NADLEŚNICTWO KOŚCIERZYNA | DZIEJE NADLEŚNICTWA W SERCU KASZUB by Fundacja OKO-LICE KULTURY

K r z y s z t o f

J a ż d ż e w s k i

NADLEŚNICTWO KOŚCIERZYNA DZIEJE LEŚNICTWA W S E R C U K A S Z U B

NADLEŚNICTWO KO Ś C I E R Z Y N A DZIEJE LEŚNICTWA W SERCU KASZUB

Krzysztof

Jażdżewski

NADLEŚNICTWO KOŚ C I E R Z Y N A DZIEJE LEŚNICTWA W SERCU KASZUB

K o ś c i e r z y n a

2 0 1 7

NADLEŚNICTWO KOŚCIERZYNA Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub Krzysztof Jażdżewski Redakcja: Beata z Eichów Grabanowa, Krzysztof Frydel, Lech J. Zdrojewski Fotografie: Krzysztof Frydel, Lech J. Zdrojewski, Jacek Barszcz, Maciej Piankowski, Krzysztof Jażdżewski Projekt okładki i layoutu: Lech J. Zdrojewski Rysunki i wykresy: Krzysztof Frydel, Krzysztof Jażdżewski Fotografia na okładce: Krzysztof Frydel Recenzja: dr hab. Wiesław Nowosad, dr Tomasz Rembalski DTP: Kinga Gełdon Korekta: Michał Jaworski Druk: Drukarnia BERNARDINUM - Pelplin ISBN 978-83-65365-89-7 Wydawca: © Fundacja OKO-LICE KULTURY Zblewo, ul. Modrzewiowa 5, www.oko-lice-kultury.pl Na zlecenie: Nadleśnictwo Kościerzyna www.koscierzyna.gdansk.lasy.gov.pl wydanie pierwsze - Zblewo 2017

Każdego dnia żyjąc i pracując pozostawiamy za sobą czas, który staje się historią. Historią miejsc i ludzi. Również na Kaszubach porośniętych lasami, poprzecinanych traktami, po których poruszały się kupieckie wozy, albo oddziały wojsk, tworzyła się historia. Po mijających latach życia zastanawiamy się skąd wokół wzięło się to, co nas otacza. Zaczynamy szukać, najpierw samodzielnie, a później często z pomocą fachowców, tego co było, tego co przeminęło. Tak i teraz tutaj przyszedł czas, żeby poszukać, poszperać w zakurzonych archiwach i wyciągnąć na światło dzienne działania naszych przodków, którzy często tak jak my, nie zdawali sobie sprawy z tego, że swoimi działaniami tworzą historię. Lasy, niegdyś przy możliwościach transportowych opartych na zwierzętach pociągowych i jucznych, wydawały się tak ogromne i nieprzebyte. Dzisiaj te same odległości skróciły się nie do dni, ale minut lub godzin. Te lasy porastały od tysięcy lat tereny Kościerskich Kaszub. Tutaj miejscowa ludność pozyskiwała opał, ściółkę do ogacania chałup, jagody, grzyby i jak się udało zwierzynę. Las także leczył ziołami i borowinami. Las dawał schronienie przed najeźdźcami i bandami łupieżców. Las po wykarczowaniu dawał także pola i pastwiska, dawał dochód i możliwość egzystencji. Widząc to, władcy wprowadzili do lasów swoich łowczych, najpierw do pilnowania zwierza i organizowania łowów. Dalej do nadzoru nad lasem i pilnowania zasobu niejednokrotnie naruszanego przez miejscowych mieszkańców. I tak stworzono zaczątek służby lasom - Służby Leśnej. Te zabiegi mądrych władających dzisiaj, odpłacają nam pięknem Kościerskich lasów. Lasów zdrowych, zasobnych i o wielkiej bioróżnorodności nie tylko gatunków roślin i zwierząt tutaj występujących, ale i różnorodnością siedlisk. O tę spuściznę troszczą się dzisiejsi leśnicy codziennie pracując, ale i patrząc wstecz na historię, bo to z tejże historii można wyciągnąć wnioski, żeby było lepiej i piękniej wokół nas i w naszych lasach. Gdy na chwilę zatrzymamy się w pędzie zdarzeń dnia codziennego i sięgniemy po opisaną historię naszej ziemi i naszego lasu, możemy być pewni, że ten las jest dzisiaj w dobrych rękach. Krzysztof Frydel

Spis treści WSTĘP

........................................................................................................................... 009

Rozdział 1. Dzieje do 1772 roku ........................................................................................................ 017 1.1. W czasach Piastów ...................................................................................... 018 1.2. Pod rządami zakonu krzyżackiego ........................................................ 021 1.3. W Rzeczypospolitej szlacheckiej 1454‒1772 .......................................025 Rozdział 2. Pod pruskim panowaniem (1772-1920) ...................................................................039 2.1. Polityka leśna państwa pruskiego i jej wpływ na zmiany własnościowe ...................................................................................................... 040 2.2. Administracja leśna ...................................................................................052 2.3. Pracownicy administracji leśnej............................................................ 081 2.4. Umundurowanie służby leśnej ..............................................................085 2.5. Gospodarka leśna ...................................................................................... 096 Rozdział 3. W niepodległej i okupowanej Polsce 1920–1945 ..................................................127 3.1. W międzywojniu............................................................................................ 128 3.1.1. Zmiany własnościowe i administracyjne................................... 128 3.1.2 Administracja leśna ........................................................................... 130 3.1.3. Pracownicy administracji leśnej .................................................. 135 3.1.4. Hierarchia, uposażenie i umundurowanie pracowników administracji leśnej .....................................................................................141 3.1.5. Gospodarka leśna ..............................................................................147 3.2. Okupacja hitlerowska 1939–1945 ........................................................... 155 3.2.1. Represje wobec polskich leśników ............................................. 156 3.2.2. Niemiecka administracja leśna ................................................... 164 3.2.3. Gospodarka leśna............................................................................. 170

006

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Rozdział 4. W powojennej rzeczywistości 1945-2016 .................................................................177 4.1. Zmiany administracyjne ............................................................................ 178 4.2. Administracja leśna ................................................................................... 179 4.3. Zagospodarowanie lasu ........................................................................... 188 4.3.1. Urządzanie lasu ................................................................................ 188 4.3.2. Odnowienia i zalesienia ................................................................ 188 4.3.3. Pielęgnowanie lasu ......................................................................... 192 4.3.4. Nasiennictwo i selekcja ................................................................. 193 4.3.5. Szkółkarstwo ...................................................................................... 195 4.4. Gospodarka drewnem ............................................................................... 197 4.3.1. Pozyskanie i sprzedaż drewna ..................................................... 197 4.4.2. Uboczne użytkowanie lasu ...........................................................200 4.5. Ochrona lasu ................................................................................................202 4.6. Ochrona przyrody .......................................................................................205 4.7. Edukacja leśna ............................................................................................. 210 4.8. Lasy niepaństwowe ..................................................................................... 216 4.9. Straż leśna ..................................................................................................... 218 4.10. Pracownicy ...................................................................................................220 KADRA KIEROWNICZA ................................................................................220 Nadleśniczowie ..........................................................................................220 SŁUŻBA TERENOWA ................................................................................... 226 4.11. Wspomnienia pracowników nadleśnictwa ....................................... 231 Wspomnienia leśniczego z Grzybowskiego Młyna ........................ 231 Bór sosnowy moim domem ................................................................... 233 Wspomnienia kościerskiego nadleśniczego .................................... 235 Zakończenie................................................................................................. 239

Spis treści.

007

bc b

b b

b b b

MAPA NADLEŚNICTWA

Nadleśnictwo Kościerzyna

www.koscierzyna.gdansk.lasy.gov.pl

008

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

WSTĘP

Niniejsza książka jest drugą, która ukazuje dzieje Nadleśnictwa Kościerzyna. Pierwszą próbę opisania historii leśnictwa w sercu kaszub podjęto z inicjatywy nadleśniczego mgr. inż. Jerzego Borzyszkowskiego1. Wkrótce okazało się, iż wydana w 2006 r. niewielka publikacja cieszy się dużym zainteresowaniem, co objawiło się bardzo szybkim wyczerpaniem nakładu. Jednocześnie czytelnicy wielokrotnie zwracali uwagę na potrzebę rozbudowania niniejszego opracowania. Prośbie tej uczynił zadość nadleśniczy 1 Wstęp

K. Jażdżewski, Kościerskie lasy. Nadleśnictwo Kościerzyna 1781‒2006, Kościerzyna-Gdańsk 2006.

009

mgr inż. Krzysztof Frydel, który podobnie jak jego poprzednik od wielu lat pasjonuje się historią leśnictwa. Oddana

rąk

czytelników

książka

stanowi

zatem

pokłosie badań autora historii leśnictwa na terenie Pomorza. Jej celem jest ukazanie we wzajemnym powiązaniu zmian politycznych, administracyjnych i własnościowych, a także rozwoju i organizacji gospodarki leśnej na obecnym obszarze Nadleśnictwa Kościerzyna. Położone jest ono w powiecie kościerskim, w środkowej części województwa pomorskiego. Terytorialny zasięg Nadleśnictwa wynosi 65 533 ha, co stanowi około 55% powierzchni powiatu kościerskiego. Znajduje się w zasięgu 6 gmin wiejskich: Karsin, Kościerzyna, Liniewo, Lipusz, Nowa Karczma, Stara Kiszewa oraz miasta Kościerzyny. Podlega Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Gdańsku i graniczy z sześcioma nadleśnictwami: Czersk, Kaliska, Kartuzy, Kolbudy, Lipusz i Starogard. Nadleśnictwo Kościerzyna położone jest na granicy dwóch krain przyrodniczo – leśnych: w Krainie Bałtyckiej zlokalizowane jest północno-wschodni obszar Nadleśnictwa, zaś pozostałe tereny, czyli około 65%, położone są w Krainie Wielkopolsko-Pomorskiej. Obszar Nadleśnictwa jest wynikiem ostatniego

zlodowacenia

bałtyckiego.

Rzeźba

terenu

charakter równinny, miejscami falisty, o ogólnym południowym skłonie. Wysokość geograficzna terenów waha się od 125 m n.p.m. w części południowej oraz do 240 m n.p.m. na wzniesieniach moren czołowych w północno-wschodniej części nadleśnictwa. Na terenie Nadleśnictwa występują liczne zbiorniki i cieki wodne. W jego południowej części, wśród ubogich drzewostanów sosnowych wije się rzeka Wda, przepływająca przez liczne jeziora. Północne obszary to zlewnia Wierzycy niosącej swe wody przez

010

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

nieco bogatsze lasy. Oprócz wymienionych rzek przepływają przez omawiany teren również mniejsze rzeki, takie jak Graniczna, Kania, Pilica, Trzebiocha, Wietcisa. Wśród jezior do największych należą: Dobrogoszcz, Garczyn, Gatno, Gołuń, Grabowskie, Hutowe, Krąg, Osuszyno, Sobącz, Sudomie, Wierzysko, Zagnanie. Obok cieków i jezior ważny element sieci hydrograficznej stanowią bagna, torfowiska i siedliska leśne zawilgocone. Występują one w znacznym rozproszeniu, nie tworząc większych płatów, a ich łączna powierzchnia wynosi 615 ha. Większość gleb (około 80%) występujących na terenie Nadleśnictwa ma charakter porolny, przy czym są to na ogół dawne siedliska leśne po wylesieniach w XIX w . Nadleśnictwo

Kościerzyna

posiada

niezbyt

zasobne

gleby. Odzwierciedla się to w siedliskach leśnych, wśród których dominującą rolę odgrywają bory: Bśw występuje na 61% powierzchni, BMśw – 21%, a LMśw zajmuje jedynie 13% powierzchni leśnej. Lasy Nadleśnictwa odznaczają się niemal monolityczną budową. Podstawowym gatunkiem lasotwórczym jest sosna rosnąca na 93% powierzchni, brzoza i buk zajmują jedynie 5%, a świerk 1% powierzchni leśnej. Cezurę początkową opracowania wyznaczają XIII-wieczne źródła

świadczące

wzroście

zainteresowania

władców

pomorskimi drzewostanami, natomiast cezurę końcową – źródła pochodzące z początku XXI w. Praca została podzielona na cztery rozdziały. Najobszerniejszy jest rozdział II, gdyż wtedy to powstają urzędy leśne (Nadleśnictwa Filipy i Buchberg), których kontynuację stanowi obecne Nadleśnictwo Kościerzyna. Urozmaicona baza źródłowa wpłynęła na rodzaj metod badawczych. Ze względu na bogactwo źródeł kartograficznych bardzo często wykorzystywano Wstęp

011

metodę kartograficzną, pomocniczo odwołując się do metody retrogresywnej i progresywnej. Zastosowania metody progresywnej i szczegółowej analizy wymagały również pochodzące z XVIII i XIX w. dokumenty tworzone przez administrację leśną. Podstawa źródłowa pracy jest stosunkowo bogata. Zasadniczą jej część stanowią różnego rodzaju źródła zgromadzone zwłaszcza w Archiwum Państwowym w Gdańsku. Bogaty zbiór źródeł kartograficznych pozwala przede wszystkim rozwikłać kwestie podziałów administracyjnych, a także własnościowych i gospodarczych na obszarze Nadleśnictwa 2 . Spośród tej grupy na szczególną uwagę zasługują m.in. fotokopie oryginału atlasu Schröttera (w skali 1:50 000), mapa powiatu kościerskiego z 1846 r., Groβblätter (w skali 1:100 000) oraz Meβtischblätter (w skali 1:50 000) znajdujące się w Polskiej Akademii Nauk Bibliotece Gdańskiej 3 . Do ustalenia podziałów administracyjnych i własnościowych wykorzystano również bogaty zbiór pruskich i niemieckich statystyk 4 . Dużo cennych informacji wnoszą również różnego rodzaju dokumenty wystawiane przez administrację leśną 5 . Bazę wyjściową do opracowania 2

012

APG, Inwentarz map Regencji w Gdańsku 1713-1921, sygn. 9,2/1101, 1105, 1123, 1288, 1408, 1410, 1411, 1419, 1657; Kolekcja pomorskich planów i map 1634-1945, sygn. 1126/20, 140, 149, 160, 205; Powiatowy Urząd Budowlany w Kościerzynie 1860-1869, sygn. 1130/2; Inwentarz landratura w Kościerzynie 1775-1882, sygn. V 55-32; ANK, Mapy przeglądowe Nadleśnictwa Kościerzyna z lat: 1952, 1966, 1976,1988, 1999. PAN Biblioteka Gdańska, Fotokopie rękopiśmiennego oryginału atlasu Schröttera z lat 1796-1802 w skali 1: 50 000, przechowywanego w Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie; Groβblätter, arkusze: 40, 60, 61, 80; Meβtischblätter, arkusze: 534, 535, 536, 618, 617, 619, 703 sygn. b II 73; Engelhardt F. B., Karte von Behrenter Kreise... 1846, sygn. D 33. J.F. Goldbeck, Volständige Topographie des Königsreichs Preussen. Zweiter Theil welcher die Topographie von West-Preussen enthällt, Marienwerder 1789; Übersicht der Bestandteile und Verzeichniss aller Ortschaften des Danziger Regierungs-Bezirkes, Danzig 1820; Topographisch Statistiches Ortschafts Verzeichniss vom Regierungsbezirk Danzig, Danzig 1848; Topographisch Statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Danzig, Danzig 1869; APG, Krajowy Urząd Lasów w Gdańsku Oliwie 1813-1945, sygn. 1235; APG, Akta MiaNadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

okresu 1939-2016 stanowią źródła zgromadzone w Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna 6 . Spośród źródeł opublikowanych wykorzystano zwłaszcza lustracje i inwentarze starostwa kościerskiego 7. Wśród wykorzystanej literatury szczególnie cenne, bo dotyczące gospodarki leśnej na obecnym obszarze Nadleśnictwa Lipusz, są prace ks. W. Szulista8. Na uwagę zasługują również prace M. Bära9, W. Heidna10, J. Mühlradta11, H. Rasmusa12, R. Stoewera13. Bardzo ciekawe okazały się również przewodniki autorstwa lipuskiego14 i kartuskiego15 nadleśniczego. Ogólnie na temat historii lasów w Prusach Zachodnich pisał zwłaszcza

6 7

9 10 11 12 13 14 15 Wstęp

sta Kościerzyny, sygn. 506/517, 791, 811-817; APG, Urząd Katastralny w Kościerzynie 1814-1945,sygn. 111/589; APG, Państwowe Nadleśnictwo w Kościerzynie (1904) 19201939 (1945),sygn. 2367/7-13, 15-16; APG, Rewizja Planu Gospodarczego Nadleśnictwa Kościerzyna dnia 1.10.1931 r., sygn. 3027/1; APG, Starostwo Powiatowe w Kościerzynie 1920-1939, sygn.1631/196; APG, Rejencja Gdańska, sygn. 9/2709. ANK, Dział Techniczny, sygn. 1/114, 2129/1/62, 701/1/64, 7014/15, 701/1/74, 7031/1/67, 7014/1/38. Lustracja województwa pomorskiego 1565 r., wyd. S. Hoszowski, Gdańsk 1961; Opis królewszczyzn w województwie chełmińskim, pomorskim i malborskim w 1664 r., wyd. J. Paczkowski, Fontes TNT, Toruń 1938, R. 32; Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. I: Województwo pomorskie, cz. 1: Powiaty pucki i mirachowski, wyd. J. Dygała, Toruń 2000; Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. I: Województwo pomorskie, cz. 2: Powiaty tczewski, gdański i nowski, wyd. J. Dygała, Toruń 2003; Inwentarze starostwa puckiego i kościerskiego z XVII w., wyd. G. Labuda, Fontes TNT, Toruń 1954, R. 39. W. Szulist, Z przeszłości gospodarki leśnej na Pomorzu ze szczególnym uwzględnieniem obecnego Nadleśnictwa Lipusz (XIII-XVIII w.). Zarys problematyki, „Nasze Pomorze, Rocznik Muzeum Zachodnio-Kaszubskiego w Bytowie”, 2001, nr 3, Bytów 2002, tenże, Z przeszłości gospodarki leśnej na obecnych obszarach Nadleśnictwa Lipusz 1772-2002, „Rocznik Gdański”, t. LXIII, 2003, z. 1-2. M. Bär, Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, Bd. 1-2, Leipzig 1909. W. Heidn, Die Ortschaften des Kreises Karthaus/Westpr., In der Vergangenheit, Marburg/Lahn 1965, tenże, Die Geschichte des Kreises Karthaus von 1466-1945, Hamburg 1971. J. Mühlrardt, Die Tuchler Heide in Wort und Bild, Danzig 1908. H. Rasmus, Stadt und Landkreis Berent in der Zeit von 1939-1945 unter deutscher Verwaltung, Beiträge zur Geschichte Westpreuβen, Bd. 16, 1999. R. Stoewer, Geschichte der Stadt Berent. Aus den Quellen dargestellt, Berent 1910. H. Thomas, Führer für den Nachausflug des Deutschen Forstvereins durch ein Teil der Aufforstungsflächen im Belauf Plotzitz der Königlichen Oberförsterei Lippusch am 24 August 1906, Danzig 1906. O. Hermann, Führer für die Nachexkursion des Deutschen Forstvereins durch die Königliche Oberförsterei Karthaus am 25 August 1906, Danzig 1906

013

J. Pannewitz16 oraz A. König17. Spośród autorów współczesnych, obok ks. W Szulista, tematyką leśną zajęli się m.in.: M. Biskup18, J. Broda19, M. Eckert20, A. Nyrek21, W. Odyniec22, L. Pomerenke23, J. Tazbir24, K. Ślaski25. Spośród opracowań o tematyce leśnej wykorzystano również kilka publikacji zbiorowych26.

16 17 18 19 20 21 22

23 24 25 26

014

J. Pannewitz, Das Forstwesen von Westpreuβen, Berlin 1829. A. König, Die Entwickelug der staatlichen Forstwirtschaft in Westpreuβen und ihre Beziehungen zur Landeskultur, Danzig 1905. M. Biskup, Lasy Prus Królewskich w drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII w. oraz ich gospodarze, w: Twórcy i organizatorzy leśnictwa polskiego na tle jego rozwoju, Warszawa 1974. J. Broda, Zarys historii gospodarstwa leśnego w Polsce, PWRiL, Warszawa 1988. M. Eckert, Rola lasu i przemysłu drzewnego w industrializacji ziem polskich w XIX i na początku XX wieku, w: I Ogólnopolska Konferencja pt. „Las w kulturze polskiej”, materiały z konferencji, pod red. W. Łysiaka, Gołuchów 13-15.10.1999, Poznań 2000. A. Nyrek, Z dziejów polityki leśnej na ziemiach polskich do końca XIX wieku, „Słupskie Studia Historyczne”, 9:2001. W. Odyniec, Dęby i dąbrowy Pomorza Nadwiślańskiego (XVI-XVIII w.), Sylwan, R. CXXXVII, 1993, nr 12; tenże, Eksploatacja lasów powiatu puckiego w XVII wieku, „Gdańskie Zeszyty Humanistyczne”, 1961, nr 1/2/6/7; tenże, Historia lasów na Pomorzu Nadwiślańskim (XVI-XVIII w.). Maszynopis. L. Pomerenke, Zarys dziejów Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu w latach 19201950, „Biuletyn RDLP w Toruniu”, nr 4. J. Tazbir, Szlachcic w lesie i o lesie w: Studia nad kulturą staropolską, prace wybrane, t. IV, Kraków 2001. K. Ślaski, Zasięg lasów Pomorza w ostatnim tysiącleciu, „Przegląd Zachodni”, nr 5/6, 1951. Almanach leśny. Rocznik Personalny Administracji Lasów Państwowych według stanu na dzień 1 lipca 1933 r.; Almanach leśny. 25 lat leśnictwa gdańskiego 19451970, praca zbiorowa, Gdańsk 1971; Almanach leśny. 15 lat później 1971-1985, praca zbiorowa, Gdańsk 1986; 50 lat leśnictwa gdańskiego, praca zbiorowa, Gdańsk 1996; Dzieje lasów, leśnictwa i drzewnictwa w Polsce, praca zbiorowa, PWRiL, Warszawa 1965; Leśnictwo polskie w okresie drugiej wojny światowej, praca zbiorowa, PWRiL, Warszawa 1967. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Pragnę bardzo gorąco podziękować wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania i opublikowania niniejszej pracy. Odnosi się to zwłaszcza do Pana Nadleśniczego mgr. inż. Krzysztofa Frydla jako inspiratora i mecenasa podjętych badań. Wdzięczność winien jestem również Pani mgr inż. Ewie Gołuńskiej za koordynowanie niniejszego przedsięwzięcia oraz kontakt z emerytowanymi leśnikami Nadleśnictwa Kościerzyna. Na koniec dziękuję recenzentom tej monografii - Panom dr. hab. Wiesławowi Nowosadowi oraz dr. Tomaszowi Rembalskiemu za cenne uwagi, które miały wpływ na ostateczną formę niniejszej książki.

Krzysztof Jażdżewski

Wstęp

015

Jezioro Debrzyno w 2017 roku.

RozdziaĹ&#x201A; 1.

Dzieje do 1772 roku

1.1. W czasach Piastów i książąt gdańsko-pomorskich Już około poł. X w. Pomorze Gdańskie a wraz z nim okolice późniejszego Nadleśnictwa Kościerzyna znalazły się pod panowaniem Mieszka I. Jednakże trwałe połączenie z państwem piastowskim powiodło się dopiero Bolesławowi Krzywoustemu w drugiej dekadzie XII w. Po odsunięciu od rządów dotychczasowych władców stanowiska namiestników w Gdańsku, Świeciu i Sławnie objęli wielmożni z otoczenia książąt piastowskich. Walki o pryncypat oraz śmierć Kazimierza Sprawiedliwego w 1194 r. ponownie osłabiły zwierzchność pryncepsów, a samodzielność namiestników pomorskich wzrosła. Po wydarzeniach w Gąsawie, które miały miejsce 23 listopada 1227 r. (Władysław Odonic oraz Świętopełk Wielki zabili Leszka Białego), Pomorze Gdańskie uzyskało całkowitą samodzielność polityczną a Świętopełk przybrał tytuł książęcy. Dopiero Mściwoj II, syn Świętopełka Wielkiego zapoczątkował okres silniejszych związków między Pomorzem Gdańskim i Wielkopolską. Nie mając męskiego potomka oraz zdając sobie sprawę z zagrożenia brandenburskiego z jednej i krzyżackiego z drugiej strony szukał oparcia w Wielkopolsce. Toteż 15 lutego 1282 r. w Kępnie zapisał całe swe dziedzictwo Przemysłowi II. Na jego podstawie po śmierci Mściwoja II Pomorze przeszło we władanie Przemysła II, który został w 1295 r. królem Polski. Po tragicznej śmierci Przemysła Pomorze podlegało Władysławowi Łokietkowi i Wacławowi II, królowi czeskiemu, a od 1300 r. również polskiemu, a następnie Wacławowi III.

018

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Il.1 Książę Mściwoj II na obrazie (po prawej stronie) w Bazylice katedralnej pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie.

Początki państwowej polityki leśnej na ziemiach polskich, sięgają okresu przejścia od wspólnoty terytorialno-plemiennej do feudalizmu. Okres ten przypada na drugą połowę X w. Po chrystianizacji wspólne dotąd rozległe bory międzyplemienne nazywane braniborami, tj. obszarami obronnymi stawały się – w myśl prawa rzymskiego – dziedziczną własnością księcia lub króla. Odtąd władca mógł obdarowywać swych dostojników (świeckich i kościelnych) oraz wojów-rycerzy rozległymi gruntami leśnymi27. 27

A. Nyrek, Z dziejów polityki leśnej na ziemiach polskich do końca XIX wieku, „Słupskie Studia Historyczne”, Słupsk 2001, nr 9, s. 49.

Dzieje do 1772 roku.

019

Przykładem takiego nadania jest przywilej wystawiony przez księcia Mściwoja II swojej stryjecznej siostrze Gertrudzie w 1284 r. Mocą tego dokumentu księżniczka otrzymała ziemię Pirsna (m.in. Kościerzynę z okolicznymi wsiami) z wieczystym prawem posiadania i z wszelkimi pożytkami płynącymi z pól, lasów i wód28. Ówczesny człowiek wykorzystywał właściwie wszystkie warstwy lasu, począwszy od korzeni pozyskiwanych jako materiał do wykonywania plecionek, przez runo i podszyt, gdzie zbierano „owoce lasu” i wypasano zwierzęta, po warstwę drzew wysokich, gdzie były sytuowane barcie. Z bartnictwem związany jest drugi dokument wystawiony w 1224 r.29 Wówczas Świętopełk II Wielki nadał norbertankom żukowskim pięć donic miodu z Liniewa oraz Il.2 Księżniczka Gertruda

Skorzewa. Wzmianka ta pojawia się również w roku 1249, 1260 oraz 1295.

W czasie panowania książąt z lasów czerpano spory dochód, który pochodził w głównej mierze z bartnictwa. W średniowieczu nadawanie borów w zarząd zakonnikom, biskupom oraz osobom świeckim było dość powszechne. Bartodziejowie gospodarujący w borach uiszczali zobowiązania wobec książąt pomorskich, szlachty i klasztoru w formie daniny, nastawy, prowentu lub kiści. Z taką daniną mamy również do czynienia w przypadku Skorzewa. Las eksploatowano także w celu pozyskania smoły, dziegciu, popiołu oraz węgla drzewnego. Nierozerwalnie z lasem było związane łowiectwo30.

28 29 30

020

M. Dzięcielski, Dzieje ziemi mirachowskiej od XII do XVIII wieku, Gdańsk 2000, s. 24. Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. v. M. Perlbach, Danzig 1882, nr 26. W. Szulist, Z przeszłości gospodarki leśnej na Pomorzu, ze szczególnym uwzględnieniem obecnego Nadleśnictwa Lipusz (XIII-XX w.). Zarys problematyki, „Nasze Pomorze”, Rocznik Muzeum Zachodnio-kaszubskiego w Bytowie, 2001, nr 3, Bytów 2002, s. 109 Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

1.2. Pod rządami zakonu krzyżackiego Liczne wojny z Prusami, mającymi swe ziemie za Wisłą, powodowały, że polscy książęta coraz częściej sięgali po pomoc rycerstwa zakonnego. W ślad za sprowadzonymi przez Grzymisława joannitami, ok. 1220 r. Świętopełk Wielki sprowadził z Hiszpanii do Tymawy zakon kalatrawensów, którzy jednak już po ok. dziesięciu latach powrócili do Hiszpanii. Podobnie w 1226 r. książę Konrad Mazowiecki sprowadził rycerzy Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie, potocznie zwanych Krzyżakami. Ci jednak wkrótce obrócili się przeciw swemu dobroczyńcy. Systematycznie podbijali ziemie nie tylko pruskie, ale także polskie, szybko powiększając swoje dobra. Gdy nie mogli jakichś ziem zdobyć zbrojnie lub podstępem, starali się je kupić. Zakon Niemiecki po podboju Pomorza Gdańskiego ustalił swój system administracji, którego wewnętrzne podziały w zasadzie nawiązywały do stanu wcześniejszego. Obszar państwa podzielili na podstawowe jednostki administracyjne zwane komturiami. Zarządzali nimi komturowie, którym podlegały mniejsze jednostki: okręgi wójtostwa, prokuratorie, urzędy rybickie, urzędy leśne. Układu tego dopełniały majątki klasztorne, które nie wchodziły w skład administracji zakonnej. Obecne tereny Nadleśnictwa Kościerzyna znalazły się w podlegającym bezpośrednio Malborkowi wójtostwie tczewskim. Jedynie niewielki południowy fragment nadleśnictwa znalazł się w granicach komturstwa tucholskiego. Wójtostwo tczewskie składało się z kilku mniejszych okręgów zwanych w połowie XV w. komornictwami. Były to okręgi: nowski, Dzieje do 1772 roku.

021

sobowidzki, kiszewski, kościerski oraz skarszewski. Zdecydowanie największą część obecnego nadleśnictwa znalazła się w granicach okręgu kościerskiego. Został on ukształtowany w oparciu o kompleks dóbr sprzedanych przez księżniczkę Gertrudę krzyżakom w 1312 r.31 W akcie sprzedaży stwierdzono, iż księżniczka sprzedała Kościerzynę i wszystkie swoje posiadłości, wsie, łąki, lasy z wszystkimi jeziorami. Wyjątek uczyniła jednak dla jeziora Sudomie, które przekazała cystersom w Pelplinie oraz jeziora Garczyn i dochodów z barci w Skorzewie, które przekazała klasztorowi w Żukowie32. Południowo-zachodnia cześć nadleśnictwa znalazła się w granicach okręgu kiszewskiego oraz skarszewskiego. Niektórzy historycy twierdzą, iż w Kościerzynie urzędował kiedyś krzyżacki mistrz leśny (Waltmeister). Miał on rezydować w obronnej budowli znajdującej się na obecnym Wzgórzu Księżniczki Gertrudy33. Przypuszczenie to, chociaż nie uzasadnione źródłowo, może potwierdzać duża lesistość omawianego terenu. Krzyżacy potrzebowali jednostki, która mogłaby nadzorować niekontrolowany z początku wyrąb drzew w lasach należących do zakonu. Zależało im na sprawnym zaspokajaniu popytu

drewno,

związku

prowadzonymi

inwestycjami

budowlanymi. Zadaniom tym miał sprostać mistrz leśny (Waltmeister, określany również w literaturze przedmiotu nadleśnym), który stał na czele urzędu leśnego. Mistrzowie leśni kontrolowali zatem wyrąb drzew i jego transport oraz przerób w tartakach i zakładach produkujących potaż oraz smołę. Ponadto nadzorowali młyny, łowiectwo, pasieki leśne i łąkowe. Urząd ten miał więc charakter gospodarczy. Jego ranga wzrosła wraz ze zwiększeniem się popytu zakonu na produkty leśne. Zadaniem mistrzów leśnych było również, podobnie jak innych urzędników stojących na czele niesamodzielnych jednostek administracyjnych, ściąganie 31 32 33

022

najróżniejszych

czynszów

szosu

oraz

prowadzenie

K. Bruski, Lokalne elity rycerstwa na Pomorzu Gdańskim w okresie panowania zakonu krzyżackiego, Gdańsk 2002, s. 39. Preussisches Urkundenbuch, Bd. II, hrsg. v. M. Hein, E. Maschke, Marburg 1962, nr 53. Śladami kościerskich tajemnic. Podziemia czekają na zbadanie, „Gazeta Kaszubska Nowa”, 2003, nr 7. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

przeglądów zobowiązanych do służby. Pomimo nie najwyższej rangi w strukturze administracji zakonnej pozycja mistrza leśnego, związana głównie z czynnościami gospodarczymi była dość znaczna34. Ich wyboru dokonywano spośród braci, którzy co najmniej rok przebywali w danym konwencie i od dłuższego czasu byli zakonnikami. Dużą lesistość obszaru nadleśnictwa potwierdzają źródła pochodzące z okresu panowania krzyżackiego. W latach 1411–1412 w krzyżackich rejestrach skarbowych odnotowano, iż kościerski mieszczanin Kuwelman sprzedał znaczne ilości drewna budowlanego krzyżackiemu konwentowi w Malborku. Część tego drewna użyto do budowy mostu na Nogacie zniszczonego w czasie oblężenia Malborka w 1410 r.35. Również sołtys z Lipusza sprzedał w 1412 r. drewno Krzyżakom z Malborka36. O rozwiniętej gospodarce leśnej w okolicach Kościerzyny świadczą także następujące fakty. Otóż w 1418 r. odnotowano w Kościerzynie (folwarku) trzy konie, zaznaczając, iż przeznaczone były one do prac w lesie. W 1431 r. obok dwóch koni z Kościerzyny wyliczono jeszcze dwa kolejne, przebywające w Trzepowie, folwarku podległym wówczas właśnie Kościerzynie. W latach 1439–1446 obok stale wymienianych koni do robót leśnych pojawiła się również wzmianka o wnykach na jelenie37. Warto również nadmienić, że również miasto Kościerzyna posiadało swój las. W 1418 r. wielki mistrz Michał Küchmeister wystawił przywilej dla miasta Bern (Kościerzyna), nadający mu 6 łanów w granicach Klincza. Z uwagi na dużą lesistość terenów obecnego Nadleśnictwa Kościerzyna życie ludzi tu mieszkających było w średniowieczu ściśle związane z lasem. Wykorzystywali oni wszystkie jego warstwy – począwszy od korzeni pozyskiwanych jako materiał do wykonywania plecionek, przez runo i podszyt, gdzie zbierano owoce leśne i wypasano zwierzęta, 34 35 36 37

P. Pizuński, Krzyżacy od A do Z, Skarszewy 1999, s. 144‒145; A. Chęć, J. Gancewski, op. cit., s.58, 63. K. Bruski, B. Śliwiński, Pod rządami książąt pomorskich i zakonu krzyżackiego, w: Kościerzyna. Zarys dziejów miasta do 1939 r., pod. red. M. Kallasa, Toruń 1994, s. 51. K. Bruski, Dzieje Lipusza i Dziemian w średniowieczu i w czasach nowożytnych, w: Monografia Lipusz-Dziemiany, pod red. J. Borzyszkowskiego, Gdańsk 1994, s. 33. K. Bruski, B. Śliwiński, Pod rządami książąt…, s. 52.

Dzieje do 1772 roku.

023

po warstwę koron drzew, gdzie były sytuowane barcie. Nierozerwalnie z lasem było także związane łowiectwo38. Na przełomie XIII i XIV w. przebogate lasy zaczęły ustępować miejsca nowym osadom, powstającym na wykarczowanych terenach, a także przemysłowi. Wiązało się to ze wzrostem demograficznym oraz rozwojem Gdańska jako miasta portowego, z którego wynikał wzrost zapotrzebowania na drewno. Drewno służyło przede wszystkim jako element konstrukcyjny domów i statków. Z drewna wytwarzano także smołę i węgiel drzewny. Drewno było niezbędne w procesie produkcji wielu innych produktów, na przykład szkła. Smoły drzewne otrzymywano przez suchą destylację kory i drewna drzew liściastych oraz iglastych, przede wszystkim brzozy i sosny. Gdy materiałem poddanym destylacji była kora brzozowa, otrzymywano smołę brzozową, czyli dziegieć – ciecz lżejszą od wody, oleistą, o małej lepkości. Jeśli materiałem użytym do destylacji były silnie przeżywiczone drewno i karpina sosnowa, uzyskiwano czystą smołę sosnową. Dziegieć miał szerokie zastosowanie: jako barwnik, lepiszcze, środek leczniczy czy jako substancja konserwująca i niwelująca tarcie, na przykład w osiach kół w wozach (w tym zakresie był on niezastąpiony aż do upowszechnienia się smarów pochodzących z ropy naftowej). Kolejny produkt otrzymywany z drewna, węgiel drzewny, był używany jako materiał opałowy w hutnictwie, do wypalania rudy miedzi i żelaza, a także gliny. Miał również swoje zastosowanie w kosmetyce – służył kobietom do czernienia brwi. Węgiel drzewny wymagał wysokogatunkowego drewna, na przykład dębu, sosny czy świerka. Jego produkcja polegała na wypalaniu drewna w dołach ziemnych i w tzw. mielerzach (stojących lub leżących). Były to kopulaste stosy drewna, z zewnątrz obłożone chrustem, mchem i darnią oraz przysypane ubitą ziemią lub gliną. Drewno zapalano od góry lub od dołu, a w miarę wypalania się go przebijano w pokrywie otwory w celu wypuszczenia 38

024

G. Labuda, Zwycięstwo ustroju wczesnofeudalnego na Pomorzu Wschodnim (1120‒1310), Historia Pomorza, pod red. G. Labudy, Poznań 1969, t. 1, cz. 1, s. 371. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

gromadzących się gazów. Takie pozyskiwanie węgla prowadziło do wycięcia znacznych połaci lasów. Aby uzyskać kilogram węgla drzewnego, należało użyć 8–10 kg drewna. Las miał też duże znaczenie w rozwoju hutnictwa szkła, ponieważ dostarczał hutom dwóch podstawowych surowców: opału i potażu. Dlatego w średniowieczu huty zakładano zawsze na obszarach zalesionych. Potaż, czyli węglan potasu, otrzymywano przez ługowanie popiołu drzewnego wodą. Najlepszy gatunkowo potaż produkowano z wysokiej jakości popiołu drzewnego z twardego drewna, na przykład dębu, brzozy czy buka. Popiół podgrzewano w wielkich kadziach w celu odparowania wody. Potaż był stosowany również przy produkcji mydła, wyrobów ceramicznych oraz jako nawóz. Samo słowo potaż wywodzi się od niemieckiego wyrazu Pottasche, oznaczającego popiół w garnku39. Nazwa pierwiastka chemicznego potas pochodzi właśnie od potażu.

1.3. W Rzeczypospolitej szlacheckiej 1454‒1772 W 1440 r. na zjeździe w Kwidzyniu, rycerstwo i mieszczaństwo państwa krzyżackiego utworzyło tzw. Związek Pruski mający bronić ich interesów polityczno-gospodarczych przed Zakonem. W 1454 r. Związek wypowiedział posłuszeństwo Krzyżakom i zwrócił się do polskiego króla, by ten przyjął Prusy w swoje władanie. Zgoda króla oznaczała początek wojny trzynastoletniej. W pierwszej fazie wojny okolice Kościerzyny łupili nie Krzyżacy, lecz polskie wojska zaciężne. Zagrożenie ze 39

Z niem. Pott – garnek, Asche – popiół

Dzieje do 1772 roku.

025

strony wojsk zakonnych nastąpiło dopiero w 1460 r., kiedy zajęły one Kościerzynę. Przypuszcza się, że właśnie pod Kościerzyną, w 1462 r. doszło do koncentracji sił krzyżackich. Przełom w wojnie trzynastoletniej dokonał się dopiero 17 września 1462 r. pod Świecinem, gdzie Krzyżacy ponieśli klęskę. Już 4 października 1462 r. oddział jazdy polskiej wtargnął do Kościerzyny, dopuścił się grabieży i spalił miasto. Kres wojnie położył pokój toruński zawarty 19 października 1466 r. Trwający przeszło półtora wieku okres pokoju na Pomorzu Gdańskim przerwał atak wojsk szwedzkich, które zajęły w 1626 r. m.in. Braniewo, Frombork, Elbląg i Malbork. Niebawem upadł również pozbawiony obrony Puck. Mając otwartą drogę oddziały szwedzkie pustoszyły okolice, grabiąc majątki szlacheckie i gospodarstwa chłopskie. Podczas jednej tylko wyprawy w okolice Kościerzyny (miasto zostało spalone) zdobyli dwa tysiące owiec i kilkaset sztuk bydła. Działania wojenne na Pomorzu umilkły dopiero po podpisaniu rozejmu we wrześniu 1629 r. Pokój jednak nie trwał długo. Już jesienią 1655 r. wojska szwedzkie pod dowództwem generała

Steinbocka

ponownie

wkroczyły

województwa

pomorskiego. W grudniu 1655 r. Szwedzi zajęli Toruń i Malbork zaś w styczniu 1656 r. Chojnice i Starogard Gdański. Nękane ciągłymi grabieżami i kontrybucjami wsie i miasta (Kościerzynę ponownie spalono) podupadały pod względem demograficznym i gospodarczym. Potop szwedzki zakończył Pokój oliwski zawarty 3 maja 1660 r. Trwający niemal pół wieku okres spokoju został zakłócony wybuchem wielkiej wojny północnej (1700–1721), w której znowu trzeba było stawić czoła potędze szwedzkiej. Na Pomorzu najeźdźcy z północy pojawili się już w 1703 r. Tereny Kaszub stały się trasą przemarszu wojsk szwedzkich, saskich (królewskich), konfederatów polskich, stronników Stanisława Leszczyńskiego oraz wojsk rosyjskich. Wszystkie oddziały, poszukując żywności, paszy i pieniędzy bezlitośnie łupiły okoliczne wsie i miasta. Po śmierci Augusta II w 1733 r. wybuchła nowa wojna, tym razem domowa. W rok później swoje kwatery w Kościerzynie miały kolejno wojska konfederackie i rosyjskie. Butni żołnierze żądali jedzenia oraz

026

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

pieniędzy. W okresie wojny siedmioletniej (1756–1763) toczonej między Prusami a Rosją, ci ostatni co prawda płacili za żywność, jednakże zaniżali ceny. Ingerencja Rosji w sprawy wewnętrzne Polski wywołała reakcję szlachty i niektórych magnatów, uwieńczoną zawiązaniem konfederacji barskiej w 1768 r. W rok później konfederaci zaczęli organizować się również w Prusach Królewskich. Przygotowania do walki były czynione w sposób przemyślany, skoro w Kościerzynie wojska rosyjskie zarekwirowały 60 mundurów huzarskich, wielkie ilości broni, amunicji i zapas prochu armatniego40. Brak szerszego poparcia, jak również czujność wojsk rosyjskich, rozbijających słabe oddziały konfederackie, sprawiły jednak, że ruch barski w Prusach Królewskich nigdy się nie rozwinął. Odcięcie w 1770 r. Prus Królewskich kordonem sanitarnym od Rzeczypospolitej dopełniło reszty. Akt rozbiorowy podpisany 17 lutego 1772 r. definitywnie przekreślił szansę na odrodzenie potęgi Rzeczypospolitej. Ziemie włączone do państwa polskiego na podstawie aktu inkorporacyjnego z 6 marca 1454 r. oraz pokoju toruńskiego otrzymały nazwę Prus Królewskich. Podzielono je na trzy województwa: malborskie, chełmińskie i pomorskie. To ostatnie obejmujące ziemie po lewej stronie Wisły składało się z ośmiu powiatów. Obszar przyszłego Nadleśnictwa Kościerzyna wszedł w skład powiatu tczewskiego oraz tucholskiego (niewielka południowa część) znajdujących się w województwie pomorskim. Powiat był podstawową jednostką administracyjną dla szlachty. W ramach powiatu odbywał się pobór podatków, zwoływano sejmiki szlacheckie i sądy ziemskie, a także pospolite ruszenie. Dobra należące do króla zostały zorganizowane w ramach starostw. Dzierżawcę (tenutariusza) owych dóbr nazywano starostą. Posiadał on uprawnienia sądownicze jedynie w stosunku do ludności zamieszkującej królewszczyznę. W granicach nadleśnictwa 40

W. Szczygielski, Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768-1770, Warszawa 1970, s. 275.

Dzieje do 1772 roku.

027

największą cześć lasów i gruntów zajmowały dobra królewskie zorganizowane w starostwie kościerskim, kiszewskim i tucholskim. Starostwo kościerskie objęło północno-zachodni obszar nadleśnictwa, kiszewskie południowo-wschodni, zaś tucholskie niewielki obszar południowy. Drugim posiadaczem na obecnym terenie nadleśnictwa była szlachta. Ich majątki zlokalizowane były głównie w centralnej części nadleśnictwa na wschód od Kościerzyny. Grunty i lasy należące do duchowieństwa znajdowały się w północno-wschodniej części nadleśnictwa. Ich właścicielami był klasztor kartuzów oraz biskupi włocławscy. Las posiadało również miasto Kościerzyna. W 1526 r. król Zygmunt I potwierdził nadanie miastu 6 łanów lasu położonego w klinie między granicami miasta a granicami Klincza (najpewniej Małego) i niezidentyfikowanej wsi Barensch41. Jeszcze w 1778 r. rozpościerał się on na powierzchni około 135 ha. W źródłach określany był jako las bukowy. Znajdował się on na południe od Jeziora Bibrowskiego aż po drogę z Kościerzyny do Nowego Klincza. W 1664 r. kondycja lasu lub jego powierzchnia była dalece niewystarczająca dla mieszczan, skoro zobowiązani byli oni do płacenie staroście 100 fl. za drewno opałowe. Ze względu na zniszczenia wojenne spowodowane potopem szwedzkim starosta do 1662 r. nie pobierał tej opłaty, zaś w 1663 r. ograniczył ją do 75 fl. Las ostatecznie w XIX w. został wyeksploatowany głownie przez ceglarzy. Konieczność ochrony lasów wymagała organizowania służby leśnej, a nawet odrębnej administracji leśnej. W starostwie kościerskim w 1664 r. było trzech leśnych, którzy otrzymywali wynagrodzenie w wysokości 40 florenów42. W 1685 r. było ich dwóch. Jako wynagrodzenie otrzymywali 12 korców żyta, 2 jęczmienia, 40 owsa, oraz korzec grochu, 41

028

R. Stoewer, Die Handfeste der Stadt Berent gegeben von Sigismund I. im Jahre 1526, bestatigt von August III. am. 12. November 1740, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsverins, Bd. 9, 1910, s. 50 i n.; B. Ślaski, Przywilej założenia Kościerzyny, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. 3, 1914, s. 42-43. Opis królewszczyzn w województwie chełmińskim, pomorskim i malborskim w 1664 r., wyd. J. Paczkowski, Fontes TNT, Toruń 1938, R. 32, s. 297. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

achtel masła, 3 kopy gomółek, 2 połacie słoniny, 2 achtele sadła oraz po jednej marcówce i skopie. W gotówce otrzymywali dodatkowo 2 fl. na obuwie oraz 42 na barwy (ubiór) oraz suche dni (kwartał). Służba leśnych rozpoczynała się od przysięgi. Miała ona następującą formę: Ja N. przysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu w Trójcy Świętej Jedynemu, iż będąc postanowiony za leśnego od zwierzchności zamkowej wierny i posłuszny tak we dnie, jako i w nocy będę, borów, lasów, chróstów, jezior, granic wiernie i pilnie doglądać będę. Nikomu prócz wiadomości pańskiej wycinać ze pnia lub brać leżące drzewo, chróstów na popiół wypalać i inne towary wypalać nie dopuszczę i cokolwiek by się przeciwnego albo gwałtownego lub szkodliwego tak w borach, lasach i jeziorach, granicach stało, wiernie donosić i bronić będę, zgoła we wszystkim, co do urzędu mego należy, lub też ze szkodą zamkową stać by się miało, doglądać i sprawować się będę. Tak mi Panie Boże dopomóż i niewinna Syna Jego męka43. Do ochrony lasu w XVII w. zobowiązani byli również sołtysi: Lubo lesni od zamku postanowieni lasów pilnować powinni, jednakowoż, że mając objazdy rozległe, nie mogą bydź ustawicznie na jednym miejscu, więc doglądać będą od samych że własnych sąsiadów, aby lasów nie rujnowali, towary nie wyrabiali i dębków nie odzierali, owszem co się drzewa znajdzie zgodnego do wzrostu, podkrzesywali i konserwowali44. W 1765 r. królewscy lustratorzy nie odnotowali żadnych leśnych w starostwie kościerskim, chociaż jego lesistość wymagała administracji leśnej. O leśnych starościńskich mowa chociażby w 1717 r. kiedy uprowadzili oni z Częstkowa kilkanaście koni45. Personel leśny odnotowuje kataster kontrybucyjny z 1773 r. Wydaje się, iż wówczas odpowiedzialnym za sprawy leśne był nadzorca (Oberwart) szlachcic Andrzej Gowiński. Mieszkał w domu należącym do Urzędu Domenalnego w Kościerzynie, znajdującym się przy obecnej ul. 3 43 44 45

Inwentarze starostwa puckiego i kościerskiego z XVII wieku, wyd. G. Labuda, Toruń 1954, s. 134-135. Ibidem, s. 136. W. Nowosad, Archiwa szlachty Prus Królewskich, Toruń 2005, s. 55,

Dzieje do 1772 roku.

029

Maja. Warto zaznaczyć, iż kościerskie księgi parafialne wzmiankują go jeszcze przed zaborami. W 1780 r. Gowiński określany w źródłach jako mistrz ochrony (Hegemeister) objął w dzierżawę folwark w Nowej Wsi46. W katastrze z 1773 r. przywołano jeszcze jednego leśnika podleśniczego Fransicka. Prawdopodobnie zapis dotyczył Franciszka Burkowicza, który również mieszkał na podzamczu. Warto także wspomnieć, iż w 1773 r. wymieniono leśnego z Juszek Piotra Szachta. W miejscowości tej wzmiankowany jest co najmniej od 1767 r. Ojcem chrzestnym jego córki Marianny urodzonej w 1770 r. został wspomniany już szlachcic Andrzej Gowiński47. Podobny model zarządzania lasami funkcjonował w Mirachowie. Stanowisko nadzorcy piastował niejaki Krusiński, zaś podleśniczego Krintz48. Ciekawe, że jeszcze w 1765 r. odnotowano tutaj objezdnego Macieja Bladowskiego oraz leśnego Salomona Prynskiego. Objezdny otrzymywał 200 złotych pruskich zaś leśny 9049. Musiał on przynajmniej dwa razy w tygodniu zimą oraz raz w tygodniu latem objeżdżać powierzony las. Za wszelkie nieprawidłowości odpowiadał przed starostą. Objezdny wymierzał również kary nie wywiązującym się ze swoich obowiązków leśnym. Najczęściej polegały one na reprymendzie słownej oraz karze pieniężnej, czasami jednak również pozbawieniem urzędu, chłostą lub więzieniem. Oddzielanie administracji leśnej od domenalnej przeprowadzono do lat 80. XVIII w. Wówczas to w bezpośrednim sąsiedztwie miasta utworzono dwie nowe jednostki administracji leśnej. Jak

już

wcześniej

wspomniano

granicach

obecnego

nadleśnictwa znalazły się również lasy należące do szlachty. Położone były one głównie w środkowej jego części. Ze względu na ograniczoną 46 47 48 49

030

H. Schuch, Die Zustände der Landbevölkerung im Kreise Berent am Schlusse der polnischen Herrschaft 1772, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins“, 1886, H. 15, s. 90 ADP, Księga chrztów parafii Kościerzyna, sygn. W-50, s. 95. Archiwum Państwowe w Toruniu, Zbiory archiwalne TNT w Toruniu, sygn. 289/2048. Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. I: Województwo pomorskie, cz. 1: Powiaty pucki i mirachowski, wyd. J. Dygała, Toruń 2000, s. 145. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

liczbę informacji trudno dokonać całościowej analizy administracji leśnej w dobrach szlacheckich. Lasy należące do szlachty nie tworzyły zwartych dużych kompleksów. Jedne z największych bo liczące około 400 ha znajdował się przy Liniewie i Liniewku, Wielkim Klinczu 150 ha, Sobączu 127 ha, Cisewiu 98 ha, Bukowcu 90 ha, Sarnowach 86 ha, Częstkowie 51 ha, Pucu 41 ha, Niedamowie 24 ha. Można przypuszczać, że każdy z majątków posiadający większy kompleks leśny dysponował przynajmniej jednym leśnym. Przypuszczenie to ma swoje potwierdzenie w przypadku Wielkiego Klincza, do którego należał las położony na południe od jeziora Wierzysko oraz przy południowej granicy wsi, wzdłuż drogi do Starej Kiszewy. Dominowały w nim głównie brzozy, dęby i buki, te ostatnie jednak były słabej jakości. O leśnym tych dóbr mowa m.in. w 1760 r. w związku z jego interwencją w lesie. Warto przytoczyć relację z tego zajścia: Ja Maciej Szulist Woźny Generalny Koronny byłem Żądany na obdukcją do Wsi Nowego Barkocina, mając sobie dla lepszej wiary y wagi urzędu mojego przydanych dwóch szlachetnych Ich MCiów Panów Andrzeja Lewińskiego i Józefa Pociernickiego, gdzie się solennie y płaczliwie przed nami uskarżał Uczciwy Krystian Cuba na Uczciwego Jana Leśnego z Wielkiego Klincza, iż Pomienion Leśny, nieuważając na miłość Bliźniego y Przykazania Boskie od uczciwego Krystiana Cuby Obywatela Nowego Barkocina, umyslnie na zabój nabiwszy rusznicę grubym śrutem strzeliwszy, ważył się na własny grunt Nowego Barkocina najść na życie teraźnieyszego Protestanta nastąpić, przy dwóch naręczach chrustu w Małej Krzewinie do niego z rusznicy grubym śrutem strzeliwszy…50. Spory na granicy dóbr szlacheckich i starościńskich były dość częste. Jako przykład można podać konflikt z właścicielami Częstkowa, który dotyczył wyrębu lasu, wybierania chrustu na opał, przestawiania granicy pól uprawnych poprzez rozkopywanie kopców granicznych, zaorywanie 50

W. Nowosad, Spory szlachty pomorskiej ze starostami kościerskimi i kiszewskimi w II połowie XVII i w XVIII wieku (przejawy pieniactwa czy konieczność życiowa), w: Życie codzienne na Kaszubach i Pomorzu na przełomie XIX i XX wieku, materiały pokonferencyjne pod red. Józefa Borzyszkowskiego, Gdańsk 2002, s. 124.

Dzieje do 1772 roku.

031

spornego terenu, połowów na granicznych jeziorach, wypędzania bydła na łąki sąsiada lub kradzież dobytku. W 1700 r. ludzie Jakuba Teodora Trembeckiego dzierżawcy starostwa kościerskiego rozorali granice wsi Częstkowa, wycięli kawał lasu, a sam Trembecki nakazał swoim poddanym strzelać do okolicznej szlachty w razie, gdyby próbowała przeszkodzić. W kolejnych latach spory nie umilkły. W 1712 r. Trembecki rozkazał wybierać inwentarze z pól częstkowskich i bić chłopów51. W 1717 r. Jakub Teodor Trembecki z synem Jakubem oraz Krzysztofem Orlikowskim administrujący starostwem kościerskim podstępem okradli szlachciców z Częstkowa. Najpierw wezwali ich do odległego sądu w Skarszewach, a w czasie ich nieobecności leśnicy starostwa uprowadzili ze wsi kilkanaście koni52. Dalsze spory potwierdza relacja z obdukcji dokonana w 1729 r. przez woźnego Pawła Kowalika, który w asyście dwóch szlachciców: Jakuba Dąbrowskiego i Jana Jakusza Gostomskiego stawił się w dobrach Częstkowa na wezwanie posesorów wsi skarżących się na Jakuba Trembeckiego ławnika ziemskiego tczewskiego i dzierżawcę starosta kościerskiego zezwalającego poddanym ze Skorzewa, karczmy Wieprznickiej i Owśnicy rozorywać i obsiewać grunty częstkowskie, grodzić drogę do młyna i rozkopywać kopce graniczne53. Lasy na omawianym terenie należały również do duchowieństwa. Największy kompleks położony przy Skrzydłowe, Szatarpach i Wysinie należał do dóbr biskupstwa włocławskiego. W 1582 r. kościelni lustratorzy odnotowali w Wysinie: Puszczy wokoło jest potrosze54. W dobrym stanie były lasy skrzydłowskie, w których odnotowano 7 barci oraz w Szatarpach, których grunty w większości porastała puszcza55. Dane zawarte w opisach dóbr biskupich z lat 1644 i 1645 świadczą o odbudowie dóbr po pierwszej wojnie polsko-szwedzkiej. 51 52 53 54 55

032

Idem, Archiwa …, s. 47. Ibidem, s. 55, Ibidem, s. 96. Inwentarz dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z roku 1582, wyd. L. Żytkowicz, „Fontes” z. XXXVII, Toruń 1953, s. 296. Ibidem, s. 297. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

W Skrzydłowie odnotowano wówczas dwóch leśnych Mikołaja i Wojciecha siedzących na włóce za którą płacili 25 gr. W Szatarpach znajdowały się chrósty i borek sosnowy być może zajmujące około 20-30 włók. W nienajgorszym stanie znajdował się również las przy Wysinie56. Kolejne informacje o lasach pochodzą z 1685 r. Wówczas to wspomniano leśnego skrzydłowskiego57. W Skrzydłowie w roku 1732 i 1741 nie odnotowano leśnego. Wiemy jednak, że byli oni dobrze uposażeni w grunta i raczej nie otrzymywali dodatkowego wynagrodzenia. O tym, że leśny w Skrzydłowie funkcjonował dowiadujemy się z zapisu z 1741 r. o wydaniu 6 fl. na buty dla leśniczego. Być może świadczy to o tym, że leśniczy pracował w zamian za uposażenie rzeczowe (narzędzia pracy) oraz nadział gruntu58. Warto odnotować, iż również na granicy z dobrami kościelnymi dochodziło do konfliktów. W opisie folwarku skrzydłowskiego w 1664 r. odnotowano: Granice niespokojne, nie masz i jednego kopca. Panowie Arciszewscy i Porzińscy gwałtem lasy wyrębują i grunty odejmują i chłopom bydło zajmują”59. Konflikt trwał również po potopie szwedzkim: „lasy bukowe są niezłe, jest ich z potrzebę, ale około granic jest kłótnia ze szlachtą60. W omawianym okresie praktycznie nie uległy zmianie korzyści czerpane z lasu. Tak jak w okresie krzyżackim eksploatowano wszystkie warstwy lasu. Eksploatacja lasu przybrała na sile począwszy od drugiej połowy XVI w. Stan ten wywołany został głównie ponowną koniunkturą, na produkty leśne. Wiązało się to ściśle z ożywieniem gospodarczym spowodowanym zwłaszcza odkryciami geograficznymi. Konieczność budowy dużych flot, spowodowało zapotrzebowanie na budulec okrętowy, czyli specjalne gatunki obrobionego drewna (klepki, krzywki, 56 57 58 59 60

Inwentarz klucza subkowskiego 1644 lub 1645, w: Inwentarze dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z XVII w., s. 251. Rewizja klucza wysińskiego 1685, w: Inwentarze dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z XVII w., s. 292. M. Kargul, Abyście w puszczach naszych szkód nie czynili… Gospodarka leśna w województwie pomorskim w latach 1565‒1772, Gdańsk 2012, s. 156. Inwentarz klucza subkowskiego 1644 ..., s. 251. Rewizja klucza wysińskiego 1685 ..., s. 292.

Dzieje do 1772 roku.

