Turystyka Etnograficzna / Justyna Mokras - Grabowska, Izabela Wyszowska, Tadeusz Jędrysiak

Justyna Mokras - Grabowska Izabela Wyszowska Tadeusz Jędrysiak

M O N O G R A F I I C Y K L D Z I E D Z I C T W O

K U L T U R O W E

-

Turystyka etnograficzna

F

u

n

d

a

c

j

a

O

K

O

-

L

I

C

E

K

U

L

T

U

R

Y

Turystyka etnograficzna

Justyna Mokras - Grabowska ■ Izabela Wyszowska ■ Tadeusz Jędrysiak

Turystyka etnograficzna

DZIEDZICTWO KULTUROWE - C YKL MONOGRAFII

■

2019

Justyna Mokras - Grabowska, Izabela Wyszowska, Tadeusz Jędrysiak

Turystyka etnograficzna

Monografia z cyklu: DZIEDZICTWO KULTUROWE Recenzenci: prof. dr hab. Maciej Sadowski, prof. dr hab. Bogusław Sawicki Redakcja: Lech J. Zdrojewski, Beata z Eichów Grabanowa, Tadeusz Jędrysiak, Kinga Keenys Gełdon Projekt okładki: Lech J. Zdrojewski Layout: Lech J. Zdrojewski, Kinga Keenys Gełdon DTP: Kinga Keenys Gełdon Korekta: Aleksandra Wrycza-Zdrojewska ISBN 978-83-65365-63-7 Wydawca: Fundacja OKO-LICE KULTURY Zblewo, ul. Modrzewiowa 5 Druk i oprawa: BERNARDINUM - Pelplin wydanie pierwsze - 2019

„Tak długo trwa jakiś naród, póty przeszłość jego nieustannie poprzez teraźniejszość, styka się z przyszłością” Adam Mickiewicz

(1798-1855)

Kultura zawsze wymagała mecenatu - i ta niszowa zawsze będzie go potrzebowała. Natomiast kultura masowa rządzi się własną ekonomią i stała się znaczącą gałęzią gospodarki.

Już na przełomie XIX i XX wieku - SECESJA, następnie ART DÉCO, a potem POPKULTURA wykorzystywały talent uznanych artystów i dzięki wielokrotnemu kopiowaniu ich utworów rozpowszechniały tzw. „dobrą kompozycję”. Wiele z tych projektów uznano za dzieła sztuki. Natomiast spora liczba obrazów, plakatów, grafik itd. (np. Klimta, Muchy, Warhola...), dzięki różnorodnym technikom drukarskim i multimedialnym stała się nie tylko ikonami epoki, ale nabrała też znaczenia dzieła ponadczasowego, takiego jak np. Wenus z Milo. Gwiazdy scen, ekranu i sportu otrzymują gigantyczne honoraria, a sale koncertowe, boiska i stadiony przynoszą ich właścicielom ogromne dochody.

Zabawa od dziecka towarzyszy człowiekowi. To dzięki zabawie i rywalizacji oraz różnego typu grom dzieci zdobywają sprawność fizyczną i intelektualną. Doskonale to przedstawił Johan Huizinga w wydanej w 1938 r. książce pt. „HOMO LUDENS” (czyli człowiek bawiący się), gdzie w rozdziale: „ZABAWA I WSPÓŁZAWODNICTWO JAKO FUNKCJA KULTUROTWÓRCZA” wyraźnie nam zwraca uwagę na zagadnienie: „Kultura jako zabawa – nie: kultura z zabawy.”* Zabawa towarzyszy nam podczas całego rozwoju osobniczego. Czasami zainteresowania oraz zabawa przeradzają się w pasje, a talent rozwija się i dzięki kreatywności oraz oryginalności twórcy przechodzi w artyzm. Nie wszyscy ludzie rodzą się artystami (i dobrze), ale prawie wszyscy ludzie lubią się bawić (i bardzo dobrze).

Kameralne spotkania i masowe imprezy cieszą się dużym powodzeniem we wszystkich społecznościach na wszystkich kontynentach, tworząc specyficzną kulturę dla danego kręgu kulturowego.

Znaczna część ludzi współczesnych żyjących „tu i teraz” zaniedbuje kontakt z kulturową sferą przeszłości.

Często wynika to z chęci odejścia od swojego środowiska z powodu różnic związanych ze zdobytym wykształceniem nieprzystającym do wcześniejszego statusu czy wręcz jest efektem braku zainteresowania dziedzictwem etnograficznym z powodu jego nieznajomości. Tymczasem bogactwo kultury ludowej kształtuje nie tylko tożsamość narodową, ale także wpływa na osobowość człowieka i szacunek dla minionych pokoleń. Niniejsze opracowanie w formie przystępnego kompendium w tej dziedzinie ma być odpowiedzią na potrzeby społeczności już zafascynowanych swoim dziedzictwem, ale przede wszystkim ma wykreować takie potrzeby wśród tych, którzy nawet sobie nie uświadamiają, jak jest ono ważne. Doświadczeni w tej branży autorzy z cenzusem naukowym kompetentnie opisują kulturę ludową, rolę muzeów na wolnym powietrzu, zawody ginące, imprezy folklorystyczne itp.

Działania kulturotwórcze o charakterze etnograficznym zwykle bazują na pasji i społecznym zaangażowaniu regionalistów oraz twórców ludowych, jednakże coraz częściej dzięki dużej liczbie uczestników (festyny, jarmarki, festiwale itd) stają się działaniami dochodowymi.

Dzięki emocjom towarzyszącym uczestnictwu w wydarzeniach kulturotwórczych poznajemy, a także zmieniamy otaczający nas świat.

Lech J. Zdrojewski * Johan Huizing [1985], HOMO LUDENS. Zabawa jako źródło kultury, tłum. M. Kurecka i W. Wirpsza, Wydawnictwo CZYTELNIK, Warszawa.

Wstęp Turystyka etnograficzna, to pierwsza publikacja nowej serii wydawniczej pt. „Dziedzictwo kulturowe – cykl monografii”. Autorzy zaproponowali ten obszar problematyki mając świadomość unikatowości i atrakcyjności rodzimego dziedzictwa etnograficznego, a także potrzebę jego szerszej popularyzacji i ochrony oraz znaczącego miejsca jakie zajmuje we współczesnej turystyce kulturowej.

W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat obserwuje się gwałtowne znikanie z krajobrazu kulturowego dawnych, drewnianych, krytych strzechą budynków wiejskich – dziś w znikomym zakresie obecnych już głównie w skansenach. Nieliczne zabytki ludowego budownictwa zostały otoczone stałym nadzorem konserwatorskim w miejscu ich powstania. Do tej grupy zaliczyć można świątynie drewniane wśród nich kościoły małopolski (Binarowa, Blizne, Dębno, Haczów, Lipnica Murowana, Sękowa) i drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Budownictwo ludowe w Polsce charakteryzuje się wielkim bogactwem i różnorodnością form architektonicznych. Podobnie rzecz wygląda w odniesieniu do rzemiosła artystycznego, rzeźby, malarstwa, strojów ludowych, ogólnie mówiąc wszystkich artystycznych wytworów mieszkańców wsi polskiej, tworzących w swej specyfice odrębny charakter poszczególnych regionów etnograficznych na mapie Polski. Odmienność każdego regionu decyduje o jego atrakcyjności i jest godna głębszego poznania i refleksji, w myśl znanego powiedzenia „Cudze chwalicie, swego nie znacie…”.

Czytelnik otrzymuje od autorów monografii wszechstronne wsparcie merytoryczne mające zainspirować i pomóc w osobistych, indywidualnych poszukiwaniach, odkrywaniu dziedzictwa etnograficznego podczas podróżowania po kraju rodzinnym. Publikacja wyjaśnia czołowe pojęcia omawianej dziedziny w tym: czym jest kultura i sztuka ludowa, folklor, turystyka etnograficzna i etnoturyści.

Wprowadza w dzieje muzeów skansenowskich w Polsce i na świecie. Przedstawia specyfikę regionów etnograficznych, eventów folklorystycznych, zwyczajów i obrzędów w tradycji polskiej wsi. Na tym nie wyczerpuje się bogactwo treści monografii. Czytelnik znajdzie też wiele informacji na temat wybitnych badaczy kultury ludowej, zasłużonych w Polsce i na świecie w tym między innymi o takich postaciach jak: Bronisław Malinowski, Paweł Edmund Strzelecki czy Oskar Kolberg. Zamieszczona obfita bibliografia stanowiąca warsztat naukowy autorów, posłużyć może odbiorcom do poszerzenia interesujących ich wątków tematycznych. Zgodnie z zamysłem autorów, dopełnieniem treści i jej uatrakcyjnieniem, a zarazem inspirację dla Czytelnika mogą stanowić zamieszczone liczne fotografie własne zrealizowane podczas badań i przygotowań monografii.

Książka adresowana jest do wszystkich zainteresowanych tym obszarem tematycznym, którzy chcieliby uporządkować i ugruntować swą wiedzę z tej dziedziny, a także do studentów turystyki (w tym kulturowej), kulturoznawstwa oraz uczniów szkół ponadpodstawowych. Publikacja może okazać się przydatną lekturą dla pilotów i przewodników turystycznych, uwzględniających w swej turystycznej praktyce zagadnienia związane z kulturą ludową.

Na koniec kierujemy serdeczne podziękowanie do całego zespołu Fundacji OKO-LICE KULTURY za niezwykle owocną współpracę przy realizacji projektu i przygotowanie książki do druku.

Autorzy

Fot. Tadeusz Jędrysiak Warszawa - Muzeum Etnograficzne - fragment ekspozycji muzealnej (zbiór strojów ludowych i eksponaty związane z doroczną obrzędowością).

Spis treści

Przedmowa Wstęp Rozdział I Kultura ludowa przesłanką rozwoju turystyki etnograficznej 1. Definicja i ogólne klasyfikacje kultury ludowej..................................................................11 2. Folklor – duchowa część kultury ludowej..........................................................................19 3. Sztuka ludowa – artystyczna strona kultury ludowej........................................................21 4. Komercjalizacja kultury ludowej pod wpływem turystyki.................................................23 Rozdział II Turystyka etnograficzna – zagadnienia ogólne 1. Turystyka etnograficzna jako forma turystyki dziedzictwa kulturowego...........................33 2. Kim są etnoturyści?...........................................................................................................39 Rozdział III Rola muzeów skansenowskich w turystyce etnograficznej 1. Idea, historia, zadania.......................................................................................................41 2. Organizacja imprez plenerowych na terenie muzeów skansenowskich.............................47 3. Turystyka kulinarna w muzeach skansenowskich..............................................................55 4. Ginące zawody a muzea skansenowskie ..........................................................................65 Rozdział IV Turystyka etnograficzna na świecie 1. Wioski etnograficzne – historia i przykłady.......................................................................73 2. Muzea etnograficzne – idea, przykłady.............................................................................79 3. Najważniejsze muzea skansenowskie ...............................................................................91 4. Obiekty na Liście Niematerialnego Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO .........94 Rozdział V Turystyka etnograficzna w Polsce 1. „Kariera” polskiej kultury ludowej...................................................................................101 2. Regiony i grupy etnograficzne w Polsce..........................................................................108 3. Najważniejsze dziedziny twórczości ludowej...................................................................111 4. Muzea etnograficzne (w tym muzea skansenowskie).....................................................122 5. Najważniejsze imprezy folklorystyczne ..........................................................................165 6. Najważniejsze zwyczaje i obrzędy ..................................................................................166 7. Szlaki turystyczne o tematyce etnograficznej..................................................................176 8. Ekomuzea – „muzea bez murów” ...................................................................................188 9. Święci opiekunowie w tradycji polskiej wsi ....................................................................197 10. Krajowa Lista Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego związana z kulturą ludową....202 Rozdział VI Znaczenie zasobów kultury ludowej w rozwoju agroturystyki..............................................................215 Rozdział VII Polacy zasłużeni dla polskiej etnografii i świata .....................................................................................221 Bibliografia....................................................................................................................................................241

Bory Tucholskie

Rozdział I

Kultura ludowa przesłanką rozwoju turystyki etnograficznej

1.

Definicja i ogólne klasyfikacje kultury ludowej

Koncepcja kultury, rozwinięta po raz pierwszy przez etnografów ewolucjonistów XIX w. znalazła odbicie w znanej definicji Edwarda Tylora z 1871 r. który uważał że, ,,kultura to złożona całość, obejmująca wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, zwyczaje i inne nawyki zdobyte przez człowieka jako członka społeczeństwa” [Kłoskowska 1991, s.17]. Należy podkreślić, że kultura jest pojęciem wieloznacznym i tym samym trudnym do zdefiniowania. Mówiąc o kulturze, odnosimy się zarówno do pewnego okresu (np. kultura średniowieczna, współczesna), obszaru (np. kultura polska, niemiecka), grup społecznych (kultura ludowa, szlachecka) czy też kręgu odbiorców (kultura elitarna, powszechna) [Stasiak 2007, s. 7-8]. Na ogół przyjmuje się jednak, że w jej skład wchodzą wszystkie materialne i niematerialne wytwory człowieka, wartości, normy i wzory zachowań, które zostały wytworzone, zobiektyzowane i przyjęte w danej społeczności oraz są przekazywane następnym pokoleniom oraz innym społecznościom. Określenie to obejmuje zatem dorobek ludzkości wytworzony w kolejnych etapach rozwoju historycznego. Jak podaje A. Mikos v. Rohrscheidt [2008, s.2] od lat 80. XX w. w zakres kultury, oprócz elementów tzw. kultury wysokiej, zalicza się także elementy kultury niskiej (popularnej, codziennej). Dzięki takiemu, szerszemu rozumieniu właśnie, „dowartościowana” została kultura ludowa (m.in. budownictwo ludowe, muzyka, obyczaje). Przy tak szerokim podejściu do definicji kultury, niemal każda Kultura ludowa przesłanką rozwoju turystyki etnograficznej

011

aktywność ludzka może być zaliczona do działań o charakterze kulturowym. Z pewnością także kultura jest „magnesem” przyciągającym i zachęcającym do interakcji [Borówka, Mazurkiewicz, Okoń 2008, s. 229]. W dobie postmodernistycznego konsumpcjonizmu stała się także „towarem”, ofertą składaną potencjalnemu odbiorcy oraz stymulatorem rozwoju regionów. Znaczenie w tym przypadku ma nie tylko tzw. kultura wysoka, ale także popularna, związana z tradycjami ludowymi.

Pojęcia kultury ludowej, folkloru, sztuki ludowej i szeroko pojętej ludowości obarczone są różnorodnymi zaszłościami i interpretacjami, podlegają zmianom historycznym, kulturowym, politycznym , medialnym czy społecznym [Dziadowiec 2016, s. 96].

Termin kultura ludowa (ang. folk culture, fr. culture populaire, niem. Volkskultur) został wprowadzony w XIX w. na określenie zespołu elementów kulturowych właściwych niższych warstwom społeczeństw narodowych (obejmujących m. in. chłopów, plebs miejski i rzemieślników, czyli tzw. „lud”), przekazywanych jako ustna tradycja i charakteryzujących się indywidualną i oryginalną realizacją wzorów [Olechnicki, Załęski 2000, s.107]. Z kolei według Encyklopedii Socjologii [1999] kultura ludowa to zmienny w czasie twór historyczny, ukształtowany z elementów wywodzących się z trzech rodzajów źródeł: oryginalnie etnicznych, przejętych z kultury warstw wyższych (twórczo zaadaptowanych) oraz z wpływów między etnicznych. Kultura ludowa może być zatem definiowana na trzy sposoby: • jako suma wytwórczości ukształtowanej w ramach wiejskiej społeczności lokalnej; • jako zbiór wzorców, norm i wartości rozwijanych przez warstwę chłopską; • jako najprostszy i najbardziej pierwotny model kultury.

Podsumowując, kulturę ludową można zdefiniować jako sumę wytworów i znaczeń ukształtowanych i używanych w ramach tradycyjnej wiejskiej lub małomiasteczkowej społeczności [Piękno użyteczne… 1997, s. 5]. Kultura ludowa związana jest z tradycyjnymi społecznościami lokalnymi, głównie wiejskimi. Cechuje ją niezawodowa twórczość i bezpośrednie przekazywanie w drodze tradycji ustnej. Jest komunikatywna i łatwa w odbiorze dla członków danej społeczności [Gruchoła 2010, s.101].

Bardzo często pojęcie kultury ludowej utożsamiane jest z kulturą chłopską. Kulturą ludową może być kultura miejska, podmiejska, przedmiejska, fabryczna, branżowa, uliczna, osiedlowa, rybacka, flisacka czy też dworska. Natomiast ludem może być każda zbiorowość, którą łączy bądź wspólne uczestnictwo w jakimś historycznym wydarzeniu, bądź potrzeba emocjonalnej solidarności [Jędrysiak 2010, s. 37]. Jednak to właśnie chłopów nazywano ludem, a stworzoną przez nich kulturę – ludową. Żyli oni w wiejskich warunkach, odmiennych od warunków innych

012

Turystyka etnograficzna

warstw społeczeństwa. Ograniczeni byli do gospodarki samowystarczalnej, wytwarzania żywności i surowców naturalnych niezbędnych do życia. Również sytuacja polityczna, społeczna i brak możliwości dostępu do oświaty sprzyjał izolacji ludu oraz ich poczuciu więzi wobec siebie, a tym samym odrębności względem innych warstw społeczeństwa [Jackowski 1991, 186-191].

Za podstawowe cechy kultury ludowej uznaje się: • tradycjonalizm - przekaz z pokolenia na pokolenie dotyczący: wiedzy, umiejętności, przekonań, norm społecznych, systemu wychowania. To przekazywanie wiedzy nabytej poprzez doświadczenie, umiejętności, prawa obyczajowe, obrzędy i in. Charakterystyczne dla kultury ludowej jest to, że wiedza była przekazywana ustnie. Tradycjonalizm kultury ludowej wyrażał się i w tym, że poglądy i wartości wyznawane w najprostszy możliwy sposób przekładają się na codzienne sytuacje życiowe; • izolacjonizm - wynikał z prawnego i ekonomicznego położenia ludności wiejskiej. Była to izolacja horyzontalna (przestrzenna) i wertykalna (odgrodzenie od warstw wyższych i ich kultury). Rezultatem była izolacja świadomościowa. Swoje było lepsze i piękniejsze, obcy podejrzani i niedobrzy. Czasami przybierało to formy ksenofobiczne - np. Niemiec był “niemy” z powodu braku porozumienia, z kolei Żydówka była uważana za kobietę zdecydowanie brzydszą niż Polka; • ludowa religijność - charakteryzująca się m.in. swoistym synkretyzmem wytworów (funkcje estetyczne, magiczne, użytkowe), który pozwalał wiązać w spójną całość relikty wierzeń pogańskich z elementami doktryny chrześcijańskiej; skłonnością do sakralizacji świata (np. przez utożsamianie postaci świętych z ich materialnymi wyobrażeniami, manifestowaniem religijności w obrzędach, regularnym uczestnictwem w nabożeństwach, pielgrzymkami, kultem lokalnych świętych, kalendarz rolniczy powiązany z kościelnym); • regionalne zróżnicowanie form kulturowych stanowiących formę odróżnienia (np. strojów, tańców, haftów specyficzna architektura i zdobienie wnętrz; działalność artystyczna oparta na tradycji i związanemu z nią wzornictwu, obrzędy i obyczajowość itp.).

Podstawowym podziałem kultury ludowej jest ten wyróżniający dwa jej rodzaje: kulturę ludową materialną i niematerialną (duchową) (rys. 1). Kultura materialna to ogół działań i wytworów człowieka (m.in.: budownictwo, kowalstwo, tkactwo) związanych z zaspakajaniem jego biologicznych potrzeb, zapewnieniem bezpieczeństwa i przetrwaniem gatunku ludzkiego.

Z kolei kultura niematerialna (duchowa) rozumiana jest jako ogół zobiektywizowanych wytworów świadomości ludzkiej, takich jak: język, wierzenia, zwyczaje, wiedza, obyczaje czy idee; pełniących funkcje użytkowe lub/i wyrażających bezinteresowne dążenia do poznania i urzeczywistnienia ideałów piękna, dobra, pracy [Olechnicki, Załęcki 1999]. Kultura duchowa to inaczej folklor, rozumiany jako przekaz pamięciowy, tradycyjny i praktyczny, obejmujący m.in.: tańce, pieśni, opowiadania, legendy, podania, wierzenia, przesądy, zwyczaje, a także praktyki rolnicze i domowe.

Kultura ludowa przesłanką rozwoju turystyki etnograficznej

013

018

Turystyka etnograficzna

2.

Folklor – duchowa część kultury ludowej

Folklor rozumiany jest jako dziedzictwo niematerialne – żywa praktyka kulturowa danej grupy, przekazywana z pokolenia na pokolenie, zapewniająca jej poczucie tożsamości i ciągłości [Konwencja UNESCO w sprawie ochrony niematerialnego dziedzictwa kulturowego].

Pierwsza definicja folkloru została zaproponowana przez W. Thomasa w 1846 r. [Błachowski 2003, s. 16]. Z języka angielskiego słowo to oznacza wiedzę ludu (folk – lud, lore – wiedza).

W XIX w., a nawet jeszcze na początku XX w. folklorem określano kulturę duchową (umysłową) ludu wiejskiego. Zaliczane były do niego zjawiska nie posiadające stałej postaci materialnej, istniejące tylko w pamięci ludu (taniec, śpiew, zwyczaje). Obecnie zjawisko folkloru odnosi się także do obrzędów, muzyki, znajomości technik wytwórczych, wiedze nabytą empirycznie, magię, wierzenia, prawo zwyczajowe, filozoficzne interpretacje świata, poglądy i normy estetyczne, system wartości moralnych, etos i in.

J. i M. Sobiescy [1973, s. 571] specyfikę polskiego folkloru ujmują następująco: „Folklorem nazywamy te dziedziny twórczości ludowej, które nie przejawiają się w konkretnym materiale, uchwytnym kształcie i nie pozostawiają po sobie trwałego śladu w postaci realnych przedmiotów, jak to ma miejsce w zakresie plastyki ludowej. Tworzywem folkloru jest dźwięk, niepisane słowo i gest (ruch taneczny), a efektem – ludowa muzyka wokalna i instrumentalna, literatura ludowa i taniec ludowy, które przenikają się wzajemnie jak najściślej”.

Z kolei według Słownika folkloru polskiego [1965, s.104-105] termin folklor obejmuje: • zwyczaje i obrzędy; • wierzenia i przesądy;

◀

Fot. Tadeusz Jędrysiak Spycimierz – kwietne kobierce podczas procesji Bożego Ciała. Spycimierz jest to wieś w woj. łódzkim położona 3 km na zachód od Uniejowa. Od prawie 200 lat ma swoją tradycję układanie kwietnego dywanu przed procesją święta Bożego Ciała. Według tradycji zwyczaj zdobienia trasy procesji przywędrował z wojskami Napoleona Bonaparte na początku XIX w. Wspaniały dywan usłany z kolorowych płatków pochodzących z okolicznych pól i ogrodów: irysów, lilii, chabrów, rumianków, róży, maków, jaśminu, stokrotek oraz z całych kwiatów ogrodowych i polnych rozciąga się na odcinku 2 km. Późnym popołudniem zaczynają się obchody uroczystości Ciała i Krwi Pańskiej. Po nabożeństwie w kościele formuje się procesja eucharystyczna i po barwnych dywanach – młodzież w sieradzkich strojach, orkiestra dęta straży pożarnej, dziewczynki sypią kwiatki, a nad wszystkim płynie monstrancja. Niestety, te szczególne dzieła sztuki – kwietne dywany, mają niezwykle krótki, zaledwie kilkugodzinny żywot. Późnym popołudniem, po przejściu procesji po kwietnych dywanach, z pięknych wzorów nic nie zostaje. Na kolejne święto trzeba czekać cały rok.

Kultura ludowa przesłanką rozwoju turystyki etnograficznej

019

do zachowania dawnej tradycji, ale także do przemian lokalnej kultury. Dzięki temu „ludy tubylcze” zostają odkryte przez współczesną cywilizację. Konsekwencją tego jest tworzenie sztucznej tradycji, w tym nieautentycznych pamiątek z regionu.

Źródło: © hecke71 — stock.adobe.com Tajlandia – kobiety z plemienia Padaung („długich szyi”). Plemię przybyło na północ Tajlandii z Birmy w ucieczce przed wojną domowa i prześladowaniami. Ich szczególną cechą jest to, że kobiety od 5-go do 21-go roku życia wydłużają sobie szyje nosząc na szyjach ciężkie mosiężne obręcze. Wioski „długich szyi” stały się więc niejako swoistym „zoo”, gdzie za parę dolarów można zrobić sobie zdjęcie z kobietą ubraną w tradycyjny strój. W ten sposób, uzyskując nowe możliwości zarobkowania, kultura tej ludności przybiera sztuczny charakter, odbywa się swego rodzaju „spektakl turystyczny”, a kobiety z plemienia Paduang odnoszą coraz większy komercyjny sukces.

Innym przykładem jest tworzenie tzw. żywego skansenu w miejscach, gdzie zachowało się tradycyjne budownictwo ludowe. Słowacka wieś Vlkolinec to grupa 45 zachowanych w niezmienionej formie zagród wiejskich, typowych dla obszarów górskich Liptowa. Odkąd została w 1993 r. wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO jest jednym z ważniejszych produktów turystycznych regionu, będącym przedmiotem zainteresowania masowej turystyki (opłata za wstęp). Mieszkańcy

026

Turystyka etnograficzna

wsi żyją zatem w „żywym skansenie”, stale „obfotografowywanym” na zdjęciach i eksplorowanym przez tłumy turystów z różnych stron świata. W takiej sytuacji naruszona zostaje naturalna więź społeczna wsi, a lokalna kultura ludowa ewoluuje w kierunku nieodwracalnej komercjalizacji.

Fot. Tadeusz Jędrysiak Łyse (wieś, pow. ostrołęcki) – Niedziela Palmowa. Od lat 60. XX w. we wsi Łyse co roku można obejrzeć barwną uroczystość kościelną, procesję oraz podsumowanie konkursu na najładniejszą palmę. Konkurs przerodził się już w dużą imprezę folklorystyczną. Autorzy konkursowych palm zobowiązani są do udziału w procesji, która co roku jest niepowtarzalną manifestacją zbliżającej się Wielkanocy. Do Łysych w Niedzielę Palmową ściągają setki turystów – jest to dla nich wyjątkowa okazja, aby zobaczyć Kurpiów w strojach ludowych i towarzyszące im palmy, które paradnie górują nad tłumem. Kurpiowska palma przypomina wysoki kwietny słup na całej długości ozdobiony zielenią i kolorowymi kwiatkami z bibuły. Kurpie Puszczy Zielonej wierzyli, że długie palmy zapewniają długie życie, a im wyższa palma, tym liczniejsze i i mądrzejsze będzie potomstwo. Dziś, Niedziela Palmowa w Łysych jest w stanie przynosić korzyści ekonomiczne dzięki turystom, dla których ten barwny obrzęd wielkanocny zamienia się w coraz bardziej popularną imprezę folklorystyczną.

Z podobnymi przykładami można spotykać się w wielu innych regionach świata, w tym także w Polsce. W ostatnich latach coraz większym zainteresowaniem cieszą się wydarzenia związane ze świętami kościelnymi oraz ich bogatą obrzędowością. Przykładem może być procesja Kultura ludowa przesłanką rozwoju turystyki etnograficznej

027

organizowana na Boże Ciało w Łowiczu i we wsi Spycimierz, czy też Niedziela Palmowa we wsi Łyse na Kurpiach. Turysta szuka bowiem coraz to nowych doświadczeń, „inności” przejawiającej się m.in. w wyglądzie ulic i ludzi [Madej 2008]. Uczestnictwo w wydarzeniach festiwalowych jest przy tym jedną z najszybciej rozwijających się współcześnie form spędzania wolnego czasu, a także przedsięwzięć ekonomicznych w turystyce. Turysta wybierający się na obchody Niedzieli Palmowej we wsi Łyse, będzie zatem nie tylko świadkiem kolorowej procesji z palmami wielkanocnymi, ale także będzie miał możliwość zakupienia ludowego rękodzieła (jarmark ludowy), skosztowania produktów kuchni regionalnej i obejrzenia występów zespołów regionalnych. Na tym jednak nie koniec atrakcji – obchodom tego ludowego święta towarzyszą także elementy takie jak: stragany z pamiątkami, wesołe miasteczko, przejażdżki konne czy mała gastronomia. Niedziela Palmowa w Łysych odniosła zatem komercyjny sukces [Madej 2008].

Fot. Tadeusz Jędrysiak Spycimierz (wieś. pow. poddębicki) – procesja Bożego Ciała po kwietnych dywanach. Ta niepozorna wieś, licząca zaledwie 600 mieszkańców, raz w roku staje się najbardziej pachnącym i kolorowym miejscem w kraju. W Spycimierzu istnieje rytuał układania kwiatów, które pochodzą z okolicznych pól i ogrodów. Niestety, te szczególne dzieła sztuki – kwietne dywany, mają niezwykle krótki, zaledwie kilkugodzinny żywot. Późnym popołudniem, po przejściu procesji, z pięknych wzorów nic nie zostaje. Na kolejne święto trzeba czekać cały rok [Wyszowska, Jędrysiak 2018a]. Obchody Bożego Ciała w Spycimierzu (podobnie jak w Łowiczu) stanowią przykład obrzędów o charakterze religijnym, które stają się formą spędzania czasu wolnego dla przybywających tu coraz liczniej turystów.

028

Turystyka etnograficzna

Kultura ludowa przesłanką rozwoju turystyki etnograficznej

029

Bory Tucholskie

Rozdział II

Turystyka etnograficzna – zagadnienia ogólne

1.

Turystyka etnograficzna jako forma turystyki dziedzictwa kulturowego

Turystyka etnograficzna (ang. ethno-tourism, Ethnotourism, Ethno Tourism) jest rodzajem turystyki kulturowej. Jak twierdzi G. Richards [1997] turystyka kulturowa to rodzaj „konsumpcji” sztuki, dziedzictwa, folkloru i innych przejawów kultury. Niewątpliwie jednak polega ona na poznawaniu życia ludzi w ich codziennym środowisku, poprzez kontakt z lokalną kulturą. Opiera się na kontaktach i poznawaniu duchowego oraz materialnego dziedzictwa kulturowego różnych społeczności, przejawiającego się w sztuce, rzemiośle, muzyce, literaturze, tańcu, jedzeniu, piciu, zabawie, języku i rytuałach [Szczepanowski 2015, s. 14, Encyclopedia of Tourism, 2000, s. 126]. Turystyka kulturowa to także możliwość doświadczenia odmiennych sposobów życia ludzi [Fladmark 1994].

Za najstarsze podróże kulturowe uznaje się starożytne pielgrzymki oraz indywidualne podróże Greków i Rzymian o charakterze poznawczym i edukacyjnym [Mikos v. Rohrscheidt, 2008, s. 1]. Warto podkreślić, że sam zakres pojęciowy turystyki kulturowej jest bardzo szeroki.

Podczas wyjazdów o charakterze kulturowym ma miejsce spotkanie uczestników zarówno z walorami kultury wysokiej, jak i popularnej [Mikos v. Rohrscheidt, 2008, s. 17]. Mieszczą się w nim zainteresowania turystów sztuką, rękodziełem, religią, ubiorem, historią, tradycyjnymi zajęciami, sposobami żywienia, językiem, zwyczajami, rzemiosłem czy architekturą. Turystykę kulturową sensu largo można definiować jako te formy zachowań turystów, które wynikają z pobudek o charakterze Turystyka etnograficzna – zagadnienia ogólne

033

kulturowym. Jak zauważa A. Kowalczyk [2008, s. 13] turystyka kulturowa to zespół zachowań turystów, związany z ich autentycznym zainteresowaniem dziedzictwem kulturowym, wśród których autor wyróżnia m.in. folklor. Turystyka kulturowa to niewątpliwie podróżowanie dla „wewnętrznego wzbogacenia” człowieka czy też poszerzania jego wiedzy.

Ciekawego podziału turystyki kulturowej dokonuje A. Stasiak [2007, s. 8]. Autor wyróżnia turystykę kulturową sensu stricto oznaczającą kontakt turystów z materialnym i niematerialnym dziedzictwem kulturowym odwiedzanego obszaru, wykorzystujący przy tym ogólnie dostępną ofertę kulturalną (jak: muzea, galerie, teatry, koncerty, festiwale i in.) oraz sensu largo – rozumiana jako wszelkie rodzaje turystyki, które mają związek z szeroko rozumiana kulturą (w tym powszechną, codzienną, współczesną). To właśnie turystyka kulturowa sensu largo oznacza podróże, których sednem jest bliższy i głębszy kontakt turysty z mieszkańcami, poznanie ich stylu życia, chłonięcie atmosfery miejsca (genios loci).

W literaturze przedmiotu można spotkać się z wieloma podziałami turystyki kulturowej.

M. Smith [2008, s. 80-89] wyróżnia sześć kategorii turystyki kulturowej: turystykę dziedzictwa (ang. heritage tourism), turystykę kultury wysokiej (ang. arts tourism), miejską turystykę kulturową (ang. urban cultural tourism), wiejską turystykę kulturową (ang. rural cultural tourism), turystykę tubylczą (ang. indigenous cultural tourism) oraz turystykę kultury współczesnej (ang. contemporary cultural tourism).

W literaturze przedmiotu można także spotkać się z określeniem turystyki dziedzictwa kulturowego. Definiując samo dziedzictwo kulturowe należy podkreślić, iż oznacza ono wytwory materialnego i niematerialnego dorobku ludzkości, ukształtowanego w procesie przemian historycznych lub w określonej epoce dziejów człowieka. Składają się na nie zarówno dobra kultury, jak i zjawiska tworzące kulturę [Robuda 2008, s. 38].

To także pewnego rodzaju „kod genetyczny” – odziedziczony po przodkach potencjał, który w prawidłowo ukształtowanym środowisku ma szansę na rozwój. Ów kod tworzymy sami, czerpiąc z dorobku wcześniejszych pokoleń. Dziedzictwo kulturowe tworzą: przestrzeń zarówno miejska, jak i wiejska, obiekty archeologiczne, zabytki architektury i budownictwa, dzieła sztuki w swoim środowisku naturalnym, w muzeum, źródła rękopiśmienne, dawne książki. Najczęściej dziedzictwo kulturowe utożsamia się z architekturą i sztuką, trzeba jednak pamiętać, że składają się na nie wszystkie formy działalności ludzkiej w środowisku fizycznym [Jędrysiak 2011, s. 36].

Dziedzictwo kulturowe to także ludzie, z ich podziałami etnicznymi i wyznaniowymi, jak również struktury społeczne oraz lokalna tradycja (przekaz ustny). Są to źródła informacji o życiu

034

Turystyka etnograficzna

człowieka oraz historycznym rozwoju jego umiejętności artystycznych i technicznych [Jędrysiak 2008, s. 25-26]. Zdaniem Pepłowskiej [2003, s. 15-16] dziedzictwo kulturowe można również postrzegać jako „prostą opowieść o powszechnym życiu”. Obejmuje ono wtedy codzienne zajęcia i rozrywki, mieszkania i ubiory, stosunki rodzinne i towarzyskie, obyczaje i zwyczaje, wierzenia, moralność, modę i obrzędy. Dziedzictwo kulturowe w takim ujęciu przybliża ludzi i czasy minione znacznie lepiej niż historia przedstawiająca wielkie wydarzenia, idee i dzieła. P. Howard i D. Pinter [2003, za: Przybyś 2008, s. 91] uznają następujące elementy dziedzictwa kulturowego: krajobraz, zabytki, miejsca, artefakty, działania i style życia oraz ludzi. Dziedzictwo kulturowe stanowi istotny element poczucia tożsamości.

Turystyka dziedzictwa kulturowego jest zatem formą turystyki kulturowej związanej z dziedzictwem kulturowym. Turystyka dziedzictwa kulturowego (ang. cultural heritage tourism) to podróżowanie w celu poznawania miejsc, przedmiotów kultury materialnej i duchowej oraz działań, które w sposób autentyczny przedstawiają historię oraz wartości kulturowe, zarówno przeszłe, jak i teraźniejsze. Swoim zakresem obejmuje zabytki ruchome i nieruchome, zabytki niematerialne oraz krajobraz kulturowy [Szczepanowski 2015, s. 18-20]. Ta forma turystyki obejmuje zwiedzanie miejsc historycznych i archeologicznych, poznawanie lokalnych tradycji i zwyczajów, udział w imprezach kulturalnych, a także poznawanie dziedzictwa przemysłowego.

Turystyka dziedzictwa kulturowego zakłada poszanowanie wyjątkowych walorów etnograficznych regionów, wpływa na promocję lokalnej kultury oraz spełnia funkcje edukacyjne – uczy tradycji i historii regionu oraz pielęgnuje lokalne wartości.

A. Mikos v. Rohrscheidt [2008, s. 53] określa turystykę kulturową zorientowaną na obiekty dziedzictwa kulturowego jako podróże, których głównym celem jest zetknięcie się uczestników z zabytkami, zespołami i miejscami uznanymi oficjalnie i powszechnie za dziedzictwo kulturowe świata, kraju i regionu. K. Buczkowska [2008, s.46] do turystyki dziedzictwa kulturowego zalicza: • turystykę historyczną, • turystykę etnograficzną, • turystykę sentymentalną.

Turystyka kulturowa rozwijająca się na obszarach wiejskich często określana jest mianem turystyki folklorystycznej bądź etnograficznej2, ściśle odnoszącej się do kultury 2

Etnografia jest dyscypliną naukową zajmującą się całościowym opisem i analizą kultur ludowych różnych społeczności oraz grup etnicznych. Jej zakres obejmuje teorię kultury ludowej oraz badanie poszczególnych jej dziedzin i wytworów materialnych. W zależności od tradycji naukowej, pod pojęciem „etnografia” rozumie się wszystkie nauki etnologiczne bądź też jedną z tych nauk [Burszta 1987, s. 89-100].

Turystyka etnograficzna – zagadnienia ogólne

035

038

Turystyka etnograficzna

2.

Kim są etnoturyści ?

Turystykę etnograficzną, ze względu na złożoność i różnorodność atrakcji, traktuje się jako zbiór kilku różnych form połączonych wspólnym mianownikiem, jakim jest chęć poznania kultury ludowej [Kurek, Szmytke 2003 ,s. 147]. A więc etnoturysta to taki turysta, którego aktywność w czasie podróży związana jest z poznawaniem obiektów (miejsc, elementów kultury niematerialnej) mających związek z kulturą ludową.

Jak podaje J. Przybyś [2008, s. 106] określenie profilu ekoturysty jest zadaniem bardzo trudnym i zależy od podejścia, przygotowania i motywacji odwiedzających. Autorka odnosi się w swoich rozważaniach do typologii turystów E. Cohena, która obejmuje piętnaście kategorii odwiedzających. Wśród nich wyróżnia kilka, dla których kultura ludowa może stanowić atrakcję: • „antropolodzy” – zainteresowani spotykaniem miejscowej ludności, próbowaniem pożywienia i nauką miejscowego języka; • „turyści edukacyjni” – chętny do zdobywania nowych umiejętności i wiedzy; • „uciekinierzy” – poszukujący spokoju, uciekający przed zgiełkiem; • „poszukujący” – dla których celem podróży jest rozwój duchowy i osobisty; • „wagabundowie” – podróżnicy przemieszczający się z miejsca na miejsce w stylu „hippie”; • „odkrywcy” – preferujący turystykę przygodową, w której wyzwanie stanowi dotarcie do trudno dostępnych miejsc.

Warto jednak podkreślić, że przeżycie kontaktu z kulturą wsi jest możliwe także w wielu innych sytuacjach. Etnoturystów łączy z pewnością chęć pogłębiania wiedzy, rozwoju osobistego, poszukiwanie spokoju i ukojenia w środowisku wiejskim (nieskażone środowisko przyrodnicze i kulturowe), poszukiwanie nowości, poprzez powrót do tradycyjnych wartości.

Kluczowe wydają się praktyki poznawcze zorientowane na kontakt z mieszkańcami danego regionu i ich kultura [Dziadowiec 2016, s. 91]. Etnoturysta jest z reguły turystą aktywnym, świadomym, etycznym, odpowiedzialnym.

Turystyka etnograficzna – zagadnienia ogólne

039

Rozdział III

Rola muzeów skansenowskich w turystyce etnograficznej

1.

Idea, historia, zadania

Muzeum na wolnym powietrzu (ang. open air muzeum, niem. Freilichmuseum) to placówka muzealna prezentująca zbiory na otwartej przestrzeni [Stasiak 1996, s. 68]. Głównymi eksponatami są tu budynki mieszkalne, gospodarcze i przemysłowe z odpowiednim wyposażeniem i umeblowaniem.

Muzea tego typu, zwane zamiennie w Polsce skansenami bądź muzeami skansenowskimi, to placówki dydaktyczno-wychowawcze organizowane na podstawach naukowych, prezentujące obiekty budownictwa i architektury związane z kulturą wiejską, małomiasteczkową, robotniczą, dworską lub przemysłową. Ich głównym zadaniem jest przybliżanie tradycji i życia codziennego w minionych wiekach [Wyszowska, Jędrysiak 2017, s. 112]. Placówki te stanowią istotną formę ochrony zabytkowej zabudowy wsi, są także oazami środowiska przyrodniczo-kulturowego ze względu na skomponowaną z nimi roślinność (często o charakterze historycznym, odtwarzająca na potrzeby ekspozycji dawny pejzaż wsi), nadającą całemu założeniu charakter parkowy. Obiekty te są przenoszone w odpowiednie miejsce lub zabezpieczane w miejscu ich naturalnego występowania. Prezentowane w nich ekspozycje odtwarzają dawne warunki życia i pracy.

Jak podaje J. Czajkowski [1984, za Stasiak 1996, s. 69] istotną funkcją muzeów na wolnym powietrzu jest także funkcja rekreacyjna (w tym turystyczna). Warto podkreślić, że wśród muzeów na wolnym powietrzu wyróżniane są placówki o charakterze i tematyce archeologicznej oraz etnograficznej.

Rola muzeów skansenowskich w turystyce etnograficznej

041

To właśnie muzea o tematyce etnograficznej najczęściej nazywane są powszechnie skansenami lub muzeami skansenowskimi. Wśród muzeów skansenowskich (skansen sensu largo) wyróżnia się: muzea wsi (parki etnograficzne), muzea kultury ludowej, muzea budownictwa ludowego, muzea techniki i rzemiosła ludowego, muzea małomiasteczkowe, skanseny pszczelarskie, muzea techniczne, zagrody-muzea in situ.

Reasumując warto podkreślić [Imiołek 2004], że: • skanseny posiadają wiele cennych obiektów budownictwa zachowanych in situ, czyli w miejscu jego powstania lub przeniesionych z innych miejsc; • ekspozycja skansenów mieści się na wolnym powietrzu, teren jest utrzymywany jako krajobraz naturalny, rolniczy lub parkowy; • ekspozycja skansenów ma charakter odtworzeniowy i prezentuje budowle i przedmioty rozmieszczone tak, jak miało to miejsce w jakimś wybranym okresie przeszłości; • treścią ekspozycji jest życie codzienne klas, warstw i grup społecznych albo zawodowych.

Początki muzealnictwa skansenowskiego sięgają XIX w. [Stasiak 1996, s. 73].

Od lat 70. XIX w. zaczęto prezentować budownictwo wiejskie na międzynarodowych wystawach rolniczo-przemysłowych. Uświadomiło to ogromną potrzebę ochrony dziedzictwa kulturowego wsi oraz prowadzenia systematycznych badań nad kulturą ludową. Pierwsze w Europie muzeum etnograficzne zwane Skandynawską Kolekcją Etnograficzną (obecnie Muzeum Nordyckie) założył na wyspie Djurgarden w Sztokholmie (Szwecja) szwedzki językoznawca i etnograf – Artur Immanuel Hazelius w 1882 r. Pragnąc ocalić szwedzką kulturę przed zanikiem i zapomnieniem, kolekcjonował stare przedmioty, które ostatecznie postanowił zgromadzić w jednym miejscu [Borucki 2014, s. 5].

Sama nazwa „skansen” w języku szwedzkim oznaczała szaniec i pochodziła od znajdujących się w miejscu powstania placówki ziemnych obwałowań obronnych. Założyciel przeniósł na teren muzeum szereg chłopskich budowli typowych dla Szwecji. Udostępnienie publiczności skansenu w 1891 r. wskazało na możliwości ochrony i propagowania nie tylko tradycyjnego budownictwa drewnianego, ale – w atrakcyjny sposób – również innych elementów kultury ludowej odchodzących w zapomnienie. Idee Artura Hazeliusa, zainspirowały pasjonatów kultury ludowej w całej Europie i sztokholmskie muzeum stało się prototypem skansenów etnograficznych. W wielu przypadkach u podstaw tego zainteresowania leżała patriotyczna postawa wobec rodzimych tradycji.

042

Turystyka etnograficzna

Warto podkreślić, że istotą idei skansenowskiej i najstarszych skansenów w Europie była potrzeba ochrony i zachowania własnej kultury narodowej, która wyrosła na bazie gospodarki rolniczej i pasterskiej [Szot-Radziszewska 2015, s. 163].

Idea zakładania muzeów na wolnym powietrzu rozprzestrzeniła się początkowo głównie na kraje skandynawskie i Niemcy. Do 1918 r. powstało około 100 skansenów, z czego 81 w Szwecji i Norwegii. Po II wojnie światowej muzea skansenowskie pojawiły się także w USA, Kanadzie, Australii i Japonii. Obecnie istnieje na świecie ponad 2 tys. skansenów, w zbiorach których znajduje się ponad 20 tys. obiektów [Stasiak 1996, s. 74].

Muzea skansenowskie stanowią rodzaj ekspozycji, która jest niewątpliwie interaktywną formą dialogu ze zwiedzającymi [Orłowski, Woźniczko 2015, s. 251]. Treści dotyczące historii i kultury danego regionu przekazywane są tu bowiem za pomocą plastycznej ekspozycji, a obiekty bytowania dawnej ludności wiejskiej stają się niemal dotykalne, co ułatwia poznanie kultury ludowej. Odczuwalny jest kontakt z przeszłością, dzięki bezpośredniemu i szczegółowemu jej ukazaniu [Gólski 1972]. Ponadto, zaletą muzeum skansenowskiego jest możliwość łatwej organizacji na jego terenie wszelkich wydarzeń folklorystycznych – występów zespołów regionalnych, pokazów dawnych rzemiosł, zwyczajów czy obrzędów. Uruchomienie obiektów rzemieślniczych czy przemysłowych ukazuje zwiedzającym pełną i naturalną aktywność ekspozycji muzealnej.

Na terenie skansenów istnieje ponadto możliwość prowadzenia szerokiej akcji oświatowej i popularnonaukowej.

Muzea skansenowskie w Polsce i na świecie coraz bardziej uatrakcyjniają ofertę usług i doskonalą produkt turystyczny poprzez wprowadzanie nowych form zwiedzania, tradycyjnych upraw i hodowli, organizację na ich terenie folklorystycznych zakładów gastronomicznych czy też urozmaicanie kalendarza wydarzeń. Ten rodzaj muzeów etnograficznych jest bowiem doskonałą scenerią dla popularyzacji wiejskiego dziedzictwa kulturowego [Orłowski, Woźniczko 2015, s. 252].

Dokładne określenie liczby muzeów skansenowskich o tematyce etnograficznej w Polsce jest zadaniem bardzo trudnym (brak ewidencji, placówki powstające spontanicznie przez pasjonatów kultury ludowej danego regionu). Jak podaje A. Stasiak [1996, s. 74] w Polsce znajduje się blisko 50 muzeów typu skansenowskiego.

Oprócz budynków mieszkalnych i gospodarskich, na terenie skansenów lokalizowane są także: obiekty sakralne, przemysłowe oraz przykłady tzw. małej architektury. Istotnym aspektem każdej placówki skansenowskiej jest prezentacja wnętrz budynków oraz dynamiczne sposoby ekspozycji (żywa interpretacja dziedzictwa) realizowane poprzez: prezentacje życia wiejskiego (pokazy pracy rzemieślników, pokazy obrzędów ludowych i in.) oraz współudział zwiedzających Rola muzeów skansenowskich w turystyce etnograficznej

043

044

Turystyka etnograficzna

Rola muzeรณw skansenowskich w turystyce etnograficznej

045

W ciekawe wydarzenia obfituje także Écomusée d’Alsace (Francja). W ofercie muzeum znajdują się m.in. warsztaty wyrobu tradycyjnych alzackich instrumentów („Instruments making” - wiolonczele, skrzypce), weekend alzackich opowieści („Storytelling weekend” - legendy, opowieści o tajemniczych alzackich historiach, dawne wierzenia), pokazy lekcji szkolnych z lat 30. XX w. („Back to School”), Europejskie Dni Dziedzictwa („European Heritage days”), warsztaty destylacji („Distilling Fruit”), alzackie warsztaty kulinarne („Cooking-crazy”), warsztaty pszczelarskie („Beekeeping in Alsace”), pokazy tradycyjnego fryzjerstwa („Barber”) (www.ecomusee.alsace). Co tydzień w muzeum odbywają się także pokazy codziennego życia dawnych mieszkańców Alzacji („Inhabited houses”). Cechą charakterystyczną wydarzeń odbywających się w skansenie jest ich uwspółcześnienie – alzacka tradycja jest łączona z nowoczesnością.

Wdzydze Kiszewskie (wieś kaszubska, pow. kościerski) – Muzeum – Kaszubski Park Etnograficzny - Święto Matki Boskiej Zielnej. Jest to najstarsze maryjne święto, zwane inaczej Wniebowzięciem Najświętszej Marii Panny (WNMP), przypada 15 sierpnia. Święto to łączy się w Polsce z poświęceniem polnych ziół, które są zbierane w poprzednim dniu.

W obrzędowości ludowej jest to dzień związany z poświęceniem ziół i płodów rolnych, które są symbolami przyrodniczego bogactwa. W tym dniu kościoły ozdobione są wiankami, bukietami, wiązankami z warzyw, ziół (szczególnie związanych z WNMP: lebiodka, mirt, rozmaryn, mak, koniczyna, wrotycz, borówka, ruta, bylica, dziewanna), owoców, runa leśnego i zbóż .od których zależy dostatek i plony. Poświęcenie wieńce z ziół, zbóż, warzyw, kwiatów powinno się trzymać w domu co według tradycji ludowej ma zapewnić bezpieczeństwo i harmonie ogniska domowego.

Źródło: koscierzyna24.info

054

Turystyka etnograficzna

3.

Turystyka kulinarna w muzeach skansenowskich

Żywienie stanowi istotny komponent turystyki, a dziedzictwo gastronomiczne stało się podstawą rozwoju turystyki kulinarnej, stanowiącej rodzaj turystyki kulturowej [Zabrocki 2015, s.10]. Daje ono turystom szansę czerpania z kuchni etnicznych, a tym samym sprzyja zachowaniu ciągłości kulturowej oraz ochronie zapomnianych zwyczajów żywieniowych. Jednocześnie to właśnie kuchnia regionalna i związane z nią tradycje kulinarne zakorzenione w lokalnej kulturze ludowej, coraz częściej jest motywem wyboru destynacji turystycznej. Z kolei z punktu widzenia regionów – stanowