Cumhuriyet Dönemi İzmir

CUMHURİ YETİ N ŞAFAĞI NDA İ ZMİ R GERÇEK İ ZMİ R’ DEN UYARLANMI ŞTI R

İ ZMİ R KENTTARİ Hİ VE KENTLEŞME SÜRECİ

eskii zmi r’ i n hava fotoğrafı i lkçağda i zmi r körfezi

İ Ö.3000 yı lları na kadar i nen tari hii leİ zmi r,bi li nmeyevetanı nmaya değer bi r kentti r.Bi r yerleşmeolarakortaya çı ktı ğızamandan,İ Ö.

800’ lü yı llara geli ndi ği ndeİ zmi r,kentkri terleritaşı yan bi r yerleşmeolarakbugünkü Bayraklı ’ da,adı nıverdi ğikörfezi n karaya ulaştı ğınoktada kendi nigöstermeyebaşlamı ştı .İ lkçağ Ege dünyası nı n en erken ı zgara planlı ,yanisokakları n bi rbi ri nidi kkesti ği ,düzgün geometri kplanlıkentleri nden bi ri siolaraktanı nmı ştı .

1

İ Z

İ ZMİ R ŞEHRİTARİ HİPLANI Eskiİ zmi r tapı nakları ,deni zti careti neel veri şliortam hazı rlayan li manı ,savunma tesi sleriveyönetselözelli kleri ylebi r kentdevleti ydi .Saldı rı lara uğradı ,kentselözelli kleri m yi ti rdi ,tekrar köyhali negeldi ,ancakyeni den canlanmayı başardı .Bu kezeskiyeri nden f arklıama uzakolmayan bi r yerde,Kadi fekale' ni n bulunduğu tepeni n yamaçları nda tekrar kuruldu.Çeşi tliuygarlı klarıtanı dı , Roma dünyası nı n seçki n kentleri nden bi ri siolarakanı ldı .Bi zans İ mparatorluğunun di nselmerkezleri nden bi ri siveonun başkentisevi yesi ndekabuledi len ayrı calı klarla donatı ldı .Ni hayetTürkBeyli kleridönemi nden sonra,çağı nı n dünya devletiOsmanlıİ mparatorluğu' nun bi r kı yıkentihali negeldi .Küçükbi r kasaba i ken dönemi n koşullarıvebulunduğu yeri n sağladı ğıolanaklar sonucu, Akdeni zdünyası nı n en önemlili man kentleriarası na katı ldı .XVI I .yüzyı lbaşları ndan i ti baren Osmanlıİ mparatorluğu' nun dünyaya açı lan kapı sıolma özelli ği nikazandı .Sadeceti cariyapı larıvehanları nı n yayı ldı ğıbölgebi le,sı radan bi r kenti n

eskii zmi r kent maketi

2

XI X.YÜZYI LDAN CUMHURİ YET DÖNEMİ İ ZMİ R' İ NE Cumhuri yetdönemimodern mi marimi rasıkuşkusuzkentmekanı nıüreten süreçlerden vekentplanlama etki nli ği nden bağı msı zdüşünülemez.Ülke kentleri ni n şehi rci li ki lkeleri negöredüzenlenmesii lemodern kentlitoplumunun yeniyaşam vesosyalleşmebi çi mleri nidestekleyecekmekân kurguları nı n yerleşti ri lmesi ,Cumhuri yet’ i n moderni teprojesi ni n önemlihedefleri ndendi r.Çağdaş bi r kenti mgesiyaratma düşüncesi ni n 1950 öncesişehi rci li ketki nli ği ndebeli rleyi ciolduğu söylenebi li r.

XI X.yüzyı la gi ri lmesi yle,İ zmi r veBatıAnadolu' nun tari hselserüveni ndeçok önemlidönüşümler yaşanmaya başlanmı ştı r.

