructures (Swann, 2000). According to this report, even though standardization cannot raise the profitability of all companies simultaneously, it provides significant benefits for the economy in general because of its competitive developing nature. The report also emphasizes that the standards have “public property-like” features. In line with this emphasis, it is stated that the standard formation processes should not be over-represented in the context of the involvement of different interest groups. It is noted that the state must play an active role in providing a certain balance between different interest groups. In another study that draws attention to the “public property” nature of standards, standardization is considered as a marketing policy instrument (Williams & Temple, 2002). In that study, it is observed that standards are beneficial to the economy in general, and it is determined

that different stakeholders such as industry, government, citizens and consumers have benefited from the standardization process. The contribution of standards to sustainable development (from the aspects of sustainability and access to markets) has been examined in a study involving the food, forestry and tourism sectors (Vorley et al., 2002). In this study, codes and certifications related to standards were found to be useful for companies to find complementary between trade and sustainable development. At the same time, participating in the “standard development” processes enables us to see different perspectives and facilitates the corporate learning process. In particular, it is emphasized that the development of non-discriminatory standards is recommended against the problems of standardization encountered by the exporters of developing countries and that the participation of all stakeholders in the standardization process should be ensured. The World Trade Organization (WTO) has focused on standardization in one of the World Trade Reports (WTO, 2005). This WTO report emphasizes that the standards are particularly useful in terms of consumers’ knowledge of products, the protection of the environment and harmonization of goods and services. This 2005 report highlights the growing importance of international standards. It can be said that the acceleration of standardization has been observed, especially after that date. This report specifically states that the most important among the many international standardization bodies are the International Electro-technical Commission (IEC) and the International Telecommunication Union (ITU) together with the ISO. This broad study states that standards are effective in; scale economies; increasing economic efficiency; in the solution of problems found in the situation of incomplete information and negative externality. It also underlines the challenges that emerging countries face in adapting to established standards, often in developed countries, and states that emerging countries have a critical stake in the process of international standardization. The report draws attention to the fact that the standards can be used as a protective and discriminatory policy tool by the states in foreign trade and emphasizes that WTO agreements contribute to the prevention of such policies by providing clear and non-discriminatory foreign trade regimes.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

nies that implement the standard are not able to make capital investments to increase the production scale. In this

An important issue as important as the economic and so-

case, reductions in total sales (exports) of the industry or

cial benefits of standardization in products and services

the market can also be observed. In other words, in certain

is the impact of standards on foreign trade. How do adop-

cases, standardization may also have a detrimental effect

tations of national and international standards affect the

on sales (exports). Similarly, standards may be very strict

foreign trade, ie the exports and imports, of the countries?

and costly in some sectors (Maskus et al., 2005). Especially

Does the standardization facilitate access to foreign mar-

small and medium sized enterprises may have to withdraw

kets? The answers to such questions have been investiga-

from the market because they will have difficulties in mee-

ted in the academic literature using various survey metho-

ting these strict and costly standards. Higher cost of stan-

ds and econometric regression models.

dards can also be seen in total sales (exports) again, as it

First, it should be noted that the standards may function as

may also block possible new entries into the market.

a “quality signal” (Jones & Hudson, 1996; Hudson & Jones,

In short, standardization can often be expected to have

2001, 2003). In other words, the standards can be understo-

a positive impact on company sales and country exports,

od by the buyers (importers) as the symbols guaranteeing

but it is worthwhile not to ignore that certain conditions

the quality of the products and services. In this case, the

may be negative for this effect. One of the leading resear-

standards have an effect of increasing the competitive-

chers on this subject, G. M. Peter Swann, has prepared a

ness and sales (exports) of the sellers (exporters).

literature review for the OECD (Swann, 2010). Swann, who

Similarly, standards can provide a “safe” product or ser-

brought together several academic studies in international

vice signal as well as quality (Hudson & Jones, 2003). This

trade and standards by examining them in various ways

“confidence signal” also raises the competitiveness and

for different countries, different sectors and different peri-

sales of sellers (exporters). If there are “standard” and

ods in various literature, reached some basic conclusions.

“non-standard” similar products or services in any domes-

The main results of Swann are summarized below (Swann,

tic or foreign market, the market share of non-standard

2010: 4-5).

products or services over time may be reduced and even increasingly withdrawn from the market. In such cases, the standardization would be to reduce the variety of products and services on the market. Thus, standardization can also lead to the creation of “scale economies” in which avera-

The impact of international and national standards on exports •

Most of the studies in the literature show that adap-

ge costs are reduced while fewer types are offered on the

ting to international standards generally increases

market and the remaining companies increase production

export performance. In some cases it has also been

scales. Furthermore, both the “confidence signal” and the

determined that international standards do not have a

reduction of diversity can reduce “transaction costs” (But-

significant impact on export performance.

ter & Mosch, 2003; Raballanda & Aldaz-Carroll, 2005). In sum, it can be said that the standardization: 1) increases sales (exports) through quality and confidence signals; and 2) reduces production and transaction costs through “sca-

•

It has also been observed that export performance is increased in the case of exporter countries complying with their own standards, that is, national standards.

le economies” and “confidence signals”. Both of these

It can be said that both international standards and nati-

effects should be considered affirmative in terms of sales

onal standards generally raise the export performance of

(exports) and competitiveness.

countries. The prospect of national and international stan-

However, standardization, in some cases, also has adverse effects on external trade (Bongers, 1982). In some sectors where product or service diversification has decreased due to the standardization, the potential for “scale

dards can be better understood if it is considered to be related to the expansion of access opportunities to foreign markets and the increase of competitiveness in foreign trade.

economies” to emerge may not be realized if the compa-

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Standardization and Foreign Trade

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

The impact of international and national standards on imports: •

The fact that countries comply with international standards when importing, except for certain exceptions, mostly has a boosting effect on imports.

•

If the countries comply with the national standards when importing, more mixed effects will be realized. Non-mandatory (“voluntary”) national standards increase imports in some cases and in some cases reduce them. However, compulsory national standards generally reduce imports.

As imports are generally increasing, as is the case with international standards, the following can be achieved: Adhering to international standards generally has an increasing effect on the foreign trade volume of countries. In other words, it can be stated that adapting to international standards generally increases the level of openness in foreign trade, thereby increasing global economic integration and expanding access to foreign markets. On the other hand, while exports of national standards generally increase; compulsory national standards and some “voluntary” national standards may decrease. This negative effect is particularly true in the import of agricultural products and textiles and apparel.

to France, but international standards increase Germany’s imports from France (Blind & Jungmittag, 2002). As can be seen from these two studies, international and national standards can have different effects on one country’s foreign trade from different countries. Therefore, in addition to the specific political-economic conditions of the country under consideration, the relative status of foreign trade partners should also be considered. •

These two studies show that for different country groups and different sectors, it is possible to achieve a common result as the standards increase foreign trade. •

The institutional capacities of countries’ standardization and their relation to foreign trade are also examined in the literature. Adopting and implementing standards in products and services can be considered as an institutional development indicator in terms of companies and states. In a study conducted in this way, the prevalence of the ISO 9000 standard document in countries was considered as an essential dimension of the institutional capacity (Kim & Reinert, 2009). This research finds that in the developing countries, the institutional capacity measured in accordance with the standard is a strong and meaningful influence of these countries on exports. Moreover, developing countries with strong institutional capacities have also been found to be able to cope more easily with stringent standards in the food sector.

•

Another study focusing on institutional development, reveals that countries with better institutions generally export more “complex” products (with higher technology content and added value). Imports from

Despite all these general conclusions, it is understood from the literature that the original political-economic conditions of the countries have to be taken into account when considering the effects of standards on external trade (Swann, 2010: 4-5). Following these general conclusions from the literature; It may be useful to refer to some interesting and more specific conclusions that may be indicative. Such results are summarized below. •

•

According to a study that examines the foreign trade between Germany and the UK at all sectors, international standards increase is seen in both exports and imports in Germany. National standards, on the other hand, reduce both exports and imports (Blind & Jungmittag, 2001). In other words, in terms of foreign trade by Germany, it is observed that while international standards increase foreign trade, national standards have a negative effect. According to another study examining foreign trade between Germany and France at all sectors, German standards do not have a significant effect on exports

Despite having different countries and sectors, two other studies which reach the same conclusion can also be considered. The first one of these deals with the foreign trade in “measuring instruments” sector in Switzerland, Germany, France and England (Blind, 2001). The second examines 159 countries and then 14 OECD countries in terms of foreign trade of “electrical goods” (Moenius, 2006). Both studies have reached the conclusion that standardization increases foreign trade.

these countries with good institutions are mostly made up of “simple” products (Berkowitz et al., 2006). Complex-simple product comparison is related to the

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

•

In another study, it was found that institutional quality increased foreign trade by lowering “transaction costs” (Islam & Reshef, 2006). In this study, it was also noted that the legal system differences between countries could have a mitigating effect of foreign trade. Legal system differences mean that legal standards are not the same between countries. However, it has been shown that the enhancing effect of the institutional development of foreign trade is stronger than the foreign trade mitigation effect on the legal standard differences.

These three studies are noteworthy since they demonstrate how quality institutions play an important role in standardization and foreign trade interaction. It is understood that good institutions accelerate economic growth as often emphasized in other literature, as well as strengthening the effects of the standardization process on foreign trade development. Finally, we will complete this section emphasizing that standards are a developmental aspect of innovation capacity. Innovation means advancements in products or production processes. Such innovations are one of the most important conditions for companies to compete in foreign markets. Countries that can export high technology goods and value added products and services in export markets generally have an advanced “national innovation system”. Access to such export markets is restricted from the very beginning by countries whose innovation systems are not sufficiently developed. In order to gain access to these export-rich markets, especially the developing countries need to advance in the innovation field. It is widely known that advancing in the field of innovation usually occurs as a result of R&D investments. In addition, some studies have shown that standardization in products and services also supports advancing in the field of innovation (Swann, 1990, Swann, 1999, Langlois & Robertson, 1992, King et al., 2006). Therefore, it can be said that countries can design their standardization policies with the aim of expanding access to high export markets.

Standardization in Northern Cyprus: Current Situation, Problems and Suggestions When it comes to standardization in Northern Cyprus, the first problem that comes to mind is that the country does not have a “national standards institute”. Although it has been stated in political speeches as a plan, several times in the previous years no such institute has been founded and operated yet. However, as mentioned above, national standardization bodies have important links with international standards bodies such as ISO. National standardization organizations contribute to the development of countries’ standardization and thus facilitate their competitiveness in foreign trade and provide access to foreign markets through membership. It can be said that a country that does not have a national standardization organization will face more obvious disadvantages from the outset in terms of access to competitiveness and foreign markets. Moreover, Northern Cyprus has an additional problem of political unrecognition and economic isolation. Again, as mentioned above, in Chapter 2 of the report, not only Turkey, Greece and Southern Cyprus, but also some of the small island countries competing in competitiveness with Northern Cyprus, have international standardization bodies which are members of ISO. It is known that the standardization of products and services, especially in accessing foreign markets function as a “passport” in competitiveness. If you do not have the “standard documents” on which many countries and services impose “passport” treatment, you will not be able to access export markets, although you are performing well in these markets. In order for standards documents that confirm the quality and reliability of your products and services to be widespread at the country level, there is a need for a national standards body to serve different sectors and to coordinate the standardization process throughout the country. It can be said that one of the basic priorities of Northern Cyprus is the establishment and operation of such a standards institute. In the present case, it can be said that the standardization processes are carried out in a rather scattered and uncoordinated manner in Northern Cyprus. There is a “Standard, Registration, Price Determination and Supervision Branch” of the Industry Department affiliated to the Ministry of Eco-

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

compliance dimension of institutional development standards. It is more difficult and burdensome to get a standard product of a complex product and prepare it in accordance with the export contract.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

nomy and Energy3. Some issues related to standardization are handled by this branch of the Industry Department. On the other hand, there is a representative of the Turkish Standards Institute (TSE) in Northern Cyprus. The TSE Representation is able to issue internationally accredited certificates to the public institutions and private companies in Northern Cyprus (Quality Management System Certificate, Product Certificate, Qualification Certificate in Service, CE Certificate and Calibration Services Certificate)4. The determination of whether or not, many products in North Cyprus in terms of standardization of health and the environment (medicines, nutrients, animal feeds, water, cosmetics, etc.) are in compliance with standards and controls in terms of health and quality, are carried out by branches5. The Turkish Cypriot Chamber of Industry has a Documentation Unit that carries out the inspection and certification of “Geographical Mark Registered” products (hellim, zivaniya and molasses)6. Of course, it is natural that various studies aiming at standardization in different standardization areas are carried out in different institutions and organizations. However, there is also a need for a standardization institute to coordinate these different areas of standardization

3 Among the duties related to standardization of this branch are: i) to prepare standards for internal and external marketing for industrial products and to ensure that the manufacturers of industrial products comply with these standards, to continuously carry out quality control, ii) to make the units of measurement and weighing used in the industry conform to international standards, Supervise the implementation. “ 4 For example, the TSE Representative gave product documents to some companies operating in the dairy, chicken and meat sectors in North Cyprus, and gave management system documents to some other companies. Among the public institutions and organizations that receive the management system certificate from the TSE Representative are the Presidency, Ministry of Economy and Energy, Ministry of Tourism and Environment. Some universities and occupational chambers have also received documents related to standardization from the TSE Representative. (This information has been obtained through telephone interview from Mr. Ahmet Kemal Kızıltan, Representative of TRNC TRNC). 5 The responsibilities of the State Laboratory are summarized as follows: “In accordance with the legislation in force in the TRNC, quality control analyzes of all kinds of raw and manufactured materials, forensic chemistry analysis, pesticide residue analysis, quality control analyzes of nutrients and waters, Quality and radiation certificates required for importation and exportation in accordance with the applicable legislation by carrying out all kinds of qualitative and quantitative chemical analyzes except for the analysis of the substances causing environmental pollution and medical analysis. 6 It is stated that this unit is in compliance with the “ISO / IEC 17065 Conformity Assessment - Requirements Standard for the Organizations that Provide Product, Process and Service Documentation” and is the “first institution to certify the product in the TRNC”. The tasks of the unit are summarized as follows: “[T] is responsible for the preservation of the geographical signs and traditional product names, as well as for checking and certifying that the products supplied to the market are manufactured in accordance with the registered specifications”.

and serve as a roofing organization. In the event that such a body is in operation; It is expected that the problems related to the standards will be easier to overcome in North Cyprus, the standardization process will be more healthy and the standardization will spread more rapidly. It should also be noted that it will make significant contributions to increasing the competitiveness of Northern Cyprus in the medium to long term and facilitating access to foreign markets. Northern Cyprus’s deficiency in terms of standardization in products and services is not only the lack of a “national standards institute”. There are also significant shortcomings in the country’s standardization process in many areas and in many sectors. Even when some reports prepared for different purposes, i.e. those that do not directly examine standardization, the main deficiencies with regard to standardization are immediately noted. One of these reports is the North Cyprus Industrial Strategy Report-2017-2021 (KKSSR). With the help of the Ministry of Economy and Energy, the State Planning Organization and the Turkish Cypriot Chamber of Industry and with the support of the Embassy of the Republic of Turkey, it is possible to identify and summarize the most fundamental problems of standardization in Northern Cyprus. Within that report, there two items which regards standardization: i) the quality and standards of the products will increase and ii) the environmental and occupational safety practices will develop and international standards will be achieved (KKSSR: 5-6). On the other hand, in the summary of the “SWOT”7 analysis presented in the report (KKSSR: 6-7), there is no topic about standardization in terms of the strengths and opportunities of the Northern Cyprus. This implies that Northern Cyprus is underdeveloped in terms of standardization. However, among the weaknesses of Northern Cyprus there are very important topics directly related to the problems of standardization: •

Lack of co-ordination between institutions, especially government institutions

•

Quality standards have not been set in many fields

•

Insufficient level of institutionalization of businesses

•

Low quality perception / lack of confidence in local products

7 The “SWOT” analysis summarizes the “opportunities” and “threats” that the country faces with its “strong” and “weak” aspects.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

On the other hand, almost all of the threats stated in this “SWOT” analysis are directly or indirectly related to the problems of standardization:

•

Failure to compete in post-solution quality standards

•

Bureaucratic obstacles in front of foreign investors

•

Competition that will result from the outward international capital / technology with the agreement

The fact that almost all of the threats Northern Cyprus economy faces are related to the standardization, revealing how urgent and important it is to standardize products and services in the country. The threats in the first three items can be drastically eliminated by adopting and implementing institutional standards. The weakness of the infrastructure and capacities of the ports in the fourth item may be mainly due to the inadequate financing of infrastructure investments. However, if the widespread adoption of product and service standards in the private sector and in the public sector is considered to provide a more efficient and safer resource management than the economy in general, the standardization will play an important role in addressing this problem. The fact that the Organized Industrial Zones in the fifth item can not be properly managed and can be overcome by focusing on other standardization activities, especially management system standards. The threat of “unable to compete in quality standards after the solution”, which is included in the sixth item, should also be taken seriously. Whether or not a solution exists, it is in every case that Northern Cyprus can comply with international standards in products and services. Compliance with the standards is highly necessary for the economic development and competitiveness of Northern Cyprus, even if there is no solution at all. Threats in the seventh and eight items can also be significantly reduced by becoming aware of all stakeholders at the national level of standardization and by becoming willing and enthusiastic about implementing the

•

Not observing community interests and inefficient public sector

standards.

•

Lack of legislation to regulate sectors / inadequacy

deficiencies related to standardization, even within a report

•

The public cannot renew itself according to the needs of the sector (incentives, permits, standards, increase entrepreneurship)

•

Weakness of infrastructure and capacities of ports

•

Organized Industrial Zone management not being done correctly

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

The lack of coordination between the institutions, as referred to in the first item, may be due to the fact that institutional standards have not been adopted. As identified in Chapter 2 of this Competitiveness Report, Northern Cyprus has had an unsuccessful performance in terms of corporate development over the last nine years. One of the most frequent problems in various circles in Northern Cyprus is the lack of institutional public reforms. Institutional public reforms, in essence, mean a transformation that will achieve international standards in public administration, but it is known that concrete and regular steps have not been taken in this direction. The second item directly states that there are too many deficiencies in the determination of quality standards. In the third item, it is emphasized that private companies are insufficient in terms of institutional standards. The low quality of the local products mentioned in the fourth item and the low confidence in these products is also a direct standardization problem. The introduction of a “national standards institute” will provide significant contributions to the phasing out of these problems. It will also be useful to make conscious efforts to standardize all stakeholders (companies, consumers and the state) and organize continuing education programs. Standardization is not a “burden”, on the contrary, it must be passed on to all segments of the society where it plays an important role in increasing the competitiveness of the country, facilitating access to foreign markets, and enhancing export performance. It should be emphasized that the standards of the environmental protection features increase the consumer welfare in the import and domestic market processes.

It can be seen as a fact, that Northern Cyprus has too many which does not have standardization as a focus.. Another important and useful example of this situation can be found in the “Report on the Negotiation process and the Turkish Cypriot Economy” prepared by the Turkish Cypriot Chamber of Commerce (KTTO) (Gökçekuş et al., 2016). In almost every part of this report, the authors have rightly pointed out that Northern Cyprus has too many deficiencies in many areas and sectors, especially in harmonization with EU standards.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

This report examines the situation of the agricultural, industrial, construction, trade, tourism, higher education, transportation and communication sectors of Northern Cyprus according to EU policies. “SWOT” analysis was conducted for each sector and the necessary things to do are listed. The report divides the list into two categories as “general” and “sector specific”. Among the general issues, the shortcomings directly related to standardization are valid for almost all sectors : 1) the lack of legislation and regulations in line with the EU acquis; 2) the inadequacy of the necessary capacity of the buildings, facilities, equipment and personnel in the public sector to ensure and enforce the implementation of these legislation and regulations; 3) the absence of independent acreditation agencies and laboratories 4) The fact that the enterprises do not have the necessary documents about EU occupational health and safety, production / industry standards and food and health regulations, 5) The tax system and its rates are not in line with the EU. The specific topics in the Report are much more diverse and detailed. The important issue about these is that, they are all directly related to the problems of standardization. This detailed and important report (Gökçekuş et al., 2016) points out the shortcomings of Northern Cyprus in terms of standardization and in particular compliance with EU standards, as well as reminding them of the need for standardization of the governing body, as well as suggesting that a “national standards institute” is essential. It can also be a good guide in determining the activity priorities. As a result, it is useful to emphasize that there is a very long way to go during the process of standardization for Northern Cyprus. Northern Cyprus’s standardization problems are not limited to those mentioned above. For example, accounting systems are not fully in line with international standards and EU legislation. The statistical records in the country have not yet been fully standardized yet. The task of the “statistical institution” is largely sought by the State Planning Organization and it is not fully specialized in national statistics of the country. On the other hand, most of the countries in the World have such an expert institution compiling and recording national statistics in accordance with international standards. Both the banking system, the finance sector and the insurance regulatory framework have

te sectors where the country has its relative advantages, it is not possible to mention standards in full compliance. It can be said that the standardization problems in all these areas are one of the important reasons why the investment climate in the country cannot reach the desired level. Although appeared to be promising in its first years the Green Line Trading (GLT), has lost momentum, especially in recent years. One of the reasons for that is, since the products did not comply with EU standards (in particular hygiene, food safety and packaging standards) they are excluded from the GLT. In recent years, products such as farm fish, honey and potatoes, which are included in the scope of GLT, have to be produced in accordance with EU standards. In addition, imports of counterfeit goods in the country are quite common. However, imitation products will not be imported into the country if they don’t conform with EU acquis and standards. It is beneficial for importers adjust themselves to this situation and to stop importing counterfeit goods. In the event of a possible settlement, it is known that the entire island will be open for free trade. It is clear that in Northern Cyprus, free trade and EU membership conditions cannot provide benefits and benefits for everyone. Economic actors who are already preparing for a solution can benefit from the conditions that they have adopted and implemented EU standards. It is very difficult for actors who see compliance with standards in products and services as “burden” and who are not already preparing for the solution to make a significant benefit from those conditions. Northern Cyprus needs a deep-rooted mental transformation and a new story that will speed up its economic development and increase its competitiveness regularly and permanently. Such a mental transformation can be initiated by institutional public reforms. Such a new story can only be written by starting to act consciously, willingly and diligent about standards in products and services.

also many deficiencies when compared with international standards. Even in tourism, higher education and real esta-

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

ANNEX I Annex 1: Macroeconomic Indicators 2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

Real Growth Rate (% change)

-3,4

-5,7

3,6

0,5

1,3

4,9

GDP (Million TL)

5.079

5.376

5.614

6.508

6.955

7.607

8.858

10.225,5

GDP per capita (Current prices. US$)

16.005

13.292

14.611

15.285

15.123

15.357 15.140.3 13.737,00

Consumer Price Index (CPI,. %)

14,5

5,7

14,7

3,6

10,2

6,5

7.78

Exchange Rates (TL/â&#x201A;Ź)

1,94

2,15

2,06

2,3

2,53

2,91

3,02

Exchange Rates (TL/$)

1,28

1,55

1,51

1,8

1,9

2,2

2,73

Total Deposits (Million, TL)

5.563

6.505

7.067

8.403

9.284

10.684

Total Deposits / GDP (%)

110

126

133

132

140

132.9

136

Total Loans (Million, TL)

3.431

3.976

4.189

5.402

6.288

7.870

9.557

10.399

Total Loans / GDP (%)

103

107.8

102

Loan / Deposit Rate (%)

Balance of Public Budget / GDP (%)

-14,2

-18,4

-15,4

-14

-8,8

-7,2

-4,8

-3,7

Public Debt Stock / GDP (%)

116

130

139

141

139

154

148,6

157

-1.597

-1.255

-1.507

-1.547

-1.583

-1.579

-1.650

1.382,5

44,6

40,2

45,6

47,8

47,3

45,7

48,6

43,2

Current Account Balance ( Surplus + / Deficit -) (Million US$)

-390,3

-65,4

-275,8

-173,1

-125,1

-44,7

-12,6

271,6

Current Account Balance / GDP (%)

-9,9

-1,9

-7,4

-4,5

-3,2

-1,1

-0,3

7,2

Total Employment

91.223

91.550

93.498

97.103

99.117 101.181 103.149 112.811

Public Administration Employment

27.893

27.627

27.244

29.695

27.141

30.266

31.276

32.218

Active Insured Persons

70.115

66.685

70.331

71.144

74.869

77.334

79.711

84.793

Number of Unemployed

9.881

12.941

12.619

10.411

9.174

8.929

9.320

9.043

Minimum Wage (TL)

1.190

1.237

1.300

1.415

1.675

1.730

Foreign Trade Balance ( Surplus + / Deficit -) (Million US$) Foreign Trade Balance / GDP (%)

11.774 13.950,6

State Planning Organisation Calculated using data from the State Planning Organisation TRNC Central Bank Calculated using data from the State Planning Organisation and TRNC Central Bank

Ministry of Labor and Social Security

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

ANNEX II Annex 2 : Technical Notes and Sources for Competitiveness Report Hard Data Comments / Reliability of Estimate

Unit

Source / Method of Calculation

Amount

Implied GCR Rank

Investor Protection Index

Investor Protection Index 0-10 (best)

CTIDA Doing Business Report / 2015

4,5

101

Available Seat Kilometers

Scheduled per week originating in the economy (in millions)/2015

Calculated using data from the Civil Aviation Office

29,71

113

This estimate is based on all scheduled flights from Ercan Airport plus %20 off the available seat km in the Greek Cypriot community since Turkish Cypriots use those airports too

Mobile telephone subscribers

per 100 population / 2015

Calculated using data from the SPO

246,4

Mobile telephone subscribers (2015): 805.422 Population: 326.160

Telephone lines

per 100 population / 2015

Calculated using data from the SPO

29,7

Balance of Public Budget

GDP % /2015

SPO

-3,69

National Savings Rate

GDP % / 2015

SPO

22,9

Inflation

Annual percentage change in consumer price index / 2015

SPO

7,78

122

Public Debt

As a percentage of GDP / 2015

SPO

157

137

n/a

National Loan Rates

Telephone lines (2015): 805.422 Population: 326.160

Malaria incidence

per 100,000 population / 2015

Calculated using data from the Heath Authority

3,9

Malaria incidence (2015): 13 persons

Tuberculosis incidence

per 100,000 population / 2015

Calculated using data from the Heath Authority

12,6

Tuberculosis incidence (2015): 41 persons

HIV prevalence

as a percentage of Calculated using data adults aged 15 - 49 from the Heath Authority years / 2015

0,02

HIV prevalence (2015) : 42 persons

Infant mortality

per 1000 live births / 2015

SPO

10,31

Life expectancy

at birth years / 2015

Calculated using data from the SPO

81,5

Primary enrollment

net primary education enrollment rate 2015

SPO

100

Secondary enrollment

gross secondary education enrollment rate 2015

SPO

93,5

Higher education enrollment rate

higher education enrollment rate 2015

SPO

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Life expectancy(2015); male 79,7% female 83,3%

Secondary Enrollment (2015) : %100, high school and vocational high school: %87

Total tax rate

Unit

Source / Method of Calculation

Amount

Implied GCR Rank

%of profit tax, contribution and other taxes

CTIDA Doing Business Report / 2015

45,5

CTIDA Doing Business Report / 2015

138

CTIDA Doing Business Report / 2015

106

Number of procedures required to start a business Time required to start a business

number of days

Comments / Reliability of Estimate

Trade-weighted tariff rate

the avarage rate of duty per imported value unit / 2015

Calculated using data from the Trade Office and Finance Authorities

1,21

Calculated based on tatol ariff revenue divided by total value of imports for that period. Total tariff revenue at current prices (2015): 49.298.315 TL Import of goods (2015): 4.088.298.315 TL

Imports as a percentage of GDP

as a percentage of GDP / 2015

Calculated using data from the SPO

40,02

Import of goods (2015): 1.500.577.384 $

Firing Costs

in weeks of wages

n/a

Female participation in the labor force

as a percentage of male participation / 2015

Calculated using data from the SPO

0,56

119

Legal rights index

index on a 0-10 (best) scale

CTIDA Doing Business Report / 2015

Internet users

percentage of internet users / 2015

Calculated using data from BTHK

116,35

Broadband Internet subscribers

per 100 population / 2015

Calculated using data from BTHK

20,67

International Internet broadband

per user / 2015

Calculated using data from BTHK

82,01

Mobile broadband subscribers

per 100 population / 2015

Calculated using data from BTHK

95,67

Domestic Market size Index

(GDP + value of imports - vaĹ&#x;u of exports) normalized on a 1-7 (best) scale (2015)

Calculated using data from the SPO

1,08

137

Foreign market size index

value of exports of goods and services normalized on a 1-7 (best) scale / 2015

Calculated using data from the SPO

2,72

133

Calculated using data from the SPO

4,87

135

Calculated using data from the SPO

49,40

n/a

GDP valued Purchasing Power Parity Exports as a percentage of GDP

as a percentage of GDP (2015)

Utility patents

per million population / 2015

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Annex 2 : Technical Notes and Sources for Competitiveness Report Hard Data

female participation in the workforce (2015): %35,90 Male participation in the labor force (2015): %64,10

Internet Users: Fixed + mobile broadband Total 379,472

kb/s/2015

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Annex III: Economic Regression Tables for Competitiveness in Northern Cyprus Section

1 a) All countries (15 countries)

KREE

PARTIAL LEAST SQUARES PATH MODELING (PLS-PM)

4 4 4

135 4 15 Standardized Data FALSE centroid 1e-06 100 4 FALSE NULL

3 Business Sophistication 0.570

0.945

0.893

0.813

3 Innovation

0.927

0.860

0.783

0.765 0.806 0.913

0.585 0.650 0.833

0.497

0.427 Efficiency Enhancers 0.342 Inn. and soph. factors 0.435 Basic Requirements

0.545 0.606 0.777

CROSSLOADINGS TG

KREE

0.934 0.916 0.613 0.687

0.891 0.896 0.515 0.483

0.823 0.797 0.481 0.330

0.900 0.860 0.566 0.571

0.845 Goods market efficiency 0.834 Labor market eff. 0.733 Fin. market soph. 0.738 Tech. readiness 0.810 Market Size 0.331

0.915 0.899 0.791 0.808 0.857 0.502

0.855 0.856 0.739 0.772 0.756 0.575

0.858 0.881 0.736 0.743 0.805 0.462

0.912 0.855

0.945 0.927

0.904 0.779

TG 1 1 1 1

Institutions Infrastructure Macroeconomic stability Health and pri. edu.

EA Type Exogenous Endogenous Endogenous Endogenous

BLOCKS UNIDIMENSIONALITY Mode MVs C.alpha DG.rho TG A 4 0.802 0.874 EA A 6 0.885 0.916 IG A 2 0.860 0.935 KREE A 3 0.772 0.870

Size 4 6 2 3

eig.1st 2.57 3.91 1.75 2.08

Mode A A A A

eig.2nd 0.869 0.932 0.246 0.701

communality

redundancy

OUTER MODEL weight

BLOCKS DEFINITION Block 1 TG 2 EA 3 IG 4 KREE

0.934 0.916 0.613 0.687

0.872 0.839 0.376 0.471

0.000 0.000 0.000 0.000

0.915 0.899 0.791 0.808 0.857 0.502

0.838 0.808 0.626 0.652 0.735 0.252

0.695 0.670 0.519 0.541 0.610 0.209

2 2 2 2 2 2

Higher edu. and training

IG 3 Business Sophistication 3 Innovation

KREE 4 Basic Requirements 0.775 0.843 0.807 4 Efficiency Enhancers 0.727 0.647 0.567 4 Inn. and soph. factors 0.805 0.827 0.836

TG 1 1 1 1

Institutions 0.391 Infrastructure 0.382 Mac. stability 0.234 Health and pri. edu. 0.207

EA 2 2 2 2 2 2

0.234 Goods market eff. 0.235 Labor market eff. 0.202 Fin. market soph. 0.206 Tech. readiness 0.217 Market Size 0.125 Higher edu. and training

0.829 0.672

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

0.765 0.806 0.913

Std. Error t value 0.0358 6.09e-15 0.0358 2.54e+01

Pr(>|t|) 1.00e+00 6.83e-53

$IG Intercept TG EA

Std. Error 0.0261 0.0631 0.0631

Pr(>|t|) 1.00e+00 1.80e-06 9.19e-41

$KREE Intercept TG EA IG

Estimate -4.92e-16 -3.15e-01 1.23e+00

t value -1.89e-14 -5.00e+00 1.95e+01

TOTAL EFFECTS relationships 1 TG -> EA 2 TG -> IG 3 TG -> KREE 4 EA -> IG 5 EA -> KREE 6 IG -> KREE

direct 0.9106 -0.3153 0.5519 1.2323 0.0634 0.3977

indirect 0.000 1.122 0.379 0.000 0.490 0.000

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

INNER MODEL $EA Estimate Intercept 2.18e-16 TG 9.11e-01

total 0.911 0.807 0.930 1.232 0.553 0.398

Table 1. Partial Least Squares Path Modeling Results 1 b) North Cyprus

Estimate 5.83e-16 5.52e-01 6.34e-02 3.98e-01

Std. Error 0.0227 0.0600 0.1086 0.0759

CORRELATIONS BETWEEN LVs TG EA TG 1.000 0.911 EA 0.911 1.000 IG 0.807 0.945 KREE 0.930 0.942

t value 2.56e-14 9.20e+00 5.84e-01 5.24e+00

IG 0.807 0.945 1.000 0.903

Pr(>|t|) 1.00e+00 7.47e-16 5.60e-01 6.31e-07

KREE 0.930 0.942 0.903 1.000

GOODNESS-OF-FIT [1] 0.7816

Mean_Redundancy

0.000 0.829 0.910 0.932

0.639 0.652 0.877 0.689

0.000 0.540 0.798 0.643

AVE

Block_Communality

TG Exogenous EA Endogenous IG Endogenous KREE Endogenous

Type

---------------------------------------------------------SUMMARY INNER MODEL

0.639 0.652 0.877 0.689

> out4lvkk <- plspm(kk, inner, outerkk, modes) > summary(out4lvkk)

9 4 11 Standardized Data FALSE centroid 1e-06 100 7 FALSE NULL

BLOCKS DEFINITION Block Type 1 TG Exogenous 2 EA Endogenous 3 IG Endogenous 4 KREE Endogenous

Size 3 4 2 2

Mode A A A A

BLOCKS UNIDIMENSIONALITY Mode MVs C.alpha DG.rho TG A 3 0.756 0.860 EA A 4 0.775 0.857 IG A 2 0.500 0.800 KREE A 2 0.510 0.803

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

eig.1st 2.02 2.41 1.33 1.34

eig.2nd 0.583 0.779 0.667 0.658

EA 2 Higher edu. and training 0.427 2 Goods market efficiency 0.412 2 Fin. market soph. 0.215 2 Market Size 0.183

0.893 0.909 0.605 0.626

0.798 0.827 0.366 0.391

0.0216 0.0224 0.0099 0.0106

IG 3 Business Sophistication 0.674 3 Innovation 0.547

0.856 0.772

0.734 0.596

0.4164 0.3382

KREE 4 Basic Requirements 4 Inn. and soph. factors

0.694 0.914

0.481 0.836

0.4412 0.7665

0.431 0.767

CROSSLOADINGS TG EA IG TG 1 Institutions 0.88317 -0.0504 0.7636 1 Macroeconomic stability 0.81265 -0.2735 0.1631 1 Health and pri. edu. 0.73414 -0.1517 0.2918 EA 2 Higher edu. and training 0.08548 0.8932 2 Goods market efficiency -0.00326 0.9094 2 Fin. market soph. -0.37911 0.6053 2 Market Size -0.64562 0.6257

0.4709 0.4486 0.0167 -0.0836

KREE 0.80303 0.46115 0.44666

0.38870 0.29563 -0.00625 -0.22988

IG 3 Business Sophistication 0.68236 0.2348 0.8565 0.76159 3 Innovation 0.22587 0.3938 0.7719 0.74330 KREE 4 Basic Requirements 4 Inn. and soph. factors

0.83655 -0.1542 0.3851 0.69363 0.50857 0.4052 0.9839 0.91425

$IG Intercept TG EA

Estimate -2.41e-16 6.63e-01 4.83e-01

Std. Error 0.268 0.272 0.272

t value -8.98e-16 2.44e+00 1.77e+00

Pr(>|t|) 1.0000 0.0507 0.1263

$KREE Intercept TG EA IG

Estimate -1.58e-15 3.45e-01 3.74e-02 7.05e-01

Std. Error 0.129 0.184 0.161 0.196

t value -1.23e-14 1.88e+00 2.32e-01 3.60e+00

Pr(>|t|) 1.0000 0.1196 0.8257 0.0156

IG 0.584 0.374 1.000 0.920

KREE 0.751 0.244 0.920 1.000

CORRELATIONS BETWEEN LVs TG EA TG 1.000 -0.164 EA -0.164 1.000 IG 0.584 0.374 KREE 0.751 0.244

SUMMARY INNER MODEL

TG Exogenous 0.000 EA Endogenous 0.027 IG Endogenous 0.568 KREE Endogenous 0.917

AVE

0.0000 0.0000 0.0000

Mean_Redundancy

0.780 0.660 0.539

Block_Communality

0.883 0.813 0.734

Std. Error t value Pr(>|t|) 0.373 -2.02e-15 1.000 0.373 -4.41e-01 0.673

TG 1 Institutions 0.575 1 Macroeconomic stability 0.319 1 Health and pri. edu. 0.317

INNER MODEL $EA Estimate Intercept -7.53e-16 TG -1.64e-01

Type

redundancy

communality

weight

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

OUTER MODEL

0.660 0.596 0.665 0.658

0.0000 0.0161 0.3773 0.6039

0.660 0.596 0.665 0.658

GOODNESS-OF-FIT [1] 0.5666 TOTAL EFFECTS relationships 1 TG -> EA 2 TG -> IG 3 TG -> KREE 4 EA -> IG 5 EA -> KREE 6 IG -> KREE

direct -0.1644 0.6631 0.3454 0.4829 0.0374 0.7048

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

indirect 0.0000 -0.0794 0.4052 0.0000 0.3404 0.0000

total -0.164 0.584 0.751 0.483 0.378 0.705

135 4 15 Standardized Data FALSE centroid 1e-06 100 4 TRUE 200

BLOCKS DEFINITION Block Type 1 TG Exogenous 2 EA Endogenous 3 IG Endogenous 4 KREE Endogenous

Size 4 6 2 3

Mode A A A A

BLOCKS UNIDIMENSIONALITY Mode MVs C.alpha DG.rho TG A 4 0.802 0.874 EA A 6 0.885 0.916 IG A 2 0.860 0.935 KREE A 3 0.772 0.870

eig.1st 2.57 3.91 1.75 2.08

eig.2nd 0.869 0.932 0.246 0.701

TG 1 Institutions 0.391 1 Infrastructure 0.382 1 Macroeconomic stability 0.234 1 Saglık_İlkögretim 0.207 EA 2 Higher edu. and training 0.234 2 Goods market efficiency 0.235 2 Labor market eff. 0.202 2 Fin. market soph. 0.206 2 Tech. readiness 0.217 2 Market Size 0.125

0.934 0.916 0.613 0.687

0.915 0.899 0.791 0.808 0.857 0.502

0.872 0.839 0.376 0.471

0.838 0.808 0.626 0.652 0.735 0.252

redundancy

communality

weight

OUTER MODEL

0.000 0.000 0.000 0.000

0.695 0.670 0.519 0.541 0.610 0.209

IG 3 Business Sophistication 0.570 3 Innovation 0.497

0.945 0.927

0.893 0.860

0.813 0.783

KREE 4 Basic Requirements 0.427 4 Efficiency Enhancers 0.342 4 Inn. and soph. factors 0.435

0.765 0.806 0.913

0.585 0.650 0.833

0.545 0.606 0.777

CROSSLOADINGS TG TG 1 Institutions 0.934 1 Infrastructure 0.916 1 Macroeconomic stability 0.613 1 Health and pri. edu. 0.687

KREE

0.891 0.896 0.515 0.483

0.823 0.797 0.481 0.330

0.900 0.860 0.566 0.571

EA 2 Higher edu. and training 2 Goods market efficiency 2 Labor market eff. 2 Fin. market soph. 2 Tech. readiness 2 Market Size

0.915 0.899 0.791 0.808 0.857 0.502

0.845 0.834 0.733 0.738 0.810 0.331

0.855 0.856 0.739 0.772 0.756 0.575

0.858 0.881 0.736 0.743 0.805 0.462

IG 3 Business Sophistication 0.829 0.912 0.945 3 Innovation 0.672 0.855 0.927

0.904 0.779

KREE 4 Basic Requirements 0.775 0.843 0.807 4 Efficiency Enhancers 0.727 0.647 0.567 4 Inn. and soph. factors 0.805 0.827 0.836

0.765 0.806 0.913

INNER MODEL $EA Estimate Intercept 2.18e-16 TG 9.11e-01

Std. Error t value Pr(>|t|) 0.0358 6.09e-15 1.00e+00 0.0358 2.54e+01 6.83e-53

$IG Estimate Intercept -4.92e-16 TG -3.15e-01 EA 1.23e+00

Std. Error 0.0261 0.0631 0.0631

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

t value -1.89e-14 -5.00e+00 1.95e+01

Pr(>|t|) 1.00e+00 1.80e-06 9.19e-41

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

2 Bootstrapped Estimates (15 countries)

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

$KREE Estimate Intercept 5.83e-16 TG 5.52e-01 EA 6.34e-02 IG 3.98e-01

BOOTSTRAP VALIDATION Std. Error 0.0227 0.0600 0.1086 0.0759

CORRELATIONS BETWEEN LVs TG EA 1.000 0.911 EA 0.911 1.000 IG 0.807 0.945 KREE 0.930 0.942

t value 2.56e-14 9.20e+00 5.84e-01 5.24e+00

Pr(>|t|) 1.00e+00 7.47e-16 5.60e-01 6.31e-07

IG 0.807 0.945 1.000 0.903

KREE 0.930 0.942 0.903 1.000

Mean_Redundancy

AVE

AVE TG Exogenous EA Endogenous IG Endogenous KREE Endogenous

Block_Communality

0.000 0.829 0.910 0.932

0.639 0.652 0.877 0.689

0.000 0.540 0.798 0.643

0.639 0.652 0.877 0.689

GOODNESS-OF-FIT [1] 0.7816 TOTAL EFFECTS relationships 1 TG -> EA 2 TG -> IG 3 TG -> KREE 4 EA -> IG 5 EA -> KREE 6 IG -> KREE

direct 0.9106 -0.3153 0.5519 1.2323 0.0634 0.3977

Original TG-Institutions 0.391 TG-Infrastructure 0.382 TG-Macroeconomic stability 0.234 TG-Health and Pri. Edu. 0.207 EA-Higher edu. and training 0.234 EA-Goods market efficiency 0.235 EA-Labor market eff. 0.202 EA-Fin. market soph. 0.206 EA-Tech. readiness 0.217 EA-Market Size 0.125 IG-Business Sophistication 0.570 IG-Innovation 0.497 KREE-Basic Requirements 0.427 KREE-Efficiency Enhancers 0.342 KREE-Inn. and soph. factors 0.435

Mean.Boot 0.390 0.381 0.232 0.206 0.235 0.235 0.202 0.206 0.217 0.123 0.574 0.495 0.430 0.343 0.436

Std.Error 0.01484 0.01610 0.02791 0.02420 0.01054 0.01061 0.00854 0.00869 0.00880 0.01174 0.01908 0.00980 0.02850 0.01691 0.02176

perc.025 0.3629 0.3535 0.1818 0.1518 0.2165 0.2187 0.1864 0.1914 0.2022 0.0991 0.5423 0.4730 0.3848 0.3108 0.4007

perc.975 0.422 0.412 0.287 0.248 0.259 0.262 0.219 0.224 0.237 0.141 0.618 0.512 0.489 0.374 0.482

perc.025 0.906 0.887 0.454 0.571 0.887 0.856 0.705 0.726 0.810 0.343 0.928 0.888 0.675 0.703 0.850

perc.975 0.953 0.937 0.752 0.777 0.939 0.933 0.854 0.870 0.894 0.621 0.958 0.952 0.833 0.877 0.951

loadings

Type

SUMMARY INNER MODEL

weights

Original TG-Institutions 0.934 TG-Infrastructure 0.916 TG-Macroeconomic stability 0.613 TG-Health and Pri. Edu. 0.687 EA-Higher edu. and training 0.915 EA-Goods market efficiency 0.899 EA-Labor market eff. 0.791 EA-Fin. market soph. 0.808 EA-Tech. readiness 0.857 EA-Market Size 0.502 IG-Business Sophistication 0.945 IG-Innovation 0.927 KREE-Basic Requirements 0.765 KREE-Efficiency Enhancers 0.806 KREE-Inn. and soph. factors 0.913 paths

indirect 0.000 1.122 0.379 0.000 0.490 0.000

total 0.911 0.807 0.930 1.232 0.553 0.398

Original 0.9106 -0.3153 0.5519 1.2323 0.0634 0.3977

Mean.Boot 0.9109 -0.3285 0.5581 1.2421 0.0512 0.4048

Std.Error 0.0120 0.0555 0.0604 0.0480 0.1425 0.0998

perc.025 0.888 -0.431 0.452 1.154 -0.194 0.211

perc.975 0.931 -0.223 0.671 1.333 0.311 0.572

Original 0.829 0.910 0.932

Mean.Boot 0.830 0.908 0.933

Std.Error 0.0218 0.0191 0.0190

perc.025 0.788 0.864 0.895

perc.975 0.867 0.940 0.965

TG -> EA TG -> IG TG -> KREE EA -> IG EA -> KREE

Original 0.911 0.807 0.930 1.232 0.553

Mean.Boot 0.911 0.803 0.930 1.242 0.555

Std.Error 0.0120 0.0276 0.0110 0.0480 0.0489

perc.025 0.888 0.753 0.909 1.154 0.468

perc.975 0.931 0.856 0.949 1.333 0.652

IG -> KREE

0.398

0.405

0.0998

0.211

0.572

TG -> EA TG -> IG TG -> KREE EA -> IG EA -> KREE IG -> KREE rsq EA IG KREE total.efs

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Class.2 0.9139 0.1114 0.6272 0.6841 0.0781 0.2954

Class.3 0.9858 -1.2901 0.2811 2.2429 0.3693 0.3617

Class.4 0.9709 0.0526 -0.0591 0.8964 0.2196 0.8156

$loadings Class.1 Institutions 0.8692 Infrastructure 0.9428 Macroeconomic stability -0.1513 Health and pri. edu. 0.9114 Higher edu. and training 0.9131 Goods market efficiency 0.6708 Labor market eff. 0.6639 Fin. market soph. 0.3825 Tech. readiness 0.8059 Market Size 0.0215 Business Sophistication 0.9286 Innovation 0.9090 Basic Requirements 0.8482 Efficiency Enhancers 0.9505 Inn. and soph. factors 0.9126

Class.2 0.8254 0.7208 0.4561 0.5640 0.7772 0.7724 -0.3228 -0.1224 0.6623 0.8397 0.8833 0.8880 0.8351 0.8068 0.8070

Class.3 0.9801 0.9874 0.6669 0.8865 0.9760 0.9846 0.9438 0.9761 0.9577 0.9644 0.9686 0.9689 0.9287 0.9983 0.9384

Class.4 0.9257 0.9586 0.8939 0.8223 0.9445 0.8951 0.8804 0.9595 0.9606 0.8387 0.9534 0.9412 0.5872 0.7505 0.9432

$quality Aver.Com

Class.1 Class.2

Com.TG

0.6245147 0.4317570 0.7915289 0.8127558

Class.3 Class.4 65

Com.EA

0.4201115 0.4106083 0.9354950 0.8358641

Com.IG

0.8442621 0.7843336 0.9385339 0.8974834

Com.KREE

0.8185688 0.6664998 0.9132494 0.5992465

Aver.Redu Red.EA

0.3453975 0.3429109 0.9091775 0.7879630

Red.IG

0.7103044 0.4860007 0.9288721 0.8058093

Red.KREE

0.7795351 0.5900942 0.9109723 0.5645883

R2 R2.EA

0.8221568 0.8351290 0.9718678 0.9426928

R2.IG

0.8413317 0.6196352 0.9897055 0.8978542

R2.KREE

0.9523147 0.8853629 0.9975066 0.9421637

GoF GoF

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

3 REBUS Estimates (15 countries)

0.7682325 0.6687287 0.9394137 0.8540394

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

Referances AFNOR (2016), La normalisation, un vrai plus pour les entreprises qui s’en emparent, dans Actualités, AFNOR Corporate, France.

Gerundino, D., Weissinger, R. (2012), Economic Benefits of Standards – International Case Studies (Volume 2), International Organization for Standardization (ISO), Geneva.

Berkowitz, D., Moenius, J., Pistor, K. (2006), “Trade, Law and Product Complexity”, The Review of Economics and Statistics, 88 (2), 363–373.

Grajek, M. (2004), “Diffusion of ISO 9000 Standards and International Trade”, Discussion Papers, No. SP II 2004-16, Wissenschaftszentrum, Berlin.

Blind, K., Jungmittag, A. (2002), The Impacts of Innovation and Standards on German-France Trade Flows, Fraunhofer Institute for Systems and Innovation Research, Karlsruhe.

Blind, K. (2004) The Economics of Standards: Theory, Evidence, Policy, Edward Elgar Publishing, Cheltenham, UK & Northampton MA, USA.

Jones, P. and J. Hudson (1996), “Standardization and the Costs of Assessing Quality”, European Journal of Political Economy, 12 (2), 355-361.

Bongers, C. (1982), “Optimal Size Selection in Standardization: A Case Study”, Journal of the Operational Research Society, 33 (9), 793-799.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017

Raballand, G., Aldaz-Carroll, E. (2007), “How Do Differing Standards Increase Trade Costs? The Case of Pallets”, World Economy, 30 (4), 685-702. Swann, G. M. P. (2000), The Economics of Standardization – Final Report for Standards and Technical Regulations Directorate, Department of Trade and Industry, London.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report

mote Trade in Electrical Products”, Commended Paper, IEC Centenary Challenge, Geneva.

Swann, G.M.P. (1990), “Standards and the Growth of a Software Network: A Case Study of PC Applications Software”, in J. Berg and H. Schumny (eds.), An Analysis of the IT Standardisation Process, Elsevier Science Publishers, Amsterdam. Swann, G.M.P. (1999), The Economics of Measurement, Department of Trade and Industry, London. Swann, G. P. (2010), “International Standards and Trade: A Review of the Empirical Literature”, OECD Trade Policy Working Papers, No. 97, OECD Publishing, Paris. Vorley, B., Roe, D., Bass, S. (2002), “Standards and Sustainable Trade: A Sectoral Analysis for the Proposed Sustainable Trade & Innovation Centre (STIC)”, International Institute for Environment and Development (IIED), London. Williams, G., Temple P. (2002), The Benefits of Standards: Trading With and Within Europe, European Committee for Standardization (CEN), Brussels. WTO (2005), World Trade Report 2005: Exploring the Links between Trade, Standards, and the WTO, World Trade Organization, Geneva.

Northern Cyprus Economy Competitiveness Report 2016-2017