033

drewno na maszty) oraz materiałów pochodnych takich jak smoła, używana do impregnowania kadłubów. Rozwój przemysłu tekstylnego oraz zbrojeniowego pociągnął za sobą importowanie popiołu (potażu, wajdażu). Inicjatorami skupu drewna i jego pochodnych byli niewątpliwie kupcy gdańscy. Oprócz zapotrzebowania na drewno i jego pochodne wzrosło również zapotrzebowanie na zboże, a tym samym na zwiększenie areału upraw. Karczowanie lasów było najprostszym sposobem powiększenia terenów rolniczych. Eksploatacje lasów można podzielić na przemysłową: tartaki, smolarnie, węglarnie, potażarnie, papiernie oraz pozaprzemysłową: pozyskiwanie pasz, bartnictwo. W starostwie kościerskim w 1664 r. funkcjonował tartak z którego płacono 15 fl. rocznego czynszu61. W 1765 r. funkcjonowały już dwa tartaki w Grzybowskim Młynie i Wieprznicy, których właściciele płacili 80 raz 60 fl. czynszu62. Głównym przemysłem leśnym było smolarstwo, które jednak walnie przyczyniało się do pustoszenia lasów. Reakcją na to był dekret króla Zygmunta III nakazujący likwidację smolarni, aby budnicy nie niszczyli pełnowartościowych zdrowych drzew63. W 1664 r. w starostwie kościerskim funkcjonowały dwa piece: Tych jest w starostwie Kościerzyńskim 2, jeden Grzybowski, a drugi u Uszka, które całe pusto stały ad annum 166364. Piece musiały mieć duży przerób, gdyż czynsz za ich użytkowanie wynosił aż 231 fl. O smolarzach dowiadujemy się również z inwentarza z 1685 r.: Pieców smolanych jest 2. Jeden z nich trzyma Lizak, a drugi Uszko, mając każdy towarzysza; płacywali tedy pierwej 200 zł dwiema ratami, tj. na ś. Marcina i na ś. Jana. Teraz, że jeden z nich uciekł, tedy już od lat dwóch tylko po zł. 150 płacą65. Spore znaczenie na omawianym terenie miało również hutnictwo szkła. Huty szkła zakładano zawsze na obszarach lesistych, gdyż las zapewniał im dwa podstawowe surowce: opał i potaż. 61 62 63 64 65

034

Opis królewszczyzn..., s. 295. Lustracja województw Prus Królewskich 1765, t. I: Województwo pomorskie, cz. 2: Powiaty tczewski, gdański i nowski, wyd. J. Dygdała, Toruń 2003, s. 30. W. Odyniec, Historia lasów na Pomorzu Nadwiślańskim (XVI-XVIII w.). Maszynopis. Opis królewszczyzn …, s. 295. Inwentarze starostwa puckiego ..., s. 125. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Niewątpliwie najbardziej dochodowym pobocznym użytkiem czerpanym z lasu było bartnictwo66. Pszczele roje umieszczano zwłaszcza w specjalnie wydrążonych dziuplach. Grupa kilku lub kilkunastu bartników tworzyła wspólnotę - bractwo, także zwane barcią. Bartnik posiadał swój obszar, rewir zwany borem. W starostwie kościerskim w 1664 r. działało siedem barci oddających do zamku 31 pokowów, co dawało 12 beczek i 1 pokowę o wartości 248 fl. Z inwentarza starostwa z 1685 r. dowiadujemy się, iż funkcjonowało na jego terenie 9 barci w tym jedna zaginiona oraz jedna opuszczona. Działały, zatem barcie: łubiańska z 4 bartnikami oraz 2 borami użytkowanymi przez ufszniczan, i gostomczan; Korzeńska, z 7 bartnikami (ale dwóch z nich trzymało wspólnie jeden bór), Piechowska z 2 bartnikami, raduńska z 6 bartnikami, przy czym jeden z nich użytkował 1½ boru a dwóch tylko połowę. W barci poleskiej pracowało 3 bartników (w tym dwóch szlachciców), ponadto bartnikami na jednym borze byli dwaj Smolnicy, zaś w barci kościerskiej trzech. Siódma barć, Rotnicka była użytkowana przez rybickiego Macieja Czarlińskiego. Barć skorzewska była opuszczona, zaś barkoczyńska wykarczowana na potrzeby wsi. Zatem w starostwie było łącznie 37½ borów użytkowanych przez 28 bartników, którzy dawali dawnej 28 poków miodu. Na podstawie zapisu: Teraz przez lata dwie wielkie stało się opustoszenie i według tego, jako można będzie wybierać, wybierać się będzie67 wnioskować można iż bartnictwo przeżywało okresowe bądź trwałe problemy. O bartnikach nie wzmiankują już królewscy lustratorzy w 1765 r. Wskazuje to na upadek hodowli pszczół leśnych, najpewniej ze względu na spustoszenie lasów. Do ważnych dochodów czerpanych z lasów zaliczyć należy również gajowe, opłatę za drewno. Osobną kwestię stanowił wypas zwierząt hodowlanych na łąkach śródleśnych. Występowały dwa rodzaje wypasu: rogacizny na pastwiskach oraz świń w buczynach i dąbrowach. 66 67

Szerzej na ten temat zob. W. Nowosad, Bartnictwo na Pomorzu Nadwiślańskim w okresie staropolskim, w: G. Szelągowska, W. Nowosad, Święta pszczoła, rzecz o pszczelarzeniu, Toruń 2006. Ibidem, s. 128.

Dzieje do 1772 roku.

035

Opłaty z tego tytułu zazwyczaj włączano do gajowego. W 1685 r. szlachta oraz mieszkańcy niektórych wsi względem wolnego brania drew na opał domowy z Puszczy Kościerzyńskiej i względem wolnych pastwisk w tejże puszczy zobowiązani byli do opłaty w naturze. Panowie Główczewscy na św. Marcina 20 korców owsa, Piechowscy 15, Stawsczanie 20, Sarnowscy 20, Lniski 7, Wieś Gołubie 10. W sumie więc odprowadzano do starostwa 92 korce owsa68. W późniejszym okresie korzystano już z pastwisk na terenach niezalesionych, stopniowo rezygnując z trudniej dostępnych i mniej wydajnych pastwisk śródleśnych. Na zakończenie warto przeanalizować dochodowość a zatem i znaczenie gospodarki leśnej w starostwie kościerskim. W zasadzie tylko lustracje z 1664 i 1765 r. pozwalają na pełne uchwycenie gospodarki leśnej w starostwie. Tabela 1. Wpływy z gospodarki leśnej starostwa kościerskiego

Gajenie

Smolarnie, węglanie, huty

Tartaki, wyręby

Suma dochodów leśnych

Suma dochodów całego starostwa

Procentowy udział dochodów leśnych

kiszewskie

Bartnictwo

kościerskie

Rok

Starostwo

i kiszewskiego w 1664 i 1765 r.

1664 1765 1664 1765

252/12 200 -

87 -

231 400 -

15 145 640

585 145 600 640

2592/9/12 9484/17 1574/6 6683/25

22,56% 1,5% 38,11% 9,57%

Źródło: M. Kargul, Abyście w puszczach naszych szkód nie czynili… Gospodarka leśna w województwie pomorskim w latach 1565‒1772, Gdańsk 2012, s. 258, 261

W 1664 r. w starostwie kościerskim spory dochód przynosiło bartnictwo oraz smolarnie. Na dochód z tytułu gajenia w większości składała się opłata w wysokości 75 fl. pobierana od miasta Kościerzyny. W sumie dochody leśne stanowiły 22,56% wszystkich dochodów 68

036

Ibidem, s. 129. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

starostwa. Dane z 1765 r. świadczą o upadku bartnictwa i smolarstwa w starościńskich lasach. Spory dochód w wysokości 145 fl. przynosił natomiast przemysł tartaczny. Mimo to udział dochodów czerpanych z gospodarki leśnej spadł do 1,5%. Dochody starostwa kiszewskiego w dużej mierze oparte były o gospodarkę leśną. W 1664 r. stanowiły one aż 38% wszystkich dochodów starostwa. Biorąc pod uwagę fakt, iż w większości pochodziły one z bartnictwa i smolarstwa powiązane były one z nadmierną eksploatacja lasu zwłaszcza w kontekście smolarstwa. Nie dziwi więc fakt, iż w 1765 r. znaczny dochód przynosiły już tylko tartaki.

Buczyna.

Dzieje do 1772 roku.

037

Mapa Von Schrรถttera z lat 1796-1802.

Rozdział 2.

Pod pruskim panowaniem (1772–1920)

2.1. Polityka leśna państwa pruskiego i jej wpływ na zmiany własnościowe Po zawarciu trójstronnej umowy rozbiorowej przez Prusy, Austrię i Rosję w 1772 r. Prusy Królewskie (bez Gdańska i Torunia), a wraz z nimi obszar Nadleśnictwa Kościerzyna, przeszły pod władanie króla pruskiego Fryderyka II. Pod względem administracyjnym obszar ten należał do Prus Zachodnich. Został podporządkowany Kamerze Wojny i Domen w Kwidzynie ( jednostce administracyjnej, przekształconej w 1808 r. w rejencję zachodniopruską). Kongres wiedeński w 1815 r. ustalił na nowo mapę Europy po wstrząsach ery napoleońskiej. Do państwa pruskiego wróciła większość ziem polskich, które przed rokiem 1806 pozostawały pod władzą pruską. Do prowincji Prusy Zachodnie przyłączono ponownie Gdańsk i Toruń wraz z Ziemią Chełmińską. Wydarzenia wojenne ujawniły całkowity rozkład ustroju państwowego i przyśpieszyły reformy społeczne i administracyjne. Wskutek zmiany podziału administracyjnego w latach 1815–1817 w całym państwie pruskim, prowincję Prusy Zachodnie podzielono na dwie rejencje: gdańską i kwidzyńską, a te na powiaty. Urzędy rejencyjne były właściwymi organami władzy wykonawczej, których kierownicy (prezesi) podlegali bezpośrednio rządowi w Berlinie. Kompetencje rejencji obejmowały całokształt terytorialnego zarządu krajem w granicach rejencji, w zakresie podlegającym kompetencjom poszczególnych ministrów.

040

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Największa cześć terenu obecnego Nadleśnictwa Kościerzyna znalazła się w granicach powiatu kościerskiego, zaś niewielki fragment na południu kartuskiego. Oba powiaty należały do rejencji gdańskiej. Południowa część nadleśnictwa znalazła się w powiecie chojnickim należącym do rejencji kwidzyńskiej. Wybuch rewolucji listopadowej w Niemczech, abdykacja cesarza Wilhelma II oraz rozejm w Compiѐgne 11 listopada 1918 r. zakończyły okres I wojny światowej, chociaż formalna likwidacja stanu wojny nastąpiła dopiero z podpisaniem traktatu pokojowego w Wersalu 28 czerwca 1919 r. (wszedł w życie 10 stycznia 1920 r.)69. Wśród wielu problemów po zakończeniu I wojny światowej znalazła się też sprawa Gdańska. Na mocy traktatu wersalskiego 15 listopada 1920 r. z Gdańska i okolicy utworzono Wolne Miasto Gdańsk. Pierwsze zmiany własnościowe na interesującym nas obszarze dotyczyły przede wszystkim likwidacji dużych kompleksów majątków ziemskich. Dokonano więc głównie konfiskaty wielkich majątków kościelnych oraz starostw. Przed zaborami lasy w dobrach duchownych na interesującym nas terenie należały m.in. do kartuzów oraz biskupów włocławskich70. Zagarniając Prusy Królewskie Fryderyk II zdawał sobie sprawę, iż nie osiągnie pełnej kontroli nad nowymi włościami bez złamania potęgi Kościoła katolickiego. Pierwszym posunięciem w tym kierunku było rozporządzenie gabinetowe z 1 listopada 1772 r., które nie konfiskując majątków kościelnych poddało je pod administrację świecką. Fryderyk II polecił, by po odliczeniu rocznych zysków, odjęciu wydatków na administrację i remonty – wypłacać właścicielom połowę czystego zysku. Ostatecznie jednak już następnego dnia władca stwierdził, że jeśli 69 70

M. Wojciechowski, Polityka i życie gospodarcze lat 1914‒1918, w: Historia Pomorza, pod red. S. Salmonowicza, t. IV, cz. 2, Toruń 2002, s. 217, 221; L. Trzeciakowski, Pod pruskim zaborem 1850‒1918, Rzeszów 1973, s. 360. P. Czaplewski, Majątki duchowne sekularyzowane po r. 1772 w obrębie województwa pomorskiego i W. M. Gdańska, Rocznik Gdański, 1933/34, 7/8, s. 394–395, 398, 401, 404, 406, 410, 413–415; A. König, Die Entwickelug der staatlichen Forstwirtschaft in Westpreuβen und ihre Beziehungen zur Landeskultur, Danzig 1905, s. 6.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

041

zysk z różnych względów będzie wyższy ma on trafić do kasy państwa, zaś właścicielowi ma być wypłacany według ustalonej klasyfikacji71. Dochody z tych majątków zostały ustalone jeszcze we wrześniu przez pruskich urzędników. W tym samym miesiącu przełożeni zakonni musieli złożyć przysięgę na wierność królowi pruskiemu72. Polityka państwa pruskiego wobec dóbr duchownych poważnie zachwiała egzystencją materialną klasztorów. Był to poważny krok na drodze do ich rozwiązania. Skoro zaborca uważał dobra duchowne za skarbowe, a przez Kościół jedynie administrowane i eksploatowane nic nie stało na przeszkodzie, aby je przejąć i zsekularyzować73. Jako pierwsze w 1780 r. poddano kasacji Towarzystwo Jezusowe w Gdańsku74. Już w 1803 r. Główny Zarząd Komisji Rzeszy ustalił zasadę sekularyzacji

majątków

biskupich,

katedralnych

kapitulnych

pozostawiając wykonanie jej: wolnej i wyłącznej dyspozycji władcy kraju. Fryderyk Wilhelm III przez dłuższy czas nie mógł jednak zdecydować się na realizację konfiskaty dóbr kościelnych. Dopiero przegrana wojna z Francją i wspomniana już nałożona na Prusy wysoka kontrybucja stały się podstawą do wydania 30 października 1810 r. edyktu sekularyzacyjnego. Paragraf 1 edyktu głosił: Wszystkie dobra klasztorne, katedralne i inne fundacje, baliwiaty i komturstwa należące do Kościoła katolickiego, bądź protestanckiego będą odtąd traktowane jako majętności państwowe. Konfiskata dóbr miała być rozłożona w czasie, z zachowaniem odszkodowania świeckim użytkownikom i wierzycielom. Nie wolno było przyjmować nowych członków oraz rozporządzać majątkiem bez zezwolenia władz królewskich75.

71 72 73 74 75

042

M. Józefczyk, Elbląg 1772‒1850. Kościoły chrześcijańskie na przełomie dwóch epok, Pelplin 2000, s. 22; P. P. Gach, Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773‒1914, Lublin 1984, s. 38. P. P. Gach, op. cit., s. 36. S. Wojtysiak, Dobra martwej ręki w dawnej Polsce i dziś, Res Humana, nr 2-3, 2005, s. 33. S. Kościelak, Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk 2003, s. 344. M. Józefczyk, op. cit., s. 51. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Lasy zorganizowane przed zaborami w ramach starostw przeszły na rzecz skarbu państwa pruskiego. Powierzchnia lasów państwowych na badanym terenie w latach 1772‒1920 ulegała istotnym zmianom zależnym w dużej mierze od polityki leśnej państwa pruskiego. W Prusach okres protekcyjnej polityki rządu w odniesieniu do posiadanych dóbr i lasów utrzymał się w zasadzie aż do wojen napoleońskich76. Ze względu na klęskę Prus pod Jeną i Auerstädt 14 października 1806 r. Napoleon nałożył na pruskie obszary państwowe do Wisły dekretem z 15 października 1806 r. kontrybucję w wysokości 159 mln franków77. Ostatecznie wysokość kontrybucji – wskutek sporów – ustalono dopiero 8 września 1808 r. konwencją paryską na 140 mln franków (na prośbę cara Aleksandra I podczas spotkania w Erfurcie w październiku 1808 r. obniżono ją do 120 mln franków)78. Kłopoty finansowe Prus przyczyniły się do ostatecznego zaniechania

protekcjonalizmu

państwowego

względem

lasów . Wyrazem tego było wydanie 17 grudnia 1808 r. edyktu 79

w sprawie sprzedaży państwowych dóbr. Edykt został opublikowany 6 listopada 1809 r.80 Na mocy Instrukcji dla rejencji w sprawie sprzedaży i wykorzystania domen z 25 października 1810 r. ze sprzedaży miały być wyłączone duże zwarte kompleksy leśne, lasy ochronne rosnące w strefie brzegowej mórz i rzek, lasy potrzebne do utrzymania ważnych fabryk oraz inne o równie ważnym znaczeniu gospodarczym81. Lasy znajdujące się przy folwarkach lub pozostające z nimi w ścisłym związku miały być sprzedawane zawsze razem 76 77 78 79 80

J. Broda, Historia leśnictwa w Polsce, Poznań 2000, s. 32. W. Zajewski, W epoce napoleońskiej (1806‒1815), w: Historia Pomorza, oprac. zbior. pod red. G. Labudy, T. 2, cz. 2, Poznań 1984, s. 719. Ibidem, s. 728. E. Richter, Das preussische Staatsschuldenwesen und die preussischen Staatspapiere, Breslau 1869, s. 20. Gesetz-Sammlung für die Preußischen Verwaltungs-Beamten. Eine chronologische Zusammenstellung der in der Gestetz-Sammlung für die Königl. Preußischen Staaten für die Jahre 1806 bis 1854 incl., Bd. 1, Berlin 1855, s. 12; por. K. Orlecki, O ustawodawstwie leśnym, Sylwan, T. 2, Kraków 1885, s. 51. Ch. J. Kraus, Staatswirthschaft, Breslau 1837, Bd.. 5, s. 306; por. J. Broda, op. cit., s. 22.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

043

z folwarkami. Do sprzedaży przeznaczono również odseparowane rewiry leśne, których ziemia i położenie pozwalały na korzystniejsze zagospodarowanie pod uprawy zbóż lub łąk, lasy zniszczone przez wichry, szkodniki i pożary, których zalesienie było by zbyt kosztowne. Rejencje zobowiązane były do podawania informacji o takich terenach leśnych. Wybierając rewiry leśne do sprzedaży, kierowano się również oszczędnościami osiągniętymi ograniczeniem liczby pracowników administracji leśnej82. Sprzedaż dóbr państwowych znacznie ograniczono na mocy Prawa o Zadłużeniu Państwowym z dnia 17 stycznia 1820 r. Tekst prawa zaczynał się od deklaracji, że istniejący pruski dług państwowy (wynoszący nieco ponad 180 milionów talarów) miał być traktowany jako zamknięty (rachunek) po wsze czasy83. Odtąd sprzedaż dóbr państwowych mogła odbywać się tylko za gotówkę. Każda tego typu transakcja musiała być najpierw zaakceptowana przez Zarząd Główny Długu Państwowego84. Jednocześnie zezwolono na sprzedaż dóbr państwowych za kwotę miliona talarów rocznie. Sprzedaż dóbr państwowych była zgodna z teorią Adama Smitha, który w swoim dziele Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów postawił tezę, że państwo nie powinno być właścicielem środków produkcji oraz, że środki te, przekazane w ręce prywatne, zapewnią państwu zwiększenie dochodów, ponieważ jednostka postępująca z interesem własnym osiąga maksimum korzyści, a przez to zwiększa się również korzyć społeczna. Państwo wskutek braku w jego działalności motywu interesu osobistego zdaniem Smitha jest złym gospodarzem powinno, zatem wyzbyć się swych przedsiębiorstw, nawet rolnych, jeśli je posiada85. 82 83 84 85

044

Ch. J. Kraus, op. cit, s. 307, por. Deutsche Jahrbücher für Politik und Literatur, Berlin 1863, Bd. 6, s. 15; A. Kozikowski, Historya lasów Prus Królewskich w świetle prawdy, Sylwan, 1911, R. 29, Nr 10, s. 422‒423. Verordnung wegen der künftigen Behandlung des gesamten Staatsschuldenwesens vom 17. Januar 1820, (Preußische Gesetz-Sammlung 1820, s. 9), zob. Ch. Clark, Prusy. Powstanie i upadek 1600‒1947, Warszawa 2009, 310. A. Mirus, Uebersichtliche Darstellung des Preusischen Staats-Rechts nebst einer kurzen Entwickelungs-Geschichte der Preusischen Monarchie, Berlin 1833, s. 163. J. Broda, op. cit., s. 32. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Teoria ta wkrótce znalazła zastosowanie na kontynencie europejskim, najpierw we Francji, uchylając nadzór państwa nad lasami wszystkich kategorii własności (1790, 1792) oraz sprzedażą dóbr i lasów państwowych. W Prusach sprzedaż lasów państwowych w obliczu tarapatów ekonomicznych państwa uzasadniali nawet wybitni uczeni leśnicy tej miary, co Wilhelm Pfeil, który w swoim dziele O powodach złego stanu lasów udowadniał, że państwa powinny sprzedawać lasy publiczne, bo tylko w rękach prywatnych będą one przynosić odpowiedni dochód i będą należycie zagospodarowane. W Bawarii nakazano sprzedaż wszystkich lasów sekularyzowanych, a nadto sprzedaż 4 340 hektarów lasów koronnych. Za tymi przykładami poszły inne państwa niemieckie86. Sprzedaż lasów została ograniczona już od połowy lat 40., zaś zupełnie wstrzymana w drugiej połowie lat 50. XIX w. Rzecznikiem zaprzestania sprzedaży był zwłaszcza generalny dyrektor lasów państwowych w Prusach Georg Ludwig Hartig (1811–1836)87. Ważną rolę w polityce leśnej państwa pruskiego odegrały również reformy uwłaszczeniowe, a ściślej rzecz ujmując uwolnienia od serwitutów (praw chłopskich do korzystania z użytków, własności dworu, głównie pastwisk i lasów, jak również jezior oraz odwrotnie np. prawa dworu do polowania na gruntach chłopskich) oraz podział wspólnot gminnych. Nas oczywiście najbardziej interesują sprawy związane z uprawnieniami odnoszącymi się do korzystania z lasu. Najważniejsze z nich dotyczyły: korzystania z drewna budowlanego, opałowego i użytkowego; prawo używania pobocznych produktów leśnych: grabienie liści i igliwia, pozyskiwanie żywicy, ścinanie trawy, pozyskiwanie darni i kęp, korzystanie z karczów sosnowych do wyrabiania smoły; wypasanie w lesie bydła oraz tucz świń żołędziami i buczyną88. 86 87 88

K. Orlecki, O ustawodawstwie leśnych, Sylwan, 1885, R. 3, Nr 2, s. 51. W. G. Thielmann, Adel im Grünen Rock, Berlin 2004, s. 510. Edikt den erleichteren Besitz und den freien Gebrauch des Grundeigenthums, so wie die persönlichten Verhältnisse der Landbewohner betreffend von 9 Oktober 1807, w: Gesetz-Sammlung für die Preußischen Verwaltungs-Beamten. Eine chronologische Zusammenstellung der in der Gestetz-Sammlung für die Königl. Preußischen Staaten für die Jahre 1806 bis 1854 incl., Bd. 1, Berlin 1855, s. 2.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

045

Uwolnienia od serwitutów leśnych przeprowadzano w oparciu o ustawę z 7 czerwca 1821 r. w sprawie podziału wspólnot gminnych. Ogólne wytyczne w tym względzie zawierał już edykt regulacyjny z 14 września 1811 r. W praktyce jednak podział wspólnot wymagający znacznych nakładów finansowych i czasu odsuwany był na dalszy plan. Pierwszy projekt rozporządzenia został przedstawiony w 1816 r., zaś ogłoszony drukiem wraz z objaśnieniami w 1818 r. Rozporządzenie mimo oporu przedstawicieli rejencji gąbińskiej i koszalińskiej ostatecznie wprowadzono po licznych dyskusjach 7 czerwca 1821 r. 89 Ustawa

sprawie

podziału

wspólnot

gminnych,

czyli

wspomnianych serwitutów, składała się z 191 paragrafów. Głównym jej celem było zniesienie lub ograniczenie szkodliwego dla kultury rolnej wspólnego użytkowania gruntów, czyli likwidacji serwitutów pastwiskowych i leśnych oraz separacji i komasacji gruntów chłopskich i dworskich. Podział wspólnot miał następować na wniosek przynajmniej jednej z zainteresowanych stron. Odszkodowania za uwolnienie od serwitutów leśnych mogło być uregulowane na cztery sposoby. Pierwszy z nich zakładał jednorazową zapłatę w rencie pieniężnej równoważnej wartości uprawnień serwitutowych w czasie ugody. Kolejny rozłożony w czasie polegał na ustaleniu całościowego kapitału odszkodowawczego wypłacanego w rocznej rencie w wysokości jego 4 lub 5%. Trzeci sposób zakładał nadanie pewnej części lasu, z którego mógł zainteresowany czerpać korzyści w naturze. Ostatni sposób polegał na nadaniu poleśnego gruntu zdatnego na rolę lub łąkę, którego dochód musiał być równoważny rocznej rencie wynikającej z prawa do serwitutów leśnych. Ustawa zakładała proporcjonalny podział lasów albo zamienienie go na rolę lub łąkę, jeśli było to korzystniejsze pod względem gospodarczym. Uprawnienia wszystkich zainteresowanych musiały być oszacowane przez rzeczoznawcę90. 89 90

046

Gemeinheitstheilungs-Ordnung vom 7-ten Juni 1821, GS 1821, s. 53‒77; por. Die Landes Kultur Gesetzgebung des Preußischen Staates, hrsg. A. Lette, L. von Rönne, Bd. 1, Berlin 1854, s. 313‒328. E. W. Maron, Prawidła leśnictwa wskazujące środki, jakiemi sam właściciel lasu wynaleźć może trwały dla siebie z lasu swojego dochód, i proste reguły onegoż Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Na podstawie wspomnianej ustawy właściciele ziemscy uwolnili się od tych obciążeń w wyniku dobrowolnych umów z chłopami, oddając zwykle w zamian za nie odpowiedniej wielkości obszary leśne. Wśród chłopów panował jednak swoisty głód ziemi, dlatego najczęściej wycinali przekazane im lasy w celu uzyskania gruntów pod uprawę rolną. Wydzielone na ten cel tereny zazwyczaj o słabszych glebach nie przynosiły odpowiednich plonów i zamieniały się z czasem w nieużytki. W związku z tym na podstawie nowej ustawy z 2 marca 1850 r. wprowadzono zasadę, że przy wykupie służebności można odstępować jedynie kawałki lasu rosnące na glebach, nadających się pod trwałe użytkowanie rolnicze i dających dochód wyższy niż las. Ponadto artykuł 10 ustawy ograniczał wykup serwitutów kosztem lasu do przypadków, w których powierzchnia przewidzianego na ekwiwalent lasu wynosiła minimum 7,66 ha. Na podstawie art. 7 i 8 ustawy spłata mogła zostać dokonana również w rencie lub w kapitale91. Na podstawie ww. aktów prawnych na terenie rejencji gdańskiej w latach 1860‒1892 rozstrzygnięto 406 spraw dotyczących odszkodowań za serwituty leśne. Warto zauważyć, że już od początku lat 70. XIX w. liczba spraw rozstrzygniętych oraz pozostających do rozstrzygnięcia zaczyna gwałtownie spadać. W latach 90. XIX w. uwolnienia od serwitutów na terenie rejencji gdańskiej miały się już ku końcowi. Gros odszkodowań uiszczano w gruntach leśnych. Tylko w latach 1857–1892 w zamian za uwolnienia od serwitutów wydano na terenie rejencji gdańskiej 2 391 ha leśnych gruntów92. Jak już wcześniej wspomniano odszkodowania regulowano również w kapitale. Na terenie rejencji gdańskiej tytułem odszkodowań wydano kwotę 504 571 marek, co daje średnio 1 243 marki na sprawę. Spłaty odszkodowań za serwituty w rencie wyniosły na terenie rejencji gdańskiej 61 301 marek93.

91 92 93

zagospodarowania, Poznań 1843, s. 10. Die Landes Kultur Gesetzgebung des Preußischen Staates, hrsg. A. Lette, L. von Rönne, Bd. 1, Berlin 1854, s. 329‒330; J. Broda, op. cit., s. 33. O. Hagen, Die forstlichen Verhältnisse Preußens, Berlin 1867, s. 104. Idem, Die forstlichen…, 1894, s. 139.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

047

Począwszy od lat 60. XIX w. w Prusach zauważyć można gwałtowny zwrot w polityce leśnej. Polegał on z jednej strony na zaprzestaniu sprzedaży lasów państwowych, z drugiej zaś na wykupywaniu gruntów uprawnych pod zalesienia oraz lasów będących własnością prywatną przez Skarb Państwa Pruskiego, który występował pod nazwą fiskus leśny (Forstfiskus). Na omawianym obszarze wykupy te stosowano nie tylko ze względów ekonomicznych, lecz przede wszystkim politycznych. Stanowiły one jedną z form walki z polskością prowadzonej przez kanclerza Otto von Bismarcka (1871–1890) przy wsparciu Królewskiej Komisji Osadniczej oraz Hakaty94. Królewską Komisję Osadniczą powołano dekretem królewskim z 21 czerwca 1886 r.95 Dopiero 20 lipca 1886 r. rząd ustalił siedzibę Komisji w Poznaniu początkowo w gmachu rejencji przy ul. Młyńskiej, zaś od 1909 r. we własnym budynku (obecnie Collegium Maius przy ul. Fredry). Głównym celem działań Komisji Osadniczej miało być wykupywanie ziemi z rąk Polaków i osadzanie na niej osadników niemieckich. Hakatę, czyli Związek Popierania Niemczyzny na Kresach Wschodnich (Verein zur Förderung des Deutschtums in den Ostmarken), powołano 3 listopada 1894 r. w Poznaniu96. W 1899 r. zmieniono nazwę organizacji na Niemiecki Związek Kresów Wschodnich (Deutscher Ostmarkenverein). Podstawowym celem Hakaty była ostateczna germanizacja ziem polskich w zaborze pruskim. Statut organizacji dla określenia tego celu używał eufemizmów w rodzaju: Umacnianie i zrzeszanie niemczyzny na kresach wschodnich zamieszkanych przez ludność polską poprzez podniesienie i wzmacnianie niemieckiego poczucia narodowego. W praktyce działalność Hakaty skupiała się na sześciu podstawowych zadaniach: obserwowaniu prasy polskiej, zachęcaniu Niemców do wykupywania nieruchomości od Polaków, sprowadzaniu do Wielkopolski Niemców do wszystkich dziedzin 94 95 96

048

J. Broda, op. cit., s. 36. W. Jakóbczyk, Pruska Komisja Osadnicza 1886-1919, Poznań 1976, s. 20. A. Galos, Hakata w pierwszych latach istnienia (1894-1900), w: Dzieje Hakaty pod red. J. Pajewskiego, Poznań 1966, s. 13. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

gospodarki, usług oraz wolnych zawodów, wzmacnianiu niemieckiej klasy średniej w miastach Wielkopolski, organizowaniu patriotycznych zebrań oraz zgromadzeń, wspieraniu niemieckiej szkoły. Pierwszoplanową rolę w pozyskiwaniu gruntów pod zalesienia odegrał jednak fiskus leśny97. Jego działania w następujący sposób opisał dr Aleksander Majkowski na łamach Gryfa: Upatrując głównie w komisji kolonizacyjnej zaborcę naszej ziemi, społeczeństwo w jej kierunku zwracało głównie swój miecz obronny, nie bacząc na to, że są ziemie, na których inny wróg, niemniej niebezpieczny, cichaczem urywa nam szmat po szmacie. Tylko, że tenże wróg nie sprowadza chłopa niemieckiego, ale o wiele lepiej zorganizowanego pioniera niemczyzny, mianowicie

zielono

umundurowanego

urzędnika

leśnego.

piaszczystych i zimnych przestrzeniach Prus Zachodnich, a szczególnie Kaszub gdzie kolonista niemiecki ulega walce z niewdzięczną ziemią i twardym klimatem, i gdzie tylko kaszubski gbur i chłop potrafią się wyżywić, tam dziś z świadomą celowością rozrastają się bory, zaludniając się armią urzędników leśnych. Jak powódź jaka, ale równie cicho jak nieubłaganie, rozszerza się bór, pochłaniając osady ludzkie, a jeleń i sarna bezpieczne znajdują pastwisko na gruzach dawnych osad kaszubskich […] I dziwna rzecz! Podczas gdy opinia publiczna od razu reaguje, gdy Polak sprzeda grunt Niemcowi lub komisji kolonizacyjnej, to wobec dobrowolnej sprzedaży w ręce fiskusa leśnego nie podnosi się żaden protest i nikomu się nie śni, piętnować kurczyciela ziem mianem sprzedawczyka. A przecież ta ziemia, nabyta przez fiskusa, tak samo dla nas stracona, jak gdyby przeszła w ręce komisji kolonizacyjnej, a ten leśniczy jest skutkiem wojskowej swej zależności od władzy przełożonej, nie mniej gorliwym i konsekwentnym rozsadnikiem niemczyzny98. 97

Fiskus stanowił w państwie pruskim ogół dochodów państwowych wraz z majątkami państwowymi. Występował on w zależności od dochodów i struktury majątku m.in. jako fiskus kolejowy (Eisenbahnfiskus), podatkowy (Steuerfiskus), leśny (Forstfiskus), zob. E. Schlieckmann, Handbuch der Staatsforstverwaltung in Preußen, Berlin 1889., s. 356. A. Majkowski, Zielony wywłaszczyciel, „Gryf”, nr 6, 1910, s. 161-162; Gawędy krajoznawcze, „Ziemia”. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany, 1910, R. 1, Nr 34, s. 541-542.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

049

Warto

przyjrzeć

się

nieco

bliżej

niektórym większym nabytkom fiskusa leśnego. W 1881 r. Traugott Busse bankier z Berlina sprzedał fiskusowi leśnemu większą część majątku Chośnica (pow. kartuski) o powierzchni 1 544 ha (z czego 1 172 ha stanowiły lasy) należący wcześniej do rodziny Zastrow99. Przed sprzedażą lasy te należały do prywatnego Nadleśnictwa Chośnica100.

Zakupiony

przez

fiskusa

leśnego majątek włączony został do Nadleśnictwa Mirachowo101. W 1891 r. fiskus leśny zakupił majątek Zdunowice oraz Il 3 dr Aleksander Majkowski

część

majątku

Sulęczyno

(pow.

kartuski)102. Oba majątki zostały włączone do Nadleśnictwa Bukowa Góra. Pierwszy

z nich obejmował 562 ha, z których 201 ha stanowiły lasy 103. Tylko na obszarze Nadleśnictwa Bukowa Góra aż do początku XX w. następuje gwałtowny wykup gruntów położonych w okolicy jeziora Garczyn. Już w roku 1894 zostają przejęte wszystkie grunty (215 ha) majątku Cicha (należał on niegdyś do kościerskiego burmistrza) oraz część gruntów Wieprznicy (116 ha)104. Na początku XX w. fiskus leśny zaczął sięgać po ziemie położone w południowej części powiatu kartuskiego. Jako pierwszy przejęto majątek Przewóz (1909 r.)105, nieco 99

100 101 102 103 104 105

050

W. Heidn, Die Ortschaften des Kreises Karthaus/Westpr., in der Vergangenheit, Marburg/Lahn 1965, s. 618, por. W. Szulist, Z przeszłości gospodarki leśnej na obecnych obszarach Nadleśnictwa Lipusz 1772-2002, „Rocznik Gdański”, t. LXIII, 2003, z. 1-2, s. 39. ANL, Dokumentacja poniemiecka byłego Nadleśnictwa Sulęczyno z lat 1865‒1898, sygn. 1/1, bez paginacji; Handbuch 1880, s. 146‒147. FuJK, Jg. 32, 1882, s. 48. W. Szulist, Z przeszłości gospodarki leśnej na obecnych ..., s. 38-40. ANL, Dokumentacja poniemiecka byłego Nadleśnictwa Sulęczyno z lat 1865‒1898, sygn. 1/1, bez paginacji. Sąd Rejonowy w Kościerzynie. Wydział Ksiąg Wieczystych, Grundbuch Buchberg Kreis Berent, Band I Blatt 1. W. Heidn, op. cit., s. 295; Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

później zaś grunty w okolicy Ludwikowa106 oraz Szymbarka107 o łącznej powierzchni 780 ha. Od końca XIX w. rozpoczęło się również stopniowe przejmowanie gruntów w okolicach jeziora Wdzydze i włączanie ich do Nadleśnictwa Loryniec, które tylko w latach 1902‒1913 zwiększyło swoją powierzchnię aż o 4 tys. ha. Częściowo znajdowały się one w granicach rejencji kwidzyńskiej. Na terenie powiatu kościerskiego tylko w latach 1883‒1913 ubyło aż 1 685 ha lasów prywatnych108. Fakt ten pod względem gospodarczym przyczynił się do wzrostu powierzchni lasów państwowych oraz zalesienia wielu tysięcy hektarów gruntów, które w późniejszym czasie stały się własnością polskiego Skarbu Państwa. Stworzono również trwałe podstawy infrastruktury leśnej. Budynki, budowle i drogi do dzisiaj służą leśnikom pracującym na tym terenie. Przejmowanie lasów bądź gruntów przez państwo zaborcze zazwyczaj odbywało się jednak ze szkodą dla polskiego stanu posiadania.

106 W. Heidn, op. cit., s. 91. 107 Ibidem, s. 507. 108 O. Hagen, Die forstlichen, 1883, s. 5; FuJK, Jg. 51, 1901, s. 61-65; FuJK, Jg. 64, 1914, s. 76; Peußische Statistik. Statistik der Landwirtschaft (Land und forstwirtschaftliche Bodenbenutzung) im preußischen Staate für das Jahr 1913, Berlin 1918, s. XV. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

051

2.2. Administracja leśna Przejęte ogromne połacie lasu wymagały zorganizowania sprawnie działającej administracji leśnej. Tak jak w przypadku pozostałych gałęzi administracji państwowej, nie miała ona nawiązywać do struktur administracyjnych Rzeczypospolitej. Nowe leśne podziały administracyjne wprowadzono jeszcze w 1772 r.. Od tej pory wszystkie sprawy dotyczące lasów należących do Kamery Wojny i Domen w Kwidzynie rozpatrywane były przez Komisję Budowlaną i Leśną (Immediat Forst und Bau Commission). W jej skład wchodzili: Prezes (Oberpräsidenten), dyrektorzy kamery (Kammer Direktoren), nadmistrz leśny (Oberforstmeister), kilku radców wojennych i domenialnych, radca budowlany, radca rachunkowy (Rechnungs Rath), pracownicy służby leśnej (Forstbedienten)109. Po przejęciu Pomorza Gdańskiego lasy podzielono na trzy objazdy: Nowe, Tuchola, Chwarzno oraz jeden dla ziemi chełmińskiej i jeden dla ziemi michałowskiej110. Pod koniec 1772 r. kierowali nimi: von Rosetzky (Nowe), Schulemann (Tuchola), Schimmelpfennig (Chwarzno), Wachowski (Chełmno), von Szymanski (Michałowo) 111. Wkrótce okazało się, że podział tak wielkiej powierzchni pomiędzy 5 objazdów uniemożliwia sprawną administrację. Rozpoczęto więc sukcesywne zwiększanie liczby objazdów w ten sposób, iż w przeciągu 109 A. C. Holsche, Geographie und Statistik von West-Süd und Neu Ostpreußen, Berlin 1807, s. 219. 110 M. Bär, Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, Bd. 1, Leipzig 1909, s. 295-296. 111 Ibidem, s. 296.

052

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

kilku lat wzrosła ona do 16: Ciechocin (Czichoczin), Oliwa, Kartuzy, Parchowo (Parchau), Kiszewa (Kyschau), Sobowidz, Mątowy, Tolkmicko, Ryjewo, Sztum, Radzyń Chełmiński, Brodnica, Lubawa, Nowe, Świecie oraz Człuchów 112. W kolejnych latach zmieniono nazwy i zasięg niektórych objazdów, likwidując objazdy Ciechocin, Oliwa, Parchowo i Kiszewa a tworząc: Kościerzyna, Puck, Kwidzyn, Chełmża oraz Gonty. W 1784 r. do kamery w Kwidzynie należało już 17 objazdów leśnych: Człuchów (87 849 ha), Świecie (56 837 ha), Nowe (25 172 ha), Sobowidz (36 579 ha), Kościerzyna (13 156 ha), Kartuzy (14 418 ha), Puck (18 364 ha), Chełmża (8 461 ha), Radzyń Chełmiński (19 071 ha), Brodnica (24 317 ha), Lubawa (18 952 ha), Ryjewo (Rehof ) (2 489 ha), Mątowy (229 ha), Sztum (7 659 ha), Tolkmicko (1 838 ha), Gonty (1 413 ha), Rozpędziny (3 364 ha). W sumie objęły one swoim zasięgiem 340 168 ha113. W 1800 r. lasy państwowe Prus Zachodnich podzielone były nadal między 17 objazdów. W roku tym na czele objazdu Kościerzyna stał leśniczy hrabia Schulze114. W 1804 r. utworzono objazdy Dębowy Las (Eichwalde), Drewniaczki (Wilhelmswalde) i Kiszewa (Kyschau)115. Objazd Dębowy Las objął leśniczy Loeper, Kiszewa - leśniczy Schumacher, zaś Drewniaczki - leśniczy Mengering. Objazdy leśne podzielono na mniejsze jednostki administracyjne, zwane rewirami lub okręgami ochronnymi. Na ich czele stanęli nadzorcy leśni lub podleśniczowie. Liczba rewirów była bardzo zróżnicowana. Przykładowo w 1800 r. objazd Człuchów (obejmujący aż 73 988 ha) podzielono na 27 rewirów, Nowe (58 891 ha) na 23, Świecie (53 696 ha) na 11, Tolkmicko (1 284 ha) na 3, zaś administrację najmniejszego objazdu - Mątowy (605 ha) zorganizowano w ramach tylko jednego leśnictwa116. W zależności od objazdu, średnia powierzchnia rewiru 112 113 114 115 116

A. König, op. cit., s. 7; J. Mühlrardt, Die Tuchler Heide in Wort und Bild, Danzig 1908, s. 53. M. Bär, op. cit., s. 304. HKHS, 1800, s. 125. HKHS, 1804, s. 140. A. König, op. cit., s. 10.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

053

wynosiła od zaledwie 605 ha do 4 881 ha. W kolejnych latach zmniejszanie powierzchni rewirów szło w parze ze wzrostem liczby objazdów. Już w 1806 r. średnia powierzchnia rewirów lub okręgów ochronnych wynosiła około 2 tys. ha117. Na czele objazdu stał leśniczy (Förster) zwany również w źródłach nadleśniczym (Oberförster). Za swoją służbę leśniczy dostawał on od 100 do 200 talarów rocznie. Przysługiwały mu m.in. grunty służbowe o powierzchni nawet do 70 ha, darmowe drewno, bezpłatny wypas świń, 5 procent od sprzedaży drewna. Uprawnienia te przynosiły dochód nawet do 600 tal. W 1806 r. na terenie Prus Zachodnich pracowało 23 mistrzów ochrony 118. Każdy leśniczy miał zazwyczaj do pomocy jednego lub dwóch zajmujących się głównie sprawami rachunkowymi mistrzów ochrony (Hegemeister). Ten mógł również kierować małym objazdem leśnym. Wynagrodzenie jego wynosiło średnio około 100 tal. Przysługiwały mu również grunty służbowe, bezpłatne mieszkanie oraz drewno. W 1806 r. na terenie Prus Zachodnich pracowało 15 mistrzów ochrony 119. Niżej w hierarchii leśnej stał nadzorca (Oberwart), który zazwyczaj zarządzał większym rewirem leśnym. Za swoją pracę otrzymywał około 30 tal., przysługiwały mu grunty służbowe oraz bezpłatne drewno. Najniżej w leśnej hierarchii stał podleśniczy (Unterförster). Jego wynagrodzenie wynosiło od 4 do 20 tal. Zazwyczaj przysługiwało mu mieszkanie i grunty służbowe. Jeśli nie posiadał ziemi, otrzymywał deputat wynoszący: 4–8 korców żyta, 1,5–3 korców jęczmienia, 0,5–2 korców pszenicy, 1–2 korców grochu, 0,25 korców rzepaku na olej, 2–4 beczek piwa, pół świni. Często przysługiwały mu: masło, sól, ser, gryka oraz ogród uprawny 120. W 1806 r. na terenie Prus Zachodnich pracowało 154 podleśniczych121. 117 118 119 120 121

054

J. Pannewitz, Das Forstwesen von Westpreuβen, Berlin 1829, s. 130. Ibidem. Ibidem. A. König, op. cit., s. 3. J. Pannewitz, op. cit., s. 130; J. Mühlrardt, op. cit., s. 70‒71. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Przygotowanie

zawodowe

pracowników

administracji

leśnej

pozostawiało wiele do życzenia. Będący oficerami sztabowymi wyżsi pracownicy administracji leśnej nie znali się na racjonalnym gospodarstwie leśnym. Swoją posadę uważali poniekąd za emeryturę122. Na niedbalstwo w zakresie administracji lasami na terenie Prus Zachodnich zwracał uwagę nawet król pruski. Podczas objazdu w 1782 r. dopatrzył się tylu uchybień, iż nakazał aresztowanie dwóch leśniczych i nadmistrza leśnego123. Trudno dokładnie określić kiedy utworzono kościerski objazd leśny. Prawdopodobnie nastąpiło to po 1775 r. W każdym razie już w 1781 r. w kościerskich księgach parafialnych został zapisany leśny Sommer 124. W 1784 r. podano, iż do Kościerskiego Objazdu Leśnego (Berentschen Forst Beritts), należy 13 192 ha, zaś do kartuskiego 14 457 ha125. Warto zauważyć, iż objazd nie oznaczał jakiejś ściśle wyznaczonej zamkniętej powierzchni, lecz raczej był sumą rozsianych wysp leśnych (również polan, nieużytków). Objazd dzielono na okręgi (Reviers), miejsca (Ort) oraz działki czy parcele (Parzellen). W roku 1785 w bezpośrednim sąsiedztwie miasta odnotowane zostały dwie królewskie leśniczówki: Philippi (obecne Leśnictwo Wierzysko)

oraz

Sommerberg

(obecne

Leśnictwo

Strzelnica)126.

Językoznawca Edward Breza nazwę Philippi wywodzi od imienia Filip127, zaś nazwę Sommerberg tłumaczy jako Letnia Góra128. Trudno dzisiaj ustalić, czy Leśnictwo Filipy stanowiło kontynuację polskiej jednostki 122 123 124 125 126

127 128

A. Kozikowski, Historya lasów Prus Królewskich w świetle prawdy, Sylwan, 1911, R. 29, Nr 8-9, s. 344‒345. Ibidem, s. 347‒348. ADP, Księga chrztów parafii Kościerzyna, sygn. W-50, s. 168. M. Bär, op. cit., s. 295. Volständige Topographie des Königsreichs Preussen. Zweiter Theil welcher die Topographie von West-Preussen enthällt, hrsg. v. J. F. Goldbeck, Marienwerder 1789. B. Zaborski stwierdza, że informacje tam zawarte należy odnieść do 1785 r., zob. B. Zaborski, Kaszuby na przełomie XVIII i XIX wieku w świetle mapy Schröttera-Engelhardta z lat 1796-1802, Warszawa 1936. E. Breza, Toponimia powiatu kościerskiego, Gdańsk 1974, s. 43. Ibidem, s. 110, Z dokumentów dotyczących administracji leśnej wynika jednak, że nazwa ta pochodzić może od nazwiska Sommer, zob. APG, Akta Miasta Kościerzyny, sygn. 506/517.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

055

Il.4 Grunty służbowe oraz zabudowania Nadleśnictwa Filipy w 1789 r.

administracyjnej. Pewne jest, że teren przez nie zajmowany co najmniej od drugiej połowy XVIII w. bezpośrednio graniczył z karczmą Wierzysko129. Nie można również wykluczyć, iż pierwotnie prowadził tędy stary trakt do Chojnic130. Pierwsze wzmianki o Nadleśnictwie Filipy (Oberförsterei Philippi) pochodzą z 1787 r. i dotyczą wymierzenia gruntów służbowych nadleśniczemu131. Trzeba jednakże zauważyć, że siedzibę nadleśnictwa jeszcze wielokrotnie określano również mianem Urzędu Leśnego (Forst Amt). Fakt ten można dostrzec m.in. na mapie Schröttera sporządzonej w latach 1796–1802. Wyraźnie widnieje tam następujący zapis: Philippi Königl: Forst Amt Behrendt ( Filipy Królewski Urząd Leśny 129 H. Schuch, op. cit., s. 116. 130 Za takim przebiegiem traktu opowiada się zwłaszcza ks. W. Szulist, zob. W. Szulist, Ważniejsze szlaki handlowo-komunikacyjne północno-zachodniego Pomorza Gdańskiego w XVI-XVII w., „Zapiski Historyczne”, 1970, t. 35, z. 3/4, s. 99-100. Jednakże na mapach pochodzących z końca XVIII w. wyraźnie przebiega on nieopodal jeziora Osuszyno. 131 APG, sygn. 9,2/1288.

056

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Il.5 Grunty służbowe i zabudowania Nadleśnictwa Filipy w 1815 r.

w Kościerzynie)132. Odnotowano wtedy również 2 dymy (paleniska). Usytuowanie nadleśnictwa na niewielkim wzgórzu po prawej stronie drogi prowadzącej z Kościerzyny do Sarnów praktycznie pokrywa się z dzisiejszym. Można zauważyć jedynie pewne różnice w rozmieszczeniu oraz liczbie budynków. Podział lasów obecnego Nadleśnictwa Kościerzyna na objazdy leśne utrzymano praktycznie aż do 1817 r. W roku tym objazdem Kościerzyna (Behrent) kierował nadleśniczy Schaller 133. Struktura administracji leśnej zmieniła się po kongresie wiedeńskim i reorganizacji administracji państwowej. Z chwilą rozpoczęcia działalności przez rejencję gdańską w 1816 r. sprawy 132 133

PAN Biblioteka Gdańska, Fotokopie rękopiśmiennego oryginału atlasu Schröttera z lat 1796-1802 w skali 1: 50 000, przechowywanego w Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie. HKHS, 1818, s. 173; Vollständiges Handbuch der neuesten Erdbeschreibung von Ad. Ch. Gaspari, G. Hassel, J. G. Fr. Cannabich, Abt I, Bd. III, Weimar 1819, s. 577; Adreß Buch für das Königliche Danziger Regierungs Departament mit besonderer Berücksichtigung der Stadt Danzig und ihres Polizei Bezirks, Danzig 1817, s. 22‒28.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

057

związane z lasami znalazły się w kompetencji II Wydziału. Po reorganizacji urzędów rejencyjnych na podstawie instrukcji dla rejencji z 23 października 1817 r. oraz zarządzenia 31 grudnia 1825 r. administracja lasami znalazła się w strukturach Wydziału dla podatków bezpośrednich, domen i lasów (Abteilung für Direkte Steuern Domainen und Forsten). Obejmowała ona głównie: wszystkie sprawy finansowe związane z eksploatacją lasów i polowaniami; budżet, kasowość, rachunkowość; gospodarkę działkami leśnymi obciążonymi serwitutami, sprawy budowlane budynków administracji leśnej134, dróg i mostów; sprawy sprzedaży i dzierżawy gruntów domenalnych i leśnych135; sprawy administracyjne związane z wytępieniem dzikiej zwierzyny; ochronę lasu przed owadami i pożarami136; negocjacje podczas oddania służbowych gruntów, budynków i innego inwentarza przy zdaniu służby. Na czele administracji lasów państwowych na terenie rejencji stał dyrektor. Podlegały mu wszystkie sprawy techniczne dużej wagi dotyczące lasów i polowań. Sprawy mniejszej wagi znalazły się w kompetencji radców leśnych lub mistrzów leśnych. Wszystkie nietechniczne sprawy leśne i dotyczące polowań były opracowywane przez kolegium. Dyrektor lasów był jednak przy tym ciągle osobą podejmującą decyzje za zgodą dyrektora rejencji. Dyrektor lasów prowadził korespondencję z nadleśnictwami. Miał do dyspozycji sekretariat. Co miesiąc kontrolował wyciągi kas leśnych. Co roku sporządzał sumiennie i obiektywnie opinie o urzędnikach leśnych na potrzeby prezydium i generalnej dyrekcji lasów. Nadzorował i kontrolował sporządzanie zestawień dotyczących planu cięć, zalesień, użytkowania lasu, etatu finansowego, ponieważ kierował 134 135 136

058

Na podstawie zarządzenia z 9 stycznia 1879 r. sprawdzone przez nadmistrza leśnego wspólnie z mistrzem leśnym oraz rejencyjnym radcą budowlanym plany budowlane zatwierdzał prezes rejencji. Zarządzanie rzekami spławnymi leżało w gestii administracji wodno budowlanej (Strombauverwaltung). Do Administracji domen i lasów należało: rybołówstwo, wodne czynsze, wydobywanie lodu oraz inne korzyści. Gaszenie pożarów pozostawało w gestii nadleśniczego. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

gospodarką leśną i łowiecką na obszarze całej rejencji i za nie był odpowiedzialny. Był również bezpośrednim przełożonym inspektorów leśnych. Powinien raz w roku wspólnie z inspektorem leśnym przynajmniej częściowo objechać i sprawdzić każdą inspekcję leśną. Był odpowiedzialny za budżet leśny. Mianował pracowników służby leśnej i przyznawał odpowiednie uposażenie. Miał generalne przewodnictwo w zakresie eksploatacji, ustanawiania etatu, uwolnień od serwitutów, rewizji, zatwierdzania rocznych planów cięć, zalesień i planów gospodarczych. Drugi szczebel administracji leśnej tworzyły inspekcje leśne na czele z kierującymi nimi inspektorami leśnymi. Od 1851 r. pracowali w siedzibie rejencji w randze radców rejencyjnych. Z reguły każda sprawa opracowywana była przez szefa sekcji o ile nie zastrzegł sobie kompetencji w tym względzie prezydent rejencji lub dyrektor wydziału. We wszystkich sprawach sądowych natomiast musiał uczestniczyć radca prawny jako koreferent. W sprawach budowlanych jako koreferent występował radca budowlany, zaś w kasowych radca kasowy. Referent przygotowywał wszystkie sprawy względnie je referował. Koreferent kontrasygnował wszystkie dekrety i zarysy dokumentów. Wszystkie zarządzenia kierowane do głównej kasy rejencji były przedkładane i sygnowane przez radców kasowych, zaś dotyczące asygnacji drzew przez nadmistrza leśnego. Mistrz leśny jako członek techniczny rejencji we wszystkich sprawach dotyczących administracji leśnej i łowczej miał prawo głosu w trakcie obrad plenum. Inspekcje

leśne

sprawowały

kontrole

nad

racjonalną

eksploatacją wszystkich lasów na terenie rejencji. Były organami kontrolnymi

sprawdzającymi

wykonanie

zaleceń

zarządzeń

wydawanych przez urząd rejencyjny bądź ministerstwo. Inspekcje kontrolowały również gospodarkę finansową poszczególnych rewirów (nadleśnictw). Same inspekcje podlegały dyrektorowi lasów rejencji. Inspektorzy leśni byli członkami kolegium rejencyjnego oraz bezpośrednimi przełożonymi nadleśniczych. Przeprowadzali doraźne Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

059

i kompleksowe kontrole nadleśniczych, skarbników leśnych oraz pracowników ochrony lasu w zakresie gospodarki leśnej, finansów a zwłaszcza spraw technicznych. Inspektorzy leśni zobowiązani byli do objazdu każdego nadleśnictwa położonego na terenie swojej inspekcji co najmniej trzy razy w roku. Współdziałali w sporządzaniu budżetu, uwolnień od serwitutów leśnych, sprawdzanie i ustalenie rocznych planów cięć, zalesień i pozostałych planów gospodarczych, z wyjątkiem superrewizji przeprowadzanej przez dyrektora lasów rejencji. Inspektorzy przeprowadzali rewizje wszystkich prac leśnych i ochrony lasu, prowadzenie księgowości przez nadleśniczych, porównywanie ich z faktycznym stanem lasu oraz księgami skarbników leśnych. Inspektor leśny przeprowadzał również rewizje kas leśnych, zabudowań i inwentarza, granic lasu w pięcioletnich odstępach czasu. Jako członkowie kolegium rejencyjnego prowadzili sprawy związane ze swoimi inspekcjami z wyjątkiem spraw związanych z sądownictwem. Wszystkie sprawozdania przekazywane z nadleśnictw do rejencji oraz zarządzenia przekazywane z rejencji do nadleśnictw przechodziły przez ręce leśnych inspektorów 137. Inspektor

leśny

musiał

mieć

najmniej

kilkuletnie

doświadczenie w zakresie prowadzenia gospodarstwa leśnego i tytuł nadleśniczego. Inspektor leśny nosił również tytuł asesora rejencyjnego a po mianowaniu na mistrza leśnego radcy tytularnego. W wyniku dalszej prawidłowej służby uzyskiwał tytuł radcy rejencyjnego138. Najważniejszą rolę w systemie pruskiej administracji leśnej odgrywały nadleśnictwa. Stanowiły one podstawową i samodzielną jednostkę

administracji

leśnej.

Nadleśnictwami

kierowali

nadleśniczowie oraz w późniejszym okresie również mistrzowie leśni. Do ich obowiązków początkowo należało przede wszystkim: regulowanie użytkowania drzewostanów w oparciu o wiedzę na temat hodowli lasu, sporządzenie rocznego planu cięć, sporządzenie rocznego planu zalesień, sporządzenie rocznego planu ochrony, 137 138

060

O. Hagen, Die forstlichen…, 1867, s. 110-111. Ibidem, s. 111. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

sporządzenie rocznego etatu użytków (powierzchniowy etat cięć), cotygodniowe ujęcie ściętego drewna, sporządzenie miesięcznej listy przestępstw leśnych popełnionych na terenie całego nadleśnictwa, sporządzenie miesięcznej informacji o sprzedaży drewna, sporządzenie cotygodniowej informacji na temat wynagrodzenia drwali, sporządzanie kwartalnego wykazu sprzedanych lub darowanych praw do polowań i dochodów z nimi związanych, uczestniczenie w pracach sądu karnego, uczestnictwo w licytacjach o wątpliwej konkurencji139 . Nadleśniczy odpowiadał za powierzony mu majątek państwowy w postaci nadleśnictwa. Prowadził na podstawie aktów prawnych i

zatwierdzonego

budżetu,

okresowych

planów

gospodarczych

administrację, gospodarkę oraz zarządzanie służbą ochrony lasu na terenie nadleśnictwa. Obok niego stał skarbnik leśny, który zatwierdzał wydawał i przyjmował obroty pieniężne. Nadleśniczy odpowiadał za

granice

nadleśnictwa,

uwolnienia

serwitutów

leśnych,

kierownictwo i kontrole w zakresie ochrony lasu, miał pieczę nad dobrym wykorzystaniem powierzonego mu nadleśnictwa, współdziałał w zakresie urządzania lasu, sporządzał propozycję użytkowania lasu (plan cięć, zalesień, budowy dróg, użytków ubocznych), realizował wspomniane plany z pomocą podległego personelu, wykorzystanie wszystkich produktów leśnych i użytków leśnych, przekazywanie wszystkich przychodów do kas leśnych, powiadamianie kas leśnych o wydatkach. Nadleśniczy jako niezależny urzędnik posiadał wymaganą pomoc w zakresie prowadzenia kancelarii oraz rachunkowości, ponosił pełną odpowiedzialność za działania podległych pracowników. Nadleśniczy zatrudniany był przez ministra finansów spośród kandydatów, którzy złożyli egzamin państwowy w zakresie leśnictwa140. Ważny szczebel administracji leśnej stanowiły również leśne rewiry. Tworzono je w przypadku, gdy pewien zwarty obszar lasu położony był w znacznej odległości od siedziby nadleśnictwa lub niemożliwe było 139

G. L. Hartig, Abhandlungen über interessante Gegenstände beim Forst und Jagdwesen, Berlin 1830, s. 8‒9. 140 O. Hagen, Die forstlichen…, 1867, s. 106; por. A. Kauss, O organizacji pracy w zarządzie lasów, Sylwan, 1909, R. 27, Nr 8-9, s. 332. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

061

jego sprawne administrowanie przez nadleśniczego. Na ich czele stali zazwyczaj leśniczowie rewirowi (Revirförster) lub mistrzowie ochrony (Heegemeister),

którzy

powierzonym

obszarze

zastępowali

nadleśniczego. Zazwyczaj nadzorowali oni kilka okręgów ochronnych kierowanych przez leśniczych, gajowych bądź stróżów leśnych. Leśniczowie rewirowi przeważnie byli również kandydatami na nadleśniczych. Ważną rolę w administracji leśnej odgrywał również podleśniczy. Do jego głównych obowiązków należało: ochraniać las i jego produkty przed kradzieżą lub uszkodzeniem, pilnowanie granic lasu. Miał obowiązek zatrzymać złodzieja lub przestępcę wyrządzającego szkodę w lesie i złożyć wniosek o jego ukaranie. Każdy przypadek kradzieży musiał podleśniczy odnotować w księdze albo rejestrze gdy tylko wrócił z obchodu do domu, podając dokładnie dzień godzinę i miejsce wykroczenia. Na koniec miesiąca podleśniczy był zobowiązany dostarczyć nadleśniczemu wykaz wykroczeń. Oprócz tego podleśniczy musiał nadleśniczemu zdawać sprawozdanie z przebiegu prac w lesie. Miał też nadzór nad zalesieniami oraz zrębami określonymi przez nadleśniczego. Podleśniczy

musiał

również

ścięte

drewno

cotygodniowo

ponumerować i rozdzielać na określony w instrukcji asortyment oraz wpisać w rejestr zrębu. Kopie rejestru musiał dostarczyć nadleśniczemu na zakończenie tygodnia. Oryginał rejestru zrębów stanowił podstawę do prowadzenia rejestru wydania drewna. Podleśniczy miał nadzór również nad polowaniami141. Nadleśnictwa podzielone były na okręgi ochronne zwane również obchodami, które stanowiły najniższy szczebel administracji leśnej. Powierzchnia okręgów ochronnych uzależniona była od położenia, warunków użytkowania oraz ochrony. Zarządzali nimi mistrzowie leśni (Heegemeister), leśniczowie (Förster), gajowi (Forstaufseher) lub stróżowie leśni (Waldwärter). Czuwali oni nad ochroną lasu i zwierząt leśnych, prowadzili nadzór nad zalesieniami, zrębami, przekazywali nabywcom wyznaczone przez nadleśniczego sprzedane drewno 141

062

G. L. Hartig, op. cit., s. 5-7. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

i pozostałe produkty leśne, prowadzili wymagane księgi zastawów (wykroczeń), księgi płac, spisy drewna oraz rejestr asygnat142. Najniższy szczebel administracji leśnej stanowiły okręgi ochronne. Zarządzali nimi pracownicy ochrony lasu (Forstschutzbeamten): leśniczy (Förster) lub stróż leśny (Waldwärter). Zgodnie z instrukcją służbową leśniczych z 23 października 1868 r. leśniczy miał obowiązek zgłaszać niezgodne z prawem korzystanie z lasu, odpowiadał za zalesienia, zręby oraz korzystanie z produktów leśnych na obszarze powierzonego mu przez nadleśniczego okręgu ochronnego. Był zobowiązany do nadzoru robotników leśnych, pomiarów i numeracji ściętych drzew. Prowadził książkę pomiarową (Nummerbücher), książkę prac leśnych (Arbeiter Notiz Bücher), książkę polowań (Schießbücher)

oraz

książkę

szkód

leśnych

(Forstrügebücher).

Prowadził również rozliczenia finansowe robotników leśnych. Okręgami ochronnymi zasadniczo zarządzali leśniczowie. Stróżom leśnym powierzano jedynie niewielkie okręgi ochronne143. Leśniczego oraz stróża leśnego w ochronie lasu wspomagali pomocnicy

strażników

leśnych

(Forsthülfsaufseher):

gajowy

(Forstaufseher) oraz pomocnik strzelca (Hülfsjäger). Mogli oni zastępować leśniczego bądź stróża leśnego podczas choroby lub innych wypadków losowych144. Część administracji leśnej stanowiły również kasy leśne. Powołano je do obsługi urzędów leśnych i państwowej gospodarki leśnej. Podlegały one głównym kasom rejencji (Regierungshauptkasse). Kasy leśne tworzone były najczęściej w najbliższej siedzibie powiatu. Kasy leśne, a ściślej rzecz ujmując skarbnicy odpowiadali za wpłaty i wypłaty pieniężne, przychody oraz rozchody, za prowadzenie księgowości i sprawozdawczość finansową oraz pracowników kasy 145. 142

Jahrbuch für die Amtliche Statistik des Preussischen Staats, hrsg. vom Königlichen Statistischen Bureau, Jg. I, Berlin 1863, s. 367. 143 O. Hagen, Die forstlichen…, 1883, s. 135. 144 Ibidem, s. 136. 145 O. Hagen, Die forstlichen…, 1867, s. 108. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

063

Musieli również uczestniczyć w licytacjach drewna i przestrzegać terminów związanych z ich realizacją. Najczęściej odbywały się one kilka razy w miesiącu w siedzibie administracji leśnej lub dogodnie położonych karczmach. Skarbnicy leśni (Forstrendant) odpowiadali za wpłaty i wypłaty pieniężne, przychody oraz rozchody, za prowadzenie księgowości i sprawozdawczość finansową oraz pracowników kasy. Musieli również uczestniczyć w licytacjach drewna i przestrzegać terminów związanych z ich realizacją. Najczęściej odbywały się one kilka razy w miesiącu w siedzibie administracji leśnej lub dogodnie położonych karczmach146. Pracowników kas leśnych podzielić można na kilka grup: a) skarbnicy, którzy zajmowali się wyłącznie kasami leśnymi, b) skarbnicy, którzy byli pracownikami urzędów państwowych, a kasami leśnymi zajmowali się dodatkowo (poborca, skarbnik kasy powiatowej), c) skarbnicy, których główne źródło utrzymania znajdowało się poza służbą państwową, a pracę w kasach leśnych traktowali jako dodatkową (nauczyciel, kupiec, wójt) 147. Pierwsze

konkretne

zarządzenia

dotyczące

organizacji

administracji leśnej na terenie rejencji gdańskiej wydane zostały przez Ministra Finansów 24 grudnia 1817 r. oraz 11 marca 1818 r.148 Zakładały one pięciostopniowy system administracji leśnej na terenie rejencji. Na jej czele stał dyrektor lasów (Oberförstmeister). W terenie podlegało mu sześciu nadleśniczych (Oberförster), zarządzających nadleśnictwami (Oberförsterei). Każdemu nadleśnictwu podlegały 2 lub 3 leśne rewiry leśne (Forstrevieren). Na czele rewiru stał leśniczy rewirowy (Revierförster). Rewiry dzieliły się na podleśnictwa (Unterförsterei) oraz gajówki (Waldwärterei). Podleśnictwami zarządzali podleśniczowie (Unterförster) zaś gajówkami gajowi (Waldwärter). Podstawową jednostką administracyjną było jednak nadleśnictwo149. 146 147 148 149

064

Idem, Die forstlichen Verhältnisse Preußens, Berlin 1894, 160. Ibidem. AB Danzig, 1818, Nr 24, s. 235. Ibidem Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

W myśl nowych podziałów z 1818 r. omawiany obszar wchodził w skład Nadleśnictwa Filipy. Podlegały mu 3 rewiry leśne podzielone na 11 podleśnictw oraz 2 gajówki. W skład leśnego rewiru Strzelnica (Revier Sommerberg) wchodziły 3 podleśnictwa: Strzelnica (Sommerberg), Filipy (Philippi), Ostrzyce (Ostriz), Uniradze (Uneritz) oraz Gajówka Juszki (Jaschken). Rewir Borsztal (Revier Borschthal) obejmował 4 podleśnictwa: Płociczno (Grünthal), Dunajki (Dunaiken), Zarośla (Zarosli), Glinowo (Glinow) oraz Gajówkę Parchowski Bór (Parchauer Bor). Rewir Okoniny podzielony był na cztery podleśnictw: Okoniny (Okonin), Grzybno (Gribno), Kocia Góra (Cottasberg), i Kaliska (Kalliska)150.

150 AB Danzig, Nr 24, 1818, , s. 240–243.

065

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

Porosty, na pierwszym planie chrobotek.

Tabela 2. Struktura administracji leśnej na obecnym terenie

Filipy

leśnego

urzędnika

Tytuł i nazwisko

gajowego

podleśniczego

Rewir leśny

Nadleśnictwo

Okręg ochronny

Miejsce zamieszkania

Nadleśnictwa Kościerzyna w 1818 r.

Filipy

ND Schaller

Strzelnica

LR Hüllner

Strzelnica

MO Sommer

Juszki

Gyszewski

Ostrzyce

Gołubie

PD Krämer

Uniradze

Stężyca

PD Alix

Borsztal

LR Kambly

Płociczno

PD Kowalski

Dunajki

PD Rittka

Zarośle

Dziemiany

PD Persike

Glinowo

PD Neumann

Sulęczyno

Hacker

Okoniny

ND Schumacher

Strzelnica Filipy Juszki

Borsztal

Okoniny

Parchowski Bór

Okoniny

PD Arendt

Grzybno Kocia Góra

Grzybno

MO Quenstädt

Kocia Góra

PD Heumann

Nad Jeziorem Trzechowskim

PD Piepiorra

Kaliska

Źródło: AB Danzig, 1818, Nr 24, s. 236-243. Objaśnienie skrótów: MO – mistrz ochrony, ND – nadleśniczy, LR – leśniczy rewirowy, PD – podleśniczy

Nowe podziały administracji leśnej wprowadzono w 1819 r. Na jej czele stał dyrektor lasów. W terenie podlegało mu sześciu leśnych inspektorów (Forstinspector) zarządzających leśnymi inspekcjami

066

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

(Forstinspection). Każdej inspekcji leśnej podlegały 2 lub 3 rewiry leśne (Forstrevieren). Na czele rewiru stał nadleśniczy (Oberförster). Rewiry dzieliły się na obchody (Beläufe). Zarządzali nimi podleśniczowie określani w źródłach jako Unterförster151. Inspekcję leśną utworzono również w Kościerzynie (Forst Inspection Philippi). Podlegać jej miały 3 okręgi leśne podzielone na 13 obchodów. W skład leśnego okręgu Strzelnica (Revier Sommerberg) wchodziły 4 obchody: Filipy, Juszki (Jaschken), Ostrzyce (Ostric) i Uniradze (Uneritz). Okręg Borsztal (Revier Borschthal) podzielono na 5 obchodów: Dunajki (Dunaiken), Glinowo (Glinow), Grünthal, Parchowski Bór (Parchauer Bor), Zarośle (Zarosli). Oba te okręgi należały do kasy leśnej w Kościerzynie (Forst Kasse zu Berent). Okręg Okonin (Revier Okonin) podzielony na 4 obchody: Cattasberg, Grzybno, Kaliska (Kalliska) i Okonin należał do kasy leśnej w Borzechowie (Forst Kasse zu Bordzichow). Powyższy podział przetrwał zaledwie kilkanaście lat. Nowe podziały na szczeblu rewirów leśnych wprowadzone zarządzeniami Ministerstwa Finansów z dnia 4 października i 27 grudnia 1822 r. oraz 13 lutego i 1 kwietnia 1823 r. dotyczącymi organizacji lasów rejencji gdańskiej. Nowe podziały, dyktowane głównie względami finansowymi zakładały zmniejszenie liczby rewirów poprzez likwidację niektórych dotychczas istniejących i utworzenie nowych o większej powierzchni. Z istniejących 16 rewirów pozostało zaledwie 12. W myśl nowych aktów prawnych utworzono tylko 3 inspekcje leśne: Wejherowo, Sobowidz i Starogard. Do pierwszej z nich należeć miały rewiry leśne: Darżlubie, Piekiełko, Mirachowo i Bernadowo. Do inspekcji Sobowidz włączono rewiry: Jodłowno, Malary i Filipy. Trzecia inspekcja – Starogard objęła swym zasięgiem rewiry leśne: Mątowy, Drewniaczki, Wirty, Okoniny oraz Stolin. Rewir Filipy utworzony został głównie z rewirów Strzelnica i Borsztal. Objął swoim zasięgiem

151

K. Jażdżewski, Administracja lasami państwowymi na obszarze RDLP w Gdańsku w latach 1815–1867, Sylwan 152 (10), 2008, s. 57.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

067

7 obchodów: Strzelnica (Sommerberg), Debrzyno (Debrino)152, Płociczno (Grünthal), Dunajki (Dunaiken), Zarośla (Sarosli), Glinowo (Glinow) oraz Parchowski Bór (Parchauer Bor). Obchody Uniradze i Ostrzyce zostały włączone do Rewiru Jodłowno z dawnego Rewiru Strzelnica.

Tabela 3. Struktura administracji leśnej na obecnym terenie

Sobowidz

urzędnika leśnego

Tytuł i nazwisko

administracyjnej

Siedziba jednostki

Okręg ochronny

Rewir leśny

Inspekcja leśna

Nadleśnictwa Kościerzyna w 1823 r.

Sobowidz

IL Schaller

Filipy

ND Hüllner

Strzelnica,

Strzelnica

MO Sommer

Filipy Filipy

Strzelnica

MO Sommer

Debrzyno

PD Arndt

Płociczno

PD Kowalski

Dunajki

PD Rittka

Zarośle

Dziemiany

PD Hecker

Glinowo

PD Neumann

Parchowski Bór

PD Schulz

Źródło: AB Danzig, 1823, r. 19, s. 286–290. Objaśnienie skrótów: MO – mistrz ochrony, ND – nadleśniczy, IL – inspektor leśny, PD – podleśniczy

Na podstawie zarządzenia Ministerstwa Finansów z 31 października 1826 r. z dniem 7 grudnia 1826 r. zlikwidowano Inspekcję Leśną Wejherowo. Już w lipcu 1827 r. siedziba Inspekcji Leśnej Sobowidz mieściła się w Gdańsku. W tym samym roku inspekcji leśnej Sobowidz podlegały nadleśnictwa: Filipy, Skarszewy i Jodłowno, zaś inspekcji 152

068

Był to dawny obchód Juszki. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Starogard: Mątowy, Okoniny, Stolin, Drewniaczki i Wirty. Nadleśnictwa Darżlubie, Mirachowo, Oliwa i Piekiełko nie podlegały pod inspekcje lecz bezpośrednio pod dyrektora lasów rejencji. W 1828 r. podjęto kolejną ważną decyzję administracyjną dotyczącą likwidacji Inspekcji Leśnej Starogard. Ostatecznie przeniesiono ją do Gdańska w 1851 r. Stan ten trwał aż do 1866 r., kiedy to głównie ze względu na wzrost powierzchni lasów państwowych utworzono 3 inspekcje leśne, które nadzorowały 11 nadleśnictw. Podział na 3 inspekcje nie przetrwał jednak zbyt długo, gdyż po śmierci mistrza leśnego von Meeß w 1868 r. zlikwidowano Inspekcję leśną Gdańsk-Starogard. Podział na dwie inspekcje przetrwał aż do 1876 r., kiedy to powierzchnia lasów państwowych wzrosła już do 103 017 ha, zaś liczba nadleśnictw do 15. Na jedną inspekcję przypadało więc aż 7,5 nadleśnictw. Biorąc pod uwagę fakt, iż nad jedną z inspekcji sprawował nadzór dyrektor lasów, taki podział nie był zapewne zbyt wydajny. Dopiero w 1876 r. przystąpiono do zmian administracyjnych w obrębie inspekcji, tworząc 3 inspekcje leśne. Od tej pory starano się w sposób racjonalny dostosowywać liczbę inspekcji leśnych do powierzchni i liczby nadleśnictw. Ostatecznie w 1895 r. wypracowano model zakładający podział na 4 inspekcje leśne. Jedną z nich GdańskElbląg (od 1897 r. Gdańsk-Gdańsk). Zmiany administracyjne na obszarze objętym badaniami na poziomie nadleśnictw nastąpiły w 1877 r., kiedy to przeniesiono siedzibę nadleśnictwa z Filipy do Bukowej Góry (Starego Nadleśnictwa). Zmiana ta nie wpłynęła na liczbę okręgów ochronnych. Nadal było ich osiem: Głuchy Bór, Dunajki, Debrzyno, Płocice, Borsztal, Płociczno, Strzelnica, Glinowo. W zabudowaniach dawnej siedziby Nadleśnictwa Filipy zamieszkał gajowy. Zmiany administracyjne przeprowadzono w 1890 r. Wówczas utworzono trzy nowe okręgi ochronne: Zdroje, Loryniec i Filipy. Już w kolejnym roku część liczącego 9074 ha i 11 okręgów ochronnych Nadleśnictwa Bukowa Góra oraz grunty przejęte przez fiskusa leśnego włączono do nowego Nadleśnictwa Loryniec. Z Nadleśnictwa Bukowa Góra przejęto okręgi ochronne: Głuchy Bór, Dunajki, Borsztal, Debrzyno Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

069

oraz Loryniec o powierzchni 3 562 ha153. Swoim zasięgiem nowe nadleśnictwo objęło 7 885 ha. Do zalesienia przejętych przez fiskusa leśnego gruntów powołano gajowego z siedzibą w Gołuniu (Golluhn) oraz Czystym (Cyste)154. W zasięgu omawianego obszaru znalazła się wschodnia część ówczesnego Nadleśnictwa Loryniec. W 1892 r. na terenie Nadleśnictwa Bukowa Góra utworzono kolejny okręg ochronny – Zdunowice. 1 lipca 1893 r. z części Nadleśnictwa Bukowa Góra i Mirachowo utworzono Nadleśnictwo Sulęczyno (Sullenschin). Bezpośrednią przyczyną utworzenia nowego nadleśnictwa było zakupienie w 1891 r. majątku Zdunowice oraz Sulęczyno przez fiskusa leśnego155. Nowe Nadleśnictwo objęło zasięgiem okręgi ochronne: Zdroje (Sdroien), Zdunowice (Zdunowitz) i Glinowo (Glinow), należące do Nadleśnictw Bukowa Góra oraz okręgi Chośnica (Chosnitz) i Kamionka należące do Nadleśnictwa Mirachowo. W 1893 r. Nadleśnictwo Sulęczyno zajmowało powierzchnię 5 663 ha156. Tak znaczne uszczuplenie powierzchni Nadleśnictwa Bukowa Góra zostało zrekompensowane przyłączeniem w 1893 r. z Nadleśnictwa Kartuzy okręgów Kolańska Huta (Schneidewind) i Zielony Dwór (Grünhof )157. W 1900 r. dokonano kolejnej zmiany tworząc okręg ochronny Lipusz. Wówczas powierzchnia nadleśnictwa wynosiła już 6582 ha i podzielona była na okręgi: Filipy, Strzelnica, Płocice, Lipusz, Płociczno, Zielony Dwór, Kolańska Huta. W 1902 r. powstało funkcjonujące do dzisiaj Nadleśnictwo Lipusz (Lippusch). Utworzono je 1 kwietnia 1902 r. z lasów Nadleśnictwa Bukowa Góra oraz Loryniec. Z pierwszego wyłączono okręgi ochronne: Płocice (Plotzitz) Lipusz (Lippusch) i Płociczno (Grünthal), zaś z drugiego: Dywan 153 154 155 156 157

070

FuJK, Jg 43, 1893, s. 66-67. Ibidem. W. Szulist, Z przeszłości gospodarki leśnej na obecnych obszarach Nadleśnictwa Lipusz 1772-2002, „Rocznik Gdański”, t. LXIII, 2003, z. 1-2, s. 38-40. O. Hagen, Die forstlichen…, 1894, Bd. II, s. 168. O. Hermann, Führer für die Nachexkursion des Deutschen Forstvereins durch die Königliche Oberförsterei Karthaus am 25 August 1906, Danzig 1906, s. 3. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

(Diwan), Dunajki i Borsztal158. Nowe Nadleśnictwo objęło zasięgiem 5 959 ha. Siedziba Nadleśnictwa Lipusz przez pierwsze 3 lata mieściła się w Kościerzynie159. Do nowego gmachu w Lipuszu siedzibę nadleśnictwa przeniesiono w 1905 r.160 Po przeprowadzonych zmianach Nadleśnictwo Bukowa Góra obejmowało 4 678 ha i podzielone było na pięć okręgów ochronnych: Debrzyno, Filipy, Strzelnica, Kolańska Huta oraz Zielony Dwór. Powyższe podziały przetrwały do 1909 r. kiedy to utworzono cztery nowe okręgi ochronne: Ostrzyce, Drozdowo, Ludwikowo i Przewóz.

Il.6 Siedziba Nadleśnictwa Bukowa Góra i należących do niego leśniczówek: Strzelnica, Kolańska Huta, Ludwikowo, Ostrzyce, Uniradze, Drozdowo, Wierzysko, Przewóz i Debrzyno. Około 1910 r.

Ostatnie już w badanym okresie nadleśnictwo, którego powołanie miało wpływ na granice Nadleśnictwa Bukowa Góra, utworzono 1 października 1911 r. Było to Nadleśnictwo Szymbark (Schönberg). Powstało ono z okręgów ochronnych Kolańska Huta, Drozdowo (Drosdowen), Przewóz (Lindenhof ), Ostrzyce, Zielony Dwór 158 FuJK, Jg 53, 1903, s. 64-65. 159 FuJK, Jg 56, 1906, s. 67. 160 W. Szulist, Z przeszłości gospodarki leśnej na obecnych…, s. 42. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

071

(Grünhof ) należących do Nadleśnictwa Bukowa Góra oraz okręgów: Lisia Góra (Fuchsberg), Sarni Dwór (Rehof ) należących do Nadleśnictwa Jodłowno. Powołane Nadleśnictwo objęło zasięgiem 4 483 ha161. Siedzibę Nadleśnictwa umieszczono w Kartuzach. W wyniku powołania Nadleśnictwa Szymbark powierzchnia Nadleśnictwa Bukowa Góra zmniejszyła się do 3 663 ha podzielonych na cztery okręgi ochronne: Debrzyno, Strzelnica, Filipy oraz Ludwikowo. Wówczas było to najmniejsze nadleśnictwo w całej rejencji gdańskiej. Stan ten trwał aż do jego likwidacji 1 października 1918 r. i włączenia dawnych okręgów ochronnych do Nadleśnictwa Bukowa Góra162. O ile Nadleśnictwo Lipusz w nakreślonych powyżej granicach w zasadzie znalazło się poza obszarem objętym badaniami, o tyle Nadleśnictwo Loryniec zajmowało jego południową część. Warto więc przyjrzeć się również tej powołanej w 1891 r. jednostce administracji leśnej. W 1892 r. nadleśnictwo obejmowało już 7 885 ha i podzielone zostało na pięć okręgów: Głuchy Bór, Dunajki, Borsztal, Debrzyno, Loryniec. Do zalesienia przejętych przez fiskusa leśnego gruntów powołano gajowego z siedzibą w Gołuniu (Golluhn) oraz Czystym (Cyste). W 1892 r. utworzono nowy okręg ochronny – Dywan. Nadleśnictwo to wykazywało ciągły wzrost powierzchni w latach 1891-1902 aż o 1 037 ha. Nowy obszar pozwoliła na powołanie stanowiska gajowego z siedzibą w miejscowości Podrąbiona. Po utworzeniu Nadleśnictwa Lipusz powierzchnia Nadleśnictwa Loryniec z okręgami: Głuchy Bór, Loryniec i gajówkami Gołuń, Czyste i Podrąbiona spadła do 5 747 ha. Nadleśnictwo w szybkim tempie zwiększało powierzchnię gdyż już rok później obejmowało 6 441 ha, zaś w roku 1905 - 7 382 ha. Tak szybko wzrastająca powierzchnia wymagała nowych podziałów administracyjnych. W roku tym utworzono okręgi ochronne: Barłogi, Podrąbiona, Wdzydze (Weitsee) z siedzibą w leśniczówce Czyste, Gołuń, Przytarnia (Wildau). W 1906 r. w Juszkach urzędował pomocnik leśniczego. W 1907 r. zlikwidowano okręg ochronny 161 162

072

FuJK, Jg. 62, 1912, s. 72. AB Danzig, Nr 46, 1918, s. 436. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Loryniec w jego miejsce tworząc gajówkę. Ostatecznie zlikwidowano ją w 1909 r. Dalszy rozwój powierzchniowy i administracyjny nadleśnictwa potwierdzają dane z 1907 r. Nadleśnictwo liczyło wówczas już 8 579 ha co wiązało się bezpośrednio z utworzeniem nowych okręgów ochronnych w Grzybowskim Młynie (Ludwigsthal) i Przerębskiej Hucie (Englershütte). W 1910 r. utworzono okręg ochronny Cięgardło. Tuż przed wybuchem I wojny światowej powierzchnia nadleśnictwa wynosiła już 9 761 ha163. Z powyższych ustaleń wynika, że obecny obszar kościerskiego nadleśnictwa tylko w niewielkim zakresie pokrywał się z objazdem leśnym

wyznaczonym

przez

pruską

administrację.

Praktycznie

niezmieniony pozostał jedynie trzon obecnego nadleśnictwa164. Są to lasy położone na zachód od Kościerzyny określane w źródłach jako Kościerska Dąbrowa (Berendtsche Dombrowe). Drugi kompleks leśny trwale związany z kościerskim urzędem rozciągał się na południe od Kościerzyny aż po jeziora Strupino i Białe. Na zakończenie warto przyjrzeć się nieco infrastrukturze leśnej, a zwłaszcza siedzibie nadleśnictwa. Jak już wcześniej wspomniano siedziba nadleśnictwa już od końca XVIII w. znajdowała się w miejscu obecnej leśniczówki Wierzysko. Teren wokół siedziby nadleśnictwa, zwłaszcza na zachód od zabudowań, głównie za sprawą jeziora Duże Księże (jezioro Księże) oraz Małe Księże (nieistniejące) był bardzo podmokły. Występuje on w źródłach jako Księże Bagno czy też Duże Bagno. W połowie XIX w. poddano go melioracji. Również na północny zachód ciągnęło się pasmo bagien zwanych Karczmarskie Bagno czy też Wodna Dolina165. W 1820 r. nadleśnictwo liczyło już 3 dymy oraz 13 mieszkańców 166. Zwiększyła się również powierzchnia gruntów służbowych należących do nadleśniczego. W roku 1791 wynosiła 163 164 165 166

FuJK, Jg. 64, 1914, s. 74. APG, sygn. 9,2/1411. APG, sygn. 9,2/1123. Uebersicht der Bestandteile und Verzeichniss aller Ortschaften des Danziger Regierungs-Bezirkes, Danzig 1820, s. 20.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

073

Il.7 Grunty służbowe i zabudowania Nadleśnictwa Filipy w 1851 r.

ona 30 ha167, w 1815 – 53 ha168 zaś w 1820 – 67 ha169. Odbyło się to głównie kosztem gruntów folwarku Szydlice oraz królewskiego lasu. Dalszy rozwój poświadcza statystyka z 1848 r. Czytamy w niej, iż do nadleśnictwa należy 6 budynków, 21 mieszkańców, 2 konie, 2 woły, 5 krów oraz 2 sztuki młodego bydła170. Pierwsza siedziba nadleśnictwa o wymiarach 20x10m wykonana była w konstrukcji ryglowej, kryta strzechą. W związku z rozbudową administracji leśnej na początku XIX w. obok ww. budynku wzniesiono kancelarię oraz budynek mieszkalny dla pracowników służby leśnej. Również i te obiekty zbudowano w konstrukcji ryglowej. W połowie XIX w. głównie ze względu na brak powierzchni w nadleśniczówce, nadleśniczy z rodziną mieszkał w budynku dla personelu leśnego. Na podstawie planu z 1868 r. możemy wyróżnić poszczególne obiekty składające się na zabudowania nadleśnictwa. Kierując się na prawo od nadleśniczówki, widzimy kolejno: ustęp, pomieszczenie dla świń, drobiu i drzewa, dalej stajnie oraz oborę, owczarnię, wozownię, stodołę, dom dla pracowników leśnych, studnię oraz kancelarię. W ogrodzie nieopodal drogi znajdował się piec171. W związku z rozbudową infrastruktury leśnej po wojnie francusko - pruskiej (1870‒1871) w dużej mierze bazując na kapitale pochodzącym z reparacji francuskich siedzibę nadleśnictwa przeniesiono do oddalonego o 1 km dzisiejszego Starego Nadleśnictwa172. Od tej pory, aż do końca zaborów określane jest ono jako Buchberg (Bukowa Góra). Zabudowania siedziby Leśnictwa Filipy przebudowano w latach 1892‒1893. Wówczas zburzono ponad 100 letnią nadleśniczówkę. Nowa leśniczówka Filipy była dużo mniejsza od poprzedniczki, gdyż jej zabudowa wynosiła 123 m2, zaś kubatura 794 m3. Nowy obiekt 167 168 169 170 171 172

APG, sygn. 9,2/1101. APG, sygn. 1126/160. Uebersicht der Bestandteile..., s. 20. Topographisch Statistiches Ortschafts Verzeichniss vom Regierungsbezirk Danzig, Danzig 1848, s. 32. APG, sygn. 1130/2. APG, sygn. 111/589.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

075

Il.8 Plan zabudowań Nadleśnictwa Filipy z 1868 r.

Il.9 Siedziba Nadleśnictwa Bukowa Góra oraz Leśnictwa Filipy na początku XX w.

wykonano w konstrukcji murowanej z cegły. W zabudowaniach tych do dzisiaj swoją siedzibę ma Leśnictwo Wierzysko. Budowę nowej siedziby nadleśnictwa na Bukowej Górze rozpoczęto w 1875, zaś zakończono w 1877 r. Był to obiekt murowany z cegły kryty dachówką, z piwnicą oraz poddaszem użytkowym. Kubatura nadleśniczówki wynosiła 1 953 m3. Na planie zabudowań nadleśnictwa pochodzącym z 1888 r. wyraźnie widnieją 3 obiekty (gmach nadleśnictwa, stodoła i chlew). W kolejnych latach w odległości 75 m na południe od siedziby nadleśnictwa wzniesiono zabudowania woźnicy (budynek mieszkalny, stajnia oraz wolnostojąca piwnica)173. 173

APG, sygn. 2367/15.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

077

Il.10 Plan zabudowań Nadleśnictwa Bukowa Góra z 1888 r.

Ważne miejsce w systemie administracji leśnej pełniło również Leśnictwo Strzelnica. Jego siedziba znajdowała się po prawej stronie drogi prowadzącej do Bytowa (obecnie ul. Strzelnica) już na początku XIX w. otoczonej bujnymi drzewami. Do zabudowań należał park oraz ogród bezpośrednio przylegający do drogi prowadzącej w kierunku

078

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Fingrowej Huty i Skorzewa. Leśniczy aby utrzymać rodzinę posiadał grunty służbowe. Pierwotnie znajdowały się one między ul. Kopernika a ul. Strzelnica i bezpośrednio graniczyły z folwarkiem Szydlice oraz lasem Kościerska Dąbrowa.

Il.11 Siedziba Nadleśnictwa Bukowa Góra około 1914 r.

Pierwsza leśniczówka w tym miejscu powstała jeszcze pod koniec XVIII w. Kolejną zbudowano na początku wieku XIX w konstrukcji ryglowej krytej dachówką. Już w połowie XIX w. nie zabezpieczała ona potrzeb lokalowych leśnictwa. Nową leśniczówkę zbudowano w 1872 r. Był to budynek o konstrukcji murowanej z cegły, podpiwniczony o wymiarach 12,25x10.7m. Obok budynku znajdowała się m.in. stajnia i stodoła, którą rozebrano w 2016 r.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

079

Powyżej: Il.12 Zabudowania leśniczówki Letnia Góra (Sommerberg) w 1814 r. Poniżej: Il.13 Zabudowania Leśniczówki Letnia Góra w 1917 r.

2.3. Pracownicy administracji leśnej Administracja leśna to jednak nie tylko podziały terytorialne, lecz przede wszystkim ludzie pełniący pewne funkcje. W państwie pruskim administracja leśna na każdym szczeblu bardzo silnie związana była z służbą wojskową. Odbywano ją w zależności od docelowego stanowiska w formacjach konnych strzelców polnych, strzelców polnych lub ochrony. Pracowników administracji leśnej w zależności od drogi zawodowej podzielić można na dwie grupy. Pierwszą z nich – typową – tworzyli kandydaci wojskowi służący w formacjach konnych strzelców polnych. Pochodzili oni zazwyczaj z rodzin szlacheckich o tradycjach wojskowo-leśnych. Drugą grupę tworzyli od 1827 r. cywilni studenci akademii leśnych zwani „Civileleven”. W latach 1830‒1914 administracja leśna na terenie Prus w 65,8% obsadzona była przez cywilów, 24,6% przez konnych strzelców polnych, zaś w 9,6% przez strzelców polnych. Pracownicy administracji leśnej w zależności od pełnionej funkcji posiadali odpowiednie wykształcenie. Zajmowanie wyższych stanowisk

urzędniczych

możliwe

było

tylko

ukończeniu

specjalistycznych studiów leśnych w latach 1821‒1830 na Akademii Leśnej przy Uniwersytecie Berlińskim, zaś od 1830 r. na Akademii Leśnej w Eberswalde lub od 1868 r. w Hannover-Münden. Oczywiście pruskie wyższe szkolnictwo leśne nie było ewenementem na skalę Europy. Na przykład w Królestwie Saksonii uczelnia leśna funkcjonowała od 1816 r. w Tharandt, w Saksonii Weimar od 1830 r. w Eisenach, na Węgrzech od Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

081

1807 r. w Schemnitz174, we Francji od 1824 r. w Nancy, w Rosji od 1803 r. w Sankt Petersburgu. Warto również podkreślić, iż w 1816 r. w Królestwie Polskim utworzono Szkołę Szczególną Leśnictwa, w której kształcili się zarówno leśni urzędnicy wyżsi jak i niżsi od podleśniczego zaczynając. Kształceniem w państwie pruskim objęci byli również urzędnicy ochrony lasu, a więc przedstawiciele niższej służby leśnej. Od 1878 r. kandydaci mogli kształcić się w Szkole Leśnej w Groß Schönbeck175 a od roku 1882 w Proskau (Prószków)176. Oprócz tego w 1880 r. przy każdym batalionie strzelców utworzono szkołę dokształcającą dla leśników 177. W nich kształcili się żołnierze służący w formacjach strzelców polnych. Podobne szkoły funkcjonowały w większości europejskich państw. Należy stwierdzić, iż począwszy od lat 20. XIX w. pracownicy administracji leśnej posiadali jak na owe czasy odpowiednie wykształcenie. Zwłaszcza urzędnicy wyżsi (pracownicy rejencji, inspekcji oraz nadleśnictw) bez względu na to czy służyli w formacjach konnych strzelców polnych czy też obrali drogę cywilną byli absolwentami akademii leśnych. Poziom kształcenia w pruskich uczelniach leśnych nie odbiegał od średniej europejskiej a w niektórych aspektach nawet go przewyższał. Również pracownicy ochrony lasu kształcenie do lat 70. XIX w. głównie w formacjach wojskowych strzelców polnych nabywali podczas służby oraz zajęć praktycznych podstawową wiedzę oraz umiejętności niezbędne do pracy w lesie. Pracownikom

administracji

leśnej

wykonywaną

pracę

przysługiwało ściśle określone uposażenie. Oczywiście uzależnione było ono zwłaszcza od zajmowanego stanowiska w hierarchii leśników. Nie odbiegało ono znacznie od uposażenia innych urzędników podobnej rangi w państwie pruskim. Jednakże w porównaniu z wynagrodzeniem leśników z pozostałych państw niemieckich 174 175 176 177

082

Obecnie Bańska Szczawnica na Słowacji. Położone w ówczesnej rejencji poczdamskiej, 24 km na zachód od Eberswalde. Położone w rejencji opolskiej, 12 km na południe od Opola. Allgemeine Encyklopädie der gesammten Forst und Jagdwissenschaften, Bd. 4, Wien-Leipzig 1889, s. 96. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

(Bawaria, Saksonia, Wirtembergia) w państwie pruskim płace były zdecydowanie najwyższe178. Służący na omawianym terenie nadleśniczowie w większości wywodzili się z pruskich rodzin szlacheckich o tradycjach leśniczych. Pochodzili raczej z zachodniej części Prus. Nadleśniczowie kierowali powierzonymi jednostkami nawet ponad 30 lat. Nie było to jednak regułą. Średnio obejmowali nadleśnictwa na okres od kilku do kilkunastu lat. Leśnicy

wywodzili

się

również

rodzin

zamieszkujących

w przeszłości badany obszar. Jedno z najwyższych stanowisk leśnych w okresie zaborów pełnił urodzony w 1820 r. w Zamku Kiszewskim Ottomar Blankenburg. Pochodził on z rodziny o tradycjach wojskowych. W latach 1879‒1882 jako dyrektor w randze nadmistrza leśnego zarządzał lasami rejencji kwidzyńskiej179. Zamieszkał w Poczdamie. Leśnikiem został również jego starszy brat Hugo urodzony w 1817 r. Piastował stanowisko nadleśniczego. Warto również wspomnieć o leśniku urodzonym w Kościerzynie Hermannie

Worzewskim,

który

latach

1868‒1872

zarządzał

Nadleśnictwem Osieczna. Wychował się w rodzinie ewangelickiej radcy domenialnego. Po ukończeniu gimnazjum w Koszalinie rozpoczął studia na Akademii Leśnej w Eberswalde180. Ukończył je w 1852 r.181 Zmarł w 1900 r. w randze mistrza leśnego.

178 179

AFuJ, Bd. 43, 1867, s. 49. O. Heym, Die Geschichte des Reitenden Feldjäger Corps wähernd der ersten 150 Jahren seines Bestehens 1740‒1890, Berlin 1890, s. 196-197. 180 O. M. Müller, Nachrichten vom Königlichen und Stadt Gymnasium zu Cöslin, Cöslin 1850, s. 25. 181 FB, H. 1, 1861, s. 57.

Tabela 4. Kierownicy nadleśnictw i rewirów leśnych na terenie obecnego Nadleśnictwa Kościerzyna w latach 1818‒1920. Nazwa nadleśnictwa lub rewiru

Nazwisko kierownika

Borsztal (1818‒1823)

Kambly

1818‒1823

Schaller

1818‒1819

AB Danzig, Nr 24, 1818, s. 236-243; AB Danzig, Nr 5, 1819, s. 59; HKHS, 1824, s. 170. AB Danzig, Nr 24, 1818, s. 236-243;

Hüllner

1823‒1854

AB Danzig, Nr 19, 1823, s. 286-290.

H. Fritsche

1854‒1863 e

AB Danzig, Nr 10, 1863, s. 146

Paul Liebeneiner

1863‒1867

FB, H. 7, 1863, s. 230; AB Danzig, Nr 22, 1867, s. 411.

Eduard Grosch (porucznik)

1867‒1870

Carl Scholz

1870‒1876

Karl Dielitz

1876‒1887

AB Danzig, Nr 42, 1867, s. 411. AB Danzig, Nr 39, 1876, s. 846. FuJK, Jg. 55, 1905, s. 348.

Paul Goecker

1887‒1897

FuJK, Jg. 55, 1905, s. 357.

Friedrich Dommes

1897‒1913

FuJK, Jg. 61, 1911, s. 399; FuJK, Jg. 64, 1914, s. 407.

Johann Robitzsch

1913‒1920

FuJK, Jg. 64, 1914, s. 419.

Hermann Neumann

1891‒1901

FuJK, Jg. 42, 1892, s. 66; APG, Rejencja w Gdańsku, sygn. 9/2709, s. 19.

Paul Stellbaum

1901‒1908

FuJK, Jg. 61, 1911, s. 400.

Karl Möhring

1908‒1920

FuJK, Jg. 61, 1911, s. 420.

Strzelnica (1818‒1923)

Hüllner

1818‒1823

Szymbark (1911‒1918)

Paul Knust

1911‒1918

Filipy (1818‒1819) (1823‒1877) Bukowa Góra (1877‒1920)

Loryniec (1891‒1920)

Okres kierowania

Źródło

AB Danzig, Nr 24, 1818, s. 236-243; AB Danzig, Nr 19, 1823, s. 286-290. FuJK, Jg. 64, 1914, s. 433.

Objaśnienie: e – przejście na emeryturę.

Niższą służbę leśną tworzyli: leśniczy rewirowy, mistrz ochrony, leśniczy, gajowy oraz pomocnik strzelca. Nie trudno się domyślić, iż stanowili oni najliczniejsza grupę leśników. Ich liczba zwiększała się wraz z rozrostem administracji leśnej.

084

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Tabela 5. Liczba pracowników ochrony lasów państwowych na terenie obecnego Nadleśnictwa Kościerzyna w 1913 r.

Nadleśnictwo

Leśniczy rewirowy

Mistrz ochrony

leśniczy

gajowy

Pomocnik strzelca

Suma

Loryniec Bukowa Góra

1 2

6 2

2 2

9 6

Szymbark

Źródło: Oprac. własne na podst.: FuJK, Jg. 64, 1914, s. 72‒77.

2.4. Umundurowanie służby leśnej Umundurowanie leśników było w zasadzie jednolite w całym państwie pruskim, jednakże ze względu na fakt, iż w polskiej literaturze nie zostało ono do tej pory opisane w niniejszej pracy przedstawiono je w dość szczegółowy sposób. Regulamin mundurowy wprowadzono rozkazem gabinetowym z dnia 10 czerwca 1817 r. Regulamin przewidywał osiem klas mundurowych. Cztery pierwsze obejmowały pracowników ministerstwa I, II i III klasy. Piąta klasa mundurowa obejmowała nadmistrzów leśnych, nadradców rejencyjnych, radców rejencyjnych, radców sądu apelacyjnego oraz wyższego sądu krajowego. Szósta klasa obejmowała asesorów, siódma referendarzy, auskultatorów i niższych urzędników kolegium krajowego. Ósma klasa objęła pracowników kancelaryjnych kolegium krajowego182. 182

L. Rönne, Die Verfassung und Verwaltung des Preußischen Staates, Bd. 9, Berlin 1854, s. 377.

Nowe przepisy odnośnie umundurowania leśnego wprowadzono na podstawie zarządzenia ministra finansów z 21 kwietnia 1832 r. Zarządzenie

wprowadzało

dwa

rodzaje

mundurów:

państwowy

i tymczasowy (Interimsuniform). Mundur państwowy składał się z surduta, spodni i czapki. Surdut był koloru ciemnozielonego, zapinany na jeden rząd żółtych guzików z herbem, kołnierz stojący ze szkarłatnego sukna, okrągłe mankiety, poły przeszywane z czerwoną wypustką surduta, haftowania złote, epolety tylko do piątej klasy wykonane z taśmy i frędzli. Do munduru państwowego noszono kordelas oraz pendent wykonany ze złotego i zielonego jedwabiu. Spodnie koloru białego lub ciemnozielonego z czerwonymi małymi wypustkami. Kapelusz trójkątny z narodową kokardą. Pracownicy I i II klasy mundurowej nosili złotą zapinkę przy kapeluszu, zaś klasy III-VIII - złoty lampas. Złote i zielone jedwabne kordony nosili pracownicy I-IV klasy mundurowej. Urzędnicy leśni, którzy byli oficerami albo ci, którzy wystąpili z wojska mogli używać mundurów wojskowych, możliwe też było noszenie do munduru leśnego pendentów i kordonów srebrnych i czarnych183. Mundur tymczasowy różnił się od munduru państwowego głównie tym, iż tylko trzy pierwsze klasy mundurowe posiadały haftowania, zaś od czwartej kołnierz i mankiety były uszyte z tego samego sukna co surdut. Zezwalano również na noszenie kapot i czapek służbowych184. Nadleśniczemu przysługiwał surdut z dwoma rzędami guzików z założonymi na siebie klapami i z otwartymi połami surduta. Spodnie z białego sukna, kamizelka bez klapki (patki). Guziki pozłacane z królewską prostą tarczą herbową z pruskim orłem w koronie. Do tego pozłacany pas z orlim zamkiem. Prosty mundur nadleśniczego składa się z prostego zielonego surduta z dwoma rzędami guzików, kołnierz i wyłogi z zielonego sukna bez haftowania. Noszenie aksamitnego 183 184

086

Ibidem, s. 378. Ibidem, s. 379. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

kołnierza i wyłogów do prostego munduru i przewieszonego przez ramię pozłacanego pasa do haftowanego munduru przysługiwało nadleśniczemu i mistrzowi leśnemu. Mistrzowi leśnemu przysługiwały haftowania nr III na kołnierzu i wyłogach185. Leśniczemu rewirowemu przysługiwał prosty zielony surdut tylko z czerwonym kołnierzem z haftowaniami jak u nadleśniczego (nr IV), ale bez czerwonych ale z zielonymi sukiennymi wyłogami bez haftowań. Przysługiwał mu pozłacany pas z orlim zamkiem. Podleśniczemu (Unetrförster) przysługiwał skromny czerwony kołnierz i wyłogi, czarny skórzany pas z żółtym zamkiem z własnoręcznym podpisem króla i koroną. Przysługiwał mu również zielony safianowy pas z orlim zamkiem do noszenia w czasie służby. Mistrz ochrony nosił pozłacane galony na kołnierzu i wyłogach. Stróż leśny (Waldwärter) nie miał ściśle określonego umundurowania. Powinien jednak chodzić przynajmniej w czasie służby w kurtce albo innym surducie zielonego koloru186. Pas do kordelasa był taki sam do wszystkich mundurów z jedna małą torbą. Nadleśniczy mógł także, jeśli nie pełnił ważnych funkcji, nosić czarny pas. Kordelas nadleśniczego i leśniczego rewirowego miał rękojeść z kości słoniowej z kabłąkiem gładkim bez grawerunków. Kordelas gajowego miał rękojeść z rogu jelenia był wykonywany przez berlińskich płatnerzy przeplatany złoto zielony pendent (pas do noszenia szabli) mogli nosić tylko wyżsi urzędnicy z leśniczym rewirowym włącznie. Ponadto musieli również nosić przeplatany złoto zielony kordon wokół kapelusza. Dla odróżnienia rangi nadmistrza leśnego, mistrza leśnego, nadleśniczego i leśniczego rewirowego noszono różnej wielkości przeplatane buliony wykonane z zielonego jedwabiu187.

185 Ibidem, s. 379. 186 Ibidem, s. 380. 187 Ibidem, s. 380. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

087

Kolejny regulamin mundurowy służby leśnej wprowadzono na podstawie zarządzenia z 9 sierpnia 1847 r.188. Wyróżniał on dwa rodzaje mundurów: leśny i państwowy. Mundur leśny i państwowy wszystkich urzędników służby leśnej był koloru surduta: zielony (kolor liści dębu) o kroju munduru wojskowego z jednym rzędem żółtych metalowych guzików. Mundur leśny nie miał haftów, lecz na naramiennikach zaplecione sznury, za pomocą których określano rangę pracownika. Poza tym mundur leśny od leśniczego rewirowego włącznie w górę miał na kołnierzu z obu stron żółte wykonane z metalu gałązki dębu189. Mundur państwowy przysługujący nadleśniczemu i wyższym urzędnikom służby leśnej miał na kołnierzu i mankietach złote haftowania w kształcie liści dębu, które u mianowanych nadmistrzów leśnych i wyższych urzędników znajdowały się również na piersiach. Od mistrza leśnego w randze radcy rejencyjnego przysługiwał złoty akselbant na prawym ramieniu. Spodnie do munduru leśnego były dla wszystkich stopni służbowych z ciemnoszarego sukna z zielonymi lampasami w kolorze surduta. Można było założyć też białe spodnie ze złotymi lampasami. Nakrycie głowy stanowiła zielona czapka w formie czapki wojskowej, lub inny czarny filcowy kapelusz zwany szwedzkim190 z kokardą z brody kozicy (Gemsbart) lub z włosia pochodzącego z końskiego ogona191. Kordelas był zawieszony na czarnym skórzanym pasie z pozłacanym zamkiem z podpisem króla. Jako wyróżnienie pracowników państwowej służby leśnej przysługiwał pas z zielonego safianu z orlim zamkiem. Był to pas honorowy. Nadleśniczy i wyżsi urzędnicy służby leśnej przy mundurze leśnym nosili kordelas w wycięciu surduta z wystającą rękojeścią. Do munduru państwowego nadleśniczy nosił kordelas na pozłacanym pasie, inspektor leśny i mistrz leśny na pozłacanym 188 Jahrbuch der Preußischen Forst und Jagd Gesetzgebung und Verwaltung, hrsg B. Danckelmann, Bd. 2, Berlin 1870, s. 5. 189 O. Hagen, Die forstlichen…, 1867, s. 122. 190 Ibidem, s. 122-123. 191 Kritische Blätter für Forst- und Jagdwissenschaft, H. 1, Leipzig 1861, s. 134.

088

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

bandolecie przewieszonym przez ramię. Rzeczywisty nadmistrz leśny i wyżsi urzędnicy leśni nosili na surducie przewieszony przez ramię pozłacany róg myśliwski192. Kolejny regulamin mundurowy wprowadzono na podstawie przepisów z 29 grudnia 1868 . W następnych latach był on modyfikowany i uzupełniany. Najistotniejsze zmiany dotyczące asesorów i referendarzy leśnych wprowadzono 12 czerwca 1883 r., zaś urzędników rejencyjnych i mistrzów leśnych – 14 października 1891 r.. Zasady noszenia czapki służbowej do munduru leśnego określono 22 stycznia 1877 r.. Mundur służby leśnej wprowadzony w 1868 r. różnił się od munduru wprowadzonego regulaminem z roku 1847 r. Najistotniejsze zmiany dotyczyły barwy munduru jego kroju oraz sposobu określania rangi pracowników 193. Nowe przepisy określał trzy rodzaje mundurów: leśnego, tymczasowego oraz państwowego. Zasadniczo składały się one z surduta, spodni, kapelusza lub czapki oraz płaszcza. Mundur leśny zakładano przy wykonywaniu wszystkich obowiązków służbowych, zwłaszcza jednak podczas służby w lesie. W przypadku urzędników wyższych rangą, począwszy od mistrza leśnego, obowiązek ten ograniczał się do podróży służbowych. W zasadzie mundur taki przysługiwał wszystkim pracownikom administracji leśnej. Składał się z surduta mundurowego, spodni, kapelusza oraz płaszcza. Nieodłączną częścią munduru był również kordelas. Surdut mundurowy wykonany był z szarozielonego sukna z dwoma rzędami zielono-brązowych guzików z herbem. Sięgał od 6 do 8 cm przed kolano. Sterczący kołnierz miał 5 cm szerokości, a mankiety – wykonane z tego samego materiału, co surdut – 18 cm. Z tyłu znajdowała się obszyta materiałem kieszeń oraz spinający surdut krótki pasek. Mankiety, obszycie kieszeni oraz pasek ozdobione były wąską, zieloną taśmą sukienną. Przy lewej ręce znajdował się otwór na kordelas. Spodnie uszyte z tego samego sukna, co surdut, miały zielony, 192 193

O. Hagen, Die forstlichen…, 1867, s. 123. JPF, Bd. 2, 1870, s. 4.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

089

wąski lampas. Nakrycie głowy stanowił szarozielony filcowy kapelusz w kolorze surduta, z 7-centymetrowym rondem, podwiniętym do góry i obszytym 2-centymetrową lamówką. Z lewej strony przyczepiona była kokarda, zwana „brodą kozicy” (wykonana z włosia kozicy lub sarny), oraz emblemat z królewskim orłem (3 cm wysokości) o rozpostartych skrzydłach (5 cm). Podczas sześciu zimowych miesięcy od

października

marca,

wykluczając

jednak polowania, dozwolone było noszenie czapki Il.14 Mundur leśny z 1895 r.

zimowej

(baszłyka)

daszkiem

z kokardą i orłem. Płaszcz wojskowy albo palto z ciemnoszarego sukna, guziki z żółtego

metalu noszono jednakowe do wszystkich mundurów 194. Zakładanie munduru tymczasowego możliwe było tylko wtedy, gdy mundur leśny oraz państwowy nie był dokładnie określony. Składał się on z surduta żołnierskiego wykonanego z zielonego sukna z jednym rzędem ośmiu pozłacanych guzików z herbem. Kołnierz był taki sam jak w mundurze leśnym, epolety wykonano z pozłacanego sznura. Z tyłu surduta znajdowała się naszywka (sokoli ogon) z dwoma rzędami po 3 guziki. Spodnie uszyto z szarego sukna wojskowego z zielonymi lampasami. Nakrycie głowy stanowiła czapka z zielonego sukna w formie czapki wojskowej z daszkiem lub kapelusz od munduru leśnego albo państwowego. Przysługujący tylko wyższym oraz najwyższym urzędnikom leśnym mundur państwowy składał się z zielonego surduta żołnierskiego, sięgającego od 12 do 15 cm wyżej kolan. Na mankietach oraz kołnierzu umieszczano złote haftowania w kształcie liści dębu. Surdut zapinany był na osiem położonych w jednym rzędzie pozłacanych guzików z herbem. Z tyłu surduta umieszczona była naszywka (sokoli ogon) 194 Forstuniformen sowie die gesammte Jagdkleidung in ihren kleidsamen und zweckentsprechendsten Formen, Dresden 1895, s. 12.

090

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

z dwoma rzędami po 3 guziki. Filcowy kapelusz miał 7-centymetrowe rondo, z główką o wysokości 11 cm. Wokół główki został owinięty podwójny złoty sznur, zakończony żołędziami z jedną sprzączką, do której przymocowana była kokarda, do niej zaś „broda kozicy” (8 cm średnicy). Orzeł miał tę samą wielkość i wygląd jak na kapeluszu munduru leśnego. Zielone spodnie miały haftowane złote lampasy 195. Na wielkie uroczystości zakładano mundur galowy. Zasadniczo różnił się on od państwowego spodniami, które były białe. Do kapelusza – jeśli pozwalała na to ranga – dołączano czarny koński ogon. Najwyżsi urzędnicy, począwszy od nadmistrza leśnego, który kierował wydziałem rejencji, zakładali róg myśliwski zawieszony na złotym, aksamitnym bandolecie o szerokości 1,5 cm. Na nim umieszczona była srebrna blaszka z podpisem króla oraz klamra196.

Określenie różnicy stopni na mundurze leśnym Mundur leśny przysługiwał w zasadzie wszystkim pracownikom administracji leśnej. Różnica stopni objawiała się głównie na epoletach, kołnierzu, kordelasie oraz felcechu. Epolety wykonane były w formie zielonej wstęgi o średnicy 6 mm ze skręconych dwóch wełnianych sznurów. Podszewka epoletów – w zależności od rangi – wykonana była z zielonego sukna lub aksamitu. Na wstęgach umieszczano złote gwiazdy o powierzchni 1 cm2 lub srebrne żołędzie. Kołnierz stojący koloru zielonego – w zależności od rangi – był sukienny lub aksamitny z guzikiem albo bez. Do munduru leśnego noszono dwa rodzaje kordelasów. Pierwszy w formie noża z rękojeścią z rogu jelenia, bez kabłąka z żółtym okuciem, czarną pochwą, żółtą klamrą. Nóż umieszczano w wycięciu surduta. Noszono go na dowolnym pasie ukrytym pod surdutem Nad surdut mogła wystawać tylko rękojeść. Przysługiwał on urzędnikom do 195 196

K. Jażdżewski, Umundurowanie służby leśnej na obszarze zaboru pruskiego w końcu XIX w., Sylwan 153 (11), 2009, s. 788. O. Hagen., Die forstlichen…, 1883, s. 148; Forstuniformen sowie…, s. 21.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

091

leśniczego rewirowego włącznie. Drugi rodzaj kordelasa posiadał białą rękojeść z pozłacanym kabłąkiem (kordelas I). Prawo do jego noszenia mieli urzędnicy od referendarza leśnego w górę. Złoty pendent wykonany był z cienkiego lub grubego jedwabiu (zob. tab. 33)

Tabela 6. Określenie różnicy stopni na mundurze leśnym

Stanowisko

epolety

kołnierz

kordelas

felcech

Stróż leśny i pracownicy niewykwalifikowani

–

sukienny

nóż

–

Stróż leśny, gajowy, pomocnik strzelca

2 wstęgi

sukienny, guzik z herbem

nóż

–

Leśniczy

3 wstęgi

sukienny

nóż

honorowy

Mistrz ochrony

3 wstęgi i gwiazda

sukienny

nóż

honorowy

Leśniczy rewirowy

4 wstęgi

sukienny

nóż

honorowy

Referendarz leśny Asesor leśny

5 wstęg

aksamitny

kordelas I

Nadleśniczy

bulion z 5 wstęg (3 zaplecione)

aksamitny

kordelas I

Mistrz leśny (radca mianowany)

bulion z 7 wstęg

aksamitny

kordelas I

Mistrz leśny (radca rejencyjny)

bulion z 7 wstęg, 1 gwiazda

aksamitny

kordelas I

Nadmistrz leśny niekierujący wydziałem rejencji

bulion z 7 wstęg, 2 gwiazdy

aksamitny

kordelas I

złoty z jedwabiu

aksamitny

kordelas I

złoty z jedwabiu

aksamitny

kordelas I

złoty z jedwabiu

Nadmistrz leśny kierujący wydziałem rejencji Nadmistrz leśny (radca 3 klasy)

092

Oznaczenia na poszczególnych częściach munduru

bulion z 7 wstęg, 3 gwiazdy bulion z 7 wstęg, srebrny żołądź

złoty z cienkiego jedwabiu złoty z cienkiego jedwabiu złoty z grubego jedwabiu złoty z grubego jedwabiu

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Nadmistrz leśny (radca 2 klasy)

bulion z 7 wstęg, 2 srebrne żołędzie

aksamitny

kordelas I

złoty z jedwabiu

Główny nadmistrz leśny i dyrektor ministerstwa

bulion z 7 wstęg, 3 srebrne żołędzie

aksamitny

kordelas I

złoty z jedwabiu

Źródło: Oprac. własne na podstawie Forstuniformen sowie…, s. 13-15.

Określenie różnicy stopni na mundurze tymczasowym w zasadzie było analogiczne jak w przypadku munduru leśnego z tą różnicą, iż wstęga na epoletach była złota a nie zielona. Również kordelas noszono jak do munduru leśnego. Mundur państwowy przysługiwał tylko wyższym oraz najwyższym urzędnikom administracji leśnej począwszy od referendarza leśnego. Różnicę stopni zaznaczano głównie na epoletach oraz kołnierzu. O randze świadczył również kordelas, felcech, akselbant czy bandolet. Epolety w formie bulionów wykonanych ze złotej wstęgi o średnicy 6 mm ze skręconych dwóch wełnianych sznurów przysługiwały urzędnikom od referendarza (referendarz i asesor nosili wstęgi ułożone równolegle) do mistrza leśnego w randze mianowanego radcy włącznie. Pozostałym przysługiwały epolety w formie bulionów z 4 podwójnych złotych wstęg o szerokości 2 cm (zob. tab. 34). Do munduru państwowego noszono dwa rodzaje kordelasów. Pierwszy, przysługujący pracownikom od referendarza do mistrza leśnego w randze radcy rejencyjnego, posiadał białą rękojeść z pozłacanym kabłąkiem (kordelas I). Drugi rodzaj kordelasa (kordelas II) przysługiwał tylko najwyższym urzędnikom. Miał białą rękojeść w kształcie głowy orła z pozłacanym kabłąkiem. Złoty felcech wykonany był z cienkiego (referendarz, asesor i nadleśniczy) lub grubego Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

093

jedwabiu (począwszy od mistrza leśnego w górę). Złoty akselbant nosili urzędnicy, zajmujący stanowiska od mistrza leśnego w randze radcy rejencyjnego w górę. Bandolet o szerokości 5 cm wykonany był z zielonego jedwabiu Na wysokości piersi na bandolecie znajdowała się złota tarcza ze srebrnym orłem w koronie. Bandolet przysługiwał mistrzowi leśnemu w randze mianowanego radcy oraz radcy rejencyjnego. O randze świadczył również haft w kształcie liści Il.15 Mundur państwowy z 1895 r.

dębu.

mundurze

państwowym

znajdowały się one głównie na rękawach oraz

kołnierzu. W zależności od rangi, haftowania umieszczano również na piersiach bądź całej długości surduta.

Il.16 Kordelas z felcechem noszony do munduru państwowego (kordelas II), felcech z cienkiego jedwabiu oraz kordelas noszony do munduru leśnego i państwowego (kordelas I).

094

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Tabela 7. Określenie różnicy stopni na mundurze państwowym

Stanowisko

Oznaczenia na poszczególnych częściach munduru naramienniki

kordelas

felcech

spodnie

inne

Referendarz leśny

5 wstęg, złoty guzik na kołnierzu

kordelas I

złoty z cienkiego jedwabiu

bez lampasów

–

Asesor leśny

5 wstęg

kordelas I

złoty z cienkiego jedwabiu

złote lampasy, 2,62 cm

–

Nadleśniczy

bulion z 5 wstęg (3 zaplecione)

kordelas I

złoty z cienkiego jedwabiu

złote lampasy, 2,62 cm

–

Mistrz leśny (radca mianowany)

bulion z 7 wstęg

złoty z grubego jedwabiu

złote lampasy, 2,62 cm

bandolet

Mistrz leśny (radca rejencyjny)

bulion z 4 podwójnych wstęg, gwiazda, złoty guzik na kołnierzu

kordelas I

złoty z grubego jedwabiu

złote lampasy, 2,62 cm

akselbant, bandolet

Nadmistrz leśny niekierujący wydziałem rejencji

bulion z 4 podwójnych wstęg, 2 gwiazdy

kordelas II

złoty z grubego jedwabiu

złote lampasy, 2,62 cm

akselbant, haftowania na piersi

Nadmistrz leśny kierujący wydziałem rejencji

bulion z 4 podwójnych wstęg, 3 gwiazdy

kordelas II

złoty z grubego jedwabiu

złote lampasy, 2,62 cm

akselbant, haftowania na piersi

Nadmistrz leśny (radca 3 klasy)

bulion z 4 podwójnych wstęg, srebrny żołądź

kordelas II

złoty z grubego jedwabiu

złote lampasy, 2,62 cm

akselbant, haftowania na piersi

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

kordelas I

095

Nadmistrz leśny (radca 2 klasy)

Główny nadmistrz leśny i dyrektor ministerstwa

bulion z 4 podwójnych wstęg, 2 srebrne żołędzie

bulion z 4 podwójnych wstęg, 3 srebrne żołędzie

kordelas II

złoty z grubego jedwabiu

złote lampasy, 2,62 cm

akselbant, haftowania na całej długości surduta

złote lampasy, 4,56 cm

akselbant, haftowania na całej długości surduta, czarno-biały pióropusz

Źródło: Oprac. własne na podst.: Forstuniformen sowie…, s. 16-20.

2.5. Gospodarka leśna Gospodarstwo leśne jako zorganizowana forma użytkowania i odnawiania lasu, powstało w Europie w XVII wieku, w czasach funkcjonowania ukształtowanej w Anglii doktryny zwanej merkantylizmem oraz jej niemieckiej odmiany nazywanej kameralistyką. Przyczyniła się do tego obawa o brak drewna, na które zapotrzebowanie zaczęło gwałtownie rosnąć w związku z rozwojem przemysłu, komunikacji i miast. Z tego względu pierwsze zasady prowadzenia gospodarki leśnej podporządkowane zostały funkcji produkcyjnej. Natomiast produktywność zasobów leśnych stanowiła podstawowe kryterium oceny efektywności gospodarki leśnej. Do najbardziej znanych zasad

096

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

ukształtowanych w owym okresie i wciąż aktualnych w wielu krajach należy sformułowana przez niemieckiego urzędnika Hansa Carla von Carlowitza w 1713 r., zasada trwałości lasu i jego użytkowania utożsamiana wówczas z pojęciem ciągłości produkcyjnej: można pozyskać tylko tyle drewna, ile zdoła urosnąć197. Istotne zmiany dotyczące celu produkcji leśnej nastąpiły z początkiem XIX w., kiedy to miejsce kameralistyki w leśnictwie zaczęła zajmować liberalna ekonomia Adama Smitha, propagująca swobodę gospodarczą, której wyznacznikami były: prywatna własność, wolność zawierania umów oraz wolna konkurencja. W tym też czasie materialna funkcja produkcji została zdominowana przez funkcję ekonomiczną. W miejsce zasady trwałego pozyskania drewna pojawiła się, zgodna z duchem prywatnej

przedsiębiorczości,

chęć

zapewnienia

maksymalnego

dochodu (renty) od kapitału zainwestowanego w gospodarstwo leśne. Wynikało to z uznania gruntu, a później także drzewostanu, za podstawowy kapitał gospodarstwa leśnego, a dochodów – za odsetki (rentę) od wymienionego kapitału i znalazło wyraz w idei głoszonej przez Wilhelma Pfeila, iż „...zadaniem leśników jest otrzymanie z lasu możliwie dużego dochodu pieniężnego, a nie największej masy drewna”. Ten nowy kierunek myśli ekonomiczno−leśnej znalazł pełne odzwierciedlenie w powstałej w XIX w. statyce leśnej, określanej jako rachunek rentowności gospodarowania w leśnictwie198. Podstawy statyki leśnej opracował niemiecki leśnik Martin Faustmann (1822‒1876). Opublikowany w 1849 r. jego podstawowy wzór na równowagę ekonomiczną ukształtował na wiele lat ekonomiczny wzorzec gospodarki leśnej, w którym podstawowym czynnikiem produkcji jest grunt leśny (kapitał gruntowy), uzyskany zaś dochód z lasu reprezentuje odsetki od tego kapitału. Gospodarka leśna znajduje się w stanie równowagi tylko wtedy, gdy dochody z użytkowania rębnego równają się 197

R. Poznański, Trwałość lasu i regulacja a ochrona przyrody w lasach, Studia i Materiały CEPL w Rogowie, R. 16, Z. 39, 2014, s. 55. 198 J. Piekutin, S. Parzych, Gospodarstwo leśne w kontekście ekonomicznym, Sylwan nr 4, 2007, s. 65. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

097

naliczonym za cały okres kolei rębu (rotacji) drzewostanu odsetkom od kapitału gruntowego oraz kosztom odnowienia wraz z odsetkami. Merytoryczną podstawą statyki leśnej jest model lasu normalnego tj. gospodarstwa leśnego składającego się z jednogatunkowych obrębów leśnych zagospodarowanych zgodnie z koncepcją lasu normalnego. Las normalny w ujęciu statyków leśnych, to las o odpowiedniej modelowej strukturze tj. normalnym (prawidłowym) ustosunkowaniu powierzchni klas wieku, a tym samym normalnym zapasie, przyroście, etacie użytkowania itd. Wg statyków leśnych las normalny miał gwarantować trwałość, ciągłość i równomierność użytkowania, a tym samym trwałość, ciągłość i równomierność dochodów z gospodarstwa leśnego. Model gospodarczy lasu normalnego w dużym stopniu przyczynił się do ukształtowania modelu organizacyjnego gospodarstwa leśnego (podział na oddziały, leśnictwa, obręby i nadleśnictwa) oraz zdecydował o podstawach i metodach szacowania wartości lasu. W ujęciu statyków leśnych las przedstawiał kapitał jak gdyby umieszczony w banku na procent prosty lub składany, przy czym zakładano, że kurs pieniądza pozostaje bez zmian w okresie całej kolei rębu (100 lat). Za cel gospodarowania przyjmowano osiągnięcie maksymalnej renty, czyli czystego dochodu z lasu. W dobie statyki leśnej ukształtowało się dwojakie szacowanie lasu: w oparciu o rachunek procentowy (procent) i rachunek rentowy. Renta leśna w ujęciu statyków oznaczała kwotę (dochód czysty), która w równych wysokościach i w równych odstępach czasu wpływała do kasy nadleśnictwa. W zależności od częstości wpływania dochodów, renty dzielono na roczne i okresowe, a ze wzgl. na długość trwania (okres wpływu dochodu) na wieczne i skończone. W drugiej poł. XIX w nastąpił dynamiczny rozwój statycznych metod wyceniania wartości lasu. W okresie tym powstały różne szkoły (systemy) szacowania wartości lasu w oparciu o rentę gruntową199. Według Szkoły Presslera – Heyera rachunek na dochodową 199

098

A. Żabko-Potopowicz, Z dziejów nauk leśnych, Kwartalnik Historii Nauk i Techniki, 18/1, 1973, s. 78. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

wartość gruntu leśnego (gleby wraz z drzewostanami) opiera się na założeniu, że u podstaw gospodarki leśnej stoi nie gotowy dany przez naturę drzewostan, lecz ziemia nie zalesiona podobna do zrębu zupełnego, którą przeznacza się do zalesienia. Stąd założenie, że odsetki od kapitału administracji (ludzi) – V, a także odsetki od kapitału odnowień (upraw leśnych) – c, stanowią koszty wytwórcze, które powinny być pokryte przez dochód czysty obliczony z różnicy dochodów i wydatków sprolongowanych na koniec kolei rębu - U. Teorię czystego dochodu z gruntu w ujęciu M. Presslera – G. Heyera poddał krytyce Glaser, który za kapitał zakładowy gospodarstwa leśnego uważał las, tj. grunt leśny razem z drzewostanami, natomiast za kapitał obrotowy uważał wpływy i wydatki. Glaser reprezentował kierunek maksymalnej renty leśnej, czyli maksymalnego dochodu z lasu. Za cel gospodarstwa leśnego przyjmował osiągnięcie najwyższego czystego dochodu z lasu z jednostki powierzchni. W końcowym okresie swej działalności Glaser odstąpił od szacowania wartości lasu za pomocą metod statycznych, na rzecz uproszczonych metod empirycznych. Statyka leśna znalazła pełne zastosowanie w praktyce gospodarki leśnej XIX w. i doprowadziła do daleko idących zmian w zagospodarowaniu lasu. Były one wynikiem dążenia do zwiększenia dochodu, a także zmniejszenia kosztów, co w sumie prowadziło do wzrostu wartości dochodowej podstawowego kapitału leśnego, tj. wartości gruntu. Podnosiło to ekonomiczną atrakcyjność inwestowania w gospodarkę leśną i zapewniało trwałość utrzymania lasu. Było to możliwe dzięki: przebudowie na szeroką skalę drzewostanów liściastych na bardziej dochodowe gatunki iglaste, zwłaszcza sosnowe i świerkowe, zwiększonej intensywności użytkowania przedrębnego, skracaniu wieku rębności oraz obniżaniu kosztów odnowienia i pielęgnacji przez stosowanie zasad hodowli zbliżonej do natury. Wprowadzenie tych zmian znacznie poprawiło rentowność gospodarki leśnej200. 200

L. Płotkowski, Gospodarka leśna w badaniach ekonomiki leśnictwa, Roczniki Nauk Przyrodniczych, Seria G, T. 97, z. 2, 2010, s. 110‒112

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

099

Doktryna liberalnej maksymalizacji zysku już od połowy XIX w. spotkała się z ostrą krytyką i zaczęła ulegać pewnym ograniczeniom. Zachodzące przemiany gospodarcze wsparł swoim autorytetem angielski ekonomista John Stuart Mill, który w „Zasadach ekonomii politycznej”, w imię wyższego celu społecznego, wyraził potrzebę odstąpienia od liberalnych zasad: pełnej gospodarczej wolności jednostki, prywatnej własności i nieingerencji państwa w stosunki ekonomiczne. Oznaczało to uzasadnienie potrzeby wkraczania przez administrację państwową, poza przypisane jej wojsko, policję i sądy, także w sferę działalności gospodarczej, podyktowane potrzebą realizacji dóbr publicznych w interesie ogółu. Takie podejście miało także swój wyraz w gospodarstwie leśnym. Z czasem wielu leśników zaczęło dostrzegać negatywne skutki podporządkowania gospodarstwa leśnego regułom gry rynkowej oraz nieograniczonego prawa właściciela do dysponowania swoją własnością. Krytyka ówczesnych metod gospodarki leśnej dała podstawy do sformułowania pod koniec XIX w. przez profesora hodowli lasu na Uniwersytecie w Monachium Karla Gayera (1822‒1907) idei „z powrotem do natury”201. Traktował on las nie jako jedną z form uprawy roślin, lecz jako strukturę w dużym stopniu naturalną, która służy nie tylko do produkcji drewna, ale spełnia również inne ważne funkcje. „Las ma zarówno właścicielom, jak i całemu społeczeństwu, dostarczyć nie tylko możliwie największych korzyści, lecz powinien również wywierać korzystny wpływ na fizyczny stan kraju”. Zbudował on podstawy półnaturalnej hodowli w lesie wielofunkcyjnym: kształtowanie drzewostanów mieszanych, preferowanie odnowień naturalnych, pielęgnowanie siedliska i zapasu, zabezpieczenie trwałości produkcji, uwzględnianie różnorodności funkcji lasu, a przede wszystkim jego funkcji ochronnych.

201

100

J. Köstler: Gayer Karl. in: Neue Deutsche Biographie, Bd. 6, Berlin 1964, 109. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Ze względu na wzrost znaczenia nieprodukcyjnych funkcji lasu, wiele państw zaczęło wprowadzać rozwiązania prawne mające sprzyjać tworzeniu lasów ochronnych. W Austrii np. wprowadzona została Ustawa Lasowa z dnia 3-go grudnia 1852 r., która nie tylko określała potrzebę odmiennego zagospodarowania lasu z uwagi na gospodarkę wodną, lecz zarazem przewidywała wypłacenie właścicielowi lasu rekompensaty za powstałe z tego tytułu zmniejszenie dochodu202. Z kolei w Szwajcarii w 1871 r. zostały wprowadzone pierwsze akty prawne regulujące pomoc finansową państwa w zakresie gospodarki w lasach ochronnych. Regulowały one wspomaganie finansowe zabudowy potoków górskich oraz zalesiania w rejonach wysokogórskich. Przełom XIX i XX w. przyniósł niespotykany wcześniej wzrost zainteresowania

dobrami

publicznymi

tym

samym

sprzyjał

procesom realizacji nieprodukcyjnych funkcji lasu. Działo się tak za sprawą rodzącego się wtedy nowego nurtu ekonomii neoliberalnej, nazwanego ekonomią dobrobytu. Zdecydowane nasilenie żądań w kwestii wielofunkcyjności lasu nastąpiło jednak dopiero w latach trzydziestych XX w., kiedy to zostało sformułowane pojęcie socjalno− ekonomicznej dojrzałości rębnej, będącej wyrazem preferowania przez społeczeństwo wszystkich użyteczności lasu203. W badanym okresie zachodziły bardzo dynamiczne zmiany w strukturze gatunkowej drzewostanów. Z jednej strony było to związane z przejmowaniem i zalesianiem nowych gruntów gatunkami iglastymi, z drugiej zaś wprowadzaniem tych ostatnich w miejsce gatunków liściastych. Faworyzowanie gatunków iglastych wiązało się z rosnącym zapotrzebowaniem na drewno iglaste dla górnictwa, kolejnictwa, budownictwa itp. Odwrót od stosowania czystych upraw sosnowych nastąpił głównie w wyniku silnej gradacji owadziej, 202 Ustawa Lasowa z dnia 3-go grudnia 1852, l. 250 dź. u. p. obowiązująca od 1 stycznia 1853 r. 203 A. Klocek, L. Płotkowski, J. Piekutin, Ekonomiczno-finansowe problemy w planowaniu urządzania lasu, w: Planowanie w gospodarstwie leśnym XXI wieku, Sękocin Stary 2013, s. 219. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

101

zwłaszcza we wcześniej sadzonych jednogatunkowych drzewostanach. Dlatego już od lat 80. XIX wieku zaczęto wprowadzanie domieszek.

Il.17 Plan Nadleśnictwa Filipy z 1848 r.

Aż do połowy XIX w. trudno dokładnie określić strukturę gatunkową lasów państwowych na terenie rejencji gdańskiej. Fakt ten wynika głównie z braku dokładnych pomiarów lasów a tym bardziej składu gatunkowego drzewostanów. Dane z lat 30. chociaż mówią już o składzie gatunkowym, są stosunkowo nieprecyzyjne i trudno je zweryfikować z informacjami z lat 60. XIX w. Ta nieprecyzyjność wynika głównie z faktu sumowania powierzchni drzew liściastych i iglastych. Powszechnie zatem stosowano zapisy: „drzewa liściaste mieszane z sosną”, sosna mieszana z drzewami liściastymi”, „las iglasto-liściasty”. Obok takich zestawień wyodrębniano również uprawy jednogatunkowe. Chociaż taki sposób opisu znacznie utrudnia dokonywanie porównań

102

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

z późniejszymi danymi, to pozwala na określenie udziału upraw liściastych, mieszanych, i iglastych. Jako przykład można wskazać zestawienie struktury gatunkowej Nadleśnictwa Filipy z roku 1835 i 1859. Chociaż w wyniku przeprowadzonych reform uwłaszczeniowych oraz sprzedaży lasów powierzchnia jego spadła o 967 ha nie odbiło się to na wprowadzaniu monolitu sosnowego. Między rokiem 1835 a 1859 powierzchnia lasów mieszanych wzrosła z 1112 ha do 2081 ha, a więc aż o 87%, zaś powierzchnia lasów iglastych spadła z 3 654 ha do 2 867 ha a więc o 787 ha. W 1836 r. wśród gatunków liściastych dominował buk i dąb, zaś iglastych sosna zajmująca 72% ogólnej powierzchni nadleśnictwa204. Tabela 8. Struktura powierzchniowa Nadleśnictwa Filipy w 1835 i 1859 r.

5758 189

635 1014 772 1140 495 1513 1859

569 6725 557

616 1078 794 1047 521 1543 1835

Suma

Nieużytki 1859 113 45 56 25 50 20 377

1835 145 76 86 32 83 48 74 641

Użytki 747 1084 450 1400 1859 964 5381 169

567

762 961 445 1398 1835 995 521 6084 483

519

Polany 1859 170 12 4 8 2 369 169

1835 250 73 20 24 51 191 1058 447

Lasy iglaste 1859 493 879 438 671 328

1835 487 791 372 870 828 1

58 -

2081

Suma

2867

23 1112

Płocice

269

246 193 634

453

116 38 260

ski Bór

Glinowo Parchow-

196 118

Płociczno

516

Borsztal

Dunajki

Debrzyno

3654 36

555

1859

mieszane

Lasy 1835 143

liściaste 1859 4

Strzelnica

1835

Rok

135

Nazwa obchodu

Lasy

Zestawienie generalnych pomiarów (w ha)

Źródło: Oprac. własne na podst.: APG, sygn. 9,2/1419, 9,2/1410, 9,2/1657; APG, sygn. 1126/140, 1126/149 204 APG, sygn. 1126/140. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

103

Il.18 Plan NadleĹ&#x203A;nictwa Filipy z 1856 r.

Na podstawie planu z 1848 r. możemy umiejscowić obszary występowania

poszczególnych

gatunków

drzew.

Niewątpliwie

największe skupisko dębów rozciągało się od jeziora Osuszyno aż po L. Strzelnica. Niemałe skupisko powyższego gatunku znajdowało się również w obecnym L. Glinowo. Trochę dębu występowało również na północ od jeziora Rzuno oraz w południowej części obecnego L. Dunajki. Warto zauważyć, iż już w końcu XVIII w. niemal wszystkie te obszary nosiły nazwę Dąbrowa (Kościerska Dąbrowa, Królewska Dąbrowa). Największe skupisko buka znajdowało się na zachodnim obszarze obecnego L. Glinowo oraz w południowo-wschodniej części obecnego L. Trawice. Na pozostałym obszarze gatunkiem dominującym była sosna niekiedy mieszana z drzewami liściastymi205. Dane z 1893 r. wskazują, iż gatunkiem dominującym zarówno na terenie Nadleśnictwa Bukowa Góra jak i Loryniec była sosna. Fakt ten nie powinien dziwić biorąc pod uwagę warunki siedliskowe na przejmowanych gruntach. Stan ten będzie pogłębiał się w kolejnych latach głównie ze względu na zalesienia nowych słabych gruntów.

Tabela 9. Struktura gatunkowa drzewostanów Nadleśnictwa Bukowa Góra i Loryniec w 1893 r. Powierzchnia w ha Nadleśnictwo

dąb

brzoza i olcha

buk

sosna

świerk

Suma

Bukowa Góra

283

4,7

332

5,5

0,1

5401

89,1

0,6

6055

Loryniec

0,9

1,2

0,2

7263

97,7

7438

Źródło: Oprac. własne. na podst. O. Hagen, Die forstlichen..., 1894, s. 72‒75

Celem prac odnowieniowych i zalesieniowych jest inicjowanie produkcji leśnej na gruntach leśnych nie zalesionych oraz na gruntach nieleśnych przeznaczonych pod uprawę leśną. Odnowienie lasu oznacza 205 APG, sygn. 9,2/1411. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

105

zakładanie lub powstawanie nowych drzewostanów, mających zająć miejsce dotychczasowych, ustępujących bądź to w toku użytkowania przy zastosowaniu określonych rębni, bądź też zniszczonych przez klęski elementarne, pożary lub śniegi, żer owadów, masowe występowanie grzybów pasożytniczych, lawiny itp. Odnowienie dotyczy gruntów objętych produkcją leśną lub przejściowo pozbawionych drzewostanu, na których tok produkcji uległ stosunkowo krótkiej przerwie. Sposób odnowienia lasu wiąże się z procesem rozrodu, czyli rozmnażania się - generatywnie lub wegetatywnie, gatunków drzewiastych. Przez odnowienie generatywne (z nasion) rozumie się odnowienie siewem lub sadzeniem. Do odnowienia wegetatywnego zalicza się odnowienie z odrośli powstających z pni lub korzeni (odrostów korzeniowych), zrzezów, odkładów, żywokołów, szczepów i innych części roślin drzewiastych. Ze względu na wykorzystanie sił przyrody i wielkość wkładu pracy ludzkiej, rozróżnia się odnowienie naturalne i sztuczne. Odnowienie naturalne powstaje samorzutnie - samosiewem lub z odrośli, zwykle przy niewielkim udziale pracy ludzkiej. Odnowienie sztuczne polega na wysiewie nasion na powierzchni przyszłej uprawy lub na wysadzeniu sadzonek; zasadniczą rolę odgrywa tu praca ludzka. Ze

względu

właściwości

powierzchni

przeznaczonej

do odnowienia i wymagania wprowadzanych gatunków stosuje się: odnowienie pod osłoną drzew (uprawy podokapowe) polega na stosowaniu siewu lub sadzenia pod okapem drzewostanu przewidzianego do usunięcia; stosuje się je wtedy, gdy wprowadzane gatunki drzew wymagają osłony a starodrzew nie zapewnia pożądanego samosiewu ze względu na swój skład gatunkowy, pochodzenie, zdrowotność, odnowienie pod osłoną krzewów polega na wykorzystaniu krzewów jako osłony dla wprowadzonych gatunków drzew wrażliwych na nasłonecznienie lub przymrozek w najtrudniejszym okresie ich życia, do momentu wyjścia z przyziemnej warstwy, odnowienie na powierzchni otwartej.

106

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Metoda odnowień lub zalesień wynika z użytego do tego celu materiału - nasion lub sadzonek. Do czynności wchodzących w skład odnowienia sztucznego zalicza się: uprawę gleby, poprawienie warunków glebowo-siedliskowych, siew lub sadzenie. Siew i sadzenie mogą być wykonywane różnymi metodami, zależnie od sposobu przygotowania gleby, rozmieszczenia i przygotowania nasion lub sadzonek oraz używanych narzędzi. Na

terenie

rejencji

gdańskiej

sposób

prowadzenia

i powierzchnię odnowień oraz zalesień ze względu na zachowany materiał źródłowy śledzić możemy od połowy XIX w. Zagadnienie to jest szczególnie ważne zwłaszcza ze względu na ogromną powierzchnię nabywanych przez fiskusa leśnego gruntów. W latach 1850‒1859 niewielkie powierzchnie zalesiono na terenie Nadleśnictwa Filipy 0,3%. Zalesienia prowadzono głównie siewem, zaś poprawki również przez sadzenie. Sadzonki wprowadzano zwłaszcza na słabych siedliskach w Borach Tucholskich206. W latach 1880‒1882 na terenie Nadleśnictwa Bukowa Góra zalesienia przeprowadzono na powierzchni aż 147 ha207. W kolejnych latach powierzchnia zalesień i poprawek wzrastać będzie w zależności od pozyskiwania przez fiskusa leśnego nowych gruntów. Nasiennictwo leśne to zbiór, ocena i przechowywanie nasion gatunków drzew i krzewów leśnych zebranych z wytypowanych najlepszych drzew, drzewostanów i plantacji nasiennych. Wszystkie nasiona gatunków leśnych posiadają swoją metryczkę informującą o tym gdzie zostały zebrane. Na podstawie fenotypu wytypowane są wyłączone drzewostany nasienne i gospodarcze drzewostany nasienne oraz pojedyncze najlepsze drzewa mateczne. Z sadzonek otrzymanych w wyniku rozmnażania wegetatywnego drzew matecznych (szczepienie) zakładane są plantacje nasienne. Pozyskane z drzew nasiennych szyszki transportowano do wyłuszczarni nasion. Tam były dokładnie opisywane, magazynowane i przechowywane. W szafach wyłuszczarskich szyszki suszyło się 206 FB, 1861, H. 1, s. 116‒117. 207 GStA PK, Provinz Westpreussen, XIV HA, Rep. 180/11136, s. 392‒397. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

107

doprowadzając do ich otwarcia, a następnie poddawało mechanicznym zabiegom wytrząsania nasion. Następnie nasiona wędrowały do odskrzydlaczy i wialni. Po oczyszczeniu nasiona były pakowane, dokładnie opisywane następnie trafiały do magazynów. W 1851 r. na terenie Prus funkcjonowało 60 wyłuszczarni, z których 4 znajdowały się na terenie rejencji gdańskiej. W 1865 r. znajdowały się one w Nadleśnictwie Jodłowno, Piekiełko, Wirty i Drewniaczki208. Zasadniczo nasiona wykorzystywano na obszarze ich pozyskania. W 1872 r. pozyskano z drzew doborowych na terenie rejencji gdańskiej 2 995 hl szyszek sosnowych, z których otrzymano 2 531 kg nasion. Wyłuszczarnie znajdowały się w Nadleśnictwie Wirty oraz Jodłowno. W 1872 r. wykorzystano do hodowli 678,6 kg209. W 1893 r. z 937 hl szyszek pozyskano 848 kg nasion. Do hodowli wykorzystano w roku tym 678 kg nasion210. Pozyskane nasiona wykorzystywano do zalesień, odnowień bądź do upraw w szkółkach leśnych. W szkółkach na wydzielonej powierzchni również produkowany był materiał sadzeniowy (siewki, sadzonki) drzew i krzewów leśnych do odnowień i zalesień. Szkółki prowadzono na terenie rejencji gdańskiej średnio na powierzchni 50 ha. Pozyskiwanie drewna jest ściśle związane z odnowieniem lasu, jego pielęgnowaniem i ochroną. Odbywa się poprzez jego ścięcie, które jest forma pielęgnacji drzew, które pozostają, lub początkiem odnowienia drzewostanu. Aby nie niszczyć ściółki, runa, gleby i nie kaleczyć rosnących drzew, już od najmłodszych stadiów rozwoju drzewostanu projektowane są szlaki zrywkowe. Drzewo pozyskane podlega ocechowaniu, które polega na trwałym umieszczeniu znaku graficznego. W omawianym okresie stosowano kilka sposobów prowadzenia cięć. Zręby czyste w porządku ciągłym prowadzone były na długich i wąskich pasach, aby po wycięciu wszystkich drzew mogły one zostać 208 209 210

108

O. Hagen, Die forstlichen ..., 1867, s. 127. ZfFuJ, 1875, Bd 7, s. 142‒143. O. Hagen, Die forstlichen..., 1893, s. 233. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

obsiane przez drzewa rosnące obok. Pasy nie mogły być zatem szersze niż wysokość drzew. Zręby czyste w porządku przestępnym. Pomiędzy dwoma zrębami czystymi i wąskimi zostawiano linie drzew, aby mogły obsiać poręby z jednej i drugiej strony. W następnych latach drzewa zostawione na liniach uprzątano, a w miejscach, gdzie stały sadzono sadzonki ze szkółki. Zręby zacienione. Pozostawia się znaczną ilość drzew zdolnych do produkcji nasienia w takiej odległości, aby nasienie mogło pokryć powierzchnię między nimi. Ziemia powinna być oczyszczona z chwastów i wzruszona. W następnych latach należy wyciąć stare drzewa (zrąb jasny). Niedogodność powrotu z robotnikami w to samo miejsce i możliwość uszkodzenia młodego drzewostanu. Jednakże przy odmładzaniu lasów bukowych ocienienie młodych drzewek jest niezbędne. Zręby czyste prowadzono najczęściej na obszarze kilku hektarów. Zręby czyste odnawiano sztucznie poprzez obsiewanie szyszkami, nasionami lub sadzeniem drzewek pochodzących ze szkółek. Zręby prowadzono od strony południowo-wschodniej ku północno-zachodniej. W ten sposób znajdowały zawsze osłonę od lasu stojącego. Przed przystąpieniem do zrębu, służba leśna (najczęściej leśniczy) wykonywała szereg prac przygotowawczych np.: oznaczenie granic powierzchni roboczej, wyznaczenie miejsc składowania drewna, kierunku obalania drzew i kierunku wywozu. W trakcie trwania wycinki leśniczy sukcesywnie odbierał i kontrolował wykonywaną pracę – pozyskane sortymenty jak i jakość wykonania pracy. Odebrane drewno leśniczy wydawał do transportu. Po zakończeniu prac na jednej powierzchni roboczej kierował prace na inną powierzchnię uwzględniając zasady hodowli i ochrony lasu. Planując pozyskanie drewna brano pod uwagę przede wszystkim: porę roku, sposób ścinania, podział pracy. Zręby prowadzono zimą od listopada do marca głównie z następujących względów: po pierwsze korzystano z całorocznego przyrostu drzewa, po drugie upadające w śnieg drzewa mniej szkodziły młodszym drzewostanom, po trzecie Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

109

wywóz drewna po śniegu był o wiele łatwiejszy i mniej pracochłonny, po czwarte zimą mniej było pracy w gospodarstwie rolnym a co za tym idzie łatwiej można było pozyskać pracowników211. Ścinanie (zrębywanie, spuszczanie) drzewa, odbywało się za pomocą siekiery, piły lub obu narzędzi razem albo przez wywrócenie z korzeniami. Ścinanie drzewa za pomocą siekiery jako sposób najpowszechniejszy używane było zwłaszcza do pozyskiwania drzew cienkich, a w przypadku grubych tylko tam, gdzie użycie piły było niemożliwe. Drzewo nacinano do połowy grubości od strony, na którą ma upaść. Następnie wykonywano nacięcie od drugiej strony jednak trochę powyżej dolnej płaszczyzny cięcia. Pozwalało to uniknąć ewentualnego zaciśnięcia ostrza. Następnie za pomocą klinów i lin kontrolowano, kierunek upadku drzewa. Powszechnie zalecano użycie piły jako sposób oszczędniejszy. Pierwsze nacięcie robiono jak najbliżej ziemi aż do połowy pnia od strony, w którą miało upaść drzewo. Następnie robiono nacięcie z drugiej strony jednak o kilka centymetrów wyżej. W miarę postępu cięcia w rzaz wbijano kliny drewniane lub metalowe, aby piła nie uległa zakleszczeniu. Piły używano prostych lub wygięte w kształcie Łuka (kabłąkowate). Piły wygięte powszechnie uważano za lepsze, bowiem wyrzucały trociny przy każdym pociągnięciu co znacznie ułatwiało pracę. Dla zmniejszenia tarcia piłę bardzo często smarowano łojem. Używano pił o uzębieniu w kształcie trójkątów oraz odwróconej dużej litery M. Rzadko jednak ścinano drzewa przy pomocy samej piły. Często robiono nacięcie siekierą od strony kierunku upadku drzewa jednak nie głębiej niż 1/5 jego średnicy. Następnie piłowano drewno od strony przeciwnej i zabijano kliny tak długo aż oba cięcia spotkały się. Drzewa wywracano również z korzeniami. W tym celu odkopywano korzenie w pewnej odległości od pnia i przecinano je. Kierunek upadającemu drzewu nadawano ciągnąc linami oraz podważając drągami. Najmniej drewna tracono przy wywracaniu drzewa, najwięcej zaś przy użyciu siekiery. Stanowiło to nawet od 211

110

L. Plater, Gospodarstwo leśne, Wilno 1807, s. 64. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

4 do 7% całej masy drzewa. Najbardziej wydajnym sposobem ścinania drewna zależnym w dużym stopniu od sprawności pracowników było zwłaszcza w przypadku drzew grubych ścinanie piłą. Jeden robotnik mógł spuścić z pnia w porze zimowej pracując 7 – 8 godzin od 2 do 3 drzew o średnicy około 57 cm łącznie z odcięciem wierzchołka i obcięciem gałęzi. Średnio więc jeden człowiek mógł wyrobić od 4,4 m3 do 6,6 m3 drewna212. Obecnie pilarz posługujący się pilarką łańcuchową wyrabia w ciągu dnia pracy od 15 m3 do 18 m3 drewna dziennie. Kolejny etap pozyskania drewna polegał na jego uprzątnięciu, czyli złożeniu na jednym lub większej liczbie miejsc znajdujących się na terenie zrębu, przy jego granicy, przy drogach, liniach albo na miejsce specjalnie do tego przeznaczone zwane wystawą. Uprzątnięcie odbywało się różnymi metodami: za pomocą wynoszenia, wywlekania, wywożenia, przewalania, zsuwania, spuszczania na linie, rzucania. Wynoszenie drzewa stosowano tylko w przypadku drzew małych rozmiarów. Sposób ten jako żmudny i bardzo pracochłonny stosowano tylko na krótkie odległości, zazwyczaj do najbliższej drogi. Drwal nosił drewno sam na plecach albo we dwójkę na noszach. Stosowano go często w drzewostanach ochronnych. Wywlekania używano do uprzątnięcia pni, dłuższych kloców, grubych żerdzi za pomocą siły ludzkiej lub zwierząt. Cieńsze drzewo transportowano wbijając w koniec siekierę i wlokąc za sobą. W przypadkach grubszych drzew używano haków na długich rękojeściach wbijanych w koniec drzewa. Używając zwierząt do końca drzewa wiązano łańcuch lub gruby sznur, do którego zaprzęgano konie lub woły. Do wywlekania służyły również dyszle oraz łyżwy żelazne. W przypadku korzystnych warunków terenowych używano najczęściej przodu od wozu lub sań krótkich. Wywlekanie stosowano tylko w wielkim śniegu i zrębach czystych z uwagi na ochronę odnowień. 212

A. Auleitner, Gospodarstwo leśne czyli proste zasady hodowania, urządzania i ochrony lasów, Warszawa 1845, S. 303‒304.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

111

Wywożenie drzew wozami i taczkami stosowano tylko w terenie płaskim i przeważnie latem. Do przewalania drewna używano zazwyczaj drągów albo specjalnych haków żelaznych, zaopatrzonych z jednego końca w kółko, przez które przekładano drąg. Zsuwanie drzewa stosowano na stokach. Drzewo zsuwało się pod własnym ciężarem w specjalnych zagłębieniach w śniegu lub ziemi. Rzucanie drzewa stosowano w terenach górzystych. Rzucone drzewo toczyło się pod własnym ciężarem. Uprzątnięcie drzewa musiało nastąpić zaraz po jego ścięciu. Drzewo użytkowe przed uprzątnięciem okorowywano, głownie ze względu na szkodniki owadzie. Po uprzątnięciu odbywał się odbiór drzewa w lesie poprzez jego numerowanie. Po dokonaniu numerowania spisywano zapas drewna, czyli przeprowadzano właściwy odbiór. Zapas drewna wpisywany był do książki odbiórki. Każdy odbiór wpisany do książki zaznaczony był cechą czyli piętnem lasowym, tuż przy numerze. Z lasu drewno wywożono głownie wozami żelaznymi ciągniętymi przez konie. Na tego typu wozy można było załadować od 1,5 do 3 m3 drewna. Ustępowały one znacznie ładownością (od 6 do 10 m3) wozom wyposażonym w opony, które wprowadzono jednakże na szeroka skalę dopiero po II wojnie światowej. Drewno transportowano bezpośrednio do ośrodków miejskich wśród których wiódł prym Gdańsk lub bezpośrednio do zakładów przemysłowych. Drewno wożono również na bindugi skąd spławiane było rzekami do Gdańska. Od chwili dotarcia kolei na Pomorze w drugiej połowie XIX w. drewno transportowano również do najbliższych stacji kolejowych. Pozyskanie drewna na badanym terenie w okresie zaborów było dość niskie. Przyczyn tego stanu upatrywać można zwłaszcza w słabych warunkach siedliskowych, strukturze gatunkowej i niewielkiej powierzchni drzewostanów ich rozmieszczeniu oraz ogólnej sytuacji ekonomicznej. Możliwości siedliskowe i ciągle zmieniająca się struktura wiekowa drzewostanu za sprawą nabywania nowych drzewostanów oraz słabych gruntów, nie pozwoliły na osiągnięcie choćby średniego

112

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

pozyskania z ha powierzchni leśnej w Prusach. Należy jednak również stwierdzić, iż gospodarka leśna i płynący z niej zysk w dużej mierze zależny był od polityki leśnej państwa pruskiego, której głównym celem było zwiększanie powierzchni leśnych. Nawet w okresie koniunktury na drewno jego pozyskanie na terenie rejencji gdańskiej, kwidzyńskiej, olsztyńskiej, poznańskiej i bydgoskiej, gdzie w głównej mierze przeprowadzano akcję skupu gruntów niepaństwowych, pozyskanie utrzymywano znacznie poniżej średniej w państwie pruskim. Powierzchnia leśna Nadleśnictwa Bukowa Góra w latach 1867‒1891 wzrosła z 5 704 ha do 8 682 ha, a więc aż o 2 978 ha (52,2%). Analizując dane dotyczące struktury wiekowej drzewostanu nadleśnictwa można stwierdzić, iż w dużej mierze włączone grunty zostały poddane zalesieniu i w 1892 r. weszły w skład I klasy wieku, która stanowiła aż 42 % powierzchni drzewostanu oraz gruntów niezalesionych 12%. Pytanie czy sam wzrost powierzchni leśnej pozwalał na zwiększenie również pozyskania drewna? W 1867 r. pozyskanie ustalono na 10 000 m3 (1,75m3/ha) w roku 1879 na 10 800 m3 (1,72m3/ha), w 1886 – 12 600 m3 (1,64m3/ha), 1891 – 19 560 m3 (2,25m3/ ha). Bardzo niskie pozyskanie drewna zostało znacznie podwyższone w 1891 r. Jednak już w 1893 r. etat obniżono do 9 990 m3 (1,65m3/ha).

113

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

Jezioro Debrzyno.

Obniżanie etatu nawet w czasie bardzo dobrej koniunktury na drewno wyraźnie świadczy o ograniczonych możliwościach produkcyjnych siedlisk leśnych. Problemem była również nadmierna powierzchnia polan leśnych i płazowin. W 1893 r. wynosiła ona w Nadleśnictwie Loryniec – 4200 ha, zaś Bukowa Góra 679213.

Wykres 1. Średnie pozyskanie drewna w Nadleśnictwie Bukowa Góra, Loryniec i Szymbark w przeliczeniu na ha w latach 1867-1912

Źródło: oprac. własne na podstawie: Topographisch statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Danzig herausgegeben von der königlichen Regierung Danzig, Danzig 1869, s. 35; FuJK, Jg. 30, 1880; Jg. 31, 1881; Jg. 32, 1882; Jg. 33, 1883; Jg. 34, 1884; Jg. 36, 1886; Jg. 37, 1887; Jg. 38, 1888; Jg. 39, 1889; Jg. 41, 1891; Jg. 42, 1892; Jg. 46, 1896; Jg. 48, 1898; Jg. 50, 1900; Jg. 51, 1901; Jg. 52, 1902; Jg. 53, 1903; Jg. 55, 1905; Jg. 57, 1907; Jg. 58, 1908; Jg. 60, 1910; Jg. 61, 1911; Jg. 62, 1912; Jg. 63, 1913.

Uboczne użytkowanie lasu to między innymi pozyskiwanie produktów niedrzewnych takich jak płody runa leśnego grzyby, jagody, 213

114

O. Hagen, Die forstlichen ..., 1894, s. 72‒75 Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

zioła. Na zbieranie jagód i grzybów po uwłaszczeniach nadleśnictwa wydawały za drobną opłatą specjalne zezwolenia214. Pieniądze uzyskane za sprzedaż runa leśnego stanowiły niemałą pozycję w budżecie ubogich wiejskich i małomiejskich rodzin. Ponieważ zbiór odbywał się latem i jesienią bogaci właściciele gospodarstw zaczęli się skarżyć, że ten sposób zarobkowania pozbawia ich potrzebnych przy żniwach rąk do pracy. Skupione przez handlarzy jagody trafiały głównie do dużych ośrodków miejskich jak Gdańsk czy Elbląg lub transportowane przez Hamburg do Anglii, Francji i Holandii. Grzyby trafiały najczęściej na zachód Niemiec215. Do tuczenia trzody chlewnej używano żołędzi dębowych i bukwi. Karmienie zwierząt odbywało się w lasach, gdzie znajdowały się żołędzie. Wypas świń rozpoczynał się od połowy września w dąbrowach natomiast w buczynach tydzień później i trwał nawet do końca grudnia. Na paszę dla zwierząt zbierano również liście prawie wszystkich drzew spotykanych w lesie. Najczęściej zbierano liście wiązu, dębu, leszczyny i lipy. Najwartościowsze były liście obrywane ręcznie z młodych drzew najlepiej wiosną. Liście po zerwaniu należy rozłożyć na ziemi w celu wstępnego przeschnięcia, po czym suszyć na wolnym powietrzu, w przewiewnych stodołach lub na strychach. Najtrudniej suszą się liście jesionu i klonu. Jako pasza dla zwierząt służyły też świeże gałązki, jednak ich grubość w miejscu odcięcia nie powinna przekraczać 0,5 cm. Gałązki ze świeżymi liśćmi dawano bezpośrednio zwierzętom lub wiązano je w wiązki o średnicy 30-40 cm i suszono przez okres 10-12 dni. Sposób ten pozyskania paszy stosowany jest do dzisiaj w gospodarce łowieckiej dla zapewnienia karmy zwierzynie płowej, w okresie zimowym i trudnych warunkach bytowych. Las wykorzystano również jako miejsce wypasu. Najmniej szkodliwy był wypas bydła zwłaszcza osobników starszych, które pasą się spokojnie. Owce lubią paszę suchą, dlatego często objadają gałązki drzew liściastych. Najbardziej szkodliwa jest koza, która objada pączki wierzchołkowe, 214 215

Idem, Die forstlichen ..., 1867, s. 164. J. Szwankowski, Powiat tucholski w latach 1875‒1920. Administracja-ludność-gospodarka-kultura, Tuchola 2005, s. 161‒162.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

115

korę drzew, gałązki i pędy. W lasach państwowych ograniczano wypas bydła do określonych drzewostanów i tylko przez pracowników administracji oraz robotników. Dopuszczano zbiór traw na liniach oddziałowych, drogach, haliznach i w uprawach pod warunkiem, że była rwana ręcznie, a w młodnikach i starszych drzewostanach wykaszana sierpem. Łowiectwo po zbieractwie stanowi najstarszą formę pozyskania przez człowieka pożywienia. Do 1907 r. obowiązywały na terenie Prus Zachodnich głównie przepisy dotyczące łowiectwa z roku 1848 r. oraz 1850. Te pierwsze znosiły prawo polowania na obcym gruncie bez odszkodowania, wiązały więc prawo do polowania z własnością gruntu. Przepisy z 1850 r. umożliwiały właścicielom lasów zakładanie własnych rewirów łowieckich na powierzchniach liczących co najmniej 70 ha216. W myśl ustawy z 15 lipca 1907 r. dzika zwierzyna zamieszkująca prywatne pola, lasy czy śródpolne zarośla była przynależna do tych ziem i ich właściciela. Oczywiście w całej pełni obowiązywały przepisy ochronne dotyczące terminów polowań, stałego zakazu odstrzału zagrożonych gatunków czy zakazów doraźnych, obowiązujących od roku do kilku lat w celu podniesienia liczebności określonej zwierzyny. Wszystkie majątki ziemskie, nawet najmniejsze tworzyły własne, odrębne obwody łowieckie, pruska ustawa bowiem przewidywała obszar 75 ha dla najmniejszego obwodu217. Pozyskanie zwierzyny w lasach państwowych na terenie rejencji gdańskiej wykonywane było przez leśników. Dzielono je na wielkie, średnie i małe. Do wielkiego polowania zaliczano: łosie, jelenie (zwierzynę płową), łabędzie i głuszce. Do średniego: sarny, odyńce, maciory, warchlaki, cietrzewie i jarząbki. Do małego polowania: zające, borsuki, żurawie, czaple, dropie, kuropatwy, bekasy, dzikie gęsi, dzikie kaczki, kurki wodne, bekasy, gołębie, czajki, przepiórki, kwiczoły, skowronki i pozostałe małe zwierzęta218. Polowania duże i średnie 216 217 218

116

§ 2 Jagdpolizeigesetz vom 7 März 1850. T. Łaszkiewicz, Zabytkowe hobby ziemian czy racjonalna gospodarka? Łowiectwo na Pomorzu w okresie dwudziestolecia miedzywojennego., Zapiski Historyczne, t. 78, 2013, z. 2, s. 40. Westpreußisches Provinzialrecht, Tom 1, Danzig 1845, S. 193. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

wykonywane były przez leśników. Corocznie nadleśniczy przedkładał w rejencji plan odstrzału zwierzyny, który po uzgodnieniu wykonywał. Ubitą zwierzynę sprzedawano a pieniądze odprowadzano do kas leśnych. Małe polowania najczęściej wydzierżawiano za określoną opłatę. W ten sposób uzyskane pieniądze przeznaczano na wydatki związane z polowaniami w lasach państwowych i hodowla zwierzyny. Pozostawienie myślistwa na gruntach państwowych w rękach leśników, traktowane było jako przywilej, nagroda za ciężką pracę, z drugiej strony zapewniało ciągły kontakt z lasem219. W 1859 r. na terenie Nadleśnictwa Filipy naliczono lasów państwowych rejencji gdańskiej naliczono 115 saren oraz 15 zajęcy. Roczny plan odstrzału zwierzyny zakładał pozyskanie tylko 5 saren oraz 2 zajęcy220. Z danych z 1865 r. wynika, iż populacja saren wzrosła do 125 osobników. Do odstrzału wytypowano 50 zajęcy, 2 bekasy, 2 kaczki oraz 6 lisów. Ciekawym jest, iż na terenie rejencji gdańskiej nie występowały jelenie, których na terenie Prus Wschodnich było 381, rejencji kwidzyńskiej 79, zaś koszalińskiej 25221. W 1891 r. w dalszym ciągu nie było jeleni i danieli, za to populacja saren na terenie Nadleśnictwa Bukowa Góra wynosiła 88 osobników, zaś Loryniec – 34. Do odstrzału w Nadleśnictwie Bukowa Góra zaplanowano tylko 7 saren, 100 zajęcy, 10 kuropatw i 10 kaczek, zaś w Nadleśnictwie Loryniec 2 sarny, 66 zajęcy, 18 kuropatw i 57 kaczek222. Jelenia po raz pierwszy na terenie rejencji gdańskiej odstrzelono dopiero w 1907 r. Populacja jego musiała być jednak w dalszym ciągu niewielka, gdyż w latach 1908‒1912 na terenie rejencji pozyskano zaledwie 10 byków. Na terenie sąsiedniej rejencji kwidzyńskiej w okresie tym odłowiono aż 1 480 jeleni, z czego 384 stanowiły byki, 886 łanie, zaś 210 cielęta. Sezon łowiecki trwał w ściśle wyznaczonym czasie.

219 220 221 222

Łowiec Wielkopolski, R. III, 1909, Nr 15, s. 259‒262 FB, H. 1, 1861, s. 124. O. Hagen, Die forstlichen ..., 1867, s. 15-16. Idem, Die forstlichen ..., 1894, s. 169.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

117

Tabela 10. Sezon łowiecki na poszczególne gatunki łowne w 1872 r. Gatunek

Płeć

Jeleń Sarna Głuszec Cietrzew Bażant Kaczka

Miesiąc I

♂

♀

♂

III

VII

VIII

XII

♀ ♂

♀

♂ ♀

x x

♂

♀

x x x x x x x x

x x x x x x x

♂ ♀

x x

Zając Jarząbek Przepiórka Drop Słonka Bekas Kuropatwa Lis

x x x x x x x

x x x x x x x x

Dzik

Wilk

x x x x

x x x

Źródło: Polski Kalendarz Katolicki dla Kochanych Wiarusów na Rok Przestępny 1872. Napisany po raz jedenasty przez Majstra dla Przyjaciela Ludu, Chełmno 1872, s. 115‒117. * Tylko w pierwszej połowie miesiąca.

Za nieprzestrzeganie terminów polowań groziły dotkliwe kary pieniężne Najwyższe, wynoszące 30 talarów, dotyczyły jelenia (byka lub łani). Za nieterminowe upolowanie sarny, bażanta, łabędzia i głuszca groziła kara w wysokości 10 talarów. Najniższe kary groziły za zabicie drobnego ptactwa oraz zająca. Kuropatw, zajęcy i saren nie

118

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Il.19 Lista mieszkańców Kościerzyny wyznaczonych do polowania na wilki w 1790 r.

wolno było nigdy chwytać w sidła223. Sezon ochronny w zasadzie nie obowiązywał polowań na wilki, za których odstrzał wypłacono wysokie nagrody. Tylko w latach 1816‒1823 na terenie rejencji gdańskiej za upolowanie 201 wilków wypłacono nagrody w kwocie 1345 talarów224. Populacja wilków stanowiła również duży problem w bezpośrednim sąsiedztwie Kościerzyny. Polowania na wilki prowadzono zwłaszcza w okręgu Strzelnica w latach 1775–1820. Początkowo w nagonkach brało udział nawet 50 mieszczan. Za każde upolowane zwierzę wypłacano określoną sumę pieniędzy. W 1774 r. za dorosłego wilka płacono 3 talary, za młodego 2 talary, za pozostałe odnalezione 60 groszy. W 1806 r. nagrody wynosiły już kolejno 18, 9 i 3 talary. Ostatnie duże polowanie przeprowadzono 30 i 31 stycznia 1821 r.225 Ochroną zwierzyny prócz policji leśnej i łowieckiej zajmowały się również związki łowieckie. W 1875 r. w Gdańsku powstał Danziger Jagd und Wildschutz Verein (Związek Gdańskich Myśliwych i Obrońców Dzikiej Zwierzyny). W jego szeregi weszli głównie leśnicy z terenu rejencji gdańskiej oraz właściciele majątków ziemskich. Pierwszym prezesem związku został dyrektor lasów rejencji Mangold. W 1878 r. związek skupiał już 129 członków. Zajmowali się oni nie tylko polowaniem, ale także ochroną dzikiej zwierzyny (zimowe dokarmianie, ochrona przed kłusownikami). Za szczególne osiągnięcia w dziedzinie ochrony lasu, zwłaszcza przed kłusownictwem związek wypłacał nagrody. Podobnie

jak

małe

polowania

administracja

leśna

wydzierżawiała również jeziora, które należały do fiskusa leśnego. Wody będące w gestii administracji leśnej obejmowały zaledwie kilka procent ogólnej ich powierzchni na terenie rejencji. W 1908 r. w wyniku działalności fiskusa leśnego i komisji kolonizacyjnej powierzchnia dzierżawionych wód zwiększyła się już do 2 682 ha. Blisko 70% 223

Polski Kalendarz Katolicki dla Kochanych Wiarusów na Rok Przestępny 1872. Napisany po raz jedenasty przez Majstra dla Przyjaciela Ludu, Chełmno 1872, s. 117. 224 J. Pannewitz, op. cit., s. 258. 225 R. Stoewer, Geschichte der Stadt Berent. Aus den Quellen dargestellt, Berent 1910, s. 78-79.

120

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

powierzchni wód znajdowało się na terenie nadleśnictw położonych w Borach Tucholskich226. Bartnictwo poczęło się chylić ku upadkowi pod koniec XVIII wieku, związane to było przede wszystkim z wyrębem lasów i coraz intensywniej rozwijającym się rolnictwem. Coraz gorzej przedstawiał się również zbyt surowca. Coraz większe ilości sprowadzanego wina z zagranicy, produkcja cukru z buraków, zastosowane nafty i stearyny przy oświetlaniu to ważniejsze czynniki hamujące rozwój bartnictwa. Na początku XIX w. zakazano bartnikom wstępu do lasu i dziania nowych barci. Ordynacja leśna władz pruskich dla Okręgu Nadnoteckiego i Prus Zachodnich z 8 października 1805 r. jako główną przyczynę zakazu bartnictwa w lasach wymienia posługiwanie się ogniem przez bartników i niszczenie wartościowych drzew227. Wiekowe sosny stawały się materiałem deficytowym. Drzewa bartne, kaleczone piesznią i bartą, z obciętymi koronami, stawały się bezużytecznymi, umierającymi kikutami. Hodowlę pszczół przeniesiono do zagrody wiejskiej, gdzie trzymano je w kłodach lub plecionych koszach. Z terenów leśnych pozyskiwano również kopaliny: bursztyn, torf, węgiel brunatny, żwir, kamienie. W gospodarstwie domowym, jeśli nie używano innego opału średnio spalano rocznie około 11 m3 torfu228. Torf wykorzystywano również m.in. jako ściółkę w oborach i chlewach. Pozostałe kopaliny jak węgiel brunatny, glina, żwir, kamienie nie odgrywały większej roli gospodarczej na badanym terenie. Na zakończenie warto podsumować gospodarkę leśną w okresie zaborów przez pryzmat jej rentowności. Jak już wcześniej wspomniano o przychodach z lasów państwowych zawsze decydowały wyniki osiągane ze sprzedaży drewna. Ważnym więc było ile drewna i jakiego można pozyskać po czym ile można go sprzedać, zaś ostatecznie za 226 Handbuch des Grundbesitzes im Deutschen Reiche. Westpreussens, Berlin 1909, s. 1‒112. 227 G. Labuda, Nieznany pomnik polskiego prawa bartnego na Pomorzu, Rocznik Gdański, t. 14, 1955, s. 354. 228 A. Meitzen, Der Boden und die landwirthschaftlichen Verhältnisse des Preussischen Staates, Bd. 2, Berlin 1869, s. 95. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

121

jaką kwotę. Pozyskanie drewna na omawianym terenie było jednym z najniższych w państwie pruskim. Praktycznie pozyskanie z ha nie przekroczyło 3 m3. Również w okresie gwałtownego wzrostu cen drewna od drugiej połowy lat 90. XIX w. pozyskanie drewna pozostało na stałym dość niskim poziomie. Ważnym elementem w kontekście wysokości przychodów z pozyskania drewna jest jego cena. Na terenie rejencji gdańskiej największy przychód z tytuły sprzedaży drewna osiągano w nadleśnictwach położonych w bliskiej odległości od Gdańska i Elbląga oraz w pobliżu dogodnych szlaków transportowych (wodnych i lądowych). W 1882 r. najwyższe przychody ze sprzedaży drewna uzyskano w nadleśnictwach: Chylonia 86 722 mk, Pelplin 78 561 mk, Oliwa 74 906 mk, Okoniny 71 525 mk. W nadleśnictwach tych odnotowano również najwyższe pozyskanie drewna z ha przekraczające średnią w rejencji wynoszącą 2,47 m3. W Nadleśnictwie Chylonia pozyskanie wyniosło 4,08 m3 z ha, Pelplin – 4,12 m3, Oliwa – 3,67 m3, Okoniny – 3,81 m3. Tak wysokie pozyskanie jednak nie zawsze gwarantowało odpowiedni przychód, uzależniony również od ceny drewna. Średnia cena drewna na terenie rejencji wyniosła 4,01 mk. Chociaż najwyższe ceny drewna uzyskiwano na terenie nadmorskiego Nadleśnictwa Stegna 6,44 mk, to odnotowano tam niewielkie pozyskanie na poziomie 1,85 m3 z ha. Wysokie ceny uzyskiwano również w Nadleśnictwie Oliwa – 5,62 mk, Pelplin – 4,77 mk, Błędno – 4,65 mk229.

229

122

GStA PK, Provinz Westpreussen, XIV HA, Rep. 180/11136, s. 366‒367. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Wykres 2. Średni przychód ze sprzedaży drewna pozyskiwanego z 1 ha powierzchni leśnej na terenie nadleśnictw rejencji gdańskiej

marki

Średni przychód ze sprzedaży drewna z 1 ha

Przychód ze sprzedaży drewna

Średnia cena drewna za m3

Powierzchnia leśna ha

Średnie pozyskanie z ha powierzchni leśnej

Nadleśnictwo

Pozyskanie drewna

w 1882 r.

Stegna

4966

9194

1,85

6,44

59205

11,92

Pelplin

3996

16479

4,12

4,77

78561

19,66

Sobowidz

4230

11910

2,82

3,95

47021

11,12

Wirty

6065

13738

2,27

3,46

47599

7,85

Drewniaczki

5755

10520

1,83

4,20

44183

7,68

Błędno

7750

12068

1,56

4,65

56097

7,24

Osieczna

7837

13247

1,69

3,58

47417

6,05

Okoniny

4580

17439

3,81

4,10

71525

15,62

Leśna Huta

5452

5692

1,04

2,82

16073

2,95

Bukowa Góra

7169

13847

1,93

3,31

45874

6,40

Jodłowno

4362

10528

2,41

3,95

41550

9,53

Kartuzy

6423

11541

1,80

3,62

41784

6,51

Mirachowo

7797

8348

1,07

3,33

27793

3,56

Oliwa

3629

13327

3,67

5,62

74906

20,64

Chylonia

5658

23090

4,08

3,76

86722

15,33

Gniewowo

4774

17158

3,59

3,51

60291

12,63

Darżlubie

8010

19652

2,45

3,13

61567

7,69

Suma/ /Średnia

98453

227778

2,47

4,01

908168

10,14

Źródło: GStA PK, Provinz Westpreussen, XIV HA, Rep. 180/11136, s. 366‒367. Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

123

Drewno

okolicznej

ludności

sprzedawano

ściśle

określonych terminach. Jako przykład można podać sprzedaż drewna przeprowadzoną w kościerskim lokalu Turzyńskiego w poniedziałek 18 lutego 1878 r. Sprzedano wtedy 940 sztuk sosnowych okrąglaków o masie 760 m3, 110 sztuk użytkowego drewna dębowego o masie 48 m3, 5 m3 dębowego drewna sągowego o długości 2,5 m, 19 sztuk użytkowego drewna bukowego o masie 10 m3 oraz sosnowe i dębowe drewno opałowe230. Jeśli ostatecznym miernikiem poziomu gospodarki leśnej uczynimy jej rentowność to wypada on bardzo słabo. Na badanym obszarze bowiem praktycznie przez cały okres odnotowywano najniższy zysk. Przyczyn tego stanu upatrywać można zwłaszcza w słabych warunkach siedliskowych, strukturze gatunkowej i niewielkiej powierzchni drzewostanów ich rozmieszczeniu oraz ogólnej sytuacji ekonomicznej. Podstawowe znaczenie miała masa i struktura pozyskiwanego drewna oraz poziom uzyskiwanych za nie cen. Możliwości siedliskowe i ciągle zmieniająca się struktura wiekowa drzewostanu za sprawą nabywania nowych drzewostanów oraz słabych gruntów, nie pozwoliły na osiągnięcie choćby średniego pozyskania z ha powierzchni leśnej w Prusach. Oczywiście miało to bezpośrednie przełożenie na poziom zysku. Należy jednak również stwierdzić, iż gospodarka leśna i płynący z niej zysk w dużej mierze zależny był od polityki leśnej państwa pruskiego, której głównym celem było zwiększanie powierzchni leśnych. Nawet w okresie koniunktury na drewno jego pozyskanie utrzymywano znacznie poniżej średniej w państwie pruskim. Działania te pod względem gospodarczym przyczynił się do wzrostu powierzchni lasów państwowych oraz zalesienia wielu 230

124

APG, sygn. 506/791. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

tysięcy hektarów gruntów, które w późniejszym czasie stały się własnością polskiego Skarbu Państwa. Stworzono również trwałe podstawy infrastruktury leśnej. Budynki, budowle i drogi do dzisiaj służą leśnikom pracującym na tym terenie. Przejmowanie lasów bądź gruntów przez państwo zaborcze zazwyczaj odbywało się jednak ze szkodą dla polskiego stanu posiadania.

Stary Buk jesienią.

Pod pruskim panowaniem (1772-1920).

125

Źródlisko.

Rozdział 3.

W niepodległej i okupowanej Polsce 1920–1945

3.1. W międzywojniu

3.1.1. Zmiany własnościowe i administracyjne Jesień 1918 r. przyniosła widoczne oznaki ostatecznej klęski wojennej Niemiec i pozostałych państw centralnych. 3 listopada 1918 r. wybuchł bunt wśród marynarzy w Kilonii, a w ślad za nim doszło do wystąpień rewolucyjnych na terenie całego państwa niemieckiego. W sześć dni później został zmuszony do abdykacji Wilhelm II, a kilka godzin później nastąpił upadek monarchii i II Rzeszy. Władzę w Niemczech przejął socjaldemokratyczny rząd na czele z przywódcą SPD – Fryderykiem Ebertem. 11 listopada został podpisany rozejm Niemiec z państwami Ententy w wagonie kolejowym w Compiѐgne. Na mocy podpisanego 28 czerwca 1919 r. traktatu wersalskiego do Polski przyłączono m.in. część Pomorza Gdańskiego (bez Gdańska), a na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku zapowiedziano plebiscyty. Na

najbardziej

interesującym

nas

obszarze

Warmii

plebiscyt

przeprowadzono 11 lipca 1920 r. w okresie bolszewickiej ofensywy na Warszawę. Zakończył się on druzgocącym zwycięstwem Niemiec. Do Polski przyłączono jedynie niewielkie skrawki kilku gmin zaś pozostała część rejencji gdańskiej położona na wschód od Nogatu przyłączona została do Prus Wschodnich231. 231

128

W. Wrzesiński, Prusy Wschodnie – ostatnia kolonia niemiecka, w: Warmia i Mazury w latach 1870-1918, t. II, Warszawa 1983, s. 148. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Do Niemiec przyłączono również niewielką część powiatów wejherowskiego i kartuskiego. Wśród wielu problemów po zakończeniu I wojny światowej znalazła się też sprawa Gdańska. Na mocy traktatu wersalskiego 15 listopada 1920 r. z Gdańska i okolicy utworzono Wolne Miasto Gdańsk. Granice nowej jednostki obejmowały obszar 1 952 km2. Długość granic wynosiła 290,5 km, łącznie z granicą morska sięgającą 66,35 km232. Zręby polskiej administracji na przejętym terenie zaczęto tworzyć już w 1919 r., kiedy to na podstawie „Ustawy o tymczasowej organizacji zarządu byłej dzielnicy pruskiej” z 1 sierpnia powołano naczelny organ polskiej administracji na terenie byłego zaboru pruskiego – Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej. Na podstawie wspomnianej ustawy zniesiono stanowisko naczelnego prezesa prowincji oraz rejencji. W to miejsce utworzono urzędy wojewódzkie z wojewodami na czele. Wojewodowie przejęli uprawnienia naczelnych prezesów i prezesów rejencji a urzędy wojewódzkie rejencji. Obszar rejencji gdańskiej przyłączony do Rzeczypospolitej włączono do utworzonego województwa pomorskiego233. 17 października 1919 r. został wojewodą pomorskim i w tym samym dniu przystąpiono w Poznaniu do organizowania Urzędu Wojewódzkiego Pomorskiego. Początkowo składał się on z pięciu wydziałów: prezydialno-administracyjnego, wyznań religijnych i spraw szkolnych, dochodów państwowych i podatków, robót publicznych oraz administracji Wisły234. 20 stycznia 1920 r. Wojewoda Pomorski przeniósł biura poznańskie do Torunia. Od tej chwili Toruń stał się siedzibą Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego.

232

A. Romanow, Zmiany obszaru gminy miejskiej Gdańska w latach 1920-1945, w: Historia Gdańska, pod red. E. Cieślaka, t. IV, cz. II, Sopot 1999, s. 7. 233 Ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 r. o tymczasowej organizacji zarządu b. dzielnicy pruskiej, Dz. U. z 1919 r. Nr 64, poz. 385 234 R. Wapiński, Lata nadziei, w: Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku, Gdańsk 1978, s. 429. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

129

3.1.2 Administracja leśna Pierwszym aktem prawnym dotyczącym organizacji administracji leśnej na włączonych ziemiach dawnej rejencji gdańskiej było Rozporządzenie w sprawie ustanowienia dyrekcji lasów w byłej dzielnicy pruskiej podpisane dnia 31 stycznia 1920 r. przez ministra Władysława Seydę i szefa Departamentu Rolnictwa i Dóbr Państwowych Jackowskiego235. Rozporządzenie to ustanawiało w województwie pomorskim dwie dyrekcje lasów państwowych. Miały do nich zastosowanie wszystkie dotychczasowe przepisy dla wydziałów leśnych przy rejencjach. Na czele każdej dyrekcji miał stać dyrektor lasów (dawny Oberforstmeister), a dotychczasowi radcowie rejencyjni i leśni (Regierungs und Forstrats) otrzymali tytuł inspektorów leśnych. Wspomniane w Rozporządzeniu dwie dyrekcje usytuowano w Gdańsku oraz w Toruniu. Początkowo nazwa gdańskiej dyrekcji brzmiała: Województwo Pomorskie Wydział Leśny w Gdańsku (Wojewodschaft Pommerellen Forstabteilung in Danzig). Dyrekcja w Gdańsku objęła zasięgiem obszar rejencji gdańskiej włączony do Rzeczypospolitej zaś dyrekcja w Toruniu pozostałą część rejencji kwidzyńskiej. Władzą naczelną do spraw leśnych na całym tym obszarze była Sekcja Leśna w Departamencie Rolnictwa i Dóbr Państwowych tegoż ministerstwa. Jej kierownikiem został mianowany Antoni Pacyński nadleśniczy Nadleśnictwa Babki. Delegatem rządu polskiego przy wydziale leśnym rejencji w Gdańsku został Antoni Sella z Poznania236. Lasy państwowe na Pomorzu zostały przejęte od władz niemieckich przez administrację polską w 1920 r.. Tryb zdawania regulowały szczegółowe rozporządzenia. W rzeczywistości jednak w wielu przypadkach formalnego przekazywania nie było, gdyż urzędnicy niemieccy wyjechali wraz z wojskiem, pozostawiając zarówno lasy jak i budynki częściowo zdewastowane. 235 236

130

Dz. U. Nr 9 z dnia 28 lutego 1920 r. M. Wojciechowski, Powrót Pomorza do Polski 1918-1920, Warszawa-Poznań-Toruń 1981, s. 177-178. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Po ostatecznej likwidacji 7 kwietnia 1922 r. Ministerstwa byłej Dzielnicy Pruskiej zarządzanie podlegającym jej terenem – w tym gospodarką leśną – powierzono Ministerstwu Rolnictwa i Dóbr Państwowych w Warszawie. Inne fachowe wydziały Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego zostały również oddane pod nadzór merytoryczny odnośnych ministerstw. Zobowiązania Komisarza Generalnego wobec Ligi Narodów i Wolnego Miasta Gdańska przesądziły sprawę przeniesienia siedziby Dyrekcji Lasów Państwowych w Gdańsku na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Wahano się co do lokalizacji tej siedziby między Tczewem, a Wejherowem. 16 września 1922 r. Minister Rolnictwa Raczyński pisał do ówczesnego Wojewody Pomorskiego Jana Brejskiego: Mimo jednak, że ze względów technicznych byłoby lepiej, aby pozostawić dwie dyrekcje lasów państwowych na Pomorzu, uważam obecnie z powodu braku ludzi na kierownicze stanowiska, następnie dla zebrania na jednym miejscu większej ilości urzędników administracji leśnej tak, aby przy ciągłych zmianach tychże łatwiej mogli jedni drugich zastąpić, a wreszcie dla ujednolicenia administracji lasów państwowych w byłej dzielnicy pruskiej z administracją w reszcie Polski za wskazane, aby obydwie dyrekcje lasów państwowych połączyć ze sobą. Wobec tego polecam by Pan Wojewoda w terminie do l listopada 1922 r. przeniósł Dyrekcję Lasów Państwowych z Gdańska chwilowo do Torunia, poruczając równocześnie Dyrektorowi Lasów Państwowych w Toruniu kierownictwo przeniesionej Dyrekcji Lasów Państwowych z Gdańska237. Dyrekcja Gdańska zachowała – po przeniesieniu – odrębność gospodarczą i administracyjną, a jej urzędowa nazwa brzmiała: Pomorski Urząd Wojewódzki, Dyrekcja Lasów Państwowych Gdańsk w Toruniu238. Kierownictwo dyrekcji powierzono Ludwikowi Wacławikowi. W końcu 1924 r. po ustąpieniu dyrektora Wacławika, kierownictwo Toruńskiej i Gdańskiej Dyrekcji objął Teofil Lorkiewicz239. 237

L. Pomerenke, Zarys dziejów Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu w latach 19201939, w: 85 lat Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, Toruń 2010, s. 16. 238 Ibidem, s. 16. 239 K. Przybyszewski, Dyrektorzy Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu w międzywojennym dwudziestoleciu, w: 85 lat Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, Toruń 2010, s. 23. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

131

początku

1925

nastąpiły

zasadnicze

zmiany i rozgraniczenia terytorialne dotyczące państwowych obszarów leśnych dwóch zachodnich województw pomorskiego i poznańskiego. Na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 stycznia 1925 r. o utworzeniu dyrekcji lasów państwowych

dniem

lutego

1925

zlikwidowano dyrekcję gdańską, a jej obszar podzielono między dyrekcję toruńską i bydgoską. Od tej pory Dyrekcja Lasów Państwowych w

Toruniu

obejmowała

powiaty:

brodnicki,

chełmiński, działdowski, gniewski, grudziądzki, Il. 20 Inż. Teofil Lorkiewicz

kartuski, kościerski, lubawski, pucki, starogardzki,

tczewski, toruński (z wyłączeniem obszaru dworskiego Nieszawka), wąbrzeski i wejherowski oraz obszar dworski Podrąbiona i gminy: Wdzydze i Borsk leżące w powiecie chojnickim. Dyrekcja Lasów Państwowych w Bydgoszczy objęła powiaty: bydgoski, inowrocławski, szubiński i wyrzyski oraz obszary dworskie: Zelgniewo, Dziembowo, Smiłowo, Garnczarsko i Brodno powiatu chodzieskiego, Dziewierzewo powiatu żnińskiego, obszar dworski Nieszawka powiatu toruńskiego i powiaty chojnicki (z wyłączeniem obszaru dworskiego Podrąbiona i gmin Wdzydze i Borsk), sępoleński, świecki i tucholski województwa pomorskiego240. Do Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu dołączono również południową część Nadleśnictwa Wawrzynowo, która znajdowała się już w powiecie chojnickim (obszar dworski Podrąbiona oraz gminy Wdzydze i Borsk). Po przeprowadzonych zmianach administracyjnych na badanym obszarze dyrekcja toruńska obejmowała następujące nadleśnictwa: Bartel Wielki, Błędno, Chylonia, Darżlubie, Drewniaczki, Gniewowo, Góra, Leśna Huta, Kartuzy, Kościerzyna, Lipusz, Lubichowo, 240 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 stycznia 1925 r. o utworzeniu dyrekcj i lasów państwowych, Dz.U. 1925 nr 9 poz. 62.

132

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Mirachowo, Osieczna, Pelplin, Sulęczyno, Wawrzynowo, Wejherowo, Wirty, Wysoka (dawne Nadleśnictwo Owczarnia) oraz Leśnictwo Rewirowe Hel241. Na mocy Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 lipca 1932 r. z dniem 1 października 1932 r. zlikwidowano Dyrekcję Lasów Państwowych w Bydgoszczy. Obszar dyrekcji podzielono między dyrekcję toruńską oraz poznańską. Do Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu włączono Nadleśnictwa: Chociński Młyn, Osusznica, Przymuszewo, Laska, Klosnowo, Giełdoń, Rytel, Czersk, Twarożnica, Lipowa, Woziwoda, Gołąbek, Trzebciny, Sarnia Góra, Szarłata, Osie, Przewodnik, Dąbrowa oraz Warlubie, zaś do Dyrekcji Lasów Państwowych w Poznaniu włączono nadleśnictwa: Świt, Wierzchlas, Lutówko, Zamrzenica, Różanna, Świekatówko, Stronno, Żołędowo, Jachcice, Grabowno, Runowo, Nakło, Bydgoszcz, Bartodzieje, Leszyce, Solec, Osiek, Cierpiszwo i Gniewkowo242. W 1939 r. badany obszar obejmował następujące nadleśnictwa: Bartel Wielki, Błędno, Chylonia, Darżlubie, Drewniaczki, Gniewowo, Góra, Hel, Leśna Huta, Kartuzy, Kościerzyna, Lipusz, Lubichowo, Mestwinowo, Mirachowo, Osieczna, Pelplin, Sulęczyno, Wawrzynowo, Wejherowo, Wirty, Wysoka243. Na należącym od 1920 r. do państwa polskiego interesującym nas obszarze utworzono dwa nadleśnictwa: Kościerzyna oraz Wawrzynowo. Nadleśnictwo Kościerzyna pod względem powierzchniowym, jak i administracyjnym, odpowiadało wcześniejszemu Nadleśnictwu Bukowa

Góra.

Tak

jak

poprzednio

terenie

Nadleśnictwa

funkcjonowało 8 leśnictw: Debrzyno, Kolańska Huta, Ludwikowo, Ostrzyce, Przewóz, Strzelnica, Uniradze i Wierzysko244. Stan ten uległ jednak wkrótce zmianie, gdyż już u schyłku lat dwudziestych utworzono gajówkę Ostrzyce (na miejscu L. Ostrzyce), Kłobuczyno oraz 241 Kalendarz Leśny Informacyjny na rok 1927, Wilno 1927, s. 352-353. 242 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 lipca 1932 r. o zniesieniu Dyrekcji Lasów Państwowych w Bydgodszczy, Dz.U. 1932 nr 64 poz. 600. 243 Kalendarz Leśny Informacyjny na rok 1939, Wilno 1939, s. 175. 244 ANK, Dział Techniczny, sygn. 701/1/64. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

133

Il. 21 Rodzina nadleśniczego Edmunda Dreckiego przed siedzibą Nadleśnictwa Bukowa Góra w 1933 r.

Wieprznica245. W 1927 r. obszar Nadleśnictwa podzielono na 2 obręby (Kościerzyna i Wieżyca)246. Jednakże już po 4 latach zrezygnowano z powyższego podziału247. Siedziba nadleśnictwa nadal znajdowała się na terenie obecnego Starego Nadleśnictwa. Nadleśnictwo Wawrzynowo obejmowało 9 929 ha z czego 7 547 ha stanowiła powierzchnia leśna, zaś 2 381 ha nieleśna. Nadleśnictwo podzielono na leśnictwa: Przerębska Huta, Głuchy Bór, Czyste, Podrąbiona, Cięgardło, Gołuń i Grzybowski Młyn. Siedziba nadleśnictwa znajdowała się w miejscowości Loryniec.

245 APG, sygn. 2367/12. 246 Ibidem. 247 APG, sygn. 3027/1.

134

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

3.1.3. Pracownicy administracji leśnej Pierwszym kościerskim nadleśniczym po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został Maurycy Norski248. Urodził się w Bochni 13 stycznia 1875 r. w rodzinie Maurycego i Herminii z domu Szlof. Do Kościerzyny przybył

prawdopodobnie

Starachowic.

Krewnymi oraz bliskim przyjaciółmi państwa Norskich byli m.in. rodzice księdza kardynała Franciszka kardynał

Macharskiego, jako

dziecko

przyszły

nieraz

siedział

na kolanach nadleśniczego249. W 1927 r. kościerski nadleśniczy zostaje przeniesiony do Nadleśnictwa Dębowo w powiecie tczewskim. Po przejściu na emeryturę w 1937 r. wraz z rodziną zamieszkał w Poznaniu. Wojenna zawierucha

nie

oszczędziła

kościerskiego

nadleśniczego. Wraz z rodziną 17 grudnia

Il. 22 Nadleśniczy Maurycy Norski

1939 r. został osadzony w niemieckim Obozie Przesiedleńczym na Głównej w Poznaniu. Stamtąd został wysiedlony, jak tysiące Polaków zamieszkujących Poznań i okolice, do Generalnego Gubernatorstwa. Do dzisiaj nieznane są losy brata nadleśniczego - Wiktora Norskiego, wiceprezesa Sądu Apelacyjnego w Poznaniu. Został aresztowany w październiku 1939 r. i uwięziony we lwowskich Brygidkach i na Zamarstynowskiej. Ostatnią wiadomość rodzina otrzymała w maju 1940 r. Prawdopodobnie został zamordowany na Ukrainie, gdyż jego imię i nazwisko figuruje na Katyńskiej Liście Ukraińskiej z 5 marca 1940 r.250 Nadleśniczy Maurycy Norski przeżył wojenną gehennę. Zmarł w 1954 r. w Poznaniu. Spoczął na Cmentarzu Górczyńskim w Poznaniu. 248 APG, sygn. 2367/16. 249 B. Niedzielska, Kłaniamy Ci się, Kościerzyno, Toruń 2004, s. 17-18. 250 Listy Katyńskiej ciąg dalszy. Straceni na Ukrainie, Warszawa 1994, s. 66. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

135

Kolejnym nadleśniczym został inż. Józef Kostyrko. Urodził się 1 lipca 1892 r. w Radomiu. Ukończywszy szkołę średnią w Warszawie, studiował najpierw w Wyższej Szkole Lasowej we Lwowie (1912‒1914), później zaś na Wydziale Leśnym w Szkole Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, gdzie też otrzymał w 1922 r. tytuł inżyniera leśnika. Stanowisko nadleśniczego

Kościerzynie

piastował

w latach 1927–1931251. Był niewątpliwie jedną z wybitniejszych postaci krzepnącego dopiero polskiego leśnictwa. Jako prekursor ochrony Il. 23 Nadleśniczy Józef Kostyrko, koniec lat 20. XX w.

przyrody przyczynił się do powstania wielu rezerwatów. Natomiast jako wybitny naukowiec, a zarazem praktyk doskonale potrafił teorię

wprowadzać w czyn. W latach 1931–1939 pracował jako kierownik Oddziału Rezerwatów w Zakładzie Doświadczalnym Lasów Państwowych. Jako podporucznik wojska polskiego w 1939 r. został pojmany przez Niemców i uwięziony w obozie jenieckim. Po wojnie objął najpierw stanowisko wicedyrektora Instytutu Badawczego Leśnictwa w Warszawie, później zaś (od 1948 r.) kierownika Zakładu Bioekologii Leśnej w Warszawie, na którym pozostał aż do śmierci w 1951 r. Był również redaktorem „Ech Leśnych”, redaktorem naczelnym „Lasu Polskiego” (1946–1948) oraz członkiem Komitetu Redakcyjnego „Sylwana”. Był autorem około 60 publikacji, m.in. Znaczenie lasu dla rolnictwa (1932), Produkcyjność rezerwatów leśnych i drogi do jej wykorzystania (1935), Racjonalna sieć rezerwatów leśnych jako podstawa praktyki hodowlanej. Odznaczony dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi oraz Srebrnym Krzyżem Zasługi z Mieczami. Zmarł 15 października 1951 r. Został pochowany na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie252. 251 APG, Rewizja, sygn. 3027/1; Państwowe, sygn. 2367/16. 252 B. Szymański, Józef Kostyrko (1892-1951). W trzydziestą rocznicę śmierci, Sylwan, 1982, nr 5, s. 77-80.

136

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Kościerscy leśnicy nie zapomnieli o dokonaniach Nadleśniczego, inicjując wykonanie tablicy pamiątkowej poświęconej jego osobie. Jej uroczyste odsłonięcie odbyło się 7 października 2005 r. w siedzibie Nadleśnictwa Kościerzyna. Gościem honorowym uroczystości był wnuk Józefa Kostyrki, Tomasz Milewski.

Il. 24 Odsłonięcie tablicy poświęconej Józefowi Kostyrce. Przed tablicą pamiątkową stoją od prawej: nadleśniczy Jerzy Borzyszkowski, zastępca nadleśniczego Jan Norek, Prezes Gdańskiego Oddziału PTL, Nadleśniczy N. Gdańsk Widzimir Grus, wnuk Józefa Kostyrki Tomasz Milewski, zastępca dyrektora RDLP w Gdańsku, Prezes LOP woj. pomorskiego Andrzej Gajowniczek, zastępca nadleśniczego N. Gdańsk Henryk Wróblewski, pracownik N. Gdańsk prowadzący edukację leśną Witold Ciechanowicz

Ostatnim nadleśniczym, pełniącym urząd aż do wybuchu wojny, został inż. Edmund Drecki. Urodził się 24 sierpnia 1897 r. w Mirosławiu (woj. poznańskie) w rodzinie Franciszka i Kazimiery z d. Szymańskiej. W miejscowości tej ukończył szkołę powszechną. W r. 1906 brał udział w strajku szkolnym odmawiając nauki religii w języku niemieckim. Do gimnazjum uczęszczał w Poznaniu a później w Krotoszynie. Tam zaangażował się w działalność tajnej organizacji: Towarzystwo Tomasza Zana. Za przynależność do tej organizacji został wydalony z gimnazjum. W 1918 r. wstąpił do batalionu wrzesińskiego powstańców wielkopolskich. Brał udział w walkach z Niemcami pod Żninem, Strzelnem i w Inowrocławiu. Od 1919 r. był słuchaczem zwyczajnym W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

137

Wydziale

Poznańskiego.

Rolno-Leśnym Dyplom

Uniwersytetu

inżyniera

uzyskał

w 1925 r. W międzyczasie od marca do lipca 1920 r. był współpracownikiem Warmińskiego Komitetu Plebiscytowego w Kwidzynie. W lipcu 1920 r. wstąpił ochotniczo jako telegrafista do Syberyjskiej Brygady Piechoty i brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej pod Warszawą, później Grodnem, przechodząc do rezerwy w listopadzie 1920 r. Po ukończeniu studiów leśnych inż. Edmund Drecki został Il. 25 Nadleśniczy Edmund Drecki

zatrudniony na stanowisku adiunkta leśnego w Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu.

W styczniu 1931 r. został zatrudniony na stanowisku nadleśniczego Nadleśnictwa Kościerzyna. Na stanowisko to został skierowany z Nadleśnictwa Mirachowo. Siedziba Nadleśnictwa Kościerzyna mieściła się wówczas w obecnym Starym Nadleśnictwie. Budynek ten nieznacznie przebudowany istnieje do dziś. Edmund Drecki brał czynny udział w kampanii wrześniowej jako porucznik rezerwy 8 batalionu telegraficznego. Skierowany na front wschodni dostał się do niewoli sowieckiej. Osadzony w obozie jenieckim w Kozielsku, spotkał się z bratem żony Stanisławem Połczyńskim. Obaj zostali zamordowani w Katyniu. Nazwisko Edmunda Dreckiego figuruje na NKWD-owskiej liście wywozowej jeńców z Kozielska na miejsce kaźni w lesie katyńskim. Nadleśniczy inż. Edmund Drecki pośmiertnie został odznaczony dnia 15 sierpnia 1985 r. Krzyżem Kampanii Wrześniowej. Krzyż i legitymacje odebrał bratanek żony Zdzisław Połczyński. Ponadto został pośmiertnie awansowany w 2007 r. do stopnia kapitana przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Mieszkańcy powiatu kościerskiego nie zapomnieli o kościerskim nadleśniczym, który poświęcił życie w obronie Ojczyzny. Dnia 7 kwietnia 2009 r. w Dziemianach odbyła się uroczystość patriotyczno-

138

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

religijna sadzenia Dębów Pamięci, poświęconych ofiarom katyńskim, w ramach ogólnopolskiej akcji „Katyń... ocalić od zapomnienia”. W dniu tym zasadzono również dąb symbolizujący męczeńską śmierć inż. Edmunda Dreckiego. Dąb katyński poświęcony pamięci nadleśniczego Edmunda Dreckiego posadzono również w Połczynie Zdroju 17 września 2012 r. oraz Wierzchlesie (Nadleśnictwo Zamrzenica) 12 października 2013 r.253 Również kościerscy leśnicy pamiętają o swoim bohaterskim poprzedniku. 26 kwietnia 2012 r. w siedzibie Nadleśnictwa Kościerzyna odbyła się uroczystość odsłonięcia i poświecenia tablicy pamiątkowej poświęconej nadleśniczemu Edmundowi Dreckiemu. Odsłonięcia tablicy wykonanej przez artystę rzeźbiarza Henryka Trzecińskiego dokonał bratanek żony nadleśniczego Zdzisław Połczyński.

Il. 26 Odsłonięcie tablicy poświęconej nadleśniczemu Edmundowi Dreckiemu przez Zdzisława Połczyńskiego

253 T. Chrzanowski, Dwunastu z listy katyńskiej, w: Dwunastu z listy katyńskiej. Leśnicy i drzewiarze z Pomorza i Kujaw, ofiary zbrodni katyńskiej, red. T. Chrzanowski, Toruń 2014, s. 220. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

139

okresie

międzywojennym

Nadleśnictwie

Kościerzyna

zatrudnieni byli m.in. następujący leśnicy: Leon Kobiela254, Wilhelm Olej255, Klemens Szeleziński256, Władysław Ajdukiewicz257, Franciszek Połom, Stanisław Krzyżan, Jan Szykowski, Józef Król, Józef Osiński, Leon Ruszkowski258, Leon Dulski, Jan Bodych, Benedykt Ossowski259, Antoni Szymański, Eryk Baska, Michał Kleineder, Wiktor Marszewski.

Il. 27 Pracownicy Nadleśnictwa Kościerzyna około 1922 r. Od prawej w pierwszym rzędzie siedzi leśniczy Wojciech Olej, od lewej w drugim rzędzie stoi pierwszy Ignacy Kujach i obok Józef Król.

Pierwszym

zarządcą

Nadleśnictwa

Wawrzynowo

był

prawdopodobnie Henryk Adamczewski. W kwietniu 1924 r. został przeniesiony na stanowisko leśniczego w Nadleśnictwie Dębowo. Jego następcą został dotychczasowy nadleśniczy Nadleśnictwa Gniewowo 254 255 256 257 258 259

140

Leśniczy Leśnictwa Debrzyno Sekretarz Nadleśnictwa Kościerzyna, leśniczy Leśnictwa Uniradze. Leśniczy Leśnictwa Debrzyno Leśniczy Leśnictwa Wierzysko. Leśniczy Leśnictwa Drozdowo. Leśniczy Leśnictwa Debrzyno. Widnieje na liście płac z 1923 r. Nadleśnictwa Sulęczyno jako pomocnik leśny. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Ludwik Przyborowski260. Z dniem 21 maja 1929 r. został przeniesiony do Nadleśnictwa Dwukoły. Od tego dnia stanowisko nadleśniczego objął Edward Krzesiwo z Nadleśnictwa Drewniaczki261. Jego następcą został Stefan Fabianowski. Po wojnie kierował Nadleśnictwem Kościerzyna i Złotów. W okresie międzywojennym w Nadleśnictwie Wawrzynowo zatrudnieni byli m.in. następujący leśnicy: Bronisław Rzóska262, Józef Wenta263, Anastazy Gostkowski, Walenty Gronalewski, Józef Nowicki, Józef Oler264, Jan Żabiński265, Franciszek Knut266, Jan Orzłowski267, Józef Ciesielski, Marian Wilgocki268, Władysław Chitry 269, Alfon Beyer, Stanisław Kinelski270, Józef Bieliński271, Wojciech Rolbiecki272, Antoni Krauze273, Jan Wojciechowski, Ignacy Szymański, Leon Niemczyk274.

3.1.4. Hierarchia, uposażenie i umundurowanie pracowników administracji leśnej Na czele nadleśnictwa stał nadleśniczy. Podlegał bezpośrednio Dyrekcji Lasów Państwowych. Kierował działalnością wszystkich podległych mu pracowników. Zastępcą nadleśniczego był adiunkt 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 271 272 273 274

Las Polski, 1924, r. 4, nr 5, s. 179. Pomorski Dziennik Wojewódzki, Nr 26, 1929, s. 387. Sekretarz Nadleśnictwa Wawrzynowo. W 1931 r. przeniesiony do Nadleśnictwa Lubichowo. Leśniczy Leśnictwa Grzybowski Młyn w latach 1922‒1937 oraz Podrąbiona od 1937 r. 7.03.1930 przeniesiony do Nadleśnictwa Kartuzy Leśniczy Leśnictwa Głuchy Bór do 1936 r. Kalendarz Leśny Informacyjny na rok 1928, Wilno 1928, s. 352. Franciszek Knut został przeniesiony 1 października 1929 r. do Nadleśnictwa Mirachowo. Leśniczy Leśnictwa Podrąbiona od 1929 r. Adiunkt leśny w Nadleśnictwie Wawrzynowo. Leśniczy Leśnictwa Loryniec. Od 1931 r. leśniczy Leśnictwa Przerębska Huta., zaś od 1936 Głuchy Bór. Leśniczy Leśnictwa Gołuń Leśniczy Leśnictwa Cięgardło. Od 1930 r. leśniczy Leśnictwa Czyste. Almanach Leśny. Rocznik Personalny Administracji Lasów Państwowych wedłu stanu na dzień 1 lipca 1933 r., Warszawa 1933, s.140-141.

W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

141

leśny. Oprócz niego na miejscu zatrudniony był sekretarz i manipulanci. Bezpośrednim współpracownikiem nadleśniczego w terenie był leśniczy, który odpowiadał za prowadzenie gospodarki leśnej i ochronę lasu w powierzonym mu leśnictwie. Na stanowisko leśniczego mogli być powoływani również podleśniczowie. Do pomocy leśniczy miał gajowych. Byli oni pracownikami powoływanymi do stałego dozoru i ochrony ruchomego i nieruchomego majątku państwowego na wyznaczonym obszarze lasu czyli w tzw. obchodzie. Powierzony gajowemu obchód mógł być złożony z jednego lub więcej oddziałów lasów. Gajowego mianowała i zwalniała ze służby DLP na wniosek nadleśniczego. Gajowym mógł być mianowany każdy obywatel Rzeczypospolitej Polskiej o nieskazitelnej przeszłości, pełnoletni, posiadający zdolność do działań prawnych oraz uzdolniony fizycznie i umysłowo do pełnienia straży i ochrony lasów tudzież umiejący czytać i pisać po polsku i o ile to możliwe z ukończonym kursem dla straży leśnej. Leśnicy byli jedną z najlepiej opłacanych grup zawodowych. Obok uposażenia pieniężnego pracownikom przysługiwało uposażenie w naturze: deputat opałowy, deputat rolny, prawo posiadania inwentarza – z możliwością zamiany na ekwiwalent pieniężny, ponadto prawo do zwrotu należności za delegacje, podróże służbowe i przeniesienia, prawo do opieki lekarskiej dla siebie i rodziny, ulgi w przejazdach środkami lokomocji publicznej, bezpłatne mieszkanie służbowe, zaopatrzenie emerytalne i zaopatrzenie dla rodzin po zmarłym pracowniku. W okresie międzywojennym aż do 1930 r. nie wydano rozporządzenia, które regulowałoby zasady umundurowania służby leśnej w państwie polskim. Do tego czasu wzory mundurowe czerpano z doświadczeń byłych państw zaborczych. Na omawianym terenie powszechny stał się mundur z dystynkcjami tzw. wzoru pruskiego. Był to głównie mundur wzór 1919 ze szlifami wykonanymi w formie wielokrotnie zaplecionego bulionu z patkami mundurowymi umieszczonymi na kołnierzu, wykonanymi w formie prostokątów z tkaniny ciemniejszej

142

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

barwy niż mundur, na których umieszczone były dystynkcje stanowiące kombinację gałązek dębowych i różnej wielkości rozet wyszywanych prawdopodobni haftem srebrnym. Wzór ten po pewnych modyfikacjach stał się podstawą ogólnopolskiego rozporządzenia z 1930 r. Nowe przepisy mundurowe wprowadzono 1 marca 1930 r. „Rozporządzeniem Rady Ministrów o umundurowaniu i oznakach służbowych funkcjonarjuszów administracji Lasów Państwowych”. Umundurowanie składało się z kurtki, spodni, płaszcza i czapki o brunatnozielonej barwie. Guziki były z białego metalu (srebrne) z orłem państwowym o średnicy 23 (duży) i 17 mm (mały).

Il. 28 Wzór kurtki mundurowej urzędników leśnych (funkcjonariuszy wyższych) z 1930 r.

Na umundurowanie urzędników leśnych (funkcjonariuszy wyższych) składały się: - kurtka kroju wojskowego, zapinana na siedem guzików, z czterema naszytymi kieszeniami, zapinanymi na jeden guzik; górne łaty kieszeniowe miały fałdy pośrodku; mankiety były rozcinane, zapięte z boku na dwa małe guziki mundurowe; kołnierz był stojąco-wykładany z naszytymi nań patkami w kształcie równoległoboku z wyciętym kątem prostym w tylnym boku patki, na patkach umieszczano oznaczenia W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

143

stopnia służbowego (dystynkcje); na ramionach naramienniki miękkie z sukna tego koloru co kurtka zapięte na małe guziki mundurowe. - spodnie z sukna barwy kurtki, zwykłe do butów lub bryczesy do jazdy konnej; dopuszczano noszenie długich spodni do trzewików, kroju cywilnego bez mankietów, - płaszcz był dwurzędowy po sześć guzików mundurowych z każdej strony, z kołnierzem leżąco-wykładanym, patki i naramienniki jak u kurtki, z każdego boku po jednej kieszeni – nad lewą klapą kieszeniową znajdował się otwór na kordelas, z tyłu płaszcza – wyciętego w stanie – pęto prostokątne (dragonik) zapinane na dwa duże guziki mundurowe; płaszcz z tyłu rozcięty od dołu do płaszczyzny siedzenia. - czapka wykonana była z sukna mundurowego, miała czarny daszek o szerokości 6 cm z brzegiem okutym blachą z białego metalu; otok czapki o wysokości 5 cm wykonywany był z ciemnozielonego aksamitu, nad nim znajdował się srebrny orzeł o wysokości 4 cm, osadzony na tarczy, na otoku znajdowały się dwie złożone na krzyż gałęzie dębowe, haftowane; naokoło górnej krawędzi czapki wyszywana była zielona wypustka.

Il. 29 Wzór płaszcza urzędników leśnych (funkcjonariuszy wyższych) z 1930 r.

144

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Na umundurowanie niższych funkcjonariuszy składały się: - kurtka zapinana na sześć guzików, pozbawiona naramienników, z czterema zewnętrznymi kieszeniami zapinanymi na mały guzik mundurowy; nad lewą dolną klapą kieszeniową znajdował się otwór o długości 6 cm na kordelas; kołnierz kurtki był stojąco-wykładany o wysokości 5-6 cm z naszytymi patkami sukiennymi w kolorze zielonym z tyłu wyciętymi w kąt prosty, - spodnie takie same jak urzędników, - płaszcz podobny do płaszcza urzędników, lecz zapinany na sześć guzików umieszczonych w jednym rzędzie; pozbawiony naramienników. - czapkę odróżniał otok z sukna koloru zielonego i metalowe: orzeł i gałęzie dębowe. Gajowi, dozorcy, strażnicy i strzelcy leśni byli zobowiązani do noszenia oznaki służbowej, tzw. blachę wykonaną w formie eliptycznej z żółtego metalu, z godłem pośrodku i napisem: „Lasy Państwowe” oraz „Gajowy”, „Dozorca”, „Strażnik” lub „Strzelec”. Oznaczenie stopni służbowych miało swój wyraz na czapkach oraz patkach mundurowych. Poszczególne dystynkcje przywiązane były do godności służbowych według zasady, że grupa dystynkcji przywiązana do danej kategorii służbowej odpowiadała wszystkim należącym do tejże kategorii stanowiskom i stopniom służbowym. Był to system bardzo skomplikowany i nieczytelny. Godność

służbową

wyznaczał

również

Kordelas

Leśnika

Polskiego. Poszczególnym grupom funkcjonariuszy przysługiwały różne jego postacie. Urzędnicy I kategorii, służby techniczno-leśnej oraz kandydaci na te stanowiska, a wśród urzędników II kategorii służby technicznej: łowczy, technicy leśni, asystenci leśni nosili przy wystąpieniach reprezentacyjnych, uroczystościach itp. kordelas z rękojeścią srebrną, zakończoną głową orła w pochwie skórzanej, ze srebrnym okuciem, zawieszony na skórzanych rapciach, obszytych na zewnętrznej stronie W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

145

srebrnym galonem, zakończonym srebrnymi sprzączkami i karabinkami. Rapcie przymocowane były do pasa noszonego pod kurtką.

Il. 30 Kordelasy urzędników i niższych funkcjonariuszy leśnych

Urzędnicy III kategorii służby leśnej ochronnej i technicznej (podleśniczowie i leśniczowie), kandydaci na te stanowiska oraz pomocnicy leśni i nadzorcy leśni nosili kordelas z rękojeścią drewnianą czarną pochwą skórzaną z mosiężnym okuciem. Kordelas noszono przetknięty przez otwór nad lewą klapą kieszeniową, a podtrzymywała go specjalna żabka, nakładana przez ramię pod kurtkę lub płaszcz. Starsi gajowi, gajowi oraz strzelcy i dozorcy leśni, nosili kordelas w kształcie noża z rękojeścią drewnianą, czarną i pochwą żelazną275.

275

146

Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 marca 1930 r. o umundurowaniu i oznakach służbowych funkcjonarjuszów administracji lasów państwowych ( Dz. U. R. P. Nr 25, poz. 222). Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

3.1.5. Gospodarka leśna W pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości gospodarstwo leśne było prowadzone przeważnie w oparciu o obowiązujące plany gospodarcze z okresów zaborów. Od roku 1921 lasy państwowe przeszły na tak zwane definitywne urządzenie lasu, cechujące się dokładniejszą inwentaryzacją i bardziej szczegółowa taksacją, w oparciu o instrukcją urządzeniową, wydaną jako obowiązujący, niedrukowany projekt Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych. Poziom zagospodarowania lasów w oparciu o ww. instrukcję był jednak dość niski. Utworzono m.in. zbyt wiele obrębów i gospodarstw, w planie cięć nie uwzględniano często drzewostanów, które z różnych względów wymagały usunięcia, a dział pielęgnacji prawie nie istniał. Po przejęciu nadleśnictwa z rąk zaborców nie sporządzono od razu nowego planu gospodarczego. Do roku 1924 posługiwano się bowiem niemieckim planem gospodarczym sporządzonym na okres od 1 października 1907 do 30 września 1927 r. Według tego planu stosowano 120-letnią kolej rębu. Etat powierzchniowy wynosił 25,10 ha z masą grubizny 6990 m3 a użytków międzyrębnych 310 m3 grubizny. W 1924 r. ustalono prowizoryczny etat roczny na 20,50 ha z masą grubizny 5330 m3. Cięcia w drzewostanach sosnowych prowadzono zupełne w układzie łącznym ze wschodu na zachód lub z północy na południe. W drzewostanach mieszanych stosowano cięcia częściowe. W drzewostanach sosnowych zręby odnawiano sztucznie zaś w mieszanych wykorzystywano naloty bukowe, a nieobsiane luki uzupełniano sadzeniem sosny, dęba i świerka. W 1927 r. przeprowadzono definitywne urządzenie i sporządzono plan gospodarczy na okres 1928/29–1937/38. Z treści planu wynika, iż obszar Nadleśnictwa podzielono na dwa obręby: Kościerzyna i Wieżyca. Obręb Kościerzyna zajmował obszar 3710 ha zaś Wieżyca 2830 ha. W każdym obrębie utworzono gospodarstwo sosnowoW niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

147

bukowe o 120-letniej kolei rębu oraz sosnowe o 80-letniej kolei rębu. Etat powierzchniowy w obrębie Kościerzyna wynosił 26 ha z masą 4920 m3, zaś w obrębie Wieżyca 20,5 ha z masą 2930 m3276. Oprócz obszarów leśnych do nadleśnictwa należały m.in. następujące jeziora: Chude (0,92 ha), Debrzyno (14,23 ha), Drzędno (8,45 ha.), Duże Oczko (5,31 ha), Garczyn (113,03 ha), Księże (5,97 ha), Małe Oczko (1,20 ha), Ogonin (6,89 ha)277. Tabela

11.

Struktura

powierzchnia

Nadleśnictwa

Kościerzyna

i Wawrzynowo w 1931 r.

Nadleśnictwo

Powierzchnia w ha leśna

nieleśna

ogólna

Kościerzyna

5223,54

1392,92

6616,46

Wawrzynowo

7547,50

2381,60

9929,10

Źródło: APG, sygn. 3027/1; APG, sygn. 2367/16.

W 1931 r. Dyrekcja Naczelna Lasów Państwowych przeprowadziła nadzwyczajną rewizję planów gospodarczych pod kątem celów i zadań, jakim powinny służyć w zakresie racjonalnego gospodarowania lasami. W konsekwencji m.in. obniżono wysokie koleje rębności dla sosny i świerka oraz zmniejszono liczbę obrębów i gospodarstw. W 1931 r. dokonano rewizji dotychczasowego planu gospodarczego Nadleśnictwa Kościerzyna. Wynika z niej, że zrezygnowano z podziału nadleśnictwa na dwa obręby i utworzono tylko obręb Kościerzyna o powierzchni 6540, 21 ha. Zachowano dotychczasowy podział na dwa gospodarstwa, przy czym w gospodarstwie sosnowobukowym obniżono kolej rębu do 100 lat. Kolejne zmiany dotyczyły etatu cięć. W wyniku rewizji rozmiar użytków rębnych ustalono 276 277

148

ANK, Dział Techniczny, sygn. 701/1/64. APG, sygn. 2367/12. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

w Nadleśnictwie Kościerzyna w wysokości 24,33 ha zrębami zupełnymi oraz 16,66 ha (powierzchnia zredukowana) zrębami częściowymi z ogólną masą 6 440 m3 z 20 letnim okresem odnowienia. Orientacyjny rozmiar użytków międzyrębnych określono na 3 921 m3. W Nadleśnictwie Wawrzynowo rozmiar użytku rębnego ustalono w wysokości 90,41 ha zrębami zupełnymi z masą 6 055 m3 z 20 letnim okresem odnowienia Orientacyjny

rozmiar

użytków

międzyrębnych

określono

3 642 m3. Jako zasadę przyjmowano zręby czyste ze sztucznym odnowieniem, wprowadzając drzewostany mieszane sosnowo-bukowe z uwzględnieniem właściwości siedliskowych, zachowując cięcia częściowe w drzewostanach bukowych. Cięcia zupełne prowadzono od wschodu ku zachodowi o szerokości zrębów do 100 metrów i z nawrotem 2-4 letnim. W drzewostanach sosnowych i świerkowych prowadzono zręby czyste o szerokości 50-70 metrów, z 3 letnim nawrotem. W drzewostanach bukowych oraz mieszanych przy przewadze buka prowadzono cięcia częściowe celem uzyskania naturalnego obsiewu. Dążono do utrzymanie buka na naturalnych siedliskach. Tabela 12. Pozyskanie drewna z użytku rębnego w Nadleśnictwie Kościerzyna i Wawrzynowo w roku gospodarczym 1931/1932 r.

Nadleśnictwo

Powierzchnia leśna w ha

Kościerzyna Wawrzynowo

Powierzchnia zrębów w ha

Masa użytku rębnego w m3

czyste

częściowe

grubizna

drobnica

razem

5223,54

24,33

16,66

5468,00

972,00

6440,00

7547,50

90,41

4970,00

1085,00

6055,00

Źródło: ANL, Dział Administracyjno-Gospodarczy, sygn. 1/32, bez paginacji.

W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

149

Tabela 13. Pozyskanie drewna z użytku międzyrębnego w Nadleśnictwie Kościerzyna i Wawrzynowo w roku gospodarczym 1931/1932 r.

Nadleśnictwo

Powierzchnia leśna w ha

Kościerzyna Wawrzynowo

Masa użytku międzyrębnego w m3 grubizna

drobnica

razem

5223,54

2443,00

1478,00

3921,00

7547,50

2009,00

1633,00

3642,00

Źródło: ANL, Dział Administracyjno-Gospodarczy, sygn. 1/32, bez paginacji.

Pozyskanie

drewna

użytku

rębnego

międzyrębnego

w Nadleśnictwie Kościerzyna z 1 ha powierzchni leśnej wynosiło 1,98 m3, zaś w Nadleśnictwie Wawrzynowo zaledwie 1,28 m3. W 1931 r. w Nadleśnictwie Kościerzyna odnowienia sztuczne sadzeniem przewidziano na powierzchni 14,17 ha, zaś w Nadleśnictwie Wawrzynowo 7 ha. Ciekawe, że praktycznie nie prowadzono odnowień naturalnych. Zredukowana powierzchnia poprawek i uzupełnień wynosiła rocznie dla Nadleśnictwa Kościerzyna 54,61 ha, zaś dla Nadleśnictwa Wawrzynowo 3,23 ha. W Nadleśnictwie Kościerzyna przeprowadzono również podsiewy i podsadzenia na powierzchni zredukowanej 2,4 ha. Nadleśnictwa borykały się z brakiem sadzonek. Z raportu sporządzonego w 1931 r. wynika, iż pozyskiwano je głównie poprzez zakup i z własnych szkółek. W Nadleśnictwie Kościerzyna szkółki leśne urządzono na powierzchni 124 arów, zaś w Nadleśnictwie Wawrzynowo 130 arów. Siedliska ubogie zalesiano sadzeniem 1-rocznej sosny, stosując więźbę 1x0,5 m na 1 ha 17-20 tys. Gleby świeże niezachwaszczające się odnawiano siewem sosnowym (2-3 kg nasion na ha). Na piaskach żyźniejszych wprowadzano kępiastą lub pojedynczą, domieszkę świerka i dęba. Na siedliskach żyźniejszych starano się uzyskiwać

150

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

naturalne odnowienie buka, a powierzchnie pozbawione nalotu zalesiano sosną i dębem. Większe luki w uprawach młodszych i na lepszych siedliskach uzupełniano 2-letnią sosną a mniejsze 2–3-letnim świerkiem. Świerkami uzupełniano również luki w uprawach starszych. Na siedliskach słabszych uzupełnianie dokonywano sosną i brzozą. Brzozę wprowadzano również w uprawach starszych i młodnikach. W drzewostanach przerzedzonych i uszkodzonych przez żagiew korzeniową od II klasy wieku począwszy, wprowadzono podszyty zależnie od siedliska – ze świerka, dębu i buka278. Wykres 3. Struktura drzewostanu Nadleśnictwa Kościerzyna w 1931 r. 4% 1%

11%

dąb buk sosna świerk 84% Źródło: APG, sygn. 3072/1.

Stan zdrowotny lasów na omawianym terenie, mimo racjonalnie prowadzonej w nich gospodarki, był daleki od zadowalającego. Dominujący udział sosny w drzewostanach sprzyjał gradacjom szkodników pierwotnych: strzygoni choinówki, brudnicy mniszki, poprocha cetyniaka, barczatki i innych. Z nich najwięcej szkód wyrządziła strzygonia. Pierwsza gradacja strzygoni choinówki trwała trzy lata (1922-24) i wystąpiła w całej środkowej Europie. W Polsce 278

APG, sygn. 3072/1.

W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

151

objęła około 400 tys. ha. Ofiarą jej padły wówczas drzewostany sosnowe we wszystkich istniejących na zachodzie Polski dyrekcjach lasów państwowych (poznańskiej, toruńskiej, bydgoskiej i gdańskiej). Obszarowo sięgnęła ona: na południu od linii Rawicz – Września – Inowrocław – Działdowo, a na północy aż poza Kościerzynę. Na terenie Wielkopolski i Pomorza były trzy zasadnicze duże rejony masowego wystąpienia strzygoni, mianowicie: w północno-zachodnim nadgranicznym pasie w okręgu poznańskim, między Wartą a Notecią, następnie dość duże gniazdo wokół Bydgoszczy oraz na Pomorzu prawie cały obszar Borów Tucholskich. Łącznie na całym obszarze lasów państwowych Wielkopolski i Pomorza gradacja strzygoni choinówki według stanu na koniec 1923 r. - objęła 41 ówczesnych nadleśnictw, w tym 19 w bardzo dużym stopniu, każde z powierzchnią ponad 1000 ha drzewostanów opanowanych przez strzygonię lub już zniszczonych. Na szczęście pierwsza faza gradacji tylko w Niewielkim stopniu objęła badany obszar. W 1923 r. odnotowano zniszczenia w Nadleśnictwie Wawrzynowo na obszarze 23 ha. Jeszcze nie zostały zagojone rany zadane lasom przez gradację strzygoni choinówki na początku lat dwudziestych, a już w niespełna dziesięć lat później nastąpił jej nawrót w nasileniu bez mała podobnym, jak poprzednio. W latach 1932‒1933 na terenie Nadleśnictwa Wawrzynowo gradacja wystąpiła na 2 404 ha, zaś Kościerzyna 45 ha. Zniszczone drzewostany wycięto, a następnie odnowiono sosną. Do dziś odnaleźć można kopce ściółki, stosowane wówczas jako metoda zwalczania tego szkodnika. Poczwarki sówki ulegały zabiciu w wyniku fermentacji z powodu wysokiej temperatury wytwarzającej się w usypanych kopcach279. Groźnym szkodnikiem sosny była też brudnica mniszka, która wystąpiła masowo głównie w drzewostanach Pomorza, a także poproch cetyniak i barczatka sosnówka. Drzewostany sosnowe były również nękane przez choroby pochodzenia grzybowego. 279

152

50 lat leśnictwa gdańskiego, Gdańsk 1996, s. 228. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

W latach dwudziestych XX w. zaczęto tworzyć pierwsze plany gospodarcze lasów prywatnych. Sporządzono je m.in. dla gospodarstwa leśnego majątku Grabowo (38 ha)280, majątku Lubań (75,59 ha)281, wsi Łubiana (78,16 ha)282, majątku Mały Klincz (159,28 ha)283 oraz majątku Sobącz284. W 1931 r. sporządzono wykaz lasów prywatnych znajdujących się w okolicy Kościerzyny. Wszystkie zebrane informacje przekazano Komisarzowi Ochrony Lasów Obwód III w Kartuzach, inż. Pasternakowi285. Użytkowanie uboczne obejmowało głównie użytkowanie żywicy, kory garbarskiej, grzybów, jagód, ziół lekarskich, zwierzyny łownej, ściółki leśnej oraz żwiru i gliny. Do użytków ubocznych zaliczano również eksploatacje torfu na nieużytkach. Torf eksploatowany był głównie na opał przez okoliczną ludność. Jako użytek uboczny zaliczano również wypas bydła w lasach. Stwierdzano jednakże, że jest on niepożądany i dopuszczalny tylko wyjątkowo w ograniczonej mierze. Stanowczo zakazywano wypasu w oddziałach przeznaczonych do odnowienia w drzewostanach bukowych lub mieszanych. W 1932 r. powołano Kościerskie Powiatowe Towarzystwo Łowieckie. Do towarzystwa zapisało się 50 osób. W skład zarządu weszli: prezes ppłk Jan Prokop oraz Brunon Wierzba, nadleśniczy Edmund Drecki, Julian Esden Tempski, Jozef Siadkowski, Andrzej Machowski, Maksymilian Konkolewski, Figler i Alfons Bonin. W latach 1932‒1938 członkowie towarzystwa skonfiskowali 288 sztuk broni oraz wypłacono 40 nagród za wykrycie kłusowników. Członkowie zajmowali się również dokarmianiem zwierzyny. Zarząd wydawał opinie o osobach ubiegających się o wystawienie kart łowieckich oraz opiniował wnioski o selekcyjny odstrzał saren, kóz i łań. W 1938 r. towarzystwo zrzeszało już 105 członków. W roku tym stanowisko prezesa piastował 280 281 282 283 284 285

APG, sygn. 2367/7. APG, sygn. 2367/8, 2367/9. APG, sygn. 2367/10. APG, sygn. 2367/11. APG, sygn. 2367/13. APG, sygn. 1631/196.

W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

153

nadleśniczy Edmund Drecki, zaś członkami zarządu byli: Wierzba, Alfons Bonin, Julian Esden Tempski, Józef Siadkowski, Andrzej Machowski, Maksymilian Konkolewski, Jan Gross oraz Albin Bielecki286.

Il. 31 Polowanie w Nadleśnictwie Kościerzyna. W środku stoi nadleśniczy Edmund Drecki.

zakończenie

warto

podjąć

próbę

scharakteryzowania

rentowności obu nadleśnictw. Dysponując danymi z lat 1928‒1932 dotyczącymi przeciętnych dochodów za m3 sprzedanego drewna można wysunąć wniosek, iż były one stosunkowo niskie. Nawet w 1928 r., kiedy w Nadleśnictwie Kościerzyna uzyskano przeciętny dochód na poziomie 38,24 zł, było to 13 miejsce na 35 nadleśnictw toruńskiej dyrekcji lasów państwowych. W najgorszym pod względem finansowym roku 1932 Nadleśnictwo Kościerzyna uplasowało się na 22 miejscu. Należy jednak stwierdzić, iż spadek dochodów ze sprzedaży drewna w badanym okresie można zauważyć we wszystkich nadleśnictwach. Druga tendencja polegała na zmniejszaniu dysproporcji dochodów poszczególnych nadleśnictw. Niestety nie można tego powiedzieć o Nadleśnictwie Wawrzynowo, które osiągało jedne z najniższych przeciętnych ceny drewna na terenie dyrekcji. 286 Łowiska Pomorskie. Pomorskie Towarzystwo Łowieckie w Toruniu 1928‒1939, Poznań 1939, s. 19‒20.

154

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Tabela 14. Przeciętne dochody w zł ze sprzedaży m3 drewna w Nadleśnictwie Kościerzyna i Wawrzynowo.

Nadleśnictwo

rok 1928

1929

1930

1931

1932

Kościerzyna

38,24

30,33

23,37

15,18

12,50

Wawrzynowo

16,52

21,62

17,00

7,69

9,18

Źródło: ANL, Dział Administracyjno-Gospodarczy, sygn. 1/32, bez paginacji.

Fakt ten potwierdzają również dane o nadwyżce dochodów nad wydatkami w 1932 r. Wynika z nich, iż nadwyżka ta w przypadku Nadleśnictwa Kościerzyna wyniosła na 1 ha powierzchni leśnej 3,63 zł, zaś Wawrzynowo 5,51 zł. W roku tym jednak Nadleśnictwo Wawrzynowo odnotowało o połowę niższe wydatki od Nadleśnictwa Kościerzyna. Za to dochody w przeliczeniu na ha powierzchni leśnej w przypadku tego ostatniego wyniosły 22,12 zł, zaś pierwszego jedynie 13,22 zł. Na tle całej dyrekcji nadwyżka dochodów nad wydatkami była jedną z najniższych.

3.2. Okupacja hitlerowska 1939–1945 Pierwsze oddziały niemieckie wkroczyły do Kościerzyny 2 września 1939 r. w godzinach popołudniowych. Kilka dni później cały powiat znalazł się w rękach hitlerowskich287. Niemcy przystąpili do organizacji nowej administracji na podbitych terenach. Szefem zarządu cywilnego na obszarze stacjonowania 4. Armii288 został mianowany 5 września Albert Forster. Do jego zadań należało powołanie administracji powiatowej i gminnej na zdobytym obszarze, rozwiązanie polskich 287 F. Mamuszka, I. Trojanowska, Kościerzyna i ziemia kościerska, Gdańsk 1972, s. 55. 288 Armia ta zaatakowała Polskę z Pomorza Słupskiego, jej pododdziały walczyły także o Hel i Westerplatte. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

155

instytucji, organizacji i stowarzyszeń. Dalszemu porządkowaniu administracji na zajętym obszarze Pomorza służył dekret Hitlera z 8 października 1939 r. o strukturze i administracji terenów wschodnich. Mówił on o wcieleniu polskich ziem północnych i zachodnich do Trzeciej Rzeszy oraz o utworzeniu Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie. Okręg ten powołano 26 października 1939 r. Na jego czele stanął Albert Forster. W skład okręgu weszły trzy rejencje: gdańska, bydgoska i kwidzyńska. Do rejencji gdańskiej należały, poza obszarem Wolnego Miasta Gdańska i powiatem elbląskim, następujące powiaty: chojnicki, kartuski, kościerski, morski z miastem Gdynią, starogardzki i tczewski.

3.2.1. Represje wobec polskich leśników W związku z zagrożeniem wojennym już latem 1939 r. Dyrekcja LP w Toruniu rozesłała do nadleśnictw zarządzenie ustalające sposób postępowania na wypadek wybuchu wojny. Przewidywało ono, że po wkroczeniu wroga w granice państwa urzędy nadleśnictw znajdujące się w pobliżu granicy z Niemcami będą ewakuowane w głąb kraju. Ewakuacji miały podlegać operaty urządzeniowe, mapy, kasa, księgi kasowe, akta personalne oraz teczki akt tajnych i poufnych. Spośród pracowników nadleśnictwa obowiązkowi ewakuacji podlegał jedynie nadleśniczy z rodziną. Sposób ewakuacji opisuje Władysław Wenta syn leśniczego Leśnictwa Podrąbiona Józefa Wenty: Ciszę w leśniczówce przerywa 1 września około godziny 4 nad ranem niespodzianie dzwonek telefonu. W słuchawce słychać podenerwowany głos męski. Nakazuje: Otworzyć kopertę MOB Nr 1. Po wykonaniu tego polecenia przez ojca dowiadujemy się, że należy zapakować tyle co można na wóz i cała rodzina bez ojca ma opuścić leśniczówkę. Punktem zbornym dla pracowników Nadleśnictwa Wawrzynowo, a raczej ich rodzin, jest Stara Kiszewa w powiecie kościerzyńskim. Ewakuacja docelowa dla

156

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Il. 32 Leśniczówka Podrąbiona podczas II wojny światowej.

naszej grupy to Płock w województwie warszawskim. W skrzynce MOB znajdowała się również kopert Nr 2, która zawierała jak się później okazało, polecenie ewakuacji dla całej rodziny, wspólnie z ojcem. […] Wszelkie próby namówienia ojca, żeby pojechał z nami razem, spełzły na niczym. Został sam, aby pełnić dalej swoje obowiązki służbowe aż do momentu, kiedy przyjdzie rozkaz otworzyć kopertę MOB Nr 2. […] Tej samej niedzieli zjawia się niespodziewanie w Świeciu ojciec w mundurze leśnika. […] Na pytanie, jak się tutaj dostał, mówi, że na drugi dzień wszyscy leśnicy otrzymali rozkaz ewakuacji więc ojciec i Antoni Krauze289 przyjechali na rowerach w okolice Świecia290. Fakt opuszczenia Nadleśnictwa Wawrzynowo oraz leśniczówki Cięgardło w pierwszych dniach wojny opisał Bolesław Jażdżewski: Pozostanie w Rudzie było niebezpieczne i ryzykowne, toteż cała nasza wioska, gdy się ściemniło, ruszyła w stronę leśnictwa Cięgardło. Leśniczym był tam 289 Leśniczy Leśnictwa Czyste. 290 Wspomnienia działaczy kaszubskich, zebrał i opracował Józef Pawlik, Warszawa 1973, s. 384, 386. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

157

Il. 33 Siedziba Nadleśnictwa Loryniec podczas II wojny światowej.

Wojciech Rolbiecki z Wyrówna. Był to kolega ojca z lat młodzieńczych. Około północy dotarliśmy do Cięgardła. Leśnictwo było opustoszałe ani żywej duszy. Zrobiliśmy krótki postój dla nakarmienia koni i po odpoczynku ruszyliśmy w stronę Loryńca, do którego dojechaliśmy rano około szóstej. Jako postój dla nas wybrano podwórze nadleśnictwa, tu jednak byli już inni ludzie, z innych wiosek, którzy wynosili z piwnic różne artykuły żywnościowe – czyli kradli291. Władze okupacyjne w większości zezwoliły leśniczym oraz niższemu personelowi leśnemu na objęcie dawnych stanowisk. Do leśniczówki Podrąbiona wrócił m.in. leśniczy Józef Wenta. Leśniczówki oraz ich sąsiedztwo były niejednokrotnie miejscem, gdzie odbywały się spotkania grup konspiracyjnych. Oczywiście za pomoc partyzantom groziła kara śmierci. Tę najwyższą cenę zapłacił m.in. Benedykt Ossowski, leśniczy Leśnictwa Debrzyno. Jako członek Armii Krajowej został aresztowany i uwięziony w obozie koncentracyjnym Stutthof.

291

158

B. Jażdżewski, Wspomnienia kaszubskiego „gbura”. Część pierwsza 1921-1943, Gdańsk 1992, s. 92‒93. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Tam też został zamordowany w 1945 r. podczas ewakuacji obozu292. Nie była to jednak jedyna ofiara niemieckiego terroru. Z rąk Niemców zginął leśniczy Leśnictwa Czersk w Nadleśnictwie Dąbrowa Klemens Szeleziński. Był on poprzednikiem leśniczego Ossowskiego w Debrzynie. Leśniczy Szelezinski został zamordowany w listopadzie 1939 r. przez Niemców w Górnej Grupie. Osierocił siedmioro dzieci293. Z rąk hitlerowców zginął także leśniczy Leśnictwa Uniradze Bronisław Brunke. Rozstrzelano go w 1943 r. za współpracę Il. 34 Leśniczy Józef Król

z partyzantami.

Podobny los, tyle że z rąk Sowietów, spotkał wspomnianego już kościerskiego nadleśniczego Edmunda Dreckiego. Leśniczy Leśnictwa Kolańska Huta Józef Król został aresztowany przez wojsko radzieckie i internowany w głąb Rosji. Urodził się w 1898 r. w Borzestowskich Pustkach. Ukończył w latach 20. Państwową Szkołę dla Leśniczych w Margoninie, wcześniej był uczniem leśnym na praktyce w Nadleśnictwie Mirachowo.

Jako

podyplomowy

praktykant

kontynuował

pracę

w Nadleśnictwie Mirachowo, a potem w Nadleśnictwie Kościerzyna, gdzie został awansowany na leśniczego w Leśnictwie Kolańska Huta. W latach międzywojennych Józef Król był działaczem Polskiego Związku Zachodniego. Został nawet odznaczony złotym medalem za działalność na tym polu. Po wybuchu II wojny światowej i pełnym opanowaniu Kaszub przez Niemców podpisał Volkslistę (był inwalidą wojennym z I wojny światowej armii pruskiej), dzięki czemu utrzymał stanowisko, a co ważniejsze obronił wolność i życie, ochronił rodzinę oraz aktywnie wspierał uciekinierów, polskich patriotów ukrywających 292 Gdański Almanach Leśny 1945–1970, Gdańsk 1971, s. 64–65. 293 Lista leśników z Pomorza i Kujaw ofiar wojny 1939‒1945 i dekady powojennej 1946‒1956, oprac. Michał Sokołowski i Tadeusz Chrzanowski, „Biuletyn Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu” 2005, nr 4, s. 34. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

159

się przed okupantem. Dawał pełne schronienie wraz z wyżywieniem w leśniczówce, w bunkrach poza nią, w gajówce Ignacego Kujacha i domach rodziny i przyjaciół. Przywoził lub umożliwiał zdobycie drewna na opał i budulec w sposób bezpieczny dla ukrywających się ludzi. Dotyczyło to też wyboru miejsca na bunkry i szałasy, a potem prowadzenia tak prac leśnych, żeby nie zostały odkryte. Zbierał informacje o obławach i możliwych aresztowaniach, wystawiał „lewe” dokumenty, tzw. przepustki dla robotników leśnych, aby zagrożeni złapaniem mogli się w miarę bezpiecznie się przemieszczać. Praktycznie zorganizował grupę ludzi złożoną głównie ze swojej rodziny i rodziny żony, których skuteczna pomoc i opieka nad ukrywającymi się spowodowała, że Niemcy nie znaleźli żadnej kryjówki przez okres całej wojny. Dobrze żył z lokalną społecznością, również niemieckiego pochodzenia, co miało też ogromne znaczenie dla bezpieczeństwa swoich podopiecznych. W sumie w lasach Kolańskiej Huty ukrywało się 42 Polaków, dwóch angielskich zbiegów z wojennego obozu jenieckiego oraz jeden Ukrainiec. Ta dobroć nie została jednak wynagrodzona przez los. 24 marca 1945 r. Józef Król został aresztowany przez wojsko radzieckie, prawdopodobnie NKWD. Został internowany bez sądu w głąb ZSRR do obwodu swierdłowskiego za Uralem. Miał wrócić w ramach repatriacji, ale niestety w październiku 1947 r. zmarł zniszczony gruźlicą. 26 marca 1946 r. Sąd Grodzki w Kartuzach zrehabilitował Józefa Króla w pełni praw „Obywatelstwa Polskiego”294.

294 Nadleśnictwo Kartuzy w niepodległej i okupowanej Polsce (1920-1945), „Express Kaszubski”, 21.03.2015, http://expresskaszubski.pl/lasy-zapraszaja/2015/03/nadlesnictwo-kartuzy-w-niepodleglej-i-okupowanej-polsce-1920-1945. Życiorysy leśników opracował Jarosław Pawlikowski. Tadeusz Hamerski, jeden z wielu uratowanych przez Józefa Króla napisał jego biografię. W przedmowie zawarł takie słowa: „Niniejsze wspomnienie – biografię o Józefie Królu i jego rodzinie piszę po 60 latach. Czuje się winnym, że dopiero teraz oddaje hołd temu wspaniałemu człowiekowi, Polakowi, Kaszubowi z krwi i kości, który zawsze podkreślał swoje głębokie polsko-kaszubskie pochodzenie. …Jako jeden z 42 Polaków kryjąc się przed okupantem niemieckim, miałem szczęście, że trafiłem w rejon Leśnictwa Kolańska Huta gdzie leśnym był Józef Król i gajowym Kujach.”,.

160

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Il. 35 Leśniczy Stanisław Kinelski z rodziną

Ostatni przedwojenny nadleśniczy Nadleśnictwa Wawrzynowo Stefan Fabianowski przez jakiś czas wraz z małżonką ukrywał się m.in. w Kniei nad Jeziorem Wdzydzkim. Zdaniem Brunona Richerta Stefan Fabianowski pozostawał w stałym kontakcie z ks. ppłk. Józefem Wryczą. Nadleśniczy miał zostać członkiem kierownictwa, osnutej mgłą tajemnicy, grupy konspiracyjnej Wojskowej Organizacji Niepodległościowej „Koral”, na której czele miał stać ks. Józef Wrycza295. Stefan Fabianowski przeżył wojnę i w kwietniu 1945 r. został nadleśniczym Nadleśnictwa Kościerzyna. W działalność konspiracyjną zaangażowany był również leśniczy Leśnictwa Głuchy Bór Stanisław Kinelski. W latach 1941‒1943 pełnił on funkcję zastępcy komendanta Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski” na terenie gminy Dziemiany. Jego żona Maria z domu Stawska, kierowała „Przedświtem” – sekcją żeńską Gryfa. Maria Kinelska została aresztowana przez hitlerowców z 2 na 3 maja 1943 r. Zmarła po dwóch miesiącach w wyniku tortur. Leśniczy Stanisław Kinelski w 1943 r. został 295 Fakt istnienia tej organizacji podważył m.in. sam ks. Józef Wrycza. Wydaje się jednak, że mógł on zataić niektóre posiadane kontakty konspiracyjne, K. Steyer, Rozwój organizacyjny Tajnej Organizacji wojskowej „Gryf Kaszubski/Pomorski”, w: Losy Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”. Materiały z konferencji w Gdańsku z dnia 12 maja 2000 roku, pod red. Józefa Borzyszkowskiego, Gdańsk 2000, s. 51; K. Korda, ks. ppłk Józef Wrycza. (1884‒1961). Biografia historyczna, Gdańsk 2016, s. 262‒263. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

161

zesłany do obozu Stutthof, gdzie doczekał końca wojny. Po wojnie zamieszkał w Miastku w powiecie bytowskim. Tradycje leśne rodziny Kinelskich kontynuował również syn Stanisław. Urodził się 15 czerwca 1929 r. w Nowym Dworze w powiecie działdowskim. Utrata Matki oraz kilkoro najbliższych w rodzinie pozostawiły głęboką traumę w psychice dorastającego Stanisława, która pozostała na całe życie. W 1947 r. rozpoczął naukę w Gimnazjum Leśnym w Warcinie, następnie w 1949 r. w Liceum Leśnym w Margoninie i w latach 1949–1951 w Technikum Leśnym w Brynku. Na Wydziale Leśnym SGGW studiował w latach 1951–1956. Jeszcze w trakcie studiów podjął pracę jako laborant w Katedrze Ochrony Lasu pod okiem prof. Nunberga. W latach 1954– 1956 był zastępcą asystenta, a w latach 1956–1964 starszym asystentem. Pracę magisterską, a później doktorską, pisał pod opieką prof. Nunberga. Od 1964 r. był adiunktem naukowym w Katedrze, aż do przejścia na emeryturę w 1989 r. Dr inż. Stanisław Kinelski w działalności naukowej i dydaktycznej swoją pasję entomologiczną realizował z pomocą aparatu fotograficznego i kamery filmowej. Zajmując się także filmem amatorskim i naukowym uzyskał różne wyróżnienia i nagrody za dokumentalne filmy przyrodnicze, zarówno w kraju (filmy: „Tak wyglądamy”, „Ich sprawy”, „Spuszczel pospolity”), jak i za granicą – w Oksfordzie za film „Trzciniak”. Będąc już na emeryturze, z aparatem fotograficznym w ręku, swoim ulubionym i niezawodnym aparatem Canon T90, przeżywał drugą młodość. Współpracował z redakcjami czasopism leśnych „Sylwan”, „Echa Leśne”, „Głos Lasu”, „Las Polski”, „Poznajmy Las” oraz wydawnictwami naukowymi. Jego zdjęcia ilustrowały m.in. kolejne wydania Małej Encyklopedii Leśnej, podręczniki akademickie: Entomologia Leśna, Ochrona Lasu, Atlas uszkodzeń drzew i krzewów leśnych. Był autorem prawie tysiąca zdjęć zamieszczonych w „Atlasie owadów szkodników lasu” i innych. Od samego początku należał do Związku Polskich Fotografów Przyrody. Obok fotografowania i filmów przyrodniczych pasjonowało Go również łowiectwo. Za swoją działalność był odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi w 1973 r, Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski w 1989 r., Odznaką Zasłużony dla Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego, Odznaką

162

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Zasługi dla Polskiego Stowarzyszenia Mykologów Budownictwa. W 1976 r. otrzymał nagrodę indywidualną III stopnia MNiSW za osiągnięcia dydaktyczne i wychowawcze. Za organizowane wystawy, wernisaże, wydane albumy i atlasy otrzymywał liczne nagrody i wyróżnienia. Odszedł w dniu 19 listopada 2014 r. Pochowany został na Cmentarzu Północnym (Wólka Węglowa) w Warszawie.

Il. 36 dr inż. Stanisław Kinelski.

Aresztowano również leśniczego Ludwika Tylewicza z Leśnictwa Przerębska Huta296. Leśniczy Stanisław Kinelski pracował jeszcze przez pewien czas po wojnie w Nadleśnictwie Wawrzynowo. Również leśniczy Leśnictwa Uniradze Wojciech Olej odegrał rolę w pomorskim ruchu oporu. W 1937 r. został włączony do sieci dywersji pozafrontowej. Brał udział w wojnie obronnej w Batalionie ON „Kościerzyna”. Zwolniony z niewoli wrócił do Uniradza. Jako członek „Grunwaldu” współpracował z „Gryfem” do wiosny 1944 r. Po zajęciu terenu przez Rosjan został aresztowany i wywieziony do ZSRR. Do sierpnia 1945 r. przebywał w Irkucku, skąd we wrześniu 1945 r. wrócił

296 W. Szulist, Z przeszłości gospodarki leśnej na obecnych obszarach ..., s. 48. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

163

do Uniradza297. W październiku 1945 r. podjął pracę jako leśniczy administracyjny (sekretarz) w utworzonym Nadleśnictwie Wieżyca. W latach 1949‒1958 pracował jako leśniczy w Leśnictwie Drozdowo. Na emeryturę przeszedł w 1960 r. Zmarł w 1982 r. Spoczął na Cmentarzu Parafialnym w Kościerzynie.

3.2.2. Niemiecka administracja leśna Sprawami leśnymi w III Rzeszy zajmował się Urząd Leśny Rzeszy (Reichsforstamt) z siedzibą w Berlinie przy Leipziger Platz 11. Na jego czele stał Hermann Göring, Naczelny Zarządca Lasów Rzeszy (Reichsforstmeister). Jego zastępcą był generalny zarządca lasów Friedrich Alpers298. Urząd leśny podzielony był na kilka wydziałów, m.in. urząd łowiecki czy ochrony przyrody. Pierwszą niemiecką organizacją, mającą zarządzać przejętym majątkiem państwa polskiego, był tzw. zarząd powierniczy. Główny Zarząd Powiernictwa (Haupttreuhandverwaltung) z siedzibą w Berlinie był organizacją ogólnopaństwową. Władze Rzeszy po zajęciu zachodniej części Polski powołały w centrali zarządu w Berlinie osobny oddział do zarządzania majątkiem publicznym tych ziem. Oddział ten powołał zaś oddziały okręgowe na ziemiach wcielonych do Rzeszy i okupowanych. W ramach organizacji powierniczej powstały w okręgach zarządy dla poszczególnych gałęzi gospodarki. W okręgu GdańskPrusy Zachodnie gospodarka leśna i łowiecka podlegała Krajowemu Zarządowi Lasów w Gdańsku-Oliwie (Landesforsamt Danzig Oliva). Wspomniany urząd leśny mieścił się w Oliwie przy obecnej ul. Polanki 125. Na czele urzędu stał przez długi okres nadmistrz leśny krajowy 297

Muzeum Ziemi Kościerskiej, Pamięci tych, którzy ginęli za Polskę ..., wywiad z W. Olejem z 16 VIII 1970 r. 298 H. Rubner, Deutsche Forstgeschichte 1933–1945. Forstwirtschaft, Jagd und Umwelt im NS-Staat, St. Katharine 1997, s. 142–143.

164

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

(Oberlandforstmeister) Erich Nicolai. Mieszkał w Oliwie przy ul. Rosengasse 13 (obecnie ul. Kwietna 1). Ze względu na zbliżający się front zbiegł 26 marca 1945 r. na pokładzie U-Boota najpierw do Kopenhagi, później zaś do Hamburga, gdzie zamieszkał. Zmarł na początku lat 70. W Hamburgu299. Podlegały mu trzy wydziały: Gospodarki leśnej (sprawy urzędników leśnych, organizacji i administracji leśnej, nadzór i opieka nad lasami publiczno-prawnymi oraz prywatnymi), gospodarki drewnem oraz łowiectwo. Lasy nadzorowane były przez 6 inspekcji leśnych, którym podlegały w 1940 r. 73 nadleśnictwa zaś w roku 1942 58300. W siedzibie krajowego zarządu pracowali również nadmistrzowie leśni (Landforstmeister), którym podlegały określone obszary. Na czele nadleśnictwa, zwanego podczas okupacji Forstamt, najczęściej stał mistrz leśny. Znamiennym jest, iż w okresie okupacji nadleśnictwami kierowali właśnie mistrzowie leśni, a nie nadleśniczowie. Urzędy leśne prowadziły gospodarkę w lasach państwowych i sprawowały nadzór nad lasami niepaństwowymi zarządzanymi przez właścicieli lub przejętymi w zarząd powierniczy301. Na czele urzędu leśnego najczęściej stał mistrz leśny. Tak było m.in. w Nadleśnictwie Lipusz. Znamiennym jest, iż w okresie okupacji nadleśnictwami kierowali właśnie mistrzowie leśni a nie nadleśniczowie. Jak zobaczymy poniżej tym ostatnim terminem określano pracowników służby podwyższonej. Niżej

leśnej

(Ministerialdirektor),

hierarchii

kierownik

stali:

dyrektor

ministerstwa

(Ministerialdirigent),

nadmistrz leśny krajowy (Oberlandforstmeister), mistrz leśny krajowy (Landforstmeister), nadmistrz leśny (Oberforstmeister), mistrz leśny (Forstmeister), asesor leśny (Forstassessor), Referendarz leśny (Forstreferendar), kandydat do wyższej służby (Anwärter der höheren Dienstes). Wszyscy oni łącznie z kandydatem należeli do służby wyższej. Kolejną grupę tworzyli pracownicy służby podwyższonej (Gehobener 299 G. Jahr, Der U-Boot-Hirsch von Matemblewo, Danziger Seeschiff, Nr 25, 2012, s. 3. 300 Danziger Einwohnerbuch mit allen Vororten und Zoppot 1940-1941, Danzig 1940, s. 6. 301 Zarys dziejów Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu w latach 1920–1950, „Biuletyn RDLP w Toruniu”, nr 4, s. 15. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

165

Dienst),

byli

to:

Zarządca

leśny

(Forstamtmann),

nadleśniczy

(Oberförster), leśniczy rewirowy (Revierförster), pozaplanowy leśniczy rewirowy (a.pl. Revierförster), kandydat na leśniczego rewirowego (Revierforstanwärter) oraz leśniczy (Förster). Do grupy pracowników służby średniej zaliczano: Oberforstwart, poza planowy Forstwart, Forstwartanwärter. Pracownikiem najniższym stopniem był gajowy (Forstaufseher). Wszyscy wymienieni pracownicy posiadali określone stopnie służbowe wyrażone głównie na pagonach, czapce oraz patkach znajdujących się na kołnierzu. Wyżsi pracownicy posiadali naramienniki w formie zaplecionych bulionów (oprócz referendarza oraz kandydata do wyższej służby) koloru zielonego umieszczonych na srebrnej podszewce. W zależności od rangi umieszczano na nich złote lub srebrne żołędzie.

Il. 37 Zabudowania Leśnictwa Wierzysko w latach II wojny światowej

166

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Tabela 15. Określenie stopni służby leśnej w 1942 r. naramienniki

patki

Rodzaje służby

Forstaufseher

2 sznury równoległe

2 liście dębu

zwyczajna

Forstwartanwärter

3 sznury równoległe

1 liść dębu w srebrnym otoku

a.pl. Forstwart

4 sznury równoległe

2 liście w srebrnym otoku

Forstwart

4 sznury równoległe, 1 złoty żołądź

2 liście w srebrnym otoku

Oberforstwart

4 sznury równoległe, 2 złote żołędzie

3 liście w srebrnym otoku

Förster

2 srebrne gałązki dębu w rogach w srebrnym otoku

Revierforstanwärter

4 sznury równoległe

2 gałązki w rogach, 1 liść w srebrnym otoku

a.pl Revierförster

3 sznury zaplecione

2 gałązki w rogach, 2 liście w srebrnym otoku

Revierförster

3 sznury zaplecione, 1 złoty żołądź

2 gałązki w rogach, 2 liście w srebrnym otoku

Oberförster

3 sznury zaplecione, 2 złote żołędzie

2 gałązki w rogach, 3 liście w srebrnym otoku

Forstamtmann

3 sznury zaplecione, 3 złote żołędzie

2 gałązki w rogach, 3 liście w srebrnym otoku

Anwärter der höheren Dienstes

4 gałązki dębu w rogach, srebrny otok

Forstreferendar

3 sznury równoległe na srebrnej podszewce

4 gałązki w rogach, 1 liść w srebrnym otoku

Forstassessor

3 sznury zaplecione na srebrnej podszewce

4 gałązki w rogach, 2 liść w srebrnym otoku

3 sznury zaplecione na srebrnej podszewce, 1 złoty żołądź 3 sznury zaplecione na srebrnej podszewce, 2 złote żołędzie

4 gałązki w rogach, 2 liść w srebrnym otoku 4 gałązki w rogach, 2 liście w srebrnym otoku

Landforstmeister

3 sznury zaplecione na srebrnej podszewce, 3 srebrne żołędzie

4 gałązki w rogach, 3 liście w srebrnym otoku

Oberlandforstmeister

3 sznury zaplecione na złotej podszewce

4 złote gałązki w rogach, 1 liść w złotym otoku

Ministerialdirigent

3 sznury zaplecione na złotej podszewce, 1 srebrny żołądź

4 złote gałązki w rogach, 2 liście w złotym otoku

Ministerialdirektor

3 sznury zaplecione na złotej podszewce, 2 srebrne żołędzie

4 złote gałązki w rogach, 2 liście w złotym otoku

3 sznury zaplecione na złotej podszewce, 3 srebrne żołędzie 3 zaplecione złote sznury, 2 srebrne dębowe gałązki

4 złote gałązki w rogach, 3 liście w złotym otoku

Oberforstmeister

Generalforstmeister Reichsforstmeister

W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

podwyższona wyższa

Forstmeister

średnia

Stopień służbowy

4 złote gałązki w rogach, w środku rzucająca promienie swastyka.

167

Lasy na badanym obszarze zarządzane były przez dwa urzędy leśne: Bukowa Góra i Wawrzynowo. Nadleśnictwo Bukowa Góra swoją siedzibę miało już od 1877 r. na terenie obecnej osady Stare Nadleśnictwo, znajdującej się tuż przy granicy Kościerzyny. W

okresie

okupacji

zachowano

podział

urzędu

leśnego

8 leśnictw: Debrzyno (Debrino), Drozdowo (Drosdowen), Kolańska Huta (Schneidewind), Ludwikowo (Ludwigslust), Przewóz (Lindenhof), Strzelnica (Sommerberg), Wierzysko (Philippi), Zielony Dwór (Grünhof)302. W 1939 r. wprowadzono nazwy z okresu zaborów, natomiast w 1942 r. nastąpiła ich korekta w kierunku głębszej germanizacji. Nadleśnictwo Wawrzynowo zostało utworzone w 1893 r.. Siedzibę umieszczono we wsi Loryniec. Wyższe stanowiska w administracji leśnej objęli leśnicy wytypowani przez niemieckiego okupanta. Nie zawsze jednak byli oni nazistowskimi fanatykami. Jako przykład można przytoczyć działalność nadleśniczego Nadleśnictwa Sulęczyno Volla, który za wspieranie partyzantów został zesłany do obozu Stutthof 303. Wśród polskich leśników zdarzały się nieliczne osoby chcące przypodobać się okupantowi. Postawę leśniczego Leśnictwa Cięgardło opisał ks. Franciszek Wołoszyk: Księże Komendancie, trzeba nauczyć rozumu tego leśniczego Volksdeutscha z Cięgardła […] Niemcom służąc, po lasach partyzantów płoszy! I bezczelnie chwali się, że na jego terenie leśnym żaden schron partyzancki nie powstanie. […] ten polski leśniczy razem z gestapo na obławy jeździ przeciw Polakom! […] Po napadzie Niemców na Polskę, zamieniwszy mundur polski na niemiecki i przyjąwszy pospiesznie wyższą kategorię narodowości naszych wrogów, nadal pełni swoją służbę jak gdyby nic się nie zmieniło304. Partyzanci postanowili przywołać do porządku leśniczego. Pewnego wieczora zjawili się w leśniczówce: Był dżdżysty i ciemny wieczór 302 H. Rasmus, Stadt und Landkreis Berent in der Zeit von 1939-1945 unter deutscher Verwaltung, „Beiträge zur Geschichte Westpreuβen”, 1999, nr 16, s. 245. 303 W. Szulist, Z przeszłości gospodarki leśnej na obecnych..., s. 48; W. Heidn, op. cit., s. 616. 304 F. J. Wołoszyk, Ogień i łzy, Detroit, Michigan 1982, s. 239‒240.

168

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

jesienny […] Zatrzymaliśmy się przed leśniczówką. Było już po dziesiątej […] W izbie parterowej słychać zgrzyt tłuczonego szkła. To przerażony leśniczy na rozkaz partyzantów zrzucił ze ściany Duży portret Hitlera i podeptał go butami na podłodze, wyrzekając się przy tym „swego wodza” jak złego ducha […] Od tego czasu rodzina leśniczego zmieniła się całkowicie. Nawet nie zgłoszono na policję tej nocnej wizyty o której wieść poszła jednak pod strzechy polskie305. Niezaprzeczalnym faktem jest, iż leśniczówki, których gospodarzami byli polscy leśnicy stanowiły punkt oparcia dla grup konspiracyjnych działających na omawianym terenie oraz ludności cywilnej. W 1944 r., jako politycznie podejrzanych, Niemcy zaczęli przenosić polskich leśniczych w głąb Rzeszy. W maju 1944 r. przeniesiono leśniczego Leśnictwa Czyste Antoniego Krauzego na stanowisko pomocnika leśniczego w Nadleśnictwie Pegnitz oraz Gössweinstein (Bawaria). Pracował tam do września 1945 r. Również do Bawarii został wywieziony w maju 1944 r. leśniczy Leśnictwa Podrąbiona Józef Wenta. Pisząc

administracji

leśnej

warto

przytoczyć jeszcze jeden mniej znany fakt związany z siedzibą Nadleśnictwa Bukowa Góra. W istniejącej do dzisiaj nadleśniczówce położonej w obecnym Starym Nadleśnictwie 16 kwietnia 1907 r. przyszedł na świat Wilhelm Dommes

syn

ówczesnego

nadleśniczego

Friedricha. I pewnie nie było by w tym nic nadzwyczajnego gdyby nie wojenne losy Wilhelma. W 1913 r. rodzina nadleśniczego opuściła Kościerzynę. W 1933 r. wstąpił do Reichsmarine, zaś w kwietniu 1940 r. do niemieckiej floty podwodnej. W kwietniu 1941 r. objął dowództwo okrętu podwodnego U-431, zaś w lutym 1943 r. U-178. Na pokładach

Il. 38 Wilhelm Dommes

305 Ibidem, s. 240-241. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

169

obu jednostek odbył 11 rejsów bojowych (410 dni) podczas, których zatopił 12 okrętów o masie 46 tys. ton brutto. Daleko było mu do asów Krigsmarine jak Otto Kretschmer (47 zatopione statki o masie 238 tys. ton). Nie zmienia to jednak faktu, iż była to postać zdecydowanie negatywna. Służbę wojskową zakończył w stopniu kapitana fregaty odznaczony m.in. Krzyżem Rycerskim Krzyża Żelaznego. Zmarł 23 stycznia 1990 r. w Hanowerze. Kościerski

emerytowany

nadleśniczy

postanowił

upamiętnić

wyczyny syna zlecając w porozumieniu z niemieckimi władzami okupacyjnymi, wykonanie tablicy z napisem: Miłość sadziła dęby trzy razy. Trzykrotnie złamała ona niecną rękę. Teraz powinien kamień tu o bohaterach świadczyć. I wiernie połączona niemiecka ojczyzna. Przeciw polskiemu podstępowi i złośliwości. Ponieważ teraz powinien panować tutaj duch niemiecki. On powinien być niewzruszony. Miał on wyraźnie antypolski wydźwięk. Tablicę zamontowano na głazie narzutowym. W uroczystościach odsłonięcia i poświęcenia pomnika wziął udział dowódca okrętu z całą załogą, władze miasta oraz ludność niemiecka zamieszkująca Kościerzynę i okolice. Po zakończeniu wojny tablica została usunięta z głazu. Sam głaz zaś stoi w lesie do dzisiaj i milczy o dawnych wydarzeniach.

3.2.3. Gospodarka leśna W okresie międzywojennym powiat kościerski należał do najbardziej lesistych obszarów województwa pomorskiego. W 1932 r. zajmowały one aż 33 268 ha, co stanowiło 27,9% powierzchni powiatu306. Były to głównie lasy iglaste, wśród których dominowała sosna.

306

170

Statystyka Rolnicza 1931/1932, Warszawa 1933, seria B, z. 10, s. 12. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Tabela 16. Struktura drzewostanów lasów państwowych powiatu kościerskiego w 1943 r.

Nadleśnictwo

Buk

Dąb

Świerk

Sosna

Suma

Bukowa Góra

673

–

434

4355

5462

100

Wawrzynowo

–

6874

100

6874

100

Suma

673

434

11 229

12 336

100

Źródło: APG, sygn. 1235/69.

W wyniku przeprowadzonych zmian własnościowych lasy powiatu kościerskiego, zajmujące w 1942 r. 36 288 ha, podzielono między kilka instytucji oraz właścicieli prywatnych. Największą powierzchnię zajmowały lasy państwowe, obejmujące aż 68,2% ogólnego areału, na drugim prywatne – 22,5%, na trzecim lasy w zarządzie powierniczym – 8,7%. Najmniejszą powierzchnię zajmowały lasy korporacyjne – 0,6%. Te ostatnie obejmowały drzewostany należące zwłaszcza do gmin miejskich i wiejskich. Powierzchnia lasów będących w rękach prywatnych właścicieli w 77% nie przekraczała 50 ha. 19% ogólnej powierzchni lasów prywatnych nie przekraczała 250 ha. Na terenie powiatu odnotowano tylko jeden duży prywatny kompleks leśny o powierzchni 313 ha. Inaczej rzecz się miała z lasami w zarządzie powierniczym. Na ogólną powierzchnię 3163 ha tylko 6% zajmowały drzewostany do 50 ha, zaś 45% w przedziale od 50 do 250 ha. Pozostałe 49% obejmowały drzewostany powyżej 250 ha.

W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

171

Tabela 17. Struktura własnościowa lasów na terenie powiatu kościerskiego w 1942 r. Powierzchnia

Przynależność własnościowa

niemieckie lasy prywatne

8178

22,5

lasy w zarządzie komisarycznym

3163

8,7

las korporacji publicznych

204

0,6

las państwowy

24 743

68,2

Suma

36 288

100

Źródło: Die Landwirtschaft im Reichsgau Danzig-Westpreussen in den Jahren 1940–1942, bearbeitet von der Abteilung II B 3 Landesbauernschaft Danzig Westpreuβen, Danzig 1943

Tabela 18. Powierzchnia nadleśnictwa Bukowa Góra i Wawrzynowo w 1943 r.

Nadleśnictwo

Powierzchnia (w ha) Grunty leśne

Niezalesione

Ogółem

Bukowa Góra

5493

1174

6667

Wawrzynowo

7244

2645

9889

Suma

12 737

3819

16 556

Źródło: APG, sygn. 1235/69.

Gospodarkę leśną w lasach państwowych i nadzór nad lasami niepaństwowymi, zarządzanymi przez właścicieli lub przejętymi w

zarząd

powierniczy,

sprawowały

Urzędy

Leśne.

Lasy

ziem

bezpośrednio wcielonych do Rzeszy, a więc również interesującego nas obszaru, były początkowo oszczędzane i dopiero po 1941 r. weszły w fazę intensywniejszej eksploatacji. W miejsce normalnych cięć w coraz większym stopniu stosowano przerąbywanie drzewostanu. Sytuację pogarszała ingerencja władz wojskowych, szczególnie od początku 1944 r., z żądaniem zwiększenia dostaw drewna.

172

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Tabela 19. Pozyskanie grubizny na terenie lasów państwowych powiatu kościerskiego w latach 1940–1942.

Nadleśnictwo

Zapas drewna na 1 ha w m3

Pozyskanie grubizny w m3 1940

1941

1942

1943

Bukowa Góra

14 642

18 529

19 492

Wawrzynowo

14 663

10 903

12 667

Suma

29 305

29 432

32 159

Źródło: APG, sygn. 1235/69.

Okres okupacji zaciążył na stanie drzewostanów, które zostały nadmiernie przetrzebione wyrębami na potrzeby okupanta, a także zniszczone pożarami w wyniku działań wojennych w 1939 r. i na przełomie lat 1944/1945307. Na obszarze Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu całkowicie lub częściowo zniszczono ponad 41 tys. ha lasów308. Na terenie powiatu kościerskiego wyrąbano parę tysięcy ha lasu, zaś przerąbano kilkaset tysięcy metrów sześciennych309. Tylko na samym obszarze Nadleśnictwa Kościerzyna odnotowano następujące straty wywołane hitlerowską okupacją: zniszczono całkowicie 146,43 ha drzewostanów, częściowo 1291 ha; wycięto drzewostan o masie grubizny 69 198 m3, oszacowany na 2 306 670 zł; zniszczono 7,54 ha gleby o wartości 5540 zł, a także budynki leśno-gospodarcze o wartości 11 340 zł, drogi leśne i mosty o wartości 61 950 zł, inwentarz biurowy o wartości 4880 zł, inwentarz techniczny o wartości 3590 zł, inwentarz rolny państwowego folwarku Przewóz o wartości 6760 zł, plany gospodarstwa leśnego o wartości 19 960 zł; Zniszczenia w łowiectwie oszacowano na 110 400 zł, w rybołówstwie na 209 090 zł. Skradziono 5466 m3 zapasu drewna o wartości 102 350 zł, a użytków ubocznych – 4330 zł. 307 50 lat leśnictwa gdańskiego: 1945–1995, red. A. Kruszyński, Gdańsk 1996, s. 16. 308 Zarys dziejów…, s. 15. 309 H. E. Kryński, Zmiany struktury społeczno-gospodarczej województwa gdańskiego, Warszawa 1954, s. 70. W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

173

Wda wpływająca do jeziora Jelenie.

Ogółem straty oszacowano na 2 846 560 zł, z czego aż w 81% wynikały ze zniszczenia drzewostanów310. Inne źródło podaje, że okupanci dokonali cięć czystymi zrębami na powierzchni 166 ha. Drogą przerębowych cięć w drzewostanach IV i wyższych klas wieku zapas rzeczywistej masy drzewnej został zmniejszony w lasach iglastych o 18%, zaś w bukowych 310 ANK, Dział Techniczny, sygn. 2129/1/62.

174

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

o 30%. Podkreślono również, że w drzewostanach II i III klasy trzebieże prowadzone były względnie prawidłowo311. Działania okupanta nie doprowadziły do masowych wyrębów drzewostanów głównie ze względu na peryferyjne położenie w stosunku do głównych działań wojennych. 311

ANK, Dział Techniczny, sygn. 7031/1/67.

W niepodległej i okupowanej Polsce (1920–1945).

175

W starym borze sosnowym.

Rozdział 4.

W powojennej rzeczywistości 1945-2016

4.1. Zmiany administracyjne

Wkroczenie

wojsk

radzieckich

teren

obecnego

Nadleśnictwa Kościerzyna nastąpiło od 6 do 9 marca 1945 r. Były to oddziały 49 armii II Frontu Białoruskiego. W pierwszym okresie na omawianym terenie sprawowały wojskowe organy Armii Czerwonej. W dniu 30 marca 1945 r. Prezydium KRN zatwierdziło decyzję o utworzeniu województwa gdańskiego312. W skład nowej jednostki weszły powiaty byłego województwa pomorskiego: kartuski, kościerski, morski, tczewski, starogardzki i grodzki gdyński oraz cały obszar byłego Wolnego Miasta Gdańska, z którego wyodrębniono powiat gdański oraz powiat grodzki gdański. W owym czasie powierzchnia województwa wynosiła 7 547 km2. W krótkim czasie do województwa przyłączono również powiat elbląski, malborski, sztumski, kwidzyński, lęborski, bytowski, miastecki, sławieński i słupski313. Z dniem 1 stycznia 1946 r. wyłączono z województwa gdańskiego powiaty: bytowski, miastecki, sławieński i słupski o powierzchni 5 653 km2. Po zmianach tych powierzchnia województwa wynosiła 10 725 km2. Jednostką niższego szczebla był powiat, którego siedzibę powołano 19 marca 1945 r. również w Kościerzynie. W granicach powiatu znalazły się dwa miasta: Kościerzyna oraz Skarszewy. Należał on do najbardziej 312 313

178

J. Siekerzyński, Tworzenie administracji państwowej w województwie gdańskim, Gdańsk 1978, s. 11. Województwo gdańskie w liczbach w okresie XX lat PRL, Gdańsk 1965, s. 4. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

lesistych w województwie. W 1958 r. lasy zajmowały powierzchnię 42 573 ha, to jest około 37% obszaru powiatu314. Z dniem 1 czerwca 1975 r. zlikwidowano 314 powiatów, a w miejsce 17 województw i 5 miast wydzielonych wprowadzono nowy podział na 49 województw. Charakterystyczne dla podziału administracyjnego powstałego w efekcie reformy było to, iż tylko nieliczne województwa miały więcej niż 1 milion mieszkańców oraz fakt, że stolicami nowych województw zostały w wielu przypadkach średnie bądź małe prowincjonalne miasta, w których właśnie dzięki awansowi do rangi miasta wojewódzkiego nastąpił rozwój gospodarczy. W wyniku przeprowadzonych reform Gdańsk utrzymał rangę stolicy województwa, jednakże zmieniło ono swoje granice. Do województwa słupskiego odłączono znaczną część powiatu lęborskiego, zaś do województwa elbląskiego powiaty miejski i wiejski elbląski, powiat sztumski, malborski, nowodworsko-gdański oraz kwidzyński. Z województwa bydgoskiego włączono jedynie gminę Karsin. W wyniku przeprowadzonych zmian powierzchnia województwa porównując z 1964 r. zmniejszyła się aż o 3 591 km2. Ostatecznie podział administracyjny Polski z lat 1975‒1998 został zniesiony wraz z kolejną reformą administracyjną, która weszła w życie 1 stycznia 1999 r. Na jej podstawie powołano województwo pomorskie oraz powiat kościerski.

4.2. Administracja leśna Odbudowa

struktur

administracyjnych

Lasów

Państwowych

w pierwszym okresie po zakończeniu działań wojennych nie była rzeczą 314

H. Edel Kryński, Województwo Gdańskie. Studium społeczno-gospodarcze, Gdynia 1961, s. 323.

W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

179

łatwą. Proces jej odtwarzania był poważnie utrudniony zwłaszcza przez braki kadrowe oraz wybiórcze uregulowania prawne. Pierwszymi jednostkami organizacyjnymi polskiej administracji leśnej powołanymi po zakończeniu II wojny światowej były: Dyrekcja LP Okręgu Lubelskiego (powstała na przełomie lipca i sierpnia 1944 r.) oraz Dyrekcja LP Okręgu Warszawskiego w Siedlcach. Organizatorem, a zarazem pierwszym dyrektorem gdańskiej dyrekcji był dr Edward Więcko. Na początku kwietnia 1945 r. wraz z grupą operacyjną przybył do Torunia, gdzie w prywatnej willi, niedaleko obecnego budynku RDLP, założył biuro organizacyjne przyszłej dyrekcji gdańskiej. Ostatecznie dyrekcja gdańska z siedzibą w Sopocie utworzona została 1 kwietnia 1945 r. W pierwszych latach powojennej rzeczywistości na terenie Nadleśnictwa Kościerzyna dokonano wielu zmian własnościowych oraz administracyjnych. Spowodowane było to zwłaszcza wprowadzeniem nowych aktów prawnych, które umożliwiły restrukturyzację stosunków własnościowych w leśnictwie. Zostały one wydane w formie dekretów przez Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego (PKWN) w latach 1944‒1950. Były to: dekret o przeprowadzeniu reformy rolnej z dnia 6 września 1944 r.; dekret o przejęciu niektórych lasów na własność Skarbu Państwa z dnia 12 grudnia 1944 r.; dekret o wywłaszczeniu majątków zajętych na cele publiczne w okresie wojny z dnia 7 kwietnia 1948 r.; ustawa o przejęciu na własność państwa niektórych lasów i innych gruntów samorządowych z dnia 18 listopada 1948 r.; ustawa o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki z 20 marca 1950 r.. W myśl powyższych przepisów na własność Skarbu Państwa miały przejść: Lasy i grunty leśne o obszarze ponad 25 ha, stanowiące własność lub współwłasność osób fizycznych i prawnych; wraz z lasami na rzecz Skarbu Państwa przechodziły również wszelkie śródleśne grunty, łąki i wody, grunty deputatowe administracji i straży leśnej, wszelkie nieruchomości i ruchomości położone na terenie obiektu leśnego oraz służące do prowadzenia gospodarstwa leśnego

180

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

niezależnie od swego położenia, wszelkie zapasy materiałowe zarówno w lesie jak i w zakładach przemysłowych; nieruchomości ziemskie, lasy i grunty leśne ze związanymi z nimi gospodarczo gruntami nieleśnymi oraz innymi nieruchomościami i ruchomościami, będące własnością osób narodowości niemieckiej niezależnie od zajmowanej powierzchni; nieruchomości ziemskie będące własnością osób, skazanych prawomocnym wyrokiem za zdradę stanu, za dezercję lub uchylanie się od służby wojskowej, za pomoc udzieloną okupantom ze szkodą dla państwa lub miejscowej ludności, względnie za inne przestępstwa określone w obowiązujących przepisach; nieruchomości ziemskie skonfiskowane z jakichkolwiek innych prawnych przyczyn; nieruchomości ziemskie stanowiące własność lub współwłasność osób fizycznych lub prawnych, jeżeli ich łączna powierzchnia przekraczała 100 ha, bądź 50 ha użytków rolnych, a na terenie województwa poznańskiego, pomorskiego i śląskiego, jeżeli łączna powierzchnia przekraczała 100 ha niezależnie od wielkości użytków rolnych315. Nadleśnictwo Kościerzyna zaczęło funkcjonować na początku kwietnia 1945 r. Pierwszym nadleśniczym został przedwojenny nadleśniczy Nadleśnictwa Wawrzynowo mgr inż. Stefan Fabianowski. Piastował to stanowisko do 31 sierpnia 1945316. Dnia 1 października 1945 r. z nadleśnictwa wydzielono część areału i utworzono Nadleśnictwo Wieżyca317. W skład nowo powstałego Nadleśnictwa weszły grunty położone głównie w południowej części powiatu kartuskiego (L. Drozdowo, L. Kolańska Huta, L. Przewóz, L. Uniradze). Kościerskie nadleśnictwo podzielono wówczas na 6 leśnictw: Debrzyno, Lubań, Ludwikowo, Osuszyno, Strzelnica i Wierzysko. Powierzchnia zaś, chociaż cały czas powiększana o upaństwowione grunty prywatne, wynosiła około 5 tys. ha. W 1945 r. działalność w przedwojennych granicach wznowiło również Nadleśnictwo Wawrzynowo. Według stanu 315 316 317

R. Wapiński, Pierwsze lata władzy ludowej na wybrzeżu gdańskim, Gdańsk 1970, s. 55‒56. Almanach leśny. 25 lat leśnictwa gdańskiego 1945-1970, Gdańsk 1971, s. 217. Almanach leśny. 15 lat później 1971-1985, Gdańsk 1986, s. 461.

W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

181

na 1 października 1946 r. powierzchnia Nadleśnictwa wynosiła 6 798 ha. Jednakże już w 1946 r. leśnictwa Podrąbiona, Czyste, Cięgardło oraz Zabrody włączono do Nadleśnictwa Bąk. W wyniku powyższych zmian powierzchnia nadleśnictwa spadła do 4 589 ha. Uzupełniono ją jednak wkrótce gruntami prywatnymi o powierzchni 2 209 ha. Fakt powołania Nadleśnictwa Bąk pociągnął za sobą utworzenie leśnictwa Wdzydze oraz Joniny.

Il. 39 Dawna siedziba Nadleśnictwa Kościerzyna w Starym Nadleśnictwie

Wspomniane Nadleśnictwo Bąk obejmujące w 1946 r. powierzchnię 6 949 ha utworzono z części Nadleśnictwa Wawrzynowo, Leśna Huta oraz własności prywatnej. Ta ostatnia objęła 942 ha. Nadleśnictwo początkowo podzielono na leśnictwa: Cięgardło, Czyste, Podrąbiona i Zabrody. Wkrótce jednak zlikwidowano leśnictwo Czyste, zaś utworzono Nowa Kiszewa. Dnia 1 stycznia 1951 r. na podstawie rozporządzenia Ministra Leśnictwa z dnia 27 grudnia 1950 r. utworzono Gdański Okręg Lasów Państwowych w Gdańsku. Równocześnie z tym dniem rozpoczęto proces tworzenia rejonów lasów państwowych. Zostały one powołane w celu bezpośredniego

182

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

prowadzenia gospodarstwa leśnego na powierzchni 25–40 tys. ha przy pomocy 5–8 podległych nadleśnictw. Początkowo na interesującym nas obszarze utworzono starogardzko-kościerski rejon lasów państwowych. Przetrwał on jednakże tylko do 1 maja 1951 r., kiedy to wyłączono z niego nowy rejon o nazwie Rejon Lasów Państwowych w Kościerzynie318. Siedziba rejonu, aż do 1953 r. mieściła się w dawnym gmachu Bractwa Kurkowego w Kościerzynie, popularnie zwanym „Strzelnica”. W 1953 r.

Il. 40 Siedziba Nadleśnictwa Kościerzyna

przeniesiono ją do nowo powstałego obecnego gmachu nadleśnictwa przy ul. M. Skłodowskiej-Curie. Po ośmioletniej działalności wszystkie rejony połączono w jedno przedsiębiorstwo pod nazwą Zarząd Lasów Państwowych i jednocześnie postawiono je w stan stopniowej likwidacji. W rezultacie do 30 września 1959 r. zlikwidowano wszystkie Rejony Lasów Państwowych319. Krótko po tym siedzibę nadleśnictwa przeniesiono z Bukowej Góry (Starego Nadleśnictwa) do opuszczonego budynku przy ul M. Skłodowskiej-Curie (dawna siedziba Rejonu Lasów Państwowych w Kościerzynie). 318 319

Almanach leśny. 25 lat..., s. 132. Ibidem.

W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

183

W 1952 r. powierzchnia Nadleśnictwa Kościerzyna wynosiła już 6799,57 ha, z czego aż 3106,64 ha zajmowały grunty upaństwowione320. Ilość leśnictw nie uległa zmianie. W 1966 r. wśród leśnictw nie wymieniono już Osuszyna, powierzchnia Nadleśnictwa zmalała zaś do 6272,05 ha. Ubytek ten spowodowany był reprywatyzacją gruntów przekazanych nadleśnictwu w latach 1946–1948. Do nadleśnictwa należał również nadzór lasów prywatnych o powierzchni 3521,50 ha. W tym celu utworzono Leśnictwa Garczyn i Strzelnica321. W 1967 r. obejmujące 6 013 ha Nadleśnictwo Bąk podzielone było na cztery leśnictwa: Cięgardło, Nowa Kiszewa, Podrąbiona oraz Zabrody. W 1966 r. powierzchnia 5 408 ha Nadleśnictwa Wawrzynowo podzielona była między leśnictwa: Głuchy Bór, Grzybowski Młyn, Joniny oraz Wdzydze. Uszczuplenie powierzchni w dużej mierze spowodowane było zwrotem lasów i gruntów prywatnych o powierzchni 778 ha. W 1971 r. zapoczątkowano proces likwidacji nadleśnictw i łączenia ich w duże jednostki. Decyzję tę uzasadniono tym, że większe nadleśnictwa mają lepsze warunki dla wprowadzenia technizacji i specjalizacji. Z dniem 1 stycznia 1972 r. do Nadleśnictwa Kościerzyna włączono zlikwidowane Nadleśnictwo Wawrzynowo322. Rok później zaś w oparciu o zarządzenie Naczelnego Dyrektora Lasów Państwowych z dnia 30 grudnia 1972 r. połączono nadleśnictwa Bąk, Wawrzynowo i Kościerzyna w jedno nadleśnictwo – Kościerzyna323. Wchodzące w jego skład nadleśnictwa przekształcono w obręby leśne. W 1976 r. powierzchnia Nadleśnictwa wynosiła już 18 435,25 ha i podzielona została między 11 leśnictw (Cięgardło, Debrzyno, Głuchy Bór, Grzybowski Młyn, Lubań, Nowa Kiszewa, Podrąbiona, Strzelnica, Wdzydze, Wierzysko, Zabrody). Lasy nadzorowane o powierzchni 7096 ha administrowane były przez 6 leśnictw (Gołuń, Konarzyny, Kościerzyna, Nowa Karczma, Nowa Wieś, Stara Kiszewa). W 1977 r. zlikwidowano Obręb Wawrzynowo, włączając 320 321 322 323

184

ANK, sygn. 701/1/64. ANK, sygn. 701/1/74. ANK, sygn. 1/114 50 lat leśnictwa gdańskiego 1945-1995, Gdańsk 1996, s. 228. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Leśnictwo Grzybowski Młyn do Obrębu Kościerzyna, a pozostałe leśnictwa do Obrębu Bąk. Po upływie 2 lat przekazano do Nadleśnictwa Lipusz wszystkie lasy leżące na zachód od jeziora Wdzydze, łącznie z trzema wyspami na tym jeziorze. Przekazane tereny objęły część Leśnictwa Grzybowski Młyn oraz całe Leśnictwo Głuchy Bór o łącznej powierzchni 2743 ha. W tym samym roku włączono do Nadleśnictwa Kościerzyna część Leśnictwa Karsin (558 ha) i dwa obwody nadzorcze

Il. 41 Dawna siedziba Nadleśnictwa Wawrzynowo W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

185

lasów niepaństwowych Osowo i Górki (2717 ha) z Nadleśnictwa Czersk. Od tej pory powierzchnia lasów nadzorowanych wynosiła 10 700 ha i podzielona została między 8 leśnictw (Gołuń, Górki, Konarzyny, Kościerzyna, Mestwinowo, Nowa Wieś, Osowo, Stara Kiszewa). W 1984 r. reaktywowano Leśnictwo Ludwikowo. W 1993 r. utworzono pięć nowych leśnictw (Garczyn, Gołuń, Olpuch, Osowo, Osuszyno) i zlikwidowano obwody lasów nadzorowanych, z pozostawieniem tylko jednego obwodu – Mestwinowo. W roku tym powierzchnia Nadleśnictwa wynosiła już 17 192,60 ha. Pięć lat później powołano nowe szkółkarskie Leśnictwo Bąk, zlikwidowano Leśnictwo Osowo oraz szkółkę Karsin. W 2003 r. zlikwidowano Leśnictwo Osuszyno oraz szkółkarskie Leśnictwo Bąk, zaś w 2004 r. Leśnictwo Olpuch. W 2006 r. powierzchnia nadleśnictwa wynosiła 17 683,18 ha i podzielona była na 14 leśnictw (Cięgardło, Debrzyno, Garczyn, Gołuń, Grzybowski Młyn, Lubań, Ludwikowo, Karsin, Nowa Kiszewa, Podrąbiona, Strzelnica, Wdzydze, Wierzysko, Zabrody), gospodarstwa szkółkarskiego Bąk oraz obwodu nadzorczego Mestwinowo. Obecnie powierzchnia nadleśnictwa wynosi 17 667 ha. Obszar ten podzielony został na leśnictwa: Cięgardło, Debrzyno, Grzybowski Młyn, Lubań, Ludwikowo, Karsin, Nowa Kiszewa, Podrąbiona, Strzelnica, Wdzydze, Wierzysko, Zabrody), gospodarstwo szkółkarskie Bąk oraz Obwód Nadzorczy Nowa Karczma. Wszystkie wyżej opisane zmiany administracyjne i własnościowe przedstawione zostały na poniższym wykresie.

186

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Wykres 4. Zmiany administracyjne i własnościowe w latach 1945 - 2016

Lasy i grunty prywatne upaństwowione na podstawie dekretu z dnia 6.9.1944 r. oraz 12.12.1944 r.

NADLEŚNICTWO BUKOWA GÓRA

NADLEŚNICTWO KOŚCIERZYNA 1945 r.

NADLEŚNICTWO WAWRZYNOWO Włączone do Nadleśnictwa Kościerzyna 5438 ha 1. 1. 1972 r.

Przekazano do Nadleśnictwa Lipusz 2743 ha 1. 1. 1979 r.

W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

Zmiana siedziby Nadleśnictwa 1959 r.

NADLEŚNICTWO KOŚCIERZYNA

NADLEŚNICTWO WIEŻYCA

Utworzone z północnej części Nadleśnictwa Kościerzyna 1. 10. 1945 r.

NADLEŚNICTWO BĄK Włączone do Nadleśnictwa Kościerzyna 6152 ha 1. 1. 1973 r.

Włączone z Nadleśnictwa Czersk 3275 ha 1. 1. 1979 r.

187

4.3. Zagospodarowanie lasu 4.3.1. Urządzanie lasu Podstawą gospodarowania w nadleśnictwie jest plan urządzenia lasu,

który

wyznacza

strategiczne

cele

gospodarowania.

Jego

elementem jest średniookresowy plan zagospodarowania, zawierający wykaz przedsięwzięć przewidzianych do wykonania w ciągu dziesięciu lat. W latach 1952–2016 gospodarkę leśna prowadzono według planów urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Kościerzyna na okres 1952–1961, 1966–1977, 1976–1986, 1988–1997, 1999–2008 oraz 2009‒2018. Plany urządzenia posiadały również Nadleśnictwa Bąk i Wawrzynowo, które realizowano do czasu ich włączenia do Nadleśnictwa Kościerzyna.

4.3.2. Odnowienia i zalesienia Po zakończeniu II wojny światowej przed leśnikami stanęło duże wyzwanie związane z naprawą upraw leśnych, z drugiej zaś zagospodarowaniem gruntów przejętych od właścicieli prywatnych. Wkrótce okazało się, że zalesianie gruntów rolnych nastręcza szereg problemów, z którymi borykano się również w ubiegłych dziesięcioleciach. Najważniejszym problemem była zdrowotność monokultur iglastych

188

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

wprowadzanych na słabych gruntach porolnych. Zespół fauny glebowej charakterystyczny dla gleb leśnych na gruntach porolnych kształtuje się dopiero po 20-45 latach od ich zalesienia (jednak tylko w wierzchniej warstwie). Młode sosny na glebie porolnej początkowo charakteryzują, się dużymi przyrostami (nadmiar azotu), W tych warunkach pędy zbyt wolno drewnieją (infekcje). Po 20-30 latach następuje okres krytyczny.

Il. 42 Odnowienia przez sadzenie

Il. 43 Odnowienia naturalne

W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

189

Wyczerpują się zasoby łatwo dostępnych pierwiastków, a zwłaszcza azotu. Fakt ten sprzyja aktywność huby korzeniowej wynikającej zarówno z jej dużej patogeniczności oraz zwiększonej podatności gospodarza, jak i ze sprzyjającego oddziaływania środowiska glebowego (m.in. ograniczającego występowanie grzybów antagonistycznych). W latach 1946‒1966 na terenie Nadleśnictwa Wawrzynowo odnowienia przeprowadzono na powierzchni 805 ha, zaś zalesienia 305 ha. Poprawki i uzupełnienia przeprowadzono na powierzchni 319 ha324. Odnowienia i zalesienia w początkowym okresie prowadzone były głównie przez robotników sezonowych i dorywczych. Na terenie Nadleśnictwa Wawrzynowo w latach 60. XX w. w zakresie odnowienia przygotowanie gleby prowadzono w 95% mechanicznie, zalesienia prowadzono w 90% sadzeniem ręcznie, zaś w 10% siewem siewnikiem mechanicznym. Już w latach 60. Nadleśnictwo Wawrzynowo borykało się z problemem pozyskania pracowników sezonowych. Wpływ na to miały głównie niskie pałce, rozwój turystyki, odpływ ludzi ze wsi do miast oraz budowa nowych zakładów pracy. Z podobnym problemem borykało się Nadleśnictwo Bąk zatrudniające 29 stałych i 60 sezonowych robotników leśnych. Na w miarę dokładną analizę porównawczą odnowień na terenie trzech nadleśnictw pozwalają plany urządzeniowe na

324

190

ANK, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Wawrzynowo na okres od 1 X 1966 do 30 IX 1976, sygn. 7014/1/38, s. 62-63. Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Pokolenia lasów.

lata 1965/1966‒1976. Wynika z nich, iż najskuteczniej odnowienia przeprowadzano

terenie

Nadleśnictwa

Kościerzyna

11,9%

powierzchni leśnej. W Nadleśnictwie Bąk osiągnięto wykonanie na poziomie 10,7% powierzchni leśnej, zaś Wawrzynowo 9,5%. Bardzo duży problem nastręczały odnowienia pod osłoną, które wykonano w Nadleśnictwie Wawrzynowo w zaledwie 15,4%, zaś Bąk w 31,6%. Tabela

20.

Odnowienia

Nadleśnictwie

Kościerzyna,

Bąk

i Wawrzynowo w latach 1965/66‒1976

Odnowienia pod osłoną w ha

wykonanie

plan

wykonanie

5699,41

537,38

655,48

39,72

23,93

577,10

679,41

Bąk

5297,78

498,23

563,16

5,83

1,84

504,06

565,00

Wawrzynowo

4799,81

472,58

453,39

12,04

1,85

484,62

455,24

wykonanie

plan

Kościerzyna

plan

Powierzchnia leśna w ha

Suma

Nadleśnictwo

Odnowienia otwarte w ha

Źródło: ANK, Plan urządzenia lasu dla Nadleśnictwa Kościerzyna (Obręby: Bąk, Kościerzyna) sporządzony na okres od 01.01.2009 r. do 31.12.2018 r. na podstawie stanu lasu w dniu 1 stycznia 2009 r., s. 22.

Warto przyjrzeć się prowadzonym odnowieniem już w nowych granicach Nadleśnictwa Kościerzyna. Zgodnie z planem urządzenia lasu na lata 1999‒2008 odnowienia przeprowadzono na powierzchni 1240,67 ha. Stanowiła ona 7,5% powierzchni leśnej nadleśnictwa. Zasadniczo zmienił się jednak sposób prowadzenia odnowień. O ile w latach 1965‒1975 odnowienia pod osłoną stanowiły zaledwie 27,62 ha, o tyle w latach 1999‒2008 już 540,88 ha.

W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

191

4.3.3. Pielęgnowanie lasu Wysadzone na powierzchniach leśnych sadzonki narażone są na silną konkurencję roślin zielnych i krzewów oraz niekorzystne oddziaływanie czynników atmosferycznych. Utrzymanie wszystkich małych drzewek bez pomocy człowieka jest w dużym stopniu dziełem przypadku. Stąd też między innymi z tego powodu na uprawach leśnych wysadzana jest znacznie większa ilość drzewek niż ta, która znajduje się w starych dojrzałych drzewostanach. W uprawach leśnych wykonywane jest mechaniczne niszczenie chwastów lub ręczne, najczęściej poprzez wykaszanie kosą ręczną lub kosą mechaniczną. Ważną czynnością w życiu młodego lasu jest zabieg, który polega na wycinaniu drzewek chorych, obumierających i wadliwie ukształtowanych noszący nazwę czyszczeń wczesnych. Usuwane są również niektóre krzewy, które stanowią konkurencję dla małych sadzonek. Czyszczenia wczesne przeprowadzane są w wieku od 3 do około 10-15 lat w zależności od gatunku. W wieku 15 do 25 lat kiedy młodnik osiągnie zwarcie (młode drzewka stykają się ze sobą gałązkami) przeprowadza się następny zabieg wycinania drzewek nazywany czyszczeniami późnymi. Celem tego zabiegu jest stworzenie optymalnych warunków rozwoju dla poszczególnych drzewek. Polega on na przerzedzaniu nadmiernie zagęszczonych fragmentów młodnika. Poza tym wycinane są drzewka chore, obumierające i wadliwe oraz ograniczany jest wzrost drzewek zbędnych najczęściej niepożądane w składzie młodnika. Pielęgnowanie upraw przeprowadzono w latach 1946‒1966 na terenie Nadleśnictwa Wawrzynowo na powierzchni 1042 ha, zaś młodników 1524 ha325. Polegało ono głównie na przerzedzaniu zagęszczonych partii, usuwaniu przedrostów, drzewek niskiej jakości i niepożądanych domieszek oraz na ochronie przed zwierzyną. 325 Ibidem.

192

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Pielęgnowanie upraw w Nadleśnictwie Wawrzynowo wykonywano tylko ręcznie, zaś spryskiwanie mechanicznie. Ogromne znaczenie ze względu na polepszenie sprawności produkcyjnej siedlisk leśnych oraz wzmożenie biologicznej odporności drzewostanów miało wprowadzenie liściastych podszytów i drugiego piętra. Podszyt chroni glebę przed erozją dzięki silnemu związaniu powierzchniowych warstw gleby gęstą siecią korzeni. Ocieniając glebę obniża parowanie wody z powierzchni i poprawia stosunki klimatyczne wnętrza drzewostanu hamując wnikanie wiatru do wnętrza lasu. Zrzucając liście, podszyt przyczynia się do szybkiego rozkładu akumulowanej na powierzchni gleby substancji organicznej. Wprowadzając w obieg związki mineralne, podszycie leśne zapobiega degradacji gleby, poprawiając jej strukturę i skład chemiczny. Wprowadzanie liściastego podszytu na gruntach porolnych miało duże znaczenie w walce z hubą korzeniową. W latach 1946‒1966 na terenie Nadleśnictwa Wawrzynowo podszyty wprowadzono na powierzchni 254 ha326, zaś w latach 1965‒1975 na terenie Nadleśnictwa Bąk na powierzchni 652,89 ha327. W latach 1999‒2008 w Nadleśnictwie Kościerzyna podszyt wprowadzono na powierzchni 510,2 ha, z czego 190,82 ha przypadło na obręb Kościerzyna, zaś 319,38 ha na Obręb Bąk.

4.3.4. Nasiennictwo i selekcja Nasiennictwo leśne to zbiór, ocena i przechowywanie nasion gatunków drzew i krzewów leśnych zebranych z wytypowanych najlepszych drzew, drzewostanów i plantacji nasiennych. Wszystkie nasiona gatunków leśnych posiadają swoją metryczkę informującą o tym gdzie zostały zebrane. Na podstawie fenotypu wytypowane są 326 327

Ibidem ANK, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Bąk na okres od 1 X 1965 do 30 IX 1975, sygn. 7014/15, s. 86.

W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

193

wyłączone drzewostany nasienne i gospodarcze drzewostany nasienne oraz pojedyncze najlepsze drzewa mateczne. Z sadzonek otrzymanych w wyniku rozmnażania wegetatywnego drzew matecznych (szczepienie) zakładane są plantacje nasienne. Zanim ukształtowało się wyżej opisane podejście do tematu nasiennictwa i selekcji upłynęło kilkadziesiąt lat od zakończenia wojny. Jeszcze w 1966 r. w Nadleśnictwie Wawrzynowo zbiorów szyszek dokonywano jedynie na zrębach po drzewostanach dobrej jakości, zaś nasiona gatunków liściastych z różnych terenów nadleśnictwa. Pozyskanie nasion z drzew wynosiło: szyszek sosnowych w ilości 3-4 ton rocznie, nasion brzozy – 20 do 25 kg, nasion innych liściastych (kruszyny, bzu czarnego, jarzębiny, czeremchy, olszy i dębu czerwonego) około 50 kg. Nie pokrywały one jednak zapotrzebowania nadleśnictwa. Szyszki odstawiano do wyłuszczarni w Klosnowie328. W nadleśnictwie Bąk pozyskanie nasion ograniczano jedynie do zbioru szyszek sosnowych w ilości 500-1000 kg.

Il. 44 Sadzonki sosny, które posłużą do założenia tzw. „uprawy testującej” służącej do badań nad różnymi pochodzeniami sosny zwyczajnej 328 ANK, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Wawrzynowo na okres od 1 X 1966 do 30 IX 1976, sygn. 7014/1/38, s. 51.

194

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Od tego czasu nasiennictwo i selekcja przeszły bardzo długą drogę. Dopiero w latach 70. XX w. rozpoczęto wyznaczanie wyłączonych drzewostanów

nasiennych.

Rozpoczęto

również

wyznaczanie

gospodarczych drzewostanów nasiennych, których użytkowanie rębne jest dostosowane do lat urodzaju nasion. Obecnie powierzchnia wyłączonych drzewostanów nasiennych utworzonych w leśnictwie Wdzydze i Grzybowski Młyn wynosi 63,37 ha, zaś drzewostanów nasiennych gospodarczych 880,65 ha. W latach 70. XX w. rozpoczęto prace nad wyborem drzew matecznych, wówczas nazywanych doborowymi. Obecnie nadleśnictwo posiada 27 drzew matecznych, z których 18 znajduje się w leśnictwie Wdzydze, 5 Grzybowski Młyn oraz 4 Strzelnica.

4.3.5. Szkółkarstwo Szkółki leśne to grunty leśne specjalnie wybrane i wyposażone w odpowiedni sprzęt (deszczownia, narzędzia i maszyny specjalistyczne), na których z nasion drzew i krzewów leśnych hoduje się sadzonki przeznaczone do zalesień i odnowień. W zależności od sposobu produkcji sadzonek szkółki dzielą się na: polowe - sadzonki hodowane są w kwaterach w gruncie. W tych szkółkach hoduje się sadzonki z odkrytym systemem korzeniowym, które wysadzać można w lesie tylko wiosną i niektóre gatunki jesienią; kontenerowe - sadzonki rosną pojedynczo w specjalnych pojemnikach wypełnionych przygotowanym substratem zawierającym grzybnie grzybów tworzących mikoryzy sadzonki z zakrytym systemem korzeniowym. Sadzonki takie mogą być wysadzane w lesie przez cały okres wegetacyjny. W 1966 r. na terenie Nadleśnictwa Wawrzynowo znajdowało się 14 szkółek gospodarczych o powierzchni 4 ha. Produkowany materiał nie zaspokajał jednak potrzeb nadleśnictwa329. Prace w szkółkach 329 Ibidem, s. 66. W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

195

w Nadleśnictwie Wawrzynowo wykonywano: przygotowanie gleby 100% mechanicznie, sadzenie 100% ręcznie, zaś siewem 50% ręcznie i 50% mechanicznie. Pielęgnacje siewek w 60% ręcznie i 40% mechanicznie. W Nadleśnictwie Bąk w 1966 r. znajdowało się 10 szkółek gospodarczych o powierzchni 1,10 ha. Wydajność szkółek z uwagi na jakość gleby wynosiła przeciętnie 14 tys. sztuk sadzonek sosny z 1 ara. Ich liczba wystarczała na potrzeby nadleśnictwa330. Wadą dużej liczby małych szkółek była niska wydajność produkcji i niewielkie zróżnicowanie hodowanych gatunków. Zaletę stanowiły natomiast prawie naturalne warunki wzrostu i nieduża odległość od miejsca sadzenia. Obecnie na terenie Nadleśnictwa Kościerzyna funkcjonuje jedna szkółka leśna Bąk o powierzchni 6,06 ha. Produkcja szkółkarska zabezpiecza potrzeby nadleśnictwa na materiał sadzeniowy za wyjątkiem okresowego niedoboru sadzonek buka na podsadzanie produkcyjne. W latach 1999‒2007 w szkółce wyprodukowano ponad 26 mln sadzonek, z czego połowę stanowiły gatunki iglaste331.

Il. 45 Sosna jednoroczna wyhodowana na szkółce leśnej w Bąku

330 ANK, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Bąk na okres od 1 X 1965 do 30 IX 1975, sygn. 7014/15, s. 49. 331 ANK, Plan urządzenia lasu dla Nadleśnictwa Kościerzyna (Obręby: Bąk, Kościerzyna) sporządzony na okres od 01.01.2009 r. do 31.12.2018 r. na podstawie stanu lasu w dniu 1 stycznia 2009 r., s. 103.

196

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

4.4. Gospodarka drewnem

4.3.1. Pozyskanie i sprzedaż drewna Finalnym etapem pracy leśników jest pozyskanie drewna, surowca niezbędnego w codziennym życiu człowieka. Proces ten odbywa się według ściśle określonych planów, bez szkody dla trwałości i bioróżnorodności lasów. Skalę pozyskania drewna określa się na podstawie badań terenowych wykonywanych co dziesięć lat i stworzonego na te cele operatu urządzeniowego. Jednym z zadań jest obliczanie tzw. przyrostu na pniu. Na bazie tych danych możliwe jest zaplanowanie pozyskania poniżej przyrostu drzewostanów, tak więc pomimo wycinki zasobność lasów wciąż wzrasta. Pozyskiwanie drewna jest głównym celem użytkowania rębnego. Natomiast w użytkowaniu przedrębnym (trzebieże, czyszczenia późne) pozyskiwanie drewna jest uboczną konsekwencją pielęgnacji drzewostanów. W Nadleśnictwie Wawrzynowo w 1946 r. pozyskanie grubizny prowadzono wyłącznie przez zręby zupełne. W latach 1945‒1966 wykonanie użytków rębnych przeprowadzono na powierzchni 818,76 ha, z których pozyskano 86 074 m3 drewna. Z użytków międzyrębnych pozyskano w sumie 49 301 m3332. W Nadleśnictwie Bąk przewidziano w latach 1946‒1956 pozyskanie z powierzchni 490 ha użytku rębnego 332 ANK, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Wawrzynowo na okres od 1 X 1966 do 30 IX 1976, sygn. 7014/1/38, s. 57. W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

197

masę 28 652 m3, zaś międzyrębnego 10 580 m3 333. Zrywkę drewna z uwagi na brak własnego parku konnego prowadzono wyłącznie sprzężajem prywatnym. Dalszy transport drewna odbywał się mechanicznie.

Il. 46 Pilarz przy pacy, leśnictwo Podrąbiona

Il. 47 Załadunek drewna

Jedynie w Nadleśnictwie Bąk w 1966 r. wywóz drewna w 50% realizowali wozacy prywatni. Nadleśnictwo Wawrzynowo dostarczało drewno do trzech składnic przy stacjach kolejowych. Olpuch Wdzydze o rocznej przepustowości 3,5 tys. m3 grubizny głównie z leśnictw Grzybowski Młyn i Wdzydze. Składnica Dziemiany o rocznej przepustowości 4 tys. m3 z leśnictwa Głuchy Bór i Joniny oraz składnica Łubiana o przepustowości 3,5 tys. m3 z leśnictwa Grzybowski Młyn i Wdzydze. Nadleśnictwo Bąk surowiec tartaczny wywoziło do tartaków w Kościerzynie i Czarnej Wodzie, zaś pozostały surowiec na składnice w Olpuchu i Bąku334. 333 ANK, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Bąk na okres od 1 X 1965 do 30 IX 1975, sygn. 7014/15, s. 42. 334 Ibidem, s. 32.

198

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Tabela 21. Pozyskanie drewna na obecnym terenie Nadleśnictwa Kościerzyna w latach 1946‒2008

Powierzchnia leśna w ha

Rok

1946-1955

1966-1977

1976-1986

etat użytków rębnych

etat użytków przedrębnych

Pozyskanie Ogółem (m3)

Przeciętne roczne pozyskanie z ha pow. leśnej (m3)

masa (m3)

1037

123240

9223

74120

223920

1,49

1099

149800

9601

87050

236850

1,58

934

125774

9843

53801

179575

1,14

887

135901

9943

97022

232923

1,48

852

140889

13817

120423

261312

1,57

865

114521

12435

219537

334058

2,01

947

162120

13983

171735

333855

2,11

896

142480

14258

191830

334310

2,11

1482

237380

12654

261529

498909

3,04

1204

191807

10675

349503

541310

3,30

2027

377776

11555

407180

784956

4,75

15010

15797

16618

1988-1997

15849

1999-2008

16402

2009-2018

16513

Analizując dane dotyczące pozyskania drewna na terenie Nadleśnictwa Kościerzyna w okresie powojennym można zauważyć, iż w latach 1946‒2008 wzrosło ono w przeliczeniu na hektar lasu aż o 109%. O ile jeszcze w latach 1946‒1955 przeciętne pozyskanie drewna z ha powierzchni leśnej wyniosło 1,58 m3 o tyle już w latach 1999‒2008 było to 3,3 m3. Fakt ten jednakże nie świadczy o rabunkowej gospodarce leśnej, lecz o przemyślanym i wydajnym prowadzeniu gospodarstwa leśnego. Dane te poświadczają również informacje W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

199

o średniej zasobności kościerskich lasów. Jeszcze w 1965 r. wynosiła ona 86 m3 na ha, zaś w roku 2009 już 216 m3 na ha. Wzrosła więc aż o 151%. Wzrósł również przeciętny wiek drzewostanu z 40 do 60 lat. Prognozuje się, iż w 2018 r. przeciętna zasobność wyniesie 221 m3, zaś wiek 63 lata.

4.4.2. Uboczne użytkowanie lasu Na terenie Nadleśnictwa Wawrzynowo pozyskiwano: karpinę przemysłową, żywicę, grzyby, jagody, zwierzynę oraz niewielką liczbę

Il. 48 Jelenie w kościerskich lasach

200

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

choinek

świerkowych.

Najważniejszym

produktem

była

żywica

pozyskiwana w ilości 25-28 ton rocznie. Pozyskiwano ją głównie z terenu leśnictwa Grzybowski Młyn. W Nadleśnictwie Bąk pozyskanie żywicy wynosiło 16 ton rocznie. W 1966 r. liczba zwierzyny na terenie Nadleśnictwa Wawrzynowo przekraczała o 23 jelenie pojemność łowiska. Obszar nadleśnictwa należał do 5 obwodów łowieckich. Stan zwierzyny na terenie Nadleśnictwa Wawrzynowo w 1966 r. przedstawiał się następująco: jelenie: byki 11, łanie 17, cielęta 6, sarny: rogacze 42, kozy 69, koźlęta 14, dziki 22, lisy 50, zające 340, króliki 50335. Pojemność łowiska wykorzystywana była w 164%. W Nadleśnictwie Bąk stan pogłowia zwierzyny przedstawiał się

335 ANK, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Wawrzynowo na okres od 1 X 1966 do 30 IX 1976, sygn. 7014/1/38, s. 69. W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

201

następująco: jelenie: byki 15, łanie 26, cielęta 13, sarny: rogacze 33, kozy 69, koźlęta 34, dziki 25, lisy 42, zające 170, kuny 3336. W 2009 r. nadleśnictwo Kościerzyna nadzorowało prowadzenie łowieckiej na 9 obwodach dzierżawionych przez koła łowieckie: Słonka, Dzik, Nemrod Kościerzyna, Nemrod Kościerzyna, Łowiec, Szarak Malbork, Bór, Cietrzew i Bielik.

Tabela 22. Populacja zwierzyny łownej w latach 1998/1999 – 2007/2008

Rok

Stan zwierzyny (sztuki) jeleń

sarna

dzik

1998/1999

1004

2007/2008

241

1242

160

4.5. Ochrona lasu Dla leśników ochrona lasu to nie tylko ochrona samych drzew i związanego z nimi surowca drzewnego, ale przede wszystkim jest to ochrona całego ekosystemu leśnego. Tak szerokie pojęcie obejmuje pełen wachlarz elementów składowych ekosystemów, w których dba się o zachowanie bioróżnorodności gatunków chronionych wśród roślin jak i wśród zwierząt, ochronę gleby czy wód. Całość tego 336 ANK, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Bąk na okres od 1 X 1965 do 30 IX 1975, sygn. 7014/15, s. 52.

202

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Il. 49 Liczenie gąsienic brudnicy mniszki, prognozowanie zagrożenia od tego groźnego szkodnika sosny. Leśnictwo Podrąbiona

skomplikowanego systemu jest narażona na szereg czynników, które podzielono na abiotyczne (zagrożenia ze strony przyrody nieożywionej tj. wiatr, okiść, mróz, susze), biotyczne (zagrożenia powodowane przez zwierzęta, owady, grzyby) oraz czynniki antropogeniczne, których przyczyną jest bezpośrednio człowiek. W okresie powojennym, aż do końca lat 70. XX w., nie notowano większych zagrożeń w lasach nadleśnictwa. Duże zagrożenie zaistniało w czasie gradacji brudnicy mniszki, która rozpoczęła się w 1979 r., a skończyła w 1983. Jej chemiczne zwalczanie przeprowadzano wielokrotnie na całym obszarze. Po załamaniu gradacji brudnicy odnotowano zagrożenie ze strony innych owadów, które jednak nie osiągnęło dużych rozmiarów. Kolejna gradacja brudnicy mniszki, a także barczatki i strzygoni wystąpiła w 1994 r. na obszarze około 12 000 ha. Duży problem stanowiła huba korzeniowa w drzewostanach W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

203

na gruntach porolnych. Spore spustoszenie spowodowały huragany w roku 1961 i 1963. Masę wywrotów i wiatrołomów obliczono wówczas na 1 000 m3 w Nadleśnictwie Wawrzynowo oraz 1200 m3 w Nadleśnictwie Bąk. Największe szkody od huraganowych wiatrów powstały w roku 1981 – 47 000 m3 oraz 2000 – 29 072 m3 wywrotów i złomów. Szkody

drzewostanach

powoduje

również zwierzyna, głownie sarny i jelenie oraz sporadycznie wędrujące łosie. Coraz dotkliwsze są

również

szkody,

zwłaszcza

wzdłuż

rzek

i zbiorników wodnych, spowodowane przez bobra. Obok: Il. 50 Młode drzewko sosny zabezpieczone repelentem przed zgryzaniem, leśnictwo Zabrody Poniżej: Il. 51 Gaszenie pożaru w leśnictwie Wdzydze.

204

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Powoduje on podtapianie terenów leśnych oraz bezpośrednie uszkodzenia drzew. Nadleśnictwo Kościerzyna zaliczane jest do II kategorii zagrożenia pożarowego. W latach 1999‒2008 odnotowano jednak tylko 26 pożarów na powierzchni 2,42 ha. W sposób ciągły prowadzona jest współpraca z PSP Kościerzyna oraz licznymi OSP.

4.6. Ochrona przyrody Działalność

nadleśnictwa

zakresie

ochrony

przyrody

realizowana jest w następujących formach: parków krajobrazowych, rezerwatów, pomników przyrody, użytków ekologicznych, stanowisk ptaków chronionych, obszarów chronionego krajobrazu. W zasięgu terytorialnym Nadleśnictwa Kościerzyna znajdują się: Wdzydzki Park Krajobrazowy oraz Kaszubski Park Krajobrazowy. Parki krajobrazowe obejmują obszar chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju. Wdzydzki Park Krajobrazowy utworzony został w 1983 r. na powierzchni 17,8 tys. ha. położony jest na terenie województwa pomorskiego w północnej części Borów Tucholskich i wschodniej części Równiny Charzykowskiej. Obszar Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego obejmujący północną część Borów Tucholskich wyróżnia niepowtarzalne piękno krajobrazu. Sercem jest unikatowy na Niżu Polskim zespół Jezior Wdzydzkich o powierzchni 1455,60 ha, uformowanych w kształcie krzyża, W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

205

otoczony równinami sandrowymi z licznymi rynnami i wytopiskami polodowcowymi. Otaczające je obszary w 60% powierzchni porastają drzewostany sosnowe (90%) z niewielką domieszką dębu i buka, a teren jest urozmaicony ponad 160 jeziorami i oczkami wodnymi. Dominują tu siedliska borowe położone na wysokości od 133 do 192 m n.p.m. W parku można spotkać wiele rzadkich gatunków fauny, m.in. bobra, wydrę, tracza długodziobego - szlachara, kanię rudą, puchacza, orła bielika, troć jeziorną (wdzydzka). Leśno-pojezierny obszar parku wyróżnia piękno krajobrazu. Liczne jeziora oraz bogata szata roślinna parku - doskonale zachowana i zróżnicowana (ponad 600 gatunków roślin), a wśród nich m.in. storczyki, rosiczki, lobelia jeziorna. Wszystkie te walory przyrodnicze decydują o dużych walorach rekreacyjno-turystycznych tego terenu. Ogólna powierzchnia Parku w Nadleśnictwie Kościerzyna wynosi 4687,36 ha, w tym lasy i grunty związane z gospodarką leśną 4536,75 ha, powierzchnie nieleśne 150,61 ha. Kaszubski Park Krajobrazowy utworzony został w 1983 r. Obecnie jego powierzchnia wynosi 33,2 tys. ha. Położony jest w centralnej części Pojezierza Kaszubskiego i obejmuje obszar etnicznej kaszubszczyzny. Lasy w parku zajmują ok. 34% (na terenie nadleśnictwa drzewostany sosnowe, które nie odznaczają się specjalną wartością biocenotyczną), użytki rolne ok. 50%, a wody powierzchniowe ponad 10%. Park charakteryzuje bardzo urozmaicona morenowa i czołowomorenowa rzeźba terenu z licznymi rynnami jeziornymi, dolinami rzecznymi i fragmentami równin sandrowych. Wiąże się to z dużą różnorodnością zbiorowisk roślinnych. Na terenie parku znajduje się najwyższe wzniesienie w Polsce północnej – Wieżyca 328,6 m n.p.m. Największe jezioro to Raduńskie Dolne – 737,2ha. Dominują tu kwaśne buczyny i lasy bukowo – dębowe. Na terenie Nadleśnictwa Kościerzyna zlokalizowane są jedynie niewielkie fragmenty (22,85 ha) tego obiektu. Obejmują one poza lasem państwowym powierzchnie łąk i szuwarów oraz zbiorowisk torfowiskowych z szeregiem rzadkich i chronionych gatunków roślin.

206

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Na terenie nadleśnictwa znajdują się trzy rezerwaty: Strzelnica o pow. 3,47 ha, Czapliniec w Wierzysku – 10,23 ha, Krwawe Doły 13,02 ha. Rezerwat Strzelnica został utworzony w 1980 r. Ma status leśnego rezerwatu częściowego i zlokalizowany jest w leśnictwie Strzelnica. Ochronie podlega tu starodrzew o charakterze naturalnym ze skupieniem drzew pomnikowych. Drzewostan budują 120-210 - letnie dęby szypułkowe (w przewadze) i bezszypułkowe, zróżnicowane wiekowo buki osiągające max. 180 lat jak też posadzona w przeszłości 180 - letnia sosna. Skład gatunkowy wzbogacają grab i brzoza brodawkowata. Relief buduje falista morena denna położona 180m n.p.m.. Siedlisko lasu świeżego w całości pokrywające teren rezerwatu wykształciło się na glebie brunatnej kwaśnej. Rezerwat Czapliniec w Wierzysku utworzono w 1980 r. dla ochrony miejsca lęgowego czapli siwej, która na tym terenie gnieździ się od ponad 100 lat (okres ten posiada dokumentację). Położony jest w Leśnictwie Wierzysko i ma status rezerwatu częściowego o typie faunistycznym stosownie do głównego przedmiotu ochrony. Celem ochrony jest zachowanie 180-220 letniego starodrzewu sosnowego, a przez to samo zabezpieczenie miejsca gniazdowania czapli. Obecnie stwierdzono 93 zajęte gniazda. Istnienie kolonii czapli powoduje stosunkowo niewielkie straty w drzewostanie. Przez cały okres jej istnienia zaszła konieczność odnowienia 1,29 ha, przy czym część starych drzew pozostała na tej powierzchni. Jest to typowo faunistyczny rezerwat, gdyż flora i zbiorowiska roślinne przedstawiają tu przeciętną wartość. W grupie roślin naczyniowych odnotowano zaledwie kilka gatunków chronionych oraz rzadkich regionalnie. Dzięki zachowanemu starodrzewu w miejscu tym gniazdują również dzięcioł czarny i gołąb siniak. Rezerwat „Krwawe Doły” utworzono w 1996 r.. Położony jest na terenie Leśnictwa Cięgardło. Teren ten znajduje się w mezoregionie Bory Tucholskie na lekko sfalowanym sandrze na wysokości 146,5150,3 m n.p.m. Celem ochrony jest zachowanie ze względów naukowych W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

207

i dydaktycznych zbiorowisk leśnych typowych dla Borów Tucholskich oraz porostów i innych rzadkich i chronionych roślin. Jest to jeden z nielicznych obiektów chronionych w Polsce, gdzie przedmiotem ochrony jest wykształcony na siedliskach porolnych bór świeży z niewielkimi wstawkami boru suchego. Drzewostan tworzy sosna w wieku 100 lat z nasadzeń na dawnych gruntach użytkowanych rolniczo, w których trwa nieprzerwanie rozwój fitocenozy boru świeżego i miejscami suchego. Pojawiające się odnowienia naturalne sosny tworzą bardziej złożoną strukturę tego drzewostanu. Rezerwat jest przykładem procesu unaturalnienia się boru sosnowego na gruntach porolnych zalesionych sosną. Na

terenie

nadleśnictwa

zarejestrowanych

jest

siedem

pomników przyrody. Tworze je 79 drzew zatwierdzonych jako pomniki

Po lewej: Il. 52 Diabelski kamień w Owśnicach Po prawej: Il. 53 Storczyk na użytku ekologicznym w leśnictwie Wierzysko „Księże Łąki”

208

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

przyrody, z tego 74 to dwie grupy: dębów w rezerwacie i daglezji w jego sąsiedztwie. Nadleśnictwo posiada piętnaście użytków ekologicznych o łącznej powierzchni 47,94 ha. Użytki ekologiczne to zwykle obiekty o niewielkiej powierzchni – małe oczka wodne, śródpolne kępy drzew i krzewów, torfowiska, bagna i wydmy. To pozostałości ekosystemów, mające znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej. Na obszarze nadleśnictwa zlokalizowanych jest sześć obszarów chronionego krajobrazu: Przywidzki Obszar Chronionego Krajobrazu, Lipuski Obszar Chronionego Krajobrazu, Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich, Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Wietcisy, Polaszkowski Obszar Chronionego Krajobrazu i Obszar Chronionego Krajobrazu Doliny Wierzycy. Obszary chronionego krajobrazu to tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych

Il. 54 Żeremie bobrowe w okolicy Rybaków, leśnictwo Wierzysko W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

209

ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Na terenie nadleśnictwa znajdują się także obszary objęte siecią Natura 2000. Celem działania europejskiej sieci obszarów chronionych Natura 2000 jest powstrzymanie wymierania zagrożonych roślin i zwierząt oraz ochrona różnorodności biologicznej na terenie Europy. Są to obszary specjalnej ochrony ptaków OSO – Bory Tucholskie o powierzchni 11 840 ha. W latach 2006‒2007 przeprowadzona została inwentaryzacja siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory. Kryteria siedlisk przyrodniczych Natura 2000 spełniło 1 012,85 ha gruntów, w tym 626,39 ha to siedliska leśne. W odniesieniu do zwierząt zarejestrowano 6 stanowisk kumaka nizinnego, 59 wydry, 18 żurawia pospolitego, 9 traszki i 114 stanowisk bobrów. W 2009 r. na terenie nadleśnictwa funkcjonowała jedna strefa ochronna orła bielika o powierzchni 55,12 ha.

4.7. Edukacja leśna

Las to miejsce na Ziemi, gdzie współczesny, żyjący w pośpiechu człowiek może na chwilę zwolnić tempo, odetchnąć i cieszyć się widokiem otaczającego go świata. Edukacja leśna była obecna w pracy zawodowej leśników zawsze, jednak dopiero od kilkunastu lat przyjęła formy bardziej zorganizowane. Jej rozwój jest odpowiedzią na rosnące z każdym rokiem zainteresowanie i potrzeby społeczne w tym zakresie.

210

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Na terenie nadleśnictwa zostały przygotowane liczne miejsca, w których edukacja turystyczno przyrodnicza może stać się ciekawą przygodą. Są to głównie ścieżki przyrodniczo-edukacyjne, które wraz z siecią parkingów dają możliwość aktywnego wypoczynku na łonie natury. W Nadleśnictwie znajdują się kilka ścieżek przyrodniczych opatrzone tablicami edukacyjnymi. Są to: Ścieżka dydaktyczna „Kamienna Góra” o długość 7,2 km, we Wdzydzach Kiszewskich (dł. 4 km, 8 przystanków, 3 ławki, wiata), „Szlakiem pięciu jezior” (dł. 6 km, 5 przystanków, ławki, wiata), Kościerzyna – Wdzydze Kiszewskie (dł. 20 km, 7 przystanków, 2 wiaty), Schodno – Wdzydze Kiszewskie część (dł. 24 km, 8 przystanków), „Dookoła Jezior Wdzydzkich” (dł. 48,5 km), Leśna ścieżka edukacyjna „Debrzyno” (3,5 km), „W Juszkach” (dł. 5 km), Szlak Kaszubskich Drzymalitów (16 km). Przez obszar nadleśnictwa przebiega szlak kajakowy na rzece Wda oraz szlaki PTTK – czerwony, zielony, czarny i pomocniczy niebieski im. I. Gulgowskiego. Aktualny stan zagospodarowania turystycznego to 22 miejsca postoju pojazdów 2 miejsca odpoczynku oraz 5 miejsc biwakowania. Wydzielone są również stałe miejsca biwakowania dla harcerzy w ilości 12 sztuk. Jesienią 1998 r. w świetlicy nadleśnictwa zorganizowano wystawę fotograficzną autorstwa nauczyciela Kaszubskiego Liceum Ogólnokształcącego

Brusach

Edwarda

Gierszewskiego

pt.

„Przyroda jest jak zdrowie”. Zaprezentowano na niej ponad 100 prac fotograficznych, przedstawiających piękno przyrody południowych Kaszub. W następnym roku zorganizowano kolejną wystawę pt. „Człowiek-przyroda”,

pokazującą

zaśmiecanie

lasów

szkody

wyrządzane przyrodzie przez człowieka. Kolejną wystawę, tym razem prac malarskich, autorstwa byłego leśnika pomorskich lasów Zygfryda Szycha zorganizowało Nadleśnictwo we wrześniu 2004 r. Na kilkudziesięciu wspaniałych obrazach autor przedstawił zwłaszcza Kampanię Wrześniową w pomorskich lasach. Pierwszoplanową pracą jest obraz przedstawiający szarżę ułanów W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

211

Il. 55 Zajęcia z młodzieżą w terenie w leśnictwie Strzelnica.

1 września 1939 r. pod Krojantami koło Chojnic. Autor zanim namalował obraz dotarł do kilku żołnierzy, zarówno niemieckich, jaki i polskich, biorących udział w potyczce. Na obrazie przedstawił bohaterstwo polskich ułanów, beznadziejność ataku na zmasowany ogień karabinów maszynowych oraz co najważniejsze obalił mit wielkiej ułańskiej wiktorii, nie umniejszając bohaterstwa i poświęcenia polskich żołnierzy. Część obrazów z tej wystawy prezentowana jest w izbie edukacyjnej, w części poświęconej dokonaniom artystycznym leśników. W 2003 r. na zlecenie i przy współudziale RDLP Gdańsk zorganizowano Regionalne Dni Lasu. Niejako

zwieńczenie

tych

wszystkich

działań

stanowi

otwarcie 7 października 2005 r. izby edukacyjnej. Mieści się ona w siedzibie Nadleśnictwa. Na uroczystości otwarcia obecni byli m.in. zastępca dyrektora RDLP w Gdańsku, Prezes Ligi Ochrony Przyrody woj. pomorskiego Andrzej Gajowniczek, przedstawiciele władz

212

samorządowych,

przewodniczący

Polskiego

Towarzystwa

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Leśnego, nadleśniczy Nadleśnictwa Gdańsk Widzimir Grus, dyrektor Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego Andrzej Penk oraz pracownicy lasów państwowych. Zgromadzone w izbie eksponaty dotyczą zarówno historii nadleśnictwa, jak i bogactwa przyrody. Izba nieomal codziennie odwiedzana jest przez uczniów szkół powiatu kościerskiego. Uczniowie i turyści swoją wiedzę mogą pogłębiać również na leśnej ścieżce dydaktycznej o nazwie Kamienna Góra. Ścieżka została wytyczona w Leśnictwie Strzelnica w odległości około 1 km od miasta337. Ustawiono na niej 10 tablic informacyjnych o tematyce leśnej. Długość trasy wynosi 7,2 km. 26 kwietnia 2012 r. w siedzibie Nadleśnictwa Kościerzyna odbyła się uroczystość odsłonięcia i poświecenia tablicy pamiątkowej poświęconej nadleśniczemu Edmundowi Dreckiemu. Odsłonięcia tablicy wykonanej przez artystę rzeźbiarza Henryka Trzecińskiego dokonał bratanek żony nadleśniczego Zdzisław Połczyński. Ważne miejsce w zakresie edukacji historycznej i leśnej stanowi pomnik upamiętniający leśników gdańskich poległych w czasie II wojny światowej. Odsłonięto go 25 kwietnia 1971 r. nieopodal jeziora Osuszyno. Wśród 58 nazwisk widnieją również nazwiska wspomnianych już pracowników nadleśnictwa. Inicjatorem tego przedsięwzięcia był prezes oddziału leśników Związku Bojowników o Wolność i Demokrację, Adam Chorąży. Pomnik zaprojektował artysta rzeźbiarz Zygfryd Korpalski, projekt techniczny wykonał Bronisław Rocławski. Przedstawia on kompozycję przestrzenną z głazów narzutowych. Na

betonowym

cokole

widnieje

napis:

„Leśnikom

walczącym

z okupantem hitlerowskim w latach 1939-1945 o wyzwolenie Ojczyzny”. W 2000 r. z inicjatywy władz Nadleśnictwa Kościerzyna na pomniku umieszczono dębowy krzyż oraz wykonano nowe granitowe tablice z nazwiskami i imionami pomordowanych. Uroczyste poświęcenie krzyża przez proboszcza kościerskiej parafii p.w. św. Trójcy, ks. Mariana 337 Leśna Ścieżka Dydaktyczna Kamienna Góra w Nadleśnictwie Kościerzyna, folder, 2004. W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

213

Szczepińskiego, odbyło się 19 maja 2000 r. Na uroczystości obecni byli przedstawiciele władz samorządowych powiatu kościerskiego, Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego, kombatanci, harcerze, delegacje kościerskich szkół średnich oraz brać leśna. Szczególną

oprawę

przyjęły

uroczystości

pod

pomnikiem

poległych leśników zorganizowane 24 kwietnia 2014 r. Okazji ku spotkaniu było wiele; 75. rocznica wybuchu II Wojny Światowej, 90 rocznica istnienia Lasów Państwowych, uroczystość ta zapoczątkowała również

cykl

trzech

konferencji

poświęconych

eksterminacji

i prześladowaniom leśników Pomorza Gdańskiego za ich wierność Ojczyźnie oraz służbę na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego. Inicjatorem oraz głównym organizatorem chlubnego przedsięwzięcia jest Stowarzyszenie Inżynierów i Techników Leśnictwa i Drzewnictwa. Na wstępie gospodarz Nadleśniczy Jerzy Borzyszkowski przywitał

Il. 56 Zajęcia w leśnej izbie edukacyjnej

214

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

licznie przybyłych na uroczystość gości: przedstawicieli władz Il. 57 Pomnik w Szarlocie upamiętniający pomordowanych leśników

samorządowych, kombatantów, przedstawicieli Kurkowego Bractwa Strzeleckiego z Kościerzyny, leśników Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Gdańsku i Toruniu, przedstawicieli Biura Urządzania Lasu oraz tych którzy badaniem historii zajmują się zawodowo, ważnym gościem był również przedstawiciel Gdańskiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej. Nie zabrakło również niezawodnych harcerzy z Hufca Kościerzyna, pod Pomnikiem Leśników pełnili wartę honorową a w trakcie trwania uroczystości zapalili znicze i złożyli wiązanki kwiatów. O liturgiczną część uroczystości zatroszczył się proboszcz kościerskiej parafii pod wezwaniem Świętej Trójcy, ksiądz prałat Marian Szczepiński. On również apelował o pamięć o tych, którzy ponieśli największą ofiarę dla ratowania niepodległej Ojczyzny. W sercu Kaszub nie zabrakło również kaszubskiego akcentu. Swój wiersz o kościerskich lasach, ich historii oraz gospodarzach wygłosił znany propagator lokalnej kultury Kaszuba z krwi i kości Benedykt Karczewski. Po spotkaniu przy Pomniku W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

215

Leśników zainteresowani tematem udziału leśników polskich w walce o niepodległość Polski przenieśli się do ośrodka wypoczynkowego „Szarlota”. Tam miał miejsce wykład publicysty historycznego redaktora Piotra Szubarczyka, oglądano pamiątkowe zdjęcia, odbyła się również prezentacja kartek pocztowych wydanych specjalnie na tę okoliczność a poświęconych wybitnym leśnikom z Pomorza Gdańskiego, którzy cierpieli dla Ojczyzny.

4.8. Lasy niepaństwowe

Znaczenie lasów dla środowiska życia społeczeństw jest tak duże, że większość państw, pomimo zawartych w systemie prawnym zapisów o ochronie własności, opracowała też prawne zasady nadzorowania gospodarki leśnej w lasach prywatnych i komunalnych. Najwyższy akt prawny w naszym kraju – Konstytucja, dozwala na ingerencję w prawa własności w przypadkach ważnego interesu publicznego i gospodarka leśna mieści się w tej właśnie regulacji. Prawa, ale i obowiązki ciążące na właścicielach lasów w Polsce określa „Ustawa o lasach”, nie różnicując ich ze względu na formę własności. Oznacza to, że dotyczą one zarówno Skarbu Państwa, w imieniu którego lasami państwowymi zarządza Państwowe Gospodarstwo Leśne - Lasy Państwowe, jak i prywatnych właścicieli małych działek leśnych. Dodatkowo, niektóre aspekty gospodarki leśnej regulują inne akty prawne – m.in. ustawa o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu

216

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Orientacji i Gwarancji Rolnej (ustawa z dn. 28.XI.2003r.) i inne ustawy, wraz ze związanymi z nimi przepisami wykonawczymi. Na szczególną uwagę zasługuje ustawa o wspieraniu rozwoju obszarów wiejskich ze środków pochodzących z Sekcji Gwarancji Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, która będąc instrumentem wspomagania ekonomicznego rolników gospodarujących na najsłabszych gruntach, jest jednocześnie zachętą do uczestniczenia właścicieli gruntów rolnych w „Krajowym Programie Zwiększania Lesistości”. Zachętą taką są też regulacje wewnętrzne Lasów Państwowych w postaci bezpłatnego przydzielania sadzonek na zalesienia gruntów prywatnych. Biorąc pod uwagę, że poprawne gospodarowanie w lasach wymaga stosowania specjalistycznej wiedzy, a także konieczność koordynacji czasowo - przestrzennej zabiegów wykonywanych w bardzo rozdrobnionych własnościowo lasach prywatnych, prawodawca zobowiązał organy administracji państwowej – starostów, do nadzoru merytorycznego tej sfery gospodarki. Większość starostów, nie dysponując odpowiednim zespołem fachowców, powierza pełnienie tego nadzoru nadleśniczym w drodze zawartych z nimi porozumień. W 1966 r. w granicach administracyjnego zasięgu Nadleśnictwa Wawrzynowo znajdowało się 1540 ha drobnej własności prywatnej338, zaś Nadleśnictwa Bąk 1161 ha. Występowały one głównie w formie rozrzuconych drobnych kompleksów najczęściej przylegających do lasów nadleśnictwa. W 2009 r. Nadleśnictwo Kościerzyna prowadziło nadzór nad lasami niepaństwowymi o powierzchni 8 047 ha. Powierzchnia ta podzielona była na obwód nadzorczy Mestwinowo oraz 11 obwodów nadzorczych wspólnych. Obecnie nadzór prowadzi obwód nadzorczy Nowa Karczma. Kieruje nim leśniczy Rafał Wrycza Rekowski.

338 ANK, Plan urządzenia gospodarstwa leśnego Nadleśnictwa Wawrzynowo na okres od 1 X 1966 do 30 IX 1976, sygn. 7014/1/38, s. 31. W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

217

4.9. Straż leśna

Historia straży zajmujących się ochroną lasu, zwierzyny i majątku sięga początków naszej państwowości. Ochrona lasu przed szkodnictwem leśnym polega na organizowaniu działań określonych procedurami. Wśród nich jest edukacja, profilaktyka, prewencja i bezpośrednie zwalczanie, a także sądowe postępowania. Wyspecjalizowaną i uzbrojoną formacją powołaną do tych zadań jest Straż Leśna. Szkodnictwo leśne obejmuje obszerną grupę czynów zabronionych, które są przestępstwami lub wykroczeniami. Jednostki Straży Leśnej stanowią posterunki w nadleśnictwach i grupy interwencyjne w regionalnych dyrekcjach. W Nadleśnictwie Kościerzyna posterunek Straży Leśnej jest dwuosobowy, a strażnicy kontrolują lasy nadleśnictwa korzystając ze służbowego samochodu terenowego. Dodatkowo w celu ochrony lasów przed szkodnictwem na terenach leśnych nadleśnictwa prowadzony jest monitoring przy użyciu urządzeń rejestrujących. Największym problemem były i są nadal kradzieże drewna. Tylko w latach 1999‒2008 odnotowano 73 kradzieży drewna o masie 113 m3. Uciążliwe są również pozostałe przypadki szkodnictwa leśnego takie jak: niszczenie mienia, kłusownictwo oraz bezprawne korzystanie z lasu. Do istotnych problemów należy także zaśmiecanie lasu. Użytkownicy domków rekreacyjnych, a także mieszkańcy okolicznych miejscowości, wywożą śmieci do lasu bądź pozostawiają je przy drogach. Posterunkiem Straży Leśnej w Kościerzynie kierowali: Józef

218

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Il. 58 Zaśmiecanie lasu to nadal bardzo duży problem

Dąbrowski

(1953‒1980),

Kazimierz

Dering

(1983‒2009).

Obecnie

stanowisko komendanta piastuje od 2009 r. starszy strażnik leśny Daniel Gierszewski. Strażnikami leśnymi byli: Gerard Bławat (1971‒1985), Edmund Grajcar (1972‒1985), Jan Kazyszka (1972‒1982), Konrad Pufelski (1975‒1977), Andrzej Konrad Słomiński (1985‒1986), Jan Czerw (1986‒1988). Obecnie od 1987 r. stanowisko strażnika piastuje Krzysztof Misiak.

W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

219

4.10. Pracownicy

KADRA KIEROWNICZA

Nadleśniczowie Nadleśnictwem Kościerzyna w latach 1945–2016 zarządzało 14 nadleśniczych. Niektórzy z nich funkcję tę pełnili zaledwie kilka miesięcy. Najdłużej, bo aż 24 lata, urząd nadleśniczego sprawował mgr inż. Tomasz Francuz. Nadleśniczy mgr inż. Jerzy Borzyszkowski na zasłużoną emeryturę przeszedł w 2016 r. po blisko 20 latach kierowania Nadleśnictwem Kościerzyna. Obecny nadleśniczy mgr inż. Krzysztof Frydel objął kierownictwo nadleśnictwem w 2016 r. Ten doświadczony i zasłużony leśnik urodził się w 1952 r. w rodzinie nadleśniczego Nadleśnictwa Tułowice na Opolszczyźnie. Po ukończeniu studiów rozpoczął pracę (1976 r.) w Nadleśnictwie Czersk (OZLP Toruń). W latach 1980‒1982 był nadleśniczym terenowym w Nadleśnictwie Koniecpol. Następnie inspektorem obwodowym w OZLP Katowice i Gdańsk. W 1986 r. objął stanowisko nadleśniczego Nadleśnictwa Kaliska. Piastował je przez 28 lat. W 2009 r. otrzymał prestiżowy tytuł Srebrnego Inżyniera za przywrócenie świetności najstarszemu w Polsce leśnemu ogrodowi

220

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

dendrologicznemu Arboretum Wirty, a także za realizację programu małej retencji, dzięki któremu odtworzono około 100 ha śródleśnych zbiorników

wodnych.

Nadleśniczy

Krzysztof

Frydel

również

znana postać w kręgach fotografików, którzy za pomocą obiektywu przedstawiają piękno przyrody.

Il. 59 Pracownicy Nadlesnictwa Kościerzyna w 2005 r. Od lewej siedzą: Grażyna Kujach- spec. ds. księgowych, Elżbieta Gierszewska- kasjerka, Grażyna Pielecka- spec. ds. kadrowych, Jan Norek- zastępca nadleśniczego, Mirosława Kąkol- główna księgowa, Jerzy Borzyszkowski- nadleśniczy, Justyna Burcon- spec. ds. użytkowania, Ewelina Breska- sekretarz, Jolanta Makarewicz- spec. ds. księgowych, Barbara Berth- st. Księgowa. Od lewej stoją: Krzysztof Misiak- strażnik leśny, Leszek Madej- leśniczy leśnictwa Garczyn, Józef Pepliński- leśniczy leśnictwa Grzybowski Młyn, Roman Gołuński- spec ds. użytkowania, Roman Pepliński- podleśniczy, Andrzej Janiszewski- st. spec. ds. zagospodarowania, Krystian Kreft- leśniczy leśnictwa Lubań, Marek Piesik- leśniczy szkółkarz, Bogdan Pepliński- leśniczy leśnictwa Zabrody, Janusz Lemański- leśniczy leśnictwa Wdzydze, Bogdan Piankowski- leśniczy leśnictwa Karsin, Zdobysław Czarnowski- leśniczy leśnictwa Podrąbiona, Zabrocki- stażysta, Maciej Piankowski- inż. nadzoru, Wiesław Rybiński- leśniczy leśnictwa Nowa Kiszewa, Kazimierz Zabrocki- leśniczy leśnictwa Wierzysko, Antoni Gołuński- leśniczy leśnictwa Strzelnica, Sylwester Freda- leśniczy lasów nadzorowanych, Jan Dzienisz- leśniczy leśnictwa Gołuń, Władysław Kujach- leśniczy leśnictwa Ludwikowo, Jacek Borzyszkowski- leśniczy leśnictwa Cięgardło W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

221

Il. 60 Pracownicy Nadleśnictwa Kościerzyna w 2016 r. Od lewej: Justyna Freda, Lucyna Jażdżewska, Rafał Wrycza – Rekowski, Elżbieta Gierszewska, Roman Gołuński, Barbara Berth, Łukasz Wasiszek, Janusz Lemański, Łukasz Madej, Ewa Gołuńska, Michał Dysarz, Katarzyna Stefańska, Jan Dzienisz, Wojciech Stefański, Mirosława Kąkol, Dariusz Dzienisz, Leszek Madej, Sylwester Freda, Daniel Gierszewski, Andrzej Słomiński, Kazimierz Zabrocki, Krystian Kreft,

Nadleśniczowie Nadleśnictwa Kościerzyna mgr inż. Stefan Fabianowski .................................................... 4.1945‒31.8.1945 inż. Jerzy Pruszkowski ................................. 1945 (brak dokładnych danych) mgr inż. Stefan Lendzion ................................................... 23.5.1946‒25.10.1946 Jan Wieczorek .............................................................................. 1.11.1946‒31.3.1950 mgr inż. Edward Geysztor ....................................................... 1.4.1950‒31.12.1951 Oswald Noryśkiewicz ..................................................................1.2.1952‒31.3.1952 mgr inż. Aleksander Rada ...................................................... 1.4.1952‒15.11.1958

222

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Maciej Piankowski, Lidia Słomińska, Krzysztof Misiak, Andrzej Przewłocki, Marek Piesik, Marcin Zabrocki, Jerzy Makarewicz ,Jolanta Sikorska-Makarewicz, Jacek Borzyszkowski, Ewelina Breska, Bogdan Pepliński, Paweł Bruski, Zdobysław Czarnowski, Justyna Burcon, Przemysław Weltrowski, Bogdan Piankowski, Ryszard Josz, Małgorzata Maciejewska, Robert Walczak, Tomasz Gawron, Ireneusz Pellowski, Krzysztof Frydel - Nadleśniczy.

mgr inż. Zbigniew Pirszel ....................................................... 16.11.1958‒17.4.1959 mgr inż. Rudolf Littak ...............................................................1.10.1959‒31.5.1963 inż. Stefan Skotarek .................................................................... 1.7.1963‒31.3.1967 mgr inż. Iwona Wolniarska .................................................. 1.4.1967‒30. 11.1972 mgr inż. Tomasz Francuz ...................................................... 1.12.1972‒18.12.1996 mgr inż. Jerzy Borzyszkowski ......................................... 19.12.1996‒ 29.03.2016 mgr inż. Krzysztof Frydel ......................................................... 30.03.2016‒nadal W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

223

Zastępcy nadleśniczych Nadleśnictwa Kościerzyna mgr inż. Henryk Wiślicki ..................................................... 01.01.1972‒31.01.1972 Edward Wysokiński ................................................................. 01.02.1972‒15.11.1972 mgr inż. Jan Norek ..................................................................16.11.1972‒23.11.2006 mgr inż. Andrzej Przewłocki ............................................. 24.11.2006‒17.01.2017 mgr inż. Michał Jaworski ........................................................... 01.02.2017‒nadal Nadleśniczowie terenowi Obrębu Bąk Walenty Brzózka ...................................................................... 01.01.1973‒31.12.1981 mgr inż. Bogdan Skorupiński ........................................ 01.02.1982‒30.06.1984 mgr inż. Jarosław Adamiec .............................................. 01.08.1984‒29.09.1992 Nadleśniczowie terenowi Obrębu Kościerzyna Edward Wysokiński ............................................................ 01.06.1973‒30.06.1979 inż. Kazimierz Czapiewski .................................................. 01.07.1979‒30.11.1980 mgr inż. Jerzy Makarewicz................................................. 01.02.1981‒18.04.1991 Nadleśniczowie terenowi lasów nadzorowanych mgr inż. Franciszek Dobek .............................................. 01.10.1981‒10.01.1988 Główni inżynierowie mgr inż. Jan Norek ............................................................... 01.10.1992‒09.04.1995 Główni księgowi Stanisław Sikorski ................................................................ 01.10.1959‒31.05.1985 Anna Imianowska ................................................................. 01.06.1985‒31.07.1991 Mirosława Kąkol ........................................................................... 01.08.1991‒nadal Inżynierowie nadzoru inż. Zygmunt Staroń .............................................................. 01.12.1992‒31.12.1999 mgr inż. Maciej Kostka ................................................... 01.08.2000‒10.05.2004

224

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

mgr inż. Maciej Piankowski .................................................... 20.05.2004‒nadal mgr inż. Jan Norek .............................................................. 23.11.2006‒01.10.2008 mgr inż. Marcin Zabrocki.......................................................... 01.09.2014‒nadal Adiunkci mgr inż. Witalis Bakulis ..................................................... 15.10.1945‒31.03.1946 Nowikas ..................................................................................................................... 1945 mgr inż.. Aleksander Gurski ........................................... 01.04.1949‒30.09.1949 mgr inż. Henryk Barczyk ............................................... brak danych‒31.12.1959 inż. Stefan Skotarek ............................................................ 01.10.1959‒30.06.1963 mgr inż. Henryk Wróblewski ............................................. 01.10.1965‒31.03.1967 mgr inż. Iwona Wolniarska ............................................... 01.03.1967‒31.03.1967 mgr inż. Zbigniew Wolniarski ........................................... 01.12.1967‒20.02.1972 Edward Wysokiński ................................................................ 16.11.1972‒31.05.1973 inż. Kazimierz Czapiewski ................................................ 01.08.1978‒30.06.1979 mgr inż. Jerzy Makarewicz....................................................20.11.1978‒31.01.1981 mgr inż. Bogdan Skorupiński ........................................... 01.12.1980‒31.01.1982

Babie lato.

W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

225

SŁUŻBA TERENOWA Leśnictwo Cięgardło

Leśniczowie

Il. 61 Leśniczówka Cięgardło

Antoni Krejczy 01.01.1947‒31.03.1953 Franciszek Osowski 01.01.1950‒ 31.12.1961 Cięgardło, Czyste Franciszek Dobek 01.01.1962‒31.12.1972 Gerard Wrycza-Rekowski 01.01.1973‒30.09.2002 Jacek Borzyszkowski 01.10.2002‒nadal

Leśnictwo Debrzyno Leśniczowie

Il. 62 Leśniczówka Debrzyno

Jan Prabucki 27.04.1945‒30.06.1950 Józef Lemańczyk 17.08.1945‒31.03.1955 Strzelnica, Debrzyno Ignacy Broniszewski 01.08.1950‒30.09.1951 Teofil Burglin 16.04.1951‒31.07.1956 Strzelnica, Debrzyno Czesław Śmietan 20.01.1956‒30.04.1958 Kazimierz Kubat 01.04.1958‒10.09.1979 Andrzej Miecznik 01.11.1979‒31.05.2006 Sylwester Freda 06.06.2006‒nadal

Leśnictwo Grzybowski Młyn Leśniczowie

Il. 63 Leśniczówka Grzybowski Młyn

226

Jan Orzłowski 1945‒1950 Piotr Redzimski 01.07.1955‒30.09.1957

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Franciszek Rocławski 01.10.1957‒28.02.1978 Andrzej Miecznik 01.07.1978‒31.10.1979 Paweł Żynda 01.09.1979‒26.08.1984 Józef Pepliński 01.09.1984‒31.12.2009 Robert Walczak 01.01.2012‒nadal

Leśnictwo Karsin Leśniczowie

Il. 64 Leśniczówka Karsin

Leon Sawitzki 01.01.1979‒25.09.1990 Bogdan Piankowski 01.11.1993‒nadal

Leśnictwo Lubań Leśniczowie

Józef Buca 18.10.1945‒15.04.1958 Stanisław Myżyński 15.04.1958‒30.06.1975 Kazimierz Formella 01.01.1972‒11.04.1981 Lubań. Joniny Tadeusz Kamer 16.07.1978‒30.07.2000 Krystian Kreft 01.08.2000‒nadal

Il. 65 Leśniczówka Lubań

Leśnictwo Ludwikowo Leśniczowie

Jan Bodych 01.04.1945‒1946 Ordowski 1946‒1948 Wojciech Rolbiecki 1948‒1954 W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

Il. 66 Leśniczówka Ludwikowo

227

Il. 67 Leśniczówka Nowa Kiszewa

Zbigniew Gerula 16.04.1956‒01.01.1957 Anna Ramczykowska 01.09.1956‒30.09.1959 Józef Piankowski 01.10.1958‒13.12.1981, Garczyn. Ludwikowo Leszek Madej 01.01.1984‒30.11.1985 Ryszard Josz 01.12.1985‒31.10.1992 Leszek Madej 01.09.1991‒31.12.1992 Władysław Kujach 01.01.1993‒29.07.2015 Marek Piesik 30.07.2015‒nadal

Leśnictwo Nowa Kiszewa Leśniczowie

Il. 68 Leśniczówka Podrąbiona

Antoni Krauze 01.11.1945‒31.12.1946 Jan Kiedrowicz 05.10.1951‒brak danych Jan Wojewski 01.06.1951‒30.09.1968 Bronisław Wiśniewski 01.09.1968‒30.04.1974 Józef Piankowski 01.02.1985‒31.01.1987 Marian Przewłocki 01.09.1988‒11.01.1999 Andrzej Przewłocki 01.02.2000‒19.05.2004 Wiesław Rybiński 05.01.2005‒30.06.2011 Jan Dzienisz 09.01.2012‒nadal

Leśnictwo Podrąbiona Leśniczowie

Il. 69 Leśniczówka Strzelnica

228

Józef Wenta 01.01.1947‒31.07.1951

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Leonard Wirkus 01.06.1948‒31.12.1968 Podrąbiona. Smolewo Henryk Felski 01.12.1968‒23.12.1981 Bogusław Kukliński 01.04.1982‒30.06.2005 Zdobysław Czarnowski 16.05.2005‒nadal

Leśnictwo Strzelnica Leśniczowie Józef Lemańczyk 17.08.1945‒31.03.1955, Strzelnica.Debrzyno Teofil Burglin 16.04.1951‒31.07.1956, Strzelnica. Debrzyno Kazimierz Kulas 01.08.1951‒05.11.1951 Zdzisław Przanowski 01.02.1952‒31.03.1953 Leon Kopicki 01.04.1953‒30.09.1958 Antoni Litwin 01.10.1958‒31.12.1959 Walter Klapper 01.01.1959‒31.03.1965 Stanisław Wiśniewski 15.09.1965‒31.08.1968 Bernard Szreder 01.11.1968‒31.01.1978 Józef Lemańczyk 16.081978‒30.12.1992 Edward Kowalke 01.01.1993‒31.12.2003 Antoni Gołuński 24.12.2003‒31.12.2011 Leszek Madej 01.01.2012‒nadal

Il. 70 Leśniczówka Wdzydze

Il. 71 Leśniczówka Wierzysko

Leśnictwo Wdzydze Leśniczowie

Józef Łęgowski 1945‒1957 Gołuń, Wdzydze W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

Il. 72 Leśniczówka Zabrody

229

Jan Męczykowski 06.09.1949‒21.02.1977 Władysław Kujach 16.03.1977‒15.07.1977 Jan Władysław Czaja 15.07.1977‒31.12.1988 Janusz Lemański 01.01.1989‒nadal

Leśnictwo Wierzysko

Szkółka Leśna Bąk Leśniczowie

Marek Piesik 03.01.2000‒31.12.2003

Obwód Lasów Nadzorowanych Nowa Karczma

Leśniczowie

Stanisław Zieliński 01.08.1945‒31.03.1947 Karol Krawczuk 1947‒1949 Łucjan Stawski 21.07.1951‒15.11.1958 Stanisław Kamiński 16.12.1958‒31.12.1959 Antoni Berek 01.01.1960‒30.11.1969 Franciszek Zabrocki 01.11.1969‒31.12.1978 Kazimierz Zabrocki 01.01.1979‒nadal

Władysław Kujach 15.07.1977‒31.12.1992 Rafał Wrycza Rekowski 01.01.2009‒nadal

Leśnictwo Zabrody Leśniczowie

Antoni Krauze 01.01.1947‒30.09.1968 Władysław Ziegert 01.10.1968‒30.11.1969 Ludwik Mikuczyński 01.04.1970‒31.12.1981 Leszek Madej 16.07.1986‒31.08.1991 Ryszard Josz 01.11.1992‒16.12.2004 Czesław Jaszewski 16.05.1982‒31.07.1986 Bogdan Pepliński 01.05.2005‒nadal

230

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

4.11. Wspomnienia pracowników nadleśnictwa

Wspomnienia leśniczego z Grzybowskiego Młyna

Urodziłem się w 1947 r. w Tuchomku (powiat bytowski). Wywodzę się jednak z kaszubskiej rodziny od kilku pokoleń związanej z kościerskimi lasami. Dziadek w okresie międzywojennym, ojciec zaraz po zakończeniu II wojny światowej pracowali jako drwale. Praca bardzo ciężka, mozolna, jednak tereny kaszubskiej wsi, pozbawione przemysłu, handlu i usług były bardzo biedne, przed wojną trudno było o pracę i związanie się z lasem dawało poczucie bezpieczeństwa dla rodziny. Ojciec po II wojnie światowej pracę w lasach traktował podobnie jak dziadek, dlatego niejako naturalne stało się, że również i ja związałem się zawodowo z lasem. Pracę zacząłem jako robotnik leśny. W 1968 r. ukończyłem jednak Zasadniczą Szkołę dla gajowych w Margoninie. Dzięki temu oraz dotychczasowemu doświadczeniu zostałem zatrudniony na stanowisku gajowego, zaś po pewnym czasie podleśniczego w leśnictwie Głuchy Bór, niedaleko Loryńca. Leśnictwo to należało wówczas do Nadleśnictwa Wawrzynowo. W 1969 r. podjąłem zaoczną naukę w Technikum Leśnym w Tucholi. Po jego zakończeniu w roku 1983 przeszedłem do Nadleśnictwa Kościerzyna, gdzie przez prawie 30 lat byłem leśniczym. Nieprzerwanie związany byłem z tymi samymi terenami: Grzybowski Młyn, Loryniec, Płocice, Czarlina. Wsie te wyznaczały granice lasów, którymi się W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

231

opiekowałem. Na tym terenie do dzisiaj znam każdą dróżkę, każdą leśną przesiekę. Mogę o

przytoczyć

zrębach,

szereg

uprawach,

opowieści szczegółach

pracy na przestrzeni lat, o pasji do tych czynności, która powodowała, że nie stawała się ona nudna. Początki były bardzo ciężkie, praca

lesie

wykonywana

ręcznie,

teren trudny. Poruszałem się po terenie rowerem potem motocyklem. W latach 70–tych dużym problem był brak osób chętnych do trudnej pracy w lesie. Po założeniu rodziny w pracy pomagała mi również żona. Swymi umiejętnościami Powyżej: Il. 73 Leśniczy Józef Pepliński w trakcie pracy Poniżej: Il. 74 Leśniczy Józef Pepliński

przy wyznaczaniu trzebieży, sporządzaniu szacunków

brakarskich,

sporządzania

dokumentów odbiórki drewna, jak również sadzeniu i pielęgnowaniu upraw leśnych zawstydziłaby niejednego młodego leśnika. W roku 1994 aktywnie uczestniczyłem w tworzeniu Wdzydzkiego Parku Krajobrazowego. Konsultowano ze mną założenia dotyczące Parku, jego granice, ciekawostki przyrodnicze, atrakcyjne miejsca w lesie. W 2010 r. ciesząc się dobrym zdrowiem przeszedłem na emeryturę. Niewątpliwie zawdzięczam to harmonii w rodzinie i obcowaniu z przyrodą. Nadal jednak jestem aktywny, wychowałem 2 synów również leśników. Jeden z nich od 10 lat jest leśniczym w leśnictwie. Bardzo się cieszą, że często korzysta z mojego doświadczenia. Dyskutujemy o szczegółach pracy, jednak nie ukrywam, że nowości informatyczne, które ciągle wprowadzane są w pracy leśniczego powodują, że wolę opowiadać o terenie i specyfice zawodu leśnika terenowca. Obecnie mając 70 lat prowadzę przydomowy ogródek, dużo spaceruję po lesie i poświęcam dużo czasu na kontakt z wnukami, być może również przyszłymi leśnikami. Józef Pepliński

232

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Bór sosnowy moim domem

Urodziłem się w 1937 r. w Kościerzynie a swoją historię z lasami zacząłem już jako młody chłopak w wieku 16 lat w kancelarii Starego Nadleśnictwa. Już wtedy czułem, że to będzie moje powołanie, że las stanie się częścią mojego życia. Urzekła mnie przyroda i pasja łowiecka. W moim rodzinnym domu rodzice chętnie gościli zawsze wielu przyjaciół a wykwintna kuchnia z dziczyzny przyciągała łakomczuchów. Przed pójściem do wojska zostałem przyjęty w 1955 r. do pracy w Leśnictwie Juszki

stanowisko

podleśniczego.

W Juszkach pracowałem 2 lata i mieszkałem

Il. 75 Leśniczy Gerard Wrycza Rekowski z wnukiem

w leśniczówce. W Leśnictwie Debrzyno leśniczym był wówczas Pan Czesław Śmietana a nadleśniczym Nadleśnictwa Kościerzyna Pan Aleksander Rada. Po odbyciu służby wojskowej w 1960 r. rozpocząłem pracę jako sekretarz w Nadleśnictwie Bąk. Na stanowisku tym pracowałem 11 lat. Wówczas ożeniłem się i poduczyłem zaocznie w Rogozińcu w województwie wielkopolskim. W 1969 r. zostałem przyjęty do Koła Łowieckiego „Cietrzew”. Dzięki temu mogłem oddawać się mojej drugiej pasji – łowiectwu. W 1972 r. zlikwidowano Nadleśnictwo Bąk. Zależało mi bardzo na pracy w urokliwych borach sosnowych znajdujących się na terenie Leśnictwa Cięgardło. Moje marzenie spełniło się, gdyż od 1973 r. zostałem leśniczym Leśnictwa Cięgardło należącego do Nadleśnictwa Kościerzyna. Pod opieką miałem 5 robotników i ciągnik z kierowcą, a sporządzanie dokumentacji żeby zrobić wypłaty pracownikom trwały nawet 3 dni. Sporządzało się ją w trzech egzemplarzach przez kalkę. Do moich obowiązków należało również organizowanie szkół do sadzenia lasu przez dzieci, ponieważ Nadleśnictwo w tym czasie przejęło ok. 50 ha ziemi z Państwowego Funduszu Ziemi Gminy Stara Kiszewa. Dzieci m.in. ze szkół w Kościerzynie, Polaszkach i Starej Kiszewy, W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

233

bardzo chętnie jeździły na sadzenie lasu a nauczyciele dostawali dodatkowe pieniądze za prowadzony nadzór. Wynagrodzenie za pracę w lesie w tamtych czasach było bardzo niskie. Żeby utrzymać rodzinę, trzeba było dorabiać i trzymało się bydło. W czasie pracy wyhodowałem 30. Na poletku liczącym 20 arów uprawialiśmy również marchew. Był to bardzo ciężka praca. Jesienią poranki i wieczory były bardzo zimne, posrebrzone przymrozkiem a trzeba było pracować w polu przez które hulał przenikliwy zimny wiatr. Marchew sprzedawaliśmy do Spółdzielni LAS, z której przyjeżdżały samochody i ważono po 20 kg w skrzyniach. Ciekawostką jest stacja meteorologiczna znajdująca się przy leśniczówce Cięgardło. Tam przez kilkanaście lat pomiary prowadziła moja żona Maria. Po uzyskaniu danych, podawało się tę wiadomość przez radiotelefon do biura Nadleśnictwa Kościerzyna. Z informacji tej korzystały również sąsiadujące nadleśnictwa. Teraz stacja działa automatycznie. Jedynie, co trzeba zrobić to przynieść ściółkę z pobliskiego drzewostanu, położyć na wagosuszarkę a komputer prześle dane na stronę internetową, z której wszyscy zainteresowani mogą czerpać informacje. Pierwszy motor kupiłem za sprzedaną krowę notabene krowę teściów. Teraz miałem już łatwiej, mogłem przemierzać las. Kolejny motor dostałem już od nadleśnictwa do szacowania szkód powodowanych przez zwierzynę. W roku 1970 kupiłem pierwszy samochód - nową Syrenę. W 2002 r. po blisko 50 latach pracy w kościerskich lasach przeszedłem na emeryturę. Gerard Wrycza Rekowski

Il. 76 Obsługa stacji meteorologicznej przy leśniczówce Cięgardło.

234

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Wspomnienia kościerskiego nadleśniczego

Moją życiową „przygodę” z Lasami Państwowymi rozpocząłem w Nadleśnictwie Wawrzynowo 15 lutego 1968 r. na stanowisku gajowego. Ówczesny Nadleśniczy Pan Henryk Wyślicki skierował mnie do pracy w Leśnictwie Głuchy Bór. Leśniczym w Głuchym Borze był Pan Franciszek Ciemiński. Nadleśniczy przyjęcie do pracy warunkował kontynuacją nauki w kierunku leśnym. Pracując przygotowywałem się do egzaminu na Wydział Leśny Wyższej Szkoły Rolniczej w Poznaniu. Po otrzymaniu zawiadomienia o przyjęciu na pierwszy rok studiów stacjonarnych zakończyłem z dniem 31 lipca 1968 r. mój pierwszy etap pracy w Lasach Państwowych. Studia ukończyłem obroną pracy magisterskiej w czerwcu 1973 r. i od 1 września tego roku rozpocząłem stażem pracę w Nadleśnictwie Lipusz. Po trzymiesięcznym stażu do końca sierpnia 1977 r. pracowałem w biurze Nadleśnictwa na stanowisku referenta technicznego i adiunkta technologa. Z tego okresu pamiętam humorystyczne wydarzenie. Nieżyjący już Inspektor Obwodowy Mieczysław Czerw zabrał mnie na kontrolę upraw w Leśnictwie Płocice. Leśniczym był wówczas Ś.P. Stanisław Bruski. W trójkę chodziliśmy po uprawach pielęgnowanych broną talerzową Nizińskiego. Urządzenie to, zaczepione za ciągnikiem rolniczym, spulchniało międzyrzędy - na rząd sadzonek w urządzeniu była około 20 cm przerwa. Niewielki rozstaw talerzy wymagał od operatora dużej uwagi, aby nie wyorać sadzonek. Na jednej z upraw co pewien czas sadzonki były wyorane. Inspektor wskazując te miejsca ganił za brak nadzoru leśniczego, a ten wskazując samosiewy (był rok nasienny) tłumaczył, że luki te zostaną naturalnie wypełnione. Po przejściu całej uprawy inspektor wygłosił sentencję: Widzi Pan Panie Leśniczy, pomimo naszych usilnych starań las rośnie dalej. Ironiczna ta uwaga towarzyszyła mnie przez wszystkie lata mojej służby. Od 1 września 1977 r. zostałem powołany na stanowisko zastępcy nadleśniczego. Nadleśniczym połączonych w lipcu 1973 r. Nadleśnictw Sulęczyno i Lipusz był Zdzisław Kostka. Dobry szef i nauczyciel, a później W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

235

wspaniały przyjaciel. Byłem Jego zastępcą blisko 20 lat, mając w tym czasie kilka propozycji awansów. Na pożegnaniu z Nadleśnictwem Lipusz powiedziałem, że zostawiłem (przeżyłem) tam najlepsze lata i tak uważam do dnia dzisiejszego. Do Kościerzyny na kierownika jednostki przyszedłem 19 grudnia 1996 r. i pracowałem tam do 29 marca 2016 r. Okres „szefowania” w Kościerzynie wspominam też bardzo dobrze, chociaż inaczej niż ten Lipuski. Zdecydowanie większa odpowiedzialność, ale też większa satysfakcja z osiągniętych wyników. Wobec moich współpracowników stosowałem życiową zasadę wpajaną mi w młodzieńczym wieku przez Ojca: „Jak nie możesz pomóc, to uważaj abyś nie przeszkadzał”. W rodzinie naszej funkcjonuje również powiedzenie, że „dobra robota sama się chwali”. A ja dodaję, że tę dobrą trzeba nagradzać. Te dwie zasady (i może coś jeszcze) pozwoliły mnie na dobre i bezkolizyjne kierowanie Nadleśnictwem Kościerzyna przez blisko 20 lat. Wszyscy pracownicy, każdy na swoim stanowisku, nakładem pracy i zaangażowaniem, powodowali dobre funkcjonowanie firmy. Wdzięcznym wspomnieniem obejmuję szczególnie dwie osoby. Ostoję finansowo-ekonomiczną, tworząca dobry klimat pracy,

Świerki wśród sosen.

236

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Panią Mirkę Kąkol oraz oddanego, lojalnego współpracownika, mojego zastępcę Pana Andrzeja Przewłockiego. Na emeryturę odszedłem z poczuciem spełnienia zawodowego i dobrze wypełnionej służby – służby Przyrodzie i Lasom Państwowym. Współpracownicy przygotowali na moje odejście wzruszającą niespodziankę. Otrzymałem album, gdzie zeskanowano zdjęcia z całego okresu mojej służby. Na ostatnich stronach umieszczono wspólne zdjęcie wszystkich pracowników, z ciepła i miłą dla mnie laurką z podpisami pracowników – super pamiątka. Z leśnikami spotykam się doraźnie w Nadleśnictwie, a częściej na niwie łowieckiej w terenie. Wśród leśników od niedawna jest wnuczka Zosia. Jestem dumny, że kontynuuje zamiłowania swojego Taty i moje. Okazję do podtrzymywania kontaktów będą również doroczne spotkania byłych pracowników Nadleśnictwa, które wprowadziłem na „wzór” Lipuski w Kościerzynie. Kończąc tę garść wspomnień jestem przekonany, że zamiłowanie do Przyrody, do bezpośrednich z Nią kontaktów pozostanie ze mną do końca. Jerzy Borzyszkowski

W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

237

Jesień wśród buków.

238

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Zakończenie Podsumowując dzieje Nadleśnictwa Kościerzyna, można wysunąć kilka najistotniejszych wniosków. Po pierwsze, należy stwierdzić, że aż do początku panowania pruskiego na terenie nadleśnictwa głównie prowadzono eksploatację zasobów leśnych, rzadko troszcząc się o odnowienia. Po drugie, warto zauważyć, iż swoją ogromną powierzchnię nadleśnictwo zawdzięcza w dużej mierze działaniom rządu pruskiego (fiskusa leśnego) w drugiej połowie XIX i na początku XX w. oraz reformie rolnej z 1944 r. Trzeba jednakże podkreślić, że zwiększanie powierzchni leśnej za czasów pruskich odbywało się zazwyczaj ze szkodą dla polskiej własności. Działania „zielonego wywłaszczyciela” na obszarze Nadleśnictwa Kościerzyna pozbawiły okoliczną ludność kilku tysięcy ha gruntów. Powierzchnie te po przejęciu przeważnie zalesiano. W okresie międzywojennym zaczęto tworzyć plany gospodarcze dla lasów państwowych oraz prywatnych. Niestety prace te wkrótce przerwano z powodu działań wojennych. Podczas okupacji na obszarze nadleśnictwa nie odnotowano zbyt wielkich strat w drzewostanach. Niestety, wojna nie oszczędziła życia kilku kościerskich leśników. Po zakończeniu wojny rozpoczęto odbudowywanie polskiej gospodarki. Wiązało się to niekiedy z nadmiernym pozyskiwanie drewna tak potrzebnego w różnych gałęziach przemysłu. Obecnie Nadleśnictwo Kościerzyna może się poszczycić nie tylko doskonale funkcjonującym gospodarstwem, ale i działalnością w zakresie edukacji leśnej.

W powojennej rzeczywistości 1945-2016.

239

Jezioro porekultywacyjne. Na pierwszym planie porosty na kamieniu.

240

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Bibliografia

Źródła rękopiśmienne Archiwum Diecezjalne w Pelplinie Księga chrztów parafii Kościerzyna, sygn. W-50. Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna Dział Techniczny, sygn. 1/114, 2129/1/62, 701/1/64, 7014/15, 701/1/74, 7031/1/67, 7014/1/38. Mapy przeglądowe Nadleśnictwa Kościerzyna z lat: 1952, 1966, 1976,1988, 1999. Archiwum Nadleśnictwa Lipusz Dział Administracyjno-Gospodarczy, sygn. 1/32 Dział Techniczny, sygn. 1/32, 1/105. Archiwum Państwowe w Gdańsku Akta Miasta Kościerzyny, sygn. 506/517, 791, 811-817. Inwentarz landratura w Kościerzynie 1775-1882, sygn. V 55-32. Krajowy Urząd Lasów w Gdańsku Oliwie 1813-1945, sygn. 1235/69. Państwowe Nadleśnictwo w Kościerzynie (1904) 1920-1939 (1945), sygn. 2367/7-13, 15-16. Powiatowy Urząd Budowlany w Kościerzynie 1860-1869, sygn. 1130/2. Rejencja Gdańska, sygn. 9/2709. Rewizja Planu Gospodarczego Nadleśnictwa Kościerzyna dnia 1.10.1931 r., sygn. 3027/1. Starostwo Powiatowe w Kościerzynie 1920-1939, sygn. 1631/196. Urząd Katastralny w Kościerzynie 1814-1945, sygn. 111/589. Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz XIV Hauptabteilung: Provinz Westpreußen. Regierung zu Danzig, sygn. XIV HA, Rep. 180/11136. Źródła kartograficzne Archiwum Państwowe w Gdańsku Inwentarz map Rejencji w Gdańsku 1713-1921, sygn. 9,2/1101, 1105, 1123, 1288, 1408, 1410, 1411, 1419, 1657. Kolekcja pomorskich planów i map 1634-1945, sygn. 1126/20, 140, 149, 160, 205. Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska Schrötter E., Karte von Ost-Preussen nebst Preussisch Lithauen und West-Preussen nebst dem Netzdistrickt 1796‒1802 (Fotokopie oryginału w skali 1: 50 000 przechowywanego w Deutsche Staatsbibliothek w Berlinie). Großblätter (w skali 1: 100 000), arkusze z terenu rejencji gdańskiej. Meßtischblätter (w skali 1: 25 000), arkusze z terenu rejencji gdańskiej, sygn. b II 73. Bibliografia

241

Źródła drukowane Dzienniki Urzędowe i akty prawne Amts-Blatt der Königlichen Regierung zu Danzig 1817‒1919 . Die Landes Kultur Gesetzgebung des Preußischen Staates, hrsg. A. Lette, L. von Rönne, Bd. 1, Berlin 1854. Gemeinheitstheilungs-Ordnung vom 7-ten Juni 1821, Gesetz-Sammlung, 1821. Gesetz-Sammlung für die Preußischen Verwaltungs-Beamten. Eine chronologische Zusammenstellung der in der Gestetz-Sammlung für die Königl. Preußischen Staaten für die Jahre 1806 bis 1854 incl., Bd. 1, Berlin 1855. Inwentarz dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z roku 1582, wyd. L. Żytkowicz, „Fontes” z. XXXVII, Toruń 1953. Inwentarz klucza subkowskiego 1644 lub 1645, w: Inwentarze dóbr stołowych biskupstwa włocławskiego z XVII w., „Fontes” z. XXXVIII, Toruń 1957. Księga komturstwa gdańskiego, wyd. K. Ciesielska, I. Janosz-Biskupowa, Warszawa-PoznańToruń 1985. Oeffentlicher Anzeiger. Beilage zum Amtsblatt der Königlich. Regierung zu Danzig, Danzig, 1826‒1853. Pommerellisches Urkundenbuch, hrsg. v. M. Perlbach, Danzig 1882, nr 26. Pomorski Dziennik Wojewódzki, Nr 26, 1929, Nr 10, 1930. Preussisches Urkundenbuch, Bd. II, hrsg. v. M. Hein, E. Maschke, Marburg 1962, nr 53. Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 stycznia 1925 r. o utworzeniu dyrekcji lasów państwowych, Dz.U. 1925 nr 9 poz. 62. Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 lipca 1932 r. o zniesieniu Dyrekcji Lasów Państwowych w Bydgodszczy, Dz.U. 1932 nr 64 poz. 600. Rozporządzenie w sprawie ustanowienia dyrekcji lasów w byłej dzielnicy pruskiej, Dz. U. Nr 9 z dnia 28 lutego 1920 r. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 marca 1930 r. o umundurowaniu i oznakach służbowych funkcjonarjuszów administracji lasów państwowych ( Dz. U. R. P. Nr 25, poz. 222). Ustawa z dnia 1 sierpnia 1919 r. o tymczasowej organizacji zarządu b. dzielnicy pruskiej, Dz. U. z 1919 r. Nr 64, poz. 385. Verordnung wegen der künftigen Behandlung des gesamten Staatsschuldenwesens vom 17. Januar 1820, Gesetz-Sammlung 1820. Verordnung wegen verbesserter Einrichtung Provinzial-Behörden, vom 30 IV 1815, GesetzSammlung, nr 9, 1815, poz. 287. Opracowania statystyczne, kompendia i książki adresowe Adreß Buch für das Königliche Danziger Regierungs Departamen mit besonderer Berücksichtigung der Stadt Danzig und ihres Polizei Bezirks, Danzig 1817. Almanach Leśny. Rocznik Personalny Administracji Lasów Państwowych według stanu na dzień 1 lipca 1933 r., Warszawa 1933. Danziger Einwohnerbuch mit allen Vororten und Zoppot 1940-1941, Danzig 1940. Der Boden und die landwirthschaftlichen Verhältnisse des Preussischen Staates, dargestellt A. Meitzen, Bd. 2, Berlin 1869. Goldbeck J. F., Vollständige Topographie des Königreich Preussen, Bd. II, Marienwerder 1789. Handbuch des Grundbesitzes in Westpreussens, Danzig 1909. Handbuch über den Königlich Preußischen Hof und Staat für das Jahr 1794‒1918. Holsche A. C., Geographie und Statistik von West-Süd und Neu Ostpreußen, Berlin 1807. Jahrbuch für die amtliche Statistik des preussischen Staats hrsg. vom Königlichen statistischen Bureau, Berlin 1863. Książka adresowa gospodarstw rolnych ponad 50 hektarów wojew. pomorkiego, zebrał i zestawił Stanisław Manthey, Toruń 1923. Maron E. W., Prawidła leśnictwa wskazujące środki, jakiemi sam właściciel lasu wynaleźć może trwały dla siebie z lasu swojego dochód, i proste reguły onegoż zagospodarowania, Poznań 1843. Meitzen A., Der Boden und die landwirtschaftlichen Verhältnisse des Preussischen Staates nach dem Gebietsumfange vor 1866, Bd. 1, Berlin 1868. Oelrichs H. Statistiche Mittheilungen über den Regierungsbezirk Danzig, Danzig 1869. Topographisch Statistisch Ortschafts Verzeichniss des Berenter Kreises im Regierungsbezirk Danzig, Berent 1863. Topographisch Statistisch Ortschafts Verzeichniss vom Regierungsbezirk Danzig, Danzig 1848 Topographisch statistisches Handbuch für den Regierungsbezirk Danzig herausgegeben von der königlichen Regierung, Danzig 1869. Übersicht der Bestandtheile und Verzeichniss aller Ortschaften des Regierungs-Bezirkes, Danzig 1820.

242

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Czasopisma i kalendarze Allgemeine Forst und Jagdzeitung, Frankfurt, Jg. 11, 1845; Bd. 43, 1867. Forst und Jagdkalender für Preußen auf das Jahr 1868, hrsg. F. W. Schneider, Berlin, 1854‒1914. Forstliche Blätter. Zeitschrift für Forst und Jagdwesen, hrsg. J. T. Grunert, Berlin, H. 1, 1861,; H. 7, 1863. Gawędy krajoznawcze, „Ziemia”. Tygodnik Krajoznawczy Ilustrowany, 1910, R. 1, Nr 34. Jahrbuch der Preußischen Forst und Jagd Gesetzgebung und Verwaltung, hrsg B. Danckelmann, Berlin, Bd. 2, 1870. Kalendarz Leśny Informacyjny na rok 1927, Wilno 1927. Kalendarz Leśny Informacyjny na rok 1939, Wilno 1939. Kritische Blätter für Forst- und Jagdwissenschaft, hrsg. von F. W. L. Pfeil, Leipzig, H. 1, 1861. Literatura Allgemeine Encyklopadie der gesammten Forst und Jagdwissenschaften, Bd. 4, Wien-Leipzig 1889. Almanach leśny. 15 lat później 1971-1985, praca zbiorowa, Gdańsk 1986. Almanach leśny. 25 lat leśnictwa gdańskiego 1945-1970, praca zbiorowa, Gdańsk 1971. Auleitner A., Gospodarstwo leśne czyli proste zasady hodowania, urządzania i ochrony lasów, Warszawa 1845. Bär M., Westpreussen unter Friedrich dem Grossen, Bd. I, Leipzig 1909. Bendomir W., Landkreis Berent. Westpreussen in alten und neuen Bildern, Marburg 1981. Borchers R., Berent. Ein Landkreis in Westpreuβen, Schadrau 1998. Breza E., Toponimia powiatu kościerskiego, Gdańsk 1974. Broda J., Historia leśnictwa w Polsce, Poznań 2000. Bruski K., Lokalne elity rycerstwa na Pomorzu Gdańskim w okresie panowania zakonu krzyżackiego, Gdańsk 2002. Chrzanowski T., Dwunastu z listy katyńskiej, w: Dwunastu z listy katyńskie. Leśnicy i drzewiarze z Pomorza i Kujaw, ofiary zbrodni katyńskiej, red. T. Chrzanowski, Toruń 2014. Clark Ch., Prusy. Powstanie i upadek 1600‒1947, Warszawa 2009. Czaplewski P. Majątki duchowne sekularyzowane po r. 1772 w obrębie województwa pomorskiego i W. M. Gdańska, Rocznik Gdański, 7/8, 1933/1934. Dzieje Hakaty pod red. J. Pajewskiego, Poznań 1966. Dzięcielski M., Dzieje ziemi mirachowskiej od XII do XVIII wieku, Gdańsk 2000. Edel Kryński H., Województwo Gdańskie. Studium społeczno-gospodarcze, Gdynia, 1961. Forstuniformen sowie die gesammte Jagdkleidung in ihren kleidsamen und zweckentsprechendsten Formen um 1895, Osnabrück 1998. Gach P. P., Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773‒1914, Lublin 1984. Galos A., Hakata w pierwszych latach istnienia (1894-1900), w: Dzieje Hakaty pod red. J. Pajewskiego, Poznań 1966. Grzegorz M., Pomorze Gdańskie pod rządami Zakonu krzyżackiego w latach 1308‒1466, Bydgoszcz 1997. Hagen O., Die forstlichen Verhältnisse Preußens, Berlin 1867. Hagen O., Die forstlichen Verhältnisse Preußens, Berlin 1883. Hagen O., Die forstlichen Verhältnisse Preußens, Berlin 1893. Hartig G. L., Abhandlungen über interessante Gegenstände beim Forst und Jagdwesen, Berlin 1830 Heidn W., Die Ortschaften des Kreises Karthaus/Westpr., in der Vergangenheit, Marburg/Lahn 1965. Hermann O., Fuhrer fur die Nachexkursion des Deutschen Forstvereins durch die Konigliche Oberforsterei Karthaus am 25 August 1906, Danzig 1906. Heym O., Die Geschichte des Reitenden Feldjäger Corps wähernd der ersten 150 Jahren seines Bestehens 1740‒1890, Berlin 1890. Jahr G., Der U-Boot-Hirsch von Matemblewo, Danziger Seeschiff, Nr 25, 2012. Jakóbczyk W., Pruska Komisja Osadnicza 1886-1919, Poznań 1976. Jażdżewski B., Wspomnienia kaszubskiego „gbura”. Część pierwsza 1921-1943, Gdańsk 1992. Jażdżewski K., Administracja lasami państwowymi na obszarze dzisiejszej RDLP w Gdańsku w latach 1772‒1815, Sylwan 154 (7), 2010. Jażdżewski K., Administracja lasami państwowymi na obszarze RDLP w Gdańsku w latach 1815– 1867, Sylwan 152 (10), 2008. Jażdżewski K., Administracja lasami państwowymi w latach 1868‒1914 na terenie dzisiejszej RDLP w Gdańsku, Sylwan 154 (2), 2010. Jażdżewski K., Umundurowanie służby leśnej na obszarze zaboru pruskiego w końcu XIX w., Sylwan 153 (11), 2009. Jezierski A., Leszczyńska C., Historia gospodarcza Polski, Warszawa 2003. Józefczyk M., Elbląg 1772‒1850. Kościoły chrześcijańskie na przełomie dwóch epok, Pelplin 2000. Bibliografia

243

Kargul M., Abyście w puszczach naszych szkód nie czynili… Gospodarka leśna w województwie pomorskim w latach 1565‒1772, Gdańsk 2012. Kargul M., Administracja leśna w dobrach królewskich w świetle lustracji województwa pomorskiego z 1765 roku, Acta Cassubiana, t. X, Gdańsk 2008. Kargul M., Gospodarka leśna w województwie pomorskim w okresie nowożytnym (1565‒1772), praca doktorska napisana pod kier. J. Włodarskiego, Gdańsk 2009, mps w zbiorach Biblioteki Głównej Uniwersytetu Gdańskiego. Klocek A., Płotkowski L., Piekutin J., Ekonomiczno-finansowe problemy w planowaniu urządzania lasu, w: Planowanie w gospodarstwie leśnym XXI wieku, Sękocin Stary 2013. König A., Die Entwickelung der staatlichen Forstwirtschaft in Westpreuβen und ihre Beziehungen zur Landeskultur, Danzig 1905. Korda K., ks. ppłk Józef Wrycza. (1884‒1961). Biografia historyczna, Gdańsk 2016. Kościelak S., Jezuici w Gdańsku od drugiej połowy XVI do końca XVIII wieku, Gdańsk 2003. Kozikowski A., Historya lasów Prus Królewskich w świetle prawdy, Sylwan, 1911, R. 29, Nr 8-9. Kozikowski A., Historya lasów Prus Królewskich w świetle prawdy, Sylwan, 1911, R. 29, Nr 10. Köstler J., Gayer Karl. in: Neue Deutsche Biographie, Bd. 6, Berlin 1964. Kraus Ch. J., Staatswirthschaft, Breslau 1837. Kryński H. E., Zmiany struktury społeczno-gospodarczej województwa gdańskiego, Warszawa 1954 Lista leśników z Pomorza i Kujaw ofiar wojny 1939‒1945 i dekady powojennej 1946‒1956, oprac. Michał Sokołowski i Tadeusz Chrzanowski, „Biuletyn Regionalnej Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu” 2005, nr 4. Łaszkiewicz T., Zabytkowe hobby ziemian czy racjonalna gospodarka? Łowiectwo na Pomorzu w okresie dwudziestolecia miedzywojennego, Zapiski Historyczne, T. 78, 2013. Majkowski A., Zielony wywłaszczyciel, „Gryf”, nr 6, 1910. Małek A. B., Kamera wojny i domen Departamentu Białostockiego Nowych Prus Wschodnich 1796‒1807. Monografia Zespołu Archiwalnego, Warszawa 2007. Mamuszka F., Trojanowska I., Kościerzyna i ziemia kościerska, Gdańsk 1972. Mikulski K., Osadnictwo wiejskie woj. Pomorskiego od poł XVI do końca XVII wieku, Rocznik TNT, R. 86, Toruń 1994, z. 2. Mirus A., Uebersichtliche Darstellung des Preusischen Staats-Rechts nebst einer kurzen Entwickelungs-Geschichte der Preusischen Monarchie, Berlin 1833. Mühlrardt J., Die Tuchler Heide in Wort und Bild, Danzig 1908. Niedzielska B., Kłaniamy Ci się, Kościerzyno, Toruń 2004. Nowosad W., Archiwa szlachty Prus królewskich, Toruń 2005. Nowosad W., Bartnictwo na Pomorzu Nadwiślańskim w okresie staropolskim, w: G. Szelągowska, W. Nowosad, Święta pszczoła, rzecz o pszczelarzeniu, Toruń 2006. Nowosad W., Spory szlachty pomorskiej ze starostami kościerskimi i kiszewskimi w II połowie XVII i w XVIII wieku (przejawy pieniactwa czy konieczność życiowa), w: Życie codzienne na Kaszubach i Pomorzu na przełomie XIX i XX wieku, materiały pokonferencyjne pod red. Józefa Borzyszkowskiego, Gdańsk 2002. Nyrek A., Organizacja administracji i pracy w lasach górnośląskich od X do połowy XIX w. ze szczególnym uwzględnieniem okresu pańszczyźniano-folwarcznego, Studia Śląskie, t. 28, 1975. Nyrek A., Z dziejów polityki leśnej na ziemiach polskich do końca XIX wieku, „Słupskie Studia Historyczne”, 9:2001. Odyniec W., Dzieje Prus Królewskich 1454‒1772, Warszawa 1972. Odyniec W., Starostwo puckie 1546‒1678, Gdańsk 1961. Odyniec W., U schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej (1661‒1772), w: Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku, prac. zbior., Gdańsk 1978. Oelrichs H., Der Regierungsbezirk Danzig seit dem Jahre 1816. Zur Erinnerung an die fünfzigjährige Stiftungsfeier der Königlichen Regierung zu Danzig am 1 Juli 1866, Danzig 1866. Okroy F. K., Dzieje klasztorów norbertańskich w Żukowie, Żukowo 2010. Orlecki K., O ustawodawstwie leśnych, Sylwan, 1885, R. 3, Nr 2. Orlecki K., O ustawodawstwie leśnych, Sylwan, 1885, R. 3, Nr 9. Pannewitz J., Das Forstwesen von Westpreuβen, Berlin 1829. Piekutin J., Parzych S., Gospodarstwo leśne w kontekście ekonomicznym, Sylwan nr 4, 2007 Pizuński P., Krzyżacy od A do Z, Skarszewy 1999. Płotkowski L., Gospodarka leśna w badaniach ekonomiki leśnictwa, Roczniki Nauk Przyrodniczych, Seria G, T. 97, z. 2, 2010. Pomerenke L., Zarys dziejów Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu w latach 1920-1939, w: 85 lat Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, Toruń 2010. Pomorze Gdańskie 1807-1850, wybór źródeł, opr. A. Bukowski, Ossolineum 1958. Poznański R., Trwałość lasu i regulacja a ochrona przyrody w lasach, Studia i Materiały CEPL w Rogowie, R. 16, Z. 39, 2014. Pręcikowski L. S., Ludzie lasu i ich mundur, Warszawa 2006, s. 43‒44.

244

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Przybyszewski K., Dyrektorzy Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu w międzywojennym dwudziestoleciu, w: 85 lat Dyrekcji Lasów Państwowych w Toruniu, Toruń 2010. Rasmus H., Stadt und Landkreis Berent in der Zeit von 1939-1945 unter deutscher Verwaltung, „Beitrage zur Geschichte Westpreuβen”, 1999, nr 16. Richter E., Das preussische Staatsschuldenwesen und die preussischen Staatspapiere, Breslau 1869. Rönne L., Das Staatsrecht der preußischen Monarchie, Bd. 2, Leipzig 1863. Rönne L., Die Verfassung und Verwaltung des Preußischen Staates, Bd. 9, Berlin 1854. Rubner H., Deutsche Forstgeschichte 1933‒1945, St. Katharinen 1997. Salmonowicz S., Administracja i prawo w prowincjach pruskich, w: Historia Pomorza pod red. S. Salmonowicza, T. IV, Cz. I, Toruń 2000. Salmonowicz S., Podział terytorialny i ustrój polityczny ziem pomorskich w latach 1815‒1850, w: Historia Pomorza, pod red. G. Labudy, T. 3, Cz. 1, Poznań 1993. Samsonowicz H., Rozwój przestrzenny i demograficzny Gdańska pod berłem Jagiellonów, w: Historia Gdańska, pod red. E. Cieślaka, T. II, Gdańsk 1982. Schlieckmann E., Handbuch der Staatsforstverwaltung in Preußen, Berlin 1889. Schottmüller K., Die Einrichtung des Königlichen Regierung zu Danzig, w: Zeitschrift des Westpreußischen Geschichtsvereins, H. 57, Danzig 1917. Schuch H., Die Zustande der Landbevolkerung im Kreise Berent am Schlusse derpolnischen Herrschaft 1772, „Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsvereins“, 1886, H. 15. Siekerzyński J., Tworzenie administracji państwowej w województwie gdańskim, Gdańsk 1978. Steyer K., Rozwój organizacyjny Tajnej Organizacji wojskowej „Gryf Kaszubski/Pomorski”, w: Losy Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”. Materiały z konferencji w Gdańsku z dnia 12 maja 2000 roku, pod red. Józefa Borzyszkowskiego, Gdańsk 2000. Stelmach M., Kancelaria pruskich urzędów administracji państwowej na przykładzie rejencji w latach 1808–1945, Szczecin 1981. Stępiński W., Gospodarka hodowlana i pozarolnicze działy gospodarki wiejskiej, w: Historia Pomorza, pod red. S. Salmonowicza, T. 4, Cz. 1, Toruń 2000. Stinglwagner G. K. F., Haseder I. E., Das Große Kosmos Jagdlexikon, Stuttgart 1996. Stoewer R., Die Handfeste der Stadt Berent gegeben von Sigismund I. im Jahre 1526, bestatigt von August III. am. 12. November 1740, Zeitschrift des Westpreussischen Geschichtsverins, Bd. 9, 1910. Stoewer R., Geschichte der Stadt Berent. Aus den Quellen dargestellt, Berent 1910. Strahlheim C., Die Geschichte unserer Zeit, Bd. 25, Stuttgart 1829. Szafran P., Żuławy Gdańskie w XVI wieku. Stosunki z dziejów społecznych i gospodarczych, Gdańsk 1981. Szczygielski W., Konfederacja barska w Wielkopolsce 1768-1770, Warszawa 1970. Szeliga J., Pierwsza szczegółowa mapa północno-wschodniej Polski oparta na triangulacji (1810 r.), Zeszyty Geograficzne Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Gdańsku, R. 11, 1969. Szukalski J., Środowisko geograficzne Trójmiasta, Gdańsk 1974. Szulist W., Z przeszłości gospodarki leśnej na obecnych obszarach Nadleśnictwa Lipusz 17722002, Rocznik Gdański, t. LXIII, 2003, z. 1-2. Szulist W., Z przeszłości gospodarki leśnej na Pomorzu ze szczególnym uwzględnieniem obecnego Nadleśnictwa Lipusz (XIII-XVIII w.). Zarys problematyki, [w:] Nasze Pomorza, Rocznik Muzeum Zachodnio-kaszubskiego w Bytowie nr 3, 2001, Bytów 2002. Szultka Z., Umocnienie absolutyzmu, narodziny militaryzmu i rozwój pruskiej administracji. Sądownictwo, w: Prusy w okresie monarchii absolutne (1701‒1806), pod red. B. Wachowiaka, Poznań 2010. Szwankowski J., Powiat tucholski w latach 1875‒1920. Administracja-ludność-gospodarkakultura, Tuchola 2005. Ślaski K., Nazwy Pomorza i Prus w okresie od 1772 do 1919 roku, w: Historia Pomorza, oprac. zbior. pod red. G. Labudy, T. 1, Cz. 1, Poznań 1969. Ślaski B., Przywilej założenia Kościerzyny, Zapiski Towarzystwa Naukowego w Toruniu, t. 3, 1914. Ślaski K., Zasięg lasów Pomorza w ostatnim tysiącleciu, Przegląd Zachodni, nr 5/6, 1951 Theilemann W. G., Adel im Grünen Rock. Adliges Jägerturm. Großprivatwaldbesitz und die preußische Forstbeamtenschaft 1866-1914, Berlin 2004. Trzebiński W., Niemieckie podziały administracyjne ziem polskich w okresie 1815–1945 (zarys historyczny), z. 9, Warszawa 1955. Urzędnicy Prus Królewskich XV‒XVIII wieku. Spisy, opr. K. Mikulski, Wrocław-WarszawaKraków 1990. Vollständiges Handbuch der neuesten Erdbeschreibung von Ad. Ch. Gaspari, G. Hassel, J. G. Fr. Cannabich, Abt I, Bd. III, Weimar 1819. Vollständiges Handbuch der neuesten Erdbeschreibung von Ad. Ch. Gaspari, G. Hassel, J. G. Fr. Cannabich, Abt I, Bd. III, Weimar 1819. Bibliografia

245

Wagner P., Bauern, Junker und Beamte. Lokale Herrschaft und Partizipation im Ostelbien des 19. Jahrhuderts, Göttingen 2005. Wapiński R., Lata nadziei, w: Dzieje Pomorza Nadwiślańskiego od VII wieku do 1945 roku, Gdańsk 1978. Wapiński R., Pierwsze lata władzy ludowej na wybrzeżu gdańskim, Gdańsk 1970. Wapiński R., Życie polityczne Pomorza w latach 1920‒1939, Warszawa‒Poznań‒Toruń 1983. Wien A., Die preußische Verwaltung des Regierungsbezirks Danzig (1870-1920), Köln und Berlin 1974. Więcko E., Gdańsk ośrodek morskich obrotów drewnem, Gdańsk 1948. Więcko E., Handel zagraniczny drewnem i produktami drzewnymi w Polsce międzywojennej i Polsce Ludowej, „Folia Forestalia Polonica” 1975, seria B, zeszyt 12. Włodarski J., Uwagi o gospodarce w dawnych lasach Warmii (XVII‒XVIII w.), w: Ad Fontes. Studia ofiarowane księdzu profesorowi Alojzemu Szorcowi w siedemdziesięciolecie urodzin, pod red. Z. Jaroszewicz-Pieresławcew i I. Makarczyk, Olsztyn 2006. Wojciechowski M., Polityka i życie gospodarcze lat 1914‒1918, w: Historia Pomorza, pod red. S. Salmonowicza, t. IV, cz. 2, Toruń 2002. Wojciechowski M., Powrót Pomorza do Polski 1918-1920, Warszawa-Poznań-Toruń 1981. Wojtowicz J., Kryzys ustroju feudalnego i jego instytucji na Pomorzu Wschodnim (1772‒1815). Prusy Zachodnie i Wchodnie w latach 1772‒1815), w: Historia Pomorza, oprac. zbior. pod red. G. Labudy, T. 2, cz. 2, Poznań 1984. Wojtysiak S., Dobra martwej ręki w dawnej Polsce i dziś, Res Humana, nr 2-3, 2005. Wołoszyk F. J., Ogień i łzy, Detroit, Michigan 1982. Wrzesiński W., Prusy Wschodnie – ostatnia kolonia niemiecka, w: Warmia i Mazury w latach 1870-1918, t. II, Warszawa 1983. Wspomnienia działaczy kaszubskich, zebrał i opracował Józef Pawlik, Warszawa 1973 Zajewski W., W epoce napoleońskiej (1806‒1815), w: Historia Pomorza, oprac. zbior. pod red. G. Labudy, T. 2, cz. 2, Poznań 1984. Żabko-Potopowicz A., Z dziejów nauk leśnych, Kwartalnik Historii Nauk i Techniki, 18/1, 1973.

Wykaz skrótów AB Danzig ADP AFuJ ANK ANL APG BMŚw BŚw FB FuJK GStA PK HKHS LMŚw PAN Biblioteka Gdańska ZfFuJ

246

Amts-Blatt der Königlichen Regierung zu Danzig Archiwum Diecezjalne w Pelplinie Allgemeine Forst und Jagdzeitung Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna Archiwum Nadleśnictwa Lipusz Archiwum Państwowe w Gdańsku Bór mieszany świeży Bór świeży Forstliche Blätter. Zeitschrift für Forst und Jagdwesen Forst und Jagdkalender für Preußen, hrsg. F. W. Schneider, Berlin Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz Handbuch über den Königlich Preussischen Hof und Staat Las mieszany świeży Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska Zeitschrift für Forst und Jagdwesen Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Teren porekultywacyjny.

Bibliografia

247

Spis ilustracji i źródeł Mapa nadleśnictwa............................................................................................................................................................008 Jezioro Debrzyno w 2017 roku; fot. Lech J. Zdrojewski. .......................................................................................016 Il. 1 Książę Mściwoj II na obrazie (po prawej stronie) w Bazylice katedralnej pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Pelplinie; fot. Lech J. Zdrojewski..................019 Il. 2 Księżniczka Gertruda; zbiory Muzeum Ziemi Kościerskiej w Kościerzynie, autor Józef Kochan...020 Buczyna. ...................................................................................................................................................................................037 Mapa von Schröttera z lat 1796-1802........................................................................................................................ 038 Il. 3 dr Aleksander Majkowski; zbiory Muzeum Ziemi Kościerskiej w Kościerzynie............................... 050 Il. 4 Grunty służbowe oraz zabudowania Nadleśnictwa Filipy w 1789 r; APG 9,2/1105. .................. 056 Il. 5 Grunty służbowe i zabudowania Nadleśnictwa Filipy w 1815 r; APG, sygn. 1126/160. .............057 Porosty, na pierwszym planie chrobotek. ............................................................................................................... 065 Il. 6 Siedziba Nadleśnictwa Bukowa Góra i należących do niego leśniczówek: Strzelnica, Kolańska Huta, Ludwikowo, Ostrzyce, Uniradze, Drozdowo, Wierzysko, Przewóz i Debrzyno. Około 1910 r.; Bendomir W., Landkreis Berent. Westpreussen in alten und neuen Bildern, Marburg 1981 ............................................................................................................................................................ 071 Il. 7 Grunty służbowe i zabudowania Nadleśnictwa Filipy w 1851 r.; APG, sygn. 9,2/1123 ...............074 Il. 8 Plan zabudowań Nadleśnictwa Filipy z 1868 r; APG 1130/2. ...............................................................076 Il. 9 Siedziba Nadleśnictwa Bukowa Góra oraz Leśnictwa Filipy na początku XX w; Bendomir W., Landkreis Berent. Westpreussen in alten und neuen Bildern, Marburg 1981.. ..........................077 Il. 10 Plan zabudowań Nadleśnictwa Bukowa Góra z 1888 r.; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna ...............................................................................................................................................................078 Il. 11 Siedziba Nadleśnictwa Bukowa Góra około 1914 r.; Bendomir W., Landkreis Berent. Westpreussen in alten und neuen Bildern, Marburg 1981 ..................................................................079 Il. 12 Zabudowania leśniczówki Letnia Góra (Sommerberg) w 1814 r.; APG, sygn. 1126/20 .............080 Il. 13 Zabudowania Leśniczówki Letnia Góra w 1917 r.; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna ..............................................................................................................................................................080 Il. 14 Mundur leśny z 1895 r.; Forstuniformen sowie die gesammte Jagdkleidung in ihren kleidsamen und zweckentsprechendsten Formen um 1895, Osnabrück 1998.......................... 090 Il. 15 Mundur państwowy z 1895 r.; Forstuniformen sowie die gesammte Jagdkleidung in ihren kleidsamen und zweckentsprechendsten Formen um 1895, Osnabrück 1998.......................... 094 Il. 16 Kordelas z felcechem noszony do munduru państwowego (kordelas II), felcech z cienkiego z jedwabiu oraz kordelas noszony do munduru leśnego i państwowego (kordelas I); Forstuniformen sowie die gesammte Jagdkleidung in ihren kleidsamen und zweckentsprechendsten Formen um 1895, Osnabrück 1998. ............................................................ 094 Il. 17 Plan Nadleśnictwa Filipy z 1848 r.; APG, sygn. 9,2/1408. .......................................................................102 Il. 18 Plan Nadleśnictwa Filipy z 1856 r.; APG, sygn. 9,2/1410.........................................................................104 Jezioro Debrzyno. ..................................................................................................................................................................113 Il. 19 Lista mieszkańców Kościerzyny wyznaczonych do polowania na wilki w 1790 r.; APG, sygn. 506/811. ................................................................................................................................................. 119 Stary Buk jesienią................................................................................................................................................................ 125 Źródlisko. ................................................................................................................................................................................. 126 Il. 20 Inż. Teofil Lorkiewicz ; Archiwum RDLP w Toruniu................................................................................... 132 Il. 21 Rodzina nadleśniczego Edmunda Dreckiego przed siedzibą Nadleśnictwa Bukowa Góra w 1933 r.; zbiory Muzeum Ziemi Kościerskiej w Kościerzynie ..................................... 134 Il. 22 Nadleśniczy Maurycy Norski; B. Niedzielska, Kłaniamy Ci się, Kościerzyno, Toruń 2004.......... 135 Il. 23 Nadleśniczy Józef Kostyrko, koniec lat 20. XX w.; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna ...............................................................................................................................................................136 Il. 24 Odsłonięcie tablicy poświęconej Józefowi Kostyrce. Przed tablicą pamiątkową stoją od prawej: nadleśniczy Jerzy Borzyszkowski, zastępca nadleśniczego Jan Norek, Prezes Gdańskiego Oddziału PTL, Nadleśniczy N. Gdańsk Widzimir Grus, wnuk Józefa Kostyrki Tomasz Milewski, zastępca dyrektora RDLP w Gdańsku, Prezes LOP woj. pomorskiego Andrzej Gajowniczek, zastępca nadleśniczego N. Gdańsk Henryk Wróblewski, pracownik N. Gdańsk prowadzący edukację leśną Witold Ciechanowicz; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski .............................................................................................................. 137

248

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Il. 25 Nadleśniczy Edmund Drecki; zbiory Muzeum Ziemi Kościerskiej w Kościerzynie .........................138 Il. 26 Odsłonięcie tablicy poświęconej nadleśniczemu Edmundowi Dreckiemu przez Zdzisława Połczyńskiego; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski........................... 139 Il. 27 Pracownicy Nadleśnictwa Kościerzyna około 1922 r. Od prawej w pierwszym rzędzie siedzi leśniczy Wojciech Olej, od lewej w drugim rzędzie stoi pierwszy Ignacy Kujach i obok Józef Król; Archiwum Nadleśnictwa Kartuzy ................................................................................140 Il. 28 Wzór kurtki mundurowej urzędników leśnych (funkcjonariuszy wyższych) z 1930 r.; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 marca 1930 r. o umundurowaniu i oznakach służbowych funkcjonarjuszów administracji lasów państwowych (Dz. U. R. P. Nr 25, poz. 222). ................................................................................................................................ 143 Il. 29 Wzór płaszcza urzędników leśnych (funkcjonariuszy wyższych) z 1930 r.; Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 1 marca 1930 r. o umundurowaniu i oznakach służbowych funkcjonarjuszów administracji lasów państwowych (Dz. U. R. P. Nr 25, poz. 222). ................................................................................................................................144 Il. 30 Kordelasy urzędników i niższych funkcjonariuszy leśnych; Rady Ministrów z dnia 1 marca 1930 r. o umundurowaniu i oznakach służbowych funkcjonarjuszów administracji lasów państwowych (Dz. U. R. P. Nr 25, poz. 222). ..................................................................................................146 Il. 31 Polowanie w Nadleśnictwie Kościerzyna. W środku stoi nadleśniczy Edmund Drecki; Archiwum Nadleśnictwa Kartuzy. .................................................................................................................... 154 Il. 32 Leśniczówka Podrąbiona podczas II wojny światowej; Bendomir W., Landkreis Berent. Westpreussen in alten und neuen Bildern, Marburg 1981. ................................................................. 157 Il. 33 Siedziba Nadleśnictwa Loryniec podczas II wojny światowej; Bendomir W., Landkreis Berent. Westpreussen in alten und neuen Bildern, Marburg 1981. ................................................158 Il. 34 Leśniczy Józef Król; Archiwum Nadleśnictwa Kartuzy ........................................................................... 159 Il. 35 Leśniczy Stanisław Kinelski z rodziną; Archiwum Nadleśnictwa Lipusz ........................................161 Il. 36 dr inż. Stanisław Kinelski; fot. Irek Graff. ..................................................................................................... 163 Il. 37 Zabudowania Leśnictwa Wierzysko w latach II wojny światowej; Bendomir W., Landkreis Berent. Westpreussen in alten und neuen Bildern, Marburg 1981. .................................................166 Il. 38 Wilhelm Dommes; https://www.pinterest.co.uk/pin/712976184729483030/ ..............................169 Wda wpływająca do jeziora Jelenie. .............................................................................................................................174 W starym borze sosnowym. ............................................................................................................................................ 176 Il. 39 Dawna siedziba Nadleśnictwa Kościerzyna w Starym Nadleśnictwie; fot. Krzysztof Jażdżewski ..................................................................................................................................................................182 Il. 40 Siedziba Nadleśnictwa Kościerzyna; fot. Lech J. Zdrojewski. .............................................................183 Il. 41 Dawna siedziba Nadleśnictwa Wawrzynowo; fot. Krzysztof Jażdżewski ........................................185 Il. 42 Odnowienia przez sadzenie; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski ......189 Il. 43 Odnowienia naturalne; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski ..............189 Pokolenia lasów. ..................................................................................................................................................................190 Il. 44 Sadzonki sosny, które posłużą do założenia tzw. „uprawy testującej” służącej do badań nad różnymi pochodzeniami sosny zwyczajnej; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski..................................................................................................................................................................194 Il. 45 Sosna jednoroczna wyhodowana na szkółce leśnej w Bąku; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski..................................................................................................................196 Il. 46 Pilarz przy pacy, leśnictwo Podrąbiona; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski..................................................................................................................................................................198 Il. 47 Załadunek drewna; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski ......................198 Il. 48 Jelenie w kościerskich lasach; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski 200 Il. 49 Liczenie gąsienic brudnicy mniszki, prognozowanie zagrożenia od tego groźnego szkodnika sosny. Leśnictwo Podrąbiona; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski.203 Il. 50 Młode drzewko sosny zabezpieczone repelentem przed zgryzaniem, leśnictwo Zabrody; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski ......................................................................204 Il. 51 Gaszenie pożaru w leśnictwie Wdzydze; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski................................................................................................................................................................. 204 Il. 52 Diabelski kamień w Owśnicach; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski .................................................................................................................................................. 208 Il. 53 Storczyk na użytku ekologicznym w leśnictwie Wierzysko „Księże Łąki”; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski .................................................................................... 208 Il. 54 Żeremie bobrowe w okolicy Rybaków, leśnictwo Wierzysko; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski................................................................................................................. 209 Spis ilustracji.

249

Il. 55 Zajęcia z młodzieżą w terenie w leśnictwie Strzelnica; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski............................................................................................................................................ 212 Il. 56 Zajęcia w leśnej izbie edukacyjnej; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski.................................................................................................................................................................. 214 Il. 57 Pomnik w Szarlocie upamiętniający pomordowanych leśników; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski.................................................................................................................. 215 Il. 58 Zaśmiecanie lasu to nadal bardzo duży problem; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski ................................................................................................................................................... 219 Il. 59 Pracownicy Nadlesnictwa Kościerzyna w 2005 r. Od lewej siedzą: Grażyna Kujach- spec. ds. księgowych, Elżbieta Gierszewska- kasjerka, Grażyna Pielecka- spec. ds. kadrowych, Jan Norek- zastępca nadleśniczego, Mirosława Kąkol- główna księgowa, Jerzy Borzyszkowskinadleśniczy, Justyna Burcon- spec. ds. użytkowania, Ewelina Breska- sekretarz, Jolanta Makarewicz- spec. ds. księgowych, Barbara Berth- st. Księgowa. Od lewej stoją: Krzysztof Misiak- strażnik leśny, Leszek Madej- leśniczy leśnictwa Garczyn, Józef Pepliński- leśniczy leśnictwa Grzybowski Młyn, Roman Gołuński- spec ds. użytkowania, Roman Peplińskipodleśniczy, Andrzej Janiszewski- st. spec. ds. zagospodarowania, Krystian Kreft- leśniczy leśnictwa Lubań, Marek Piesik- leśniczy szkółkarz, Bogdan Pepliński- leśniczy leśnictwa Zabrody, Janusz Lemański- leśniczy leśnictwa Wdzydze, Bogdan Piankowski- leśniczy leśnictwa Karsin, Zdobysław Czarnowski- leśniczy leśnictwa Podrąbiona, Zabrocki- stażysta, Maciej Piankowski- inż. nadzoru, Wiesław Rybiński- leśniczy leśnictwa Nowa Kiszewa, Kazimierz Zabrocki- leśniczy leśnictwa Wierzysko, Antoni Gołuński- leśniczy leśnictwa Strzelnica, Sylwester Freda- leśniczy lasów nadzorowanych, Jan Dzienisz- leśniczy leśnictwa Gołuń, Władysław Kujach- leśniczy leśnictwa Ludwikowo, Jacek Borzyszkowskileśniczy leśnictwa Cięgardło; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna.......................................................221 Il. 60 Pracownicy Nadleśnictwa Kościerzyna w 2016 r. Od lewej: Justyna Freda, Lucyna Jażdżewska, Rafał Wrycza – Rekowski, Elżbieta Gierszewska, Roman Gołuński, Barbara Berth, Łukasz Wasiszek, Janusz Lemański, Łukasz Madej, Ewa Gołuńska, Michał Dysarz, Katarzyna Stefańska, Jan Dzienisz, Wojciech Stefański, Mirosława Kąkol, Dariusz Dzienisz, Leszek Madej, Sylwester Freda, Daniel Gierszewski, Andrzej Słomiński, Kazimierz Zabrocki, Krystian Kreft, Maciej Piankowski, Lidia Słomińska, Krzysztof Misiak, Andrzej Przewłocki, Marek Piesik, Marcin Zabrocki, Jerzy Makarewicz ,Jolanta Sikorska-Makarewicz, Jacek Borzyszkowski,Ewelina Breska, Bogdan Pepliński, Paweł Bruski, Zdobysław Czarnowski, Justyna Burcon, Przemysław Weltrowski, Bogdan Piankowski, Ryszard Josz, Małgorzata Maciejewska, Robert Walczak, Tomasz Gawron, Ireneusz Pellowski, Krzysztof Frydel - Nadleśniczy; fot. Lech J. Zdrojewski ................................222 Babie lato. ...............................................................................................................................................................................225 Il. 61 Leśniczówka Cięgardło; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski ..............226 Il. 62 Leśniczówka Debrzyno; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski ..............226 Il. 63 Leśniczówka Grzybowski Młyn; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski226 Il. 64 Leśniczówka Karsin; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski ..................... 227 Il. 65 Leśniczówka Lubań; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski ..................... 227 Il. 66 Leśniczówka Ludwikowo; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski........... 227 Il. 67 Leśniczówka Nowa Kiszewa; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski ....228 Il. 68 Leśniczówka Podrąbiona; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski..........228 Il. 69 Leśniczówka Strzelnica; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski .............228 Il. 70 Leśniczówka Wdzydze; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski ................229 Il. 71 Leśniczówka Wierzysko; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski .............229 Il. 72 Leśniczówka Zabrody; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna, fot. Maciej Piankowski .................229 Il. 73 Leśniczy Józef Pepliński w trakcie pracy; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna..........................232 Il. 74 Leśniczy Józef Pepliński; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna...........................................................232 Il. 75 Leśniczy Gerard Wrycza Rekowski z wnukiem; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna...............233 Il. 76 Obsługa stacji meteorologicznej przy leśniczówce Cięgardło; Archiwum Nadleśnictwa Kościerzyna ................................................................................................................................................................234 Świerki wśród sosen...........................................................................................................................................................236 Jesień wśród buków............................................................................................................................................................238 Jezioro porekultywacyjne. Na pierwszym planie porosty na kamieniu. ................................................... 240 Teren porekultywacyjny. ................................................................................................................................................... 247 Kamień w towarzystwie sosny. ...................................................................................................................................... 251

250

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Spis ilustracji.

251

Spis tabel Tabela 1. Tabela 2. Tabela 3. Tabela 4.

Wpływy z gospodarki leśnej starostwa kościerskiego i kiszewskiego w 1664 i 1765 r. .. 036 Struktura administracji leśnej na obecnym terenie Nadleśnictwa Kościerzyna w 1818 r. ..066 Struktura administracji leśnej na obecnym terenie Nadleśnictwa Kościerzyna w 1823 r. ..068 Kierownicy nadleśnictw i rewirów leśnych na terenie obecnego Nadleśnictwa Kościerzyna w latach 1818‒1920. ........................................................................................................... 084 Tabela 5. Liczba pracowników ochrony lasów państwowych na terenie obecnego Nadleśnictwa Kościerzyna w 1913 r....................................................................................................... 085 Tabela 6. Określenie różnicy stopni na mundurze leśnym ........................................................................... 092 Tabela 7. Określenie różnicy stopni na mundurze państwowym ............................................................... 095 Tabela 8. Struktura powierzchniowa Nadleśnictwa Filipy w 1835 i 1859 r. ..............................................103 Tabela 9. Struktura gatunkowa drzewostanów Nadleśnictwa Bukowa Góra i Loryniec w 1893 r. .........105 Tabela 10. Sezon łowiecki na poszczególne gatunki łowne w 1872 r. .......................................................... 118 Tabela 11. Struktura powierzchnia Nadleśnictwa Kościerzyna i Wawrzynowo w 1931 r. .....................148 Tabela 12. Pozyskanie drewna z użytku rębnego w Nadleśnictwie Kościerzyna i Wawrzynowo w roku gospodarczym 1931/1932 r. ..........................................................................149 Tabela 13. Pozyskanie drewna z użytku międzyrębnego w Nadleśnictwie Kościerzyna i Wawrzynowo w roku gospodarczym 1931/1932 r. ..........................................................................150 Tabela 14. Przeciętne dochody w zł ze sprzedaży m3 drewna w Nadleśnictwie Kościerzyna i Wawrzynowo. ................................................................................................................................................. 155 Tabela 15. Określenie stopni służby leśnej w 1942 r. ........................................................................................... 167 Tabela 16. Struktura drzewostanów lasów państwowych powiatu kościerskiego w 1943 r. ...............171 Tabela 17. Struktura własnościowa lasów na terenie powiatu kościerskiego w 1942 r. ...................... 172 Tabela 18. Powierzchnia nadleśnictwa Bukowa Góra i Wawrzynowo w 1943 r. ........................................ 172 Tabela 19. Pozyskanie grubizny na terenie lasów państwowych powiatu kościerskiego w latach 1940–1942. ....................................................................................................................................... 173 Tabela 20. Odnowienia w Nadleśnictwie Kościerzyna, Bąk i Wawrzynowo w latach 1965/66‒1976 ................................................................................................................................. 191 Tabela 21. Pozyskanie drewna na obecnym terenie Nadleśnictwa Kościerzyna w latach 1946‒2008.......................................................................................................................................198 Tabela 22. Populacja zwierzyny łownej w latach 1998/1999 – 2007/2008..................................................202

Spis wykresów Wykres 1. Średnie pozyskanie drewna w Nadleśnictwie Bukowa Góra, Loryniec i Szymbark w przeliczeniu na ha w latach 1867-1912 ............................................................................................. 114 Wykres 2. Średni przychód ze sprzedaży drewna pozyskiwanego z 1 ha powierzchni leśnej na terenie nadleśnictw rejencji gdańskiej w 1882 r....................................................................... 123 Wykres 3. Struktura drzewostanu Nadleśnictwa Kościerzyna w 1931 r. ......................................................151 Wykres 4. Zmiany administracyjne i własnościowe w latach 1945–2016................................................... 187

252

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Spis tabeli i wykresรณw.

253

254

Nadleśnictwo Kościerzyna. Dzieje leśnictwa w sercu Kaszub.

Spis tabeli i wykresรณw.

255

Nadleśnictwo Kościerzyna

www.koscierzyna.gdansk.lasy.gov.pl

Krzysztof Jażdżewski urodził się w 1977 r. w Kościerzynie. Jest absolwentem Uniwersytetu Gdańskiego oraz Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, doktorem nauk humanistycznych w zakresie historii. Autor skupia się na badaniach dziejów Pomorza, Kościerzyny i ziemi kościerskiej. Prócz tego zajmuje się problematyką dotyczącą historii leśnictwa na terenie północnej Polski. Owocem jego badań dziejów leśnictwa jest doktorat obroniony na Wydziale Nauk Historycznych UMK w Toruniu. Jest autorem siedmiu książek o tematyce regionalnej i leśnej. Ponadto opublikował ponad 120 artykułów, które ukazały się w czasopismach naukowych o tematyce leśnej oraz prasie.

Kościerskie lasy położone w samym sercu Kaszub są jednym z najpiękniejszych kompleksów leśnych na Pomorzu. Tworzy je głównie drzewostan sosnowy rozpościerający się malowniczo na pofałdowanej i usłanej jeziorami kaszubskiej ziemi. Niniejsza publikacja odsłania przed czytelnikiem niejako drugą rzeczywistość kościerskich lasów. Rzeczywistość tworzoną przez pokolenia leśników wytrwale i z wielkim oddaniem pracujących na obecny obraz otaczających nas lasów. Poznamy ich codzienne zajęcia, radości, troski oraz rodzinne tragedie zapisane głównie w okresie II wojny światowej. Na łamach publikacji przedstawiono również jak w okresie kilkuset lat zmieniała się gospodarka leśna. Wszystkie te zagadnienia zostały także zobrazowane za pomocą archiwalnych dokumentów, planów oraz fotografii. Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja, przygotowana przez Nadleśnictwo Kościerzyna przy współpracy z Fundacją OKO-LICE KULTURY, przyczyni się do popularyzacji przyrody, kultury i historii kościerskich lasów.