KONAK 1/ 1000 PLAN

KONAK VE ÇEVRESİKENTSEL TASARI M YARI ŞMASI NDA DOĞAN TEKELİ ,SAMİSİ SA veTEKİ N AYDI N’ I N Bİ Rİ NCİ Lİ K ÖDÜLÜ ALAN PROJESİ

3

İ zmi r' eYapı lan Yatı rı mlar VE İ zmi r' deKentleşme Çalı şmaları İ zmi r' degeli şi m vedönüşüm,hi ç kuşkusuz demi ryolları nı n yapı mıi lef arklıbi r sürece gi rmi şti r.Demi ryolunu i zleyen li man verı htı m i nşaatları yla da,hı zkazanmı ştı r. İ zmi r,XI X.yüzyı lda OsmanlıDevleti ' ndegerçek anlamda " modern kent"olgusunun oluşmaya başladı ğıender kentlerden bi ri si di r,İ zmi r' de modern anlamda kentleşmesürecivekamusal mekanları n yaratı lması ,XI X.yüzyı lda Osmanlı Devleti ' ni n modern bi r monarşiolma yoluna gi rmesi nebağlıolarak ortaya çı kmı ştı r.

KEMAL AHMETARU,GÜNDÜZ ÖZDEŞ, EMİ N CANPOLATEKİ Bİ1/ 5000 ÖLÇEKLİNAZI M PLAN ÖNERİ Sİ

4

İ ZMİ R YANGI NI

Yangı nda İ zmi r' i n önemlibi r bölümü yokolmuş,2025 bi n ci varı nda yapıyanmı ştı .Alansal olarak,İ zmi r' i n 2 mi l yon 600 bi n metrekareli kyerleşi m parçasıyok olmuştu,bu i se,Türkmahalleleri dı şı nda kalan kentparçası nı n dörtteüçüydü.İ zmi r' iİ zmi r yapan önemliöğelerden bi ri siolan I .ve I I .Kordon da büyüktahri bata uğramı ş,eskiİ zmi r' den sadece şehri n kenarlarıkalmı ş veortada tamamıyanmı ş koca bi r deli k açı lmı ştı .

5

Moderni styaklaşı mı n çağı n egemen görüşü olarakkentselölçekte yapı lacakçalı şmalarda da etki liolmasıkaçı nı lmazdı .TekParti lidönemi n etki n beledi yebaşkanları ndan Dr.BehçetUz‘ un İ zmi r’ e“çağdaş bi r görüntü vermeki çi n düzenliyollar açmak,meydanlar oluşturmak, geni ş yeşi lalanlar,parklar oluşturmak”çabası ,hepakı lcı lı ğıve seküler toplumun kentselmekanı nıöngören bi r çerçeveyeoturuyor-

Ni teki m,yangı n alanlarıüzeri ndebi r kül tür parkı oluşturma fi kriveartı kyetersi zkalan kentplanı nı yeni den yapmaküzere, 1938’ deLeCorbusi er’ ni n planlama çalı şmalarıi çi n davetedi lmesidebu çağdaş verasyonelolma görüşünün bi r sonucuydu.

1922 İ ZMİ R YANGI NI

Cumhuri yet’ i ni lanı ndan sonra 1925 yı lı nda,tamamen yanmı ş alanlar üzeri nde RenéveRaymond Dangér kardeşlereyaptı rı lan kı smikentplanıi seçağdaşlaşma çabası nda olan Türki ye’ detı pkıAnkara’ da Hermann Jansen ya da İ stanbul’ da HenriProustgi biyabancıuzman mi mar veplancı lar elii leçağdaş yapı salçevreyi yaratmakamacı ndaydı .Bu uzmanlar yeşi lalanları ,düzenlisokakları ,bahçei çi nde i kikatlıevleri ,geni ş veortasıağaçlı klıbul varlarıhedefleyen Avrupa kentleri tarzı nda bi ri mar planıhazı rlamı şlardı .İ dealolarakhazı rlanmı ş bu plan i kikatlı bahçelikonutlar dı şı nda,1929 dünya ekonomi kbunalı mınedeni yleuygulanamadı .

6

CUMHURİ YETDÖNEMİİ ZMİ R YAPI LAŞMASI

İ zmi r' i ni mar çalı şmalarıi çi ndeen önemli kazanmaları ndan bi ri si ,hi ç kuşkusuz Cumhuri yetMeydanıvebu meydanda yer alan AtatürkAnı tı ' dı r.1925 yı lı nda yapı mıtasarlanan meydan veanı t,ancak 1929 yı lı nda projelendi ri lmi ş veİ tal yan heykel tı raş Canuni ca' ya ı smarlanmı ş.

İ ZMİ R ATATÜRK SAATKULESİ

7

Yangı n yerleri ni ni marıçalı şmalarısı rası nda yapı lacak kamusalbi naları n mi mari si ne özen gösteri li perken Cumhuri yetdönemimi mari sioluşturulmaya çalı şı lmı ştı r.Günümüzde FevziPaşa veGaziBul varları ci varı nda görebi ldi ği mi z,Vakı flar Bankası ,OsmanlıBankası , Kardı çalıHan,Kavaflar Çarşı sı ,Borsa Bi nası ,İ tf ai ye

KÜLTÜR ALANI NDA YAPI LAŞMA Cumhuri yetsonrası nda başta İ zmi r HalkeviveMi lliKütüphaneTi yatrosu olmaküzere,Nazı m Şi nasiBey' i n İ zmi r Si nema veTi yatrosu vebundan başka,turneyeçı kan ti yatrolar aracı lı ğı yla,bu önemlikül tür alanı nda da canlanma sağlanmı ştı .

Si nemacı lı kalanı nda da önemliadı mlar atı lmaya başlanmı ş,Palas,Asri , Kulüp,Lale,Sakarya,Mi lliveMi lli KütüphaneSi nemalarıi smi nitaşı yan bi rçoksi nema,İ zmi rli lerekül türel hi zmetsunmaktaydı

EĞİ Tİ M ALANI NDA YAPI LAŞMA

İ zmi r' deCumhuri yetdönemi ndeeği ti m alanı nda çok önemligeli şmeler yaşanmı ştı r.Mevcuteskiokulları n yanı nda,özelli kle Kurtuluş Savaşı ' nı n anı sı nı canlandı rmaki çi n Haki mi yetiMi lli ye,Mi sakıMi lli , İ sti klal,Cumhuri yet i lkokullarıaçı lmı ştı r.Ortaokulları n sayı sı artı rı lmı ş,AtatürkLi sesi adı yla yenibi r li sekurulmuştur.Ayrı ca İ zmi r' de üni versi teni n temelikabul edeceği mi zYüksekTi caret Okulu da bu dönemdeeği ti meaçı lmı ştı r.

İ ZMİ R KI Z Lİ SESİ

8

İ ZMİ R TARİ HSEL SÜREÇ ANALİ Zİ

Burası nı n kuruluş yeriolarakseçi mi ,dönemi n kaygı ları na yeteri ncecevapvermektedi r.Çünkü dı şarı dan geleceksaldı rı lara karşısavunma kolaylı ğı sağlamaktadı r.Karadan geleceksaldı rı lar sadeceyarı madayı anakaraya bağlayan kı staküzeri nden gerçekleşebi leceği nden, dar bi r alanda kontroletme şansı nıartı rı yordu.

İ . Ö VI I .YY. ’ DA İ ZMİ R İ LÇAĞDA İ ZMİ R KÖRFEZİ

İ LKÇAĞDA KÖRFEZ VE İ ZMİ R

ESKİİ ZMİ R KENTMAKETİ

9

ROMA DÖNEMİİ ZMİ R

Deni zötesikoloni leri aracı lı ğı yla i yii şleyen bi r ti caretağma sahi p olan lonlarm İ zmi r' i elegeçi rmeleri , kenti n tari hi ndehı zlı bi r dönüşümeneden oldu. Çünkü ti caret aracı lı ğı yla kı sa süredezengi nleşti vegeli şti .

Bugünekadar yapı lan çalı şmalarda kenti nı zgara planlı , yanibi rbi ri nidi k kesen sokaklarla örülü bi r yapı da olduğu anlaşı lmı ştı r.

Kentei li şki n önemlibulgular arası nda i kitapı nak, şehri n surları ,si vi lmi mari örnekleri ,cadde, sokakveçeşmeler sayı labi li r.

İ zmi r' i n askeri ,i darivedi nselaçı lardan taşı dı ğı özelli klere,ti caretmerkezini teli ği ni n dekatı lması , kenti n fi zi kselyapı sı na yansı makta geci kmedi . kenti n yeri negeti rdi ği askeri ,i dari ,di nselveti cari hi zmetleridaha i yigörebi lmesi i çi n,İ zmi r' edönemi ni mparatoru tarafı ndan bi rçokyapıi nşa etti ri ldi .

Roma İ mparatorluğu dönemi nde kenti n pekçok eser kazandı ğıbi li nmektedi r.

Dönemi n yazarlarıİ zmi r' den hayranlı kla sözetmektedi r.

Caddevesokaklar taş döşemei lekaplanmı ş,kenti n görüntüsüne Roma mi mari sihaki m olmuştur.

Ancakneyazı k ESKİİ ZMİ R KENTPLANI

Bİ ZANS DÖNEMİİ ZMİ R

i zmi r’ deplandan beklenen,yangı n alanları nı ni mar edi lmesiyanı nda,kenti n ekonomi si ni yeni den canlandı rmaya yöneli kı şlevsel vemekansalörgütlenmeni n sağlanması dı r.

Bu dönemde,Anadolu kı yı ları nda vei ç bölgede Osmanlıyöneti mi ni n etki nli ğiartsa da,İ zmi r' i n yapı sı nda di kkatçeki cibi r sı çrama oluşmadı .İ zmi r, XV.yüzyı lboyunca veXVI .yüzyı lı n büyük bölümünde, küçükbi r kı yıkasabasıolarakyaşamaya devam etti .

İ ZMİ R DANGERPROSTPLANI

DangerProstplanıli man ve endüstri ni n yer seçi mi nihi jyen kuralları çerçevesi nde,haki m rüzgar yönleri ni di kkatealarakgerçekleşti rmi ş; endüstri bölgesi niyeşi l“yalı tı m yolları ”i le kentten ayı rmı ştı r.

ESKİİ ZMİ R KENT PLANIXVI .YÜZYI L

FevziPaşa Bul varıi leGaziBul varı arası nda “i ş mı ntı kası nı n olşumu”,i ki nci Kordon

Sosyal donatıveti caretalanlarıyeşi lalanlar i çeri si ndekonumlandı rı lmı ştı r.Kenti n i ki ncigeli şmeaksıi seKarşı yaka’ nı n batı sı nda öngörülmüştür.Bu bölgede yoğunlukdaha da düşükplanlanmı ş,yalnı zca ana arterler üzeri nde34 katlıyapı lara i zi n veri lmi şti r.Bu yoğunluklar ancakbi r “bahçekent”i n yoğunluklarıolabi lecek kadar düß üktür.

10

1950’ leri ni ki nciyarı sı nda gi derekartan kentegöçolgusu kentleşmeni n boyutunu kökten deği şti rmi ş,bu dönemekadar temelhedefi “modernleşme”olan kentplanlaması nı , hı zlınüfus artı şıvedeneti msi zbi r kentleşmeni n yarattı ğı toplumsalve mekansalsorunlarıçözme sorusalı yla karşıkarşı ya geti rmi şti r.

KemalAhmetAru,GündüzÖzdeş, Emi n Canpolateki bi1/ 5000 ölçekli Nazı m Plan öneri si

KonakveÇevresiKentselTasarI m YarI ŞmasI ’ nda DoĞan Tekeli ,SamiSi sa veTeki n AydI n’ I n bi ri nci li ködülü alan projesi

Yarı sma alanıGümrük’ ten başlayarak, KonakMeydanı ’ n›veSarı kı şla alanı nı i çi nealmakta veTürkOcağıbi nası na kadar kı yıboyunca uzanmaktadı r.

Devletveözelsektörün yatı rı mları yla KemalAhmetArU,GündüzÖzdEŞ,i nşa edi lecekblokları n vekül tür Emi n CanpolatplanI nda korunan yapı ları nı n üç boyutlu ki tlei lKemeral tIbölgesİve i şki leri ni n Konakçevresi ,ölçek1/ 1000 beli rlenmesiyarı şmanı n temel hedefi di r.

meydanlarvebul varlar

17

konakmeydanÄą

18

cumhuri yet bul varı

1960’ lar cumhuri yet meydanı ndan bulavarabakı ş

sahi lyolunaparalel uzanan yol,aynızamanda sahi lyolundan sonra deni zi ki nciyakı n olan yoldur,cumhuri yet bul varıkonakmeydanı nı vecumhuri yetmeydanı nı bağlar

30 metregeni şli ği ndeki bul vari kigi di şi kidönüş olmaküzeredörtşeri tli yoldan oluşmakt adı r. gi di şdönüşyolları nı n arası naağaçdi zesi yerleşti ri lmi şti r.

1960’ lar cumhuri yet bul varı

21

1960’ lar cumhuri yet bul varı

i lki nşaedi ldi ği dönemlerde ort alama5 katlı olan bul var çevresi ndeki yapı lar günümüzde ort alma10 kat a kadarçı kmakt adı r

19602019 aynı nokt adan bakı ş

19602019 aynınokt adan bakı ş

22

gazi bul varı

1940’ largazi bul varı

şehri n yakı n zamandai nşa edi lern 9 eylül meydanı ylacumhuri yet bul varıarası ndaköprü görevigören gazibul varı cumhuri yetsonrası nda şehrekazandı rı lmı ştı r.

1940’ largazi bul varı

23

bul varçevresi nde 1940’ largazi b ul vari lki nşa bul varı edi ldi ği nde ort almakatsayı sı 34 olsada sonraki dönemlerde ort alama10 katlı dükkan,i şhanıve konutli şlevi nde

19712018 aynı nokt adan bakı ş

19802019 aynınokt adan bakı ş

24

KAYNAKÇA Aslanoğlu,İ .( 2001) .Erken Cumhuri yetDönemiMi marlı ğı19231938.Ankara:ODTÜ Mi marlı kFakül tesiYayı nları .

At ay,A.R.( 1993) .İ zmi rMi lliKütüphanesi .İ zmi rDergi si , 4,2836 Makal,O.( 1999) .Tari hi çi ndeİ zmi rSi nemaları .İ zmi r:GüsevYayı nları Sözen,M.( 1984) .Cumhuri yetDönemiTürkMi marlı ğı .İ st anbul:İ şBankasıKül tür Yayı nları Tanyeli ,U.( 1992) .Çağdaşİ zmi r’ i n Mi marlı kSerüveni .( E.Batur,Ed. ) ,Üçİ zmi r,İ st anbul: YapıKrediYayı nları .

Makal,O.( 1993) .Mi lliSi nema:ElhamraSi neması .İ zmi rDergi si ,4,40–45.

Eyüce,Ö.( 2000) .“Resi mlerleGeçmi şten GünümüzeKonak”,EgeMi marlı k,2000/ 3,48, İ zmi r:Mi marlarOdasıİ zmi rŞubesiyayı nı Eyüce,A.( 2004) .“İ zmi r’ deKentselDeği şi mlerveMi mariGeli şmelerÇerçevesi nde KentveMi marlı kİ li şki leri ”,EgeMi marlı k,2004/ 452,3744,İ zmi r:Mi marlarOdası İ zmi rŞubesiyayı nı https: / / www. arki tera. com/ haber/ gecmi si nmodernmi mari si 6i zmi r/ YI LMAZ,F .

YETKİ N,S.( 2002) .İ ZMİ R KENTTARİ Hİ Beledi yelerDergi si ,yI l2,sayI14,1936 i çeri si ndeyeralan plan.

KemâlAhmetArû,“İ zmi r’ dei marPlanıÇalı şmaları ”,BeyazKi t ap,DDY,İ zmi r,1954 CânâBi lsel,“LeCorbusi erveİ zmi r:Geleceği n KentiÜzeri neTemati kBi rProje”, UğurTanyeli( dosyaedi törü) ,‘ LeCorbusi er’ den Türki ye’ ye,SanatDünyamı z, n.87,Bahar2003,YapıKrediYayı nları ,İ st anbul,s.151165 AyselBayrakt ar,İ zmi rşehri ni ni marı ndaPeyzajMi mari sii lei lgi liProblemleri n Tespi ti , Bi rli kMatbaası ,İ zmi r,1973,s.122128

hazı rlayanlar muhammetemi n zengi n 18360858014 celalsi vri18360858022 merveasyaçeti nkaya18360858035 furkan al tı nbaş18360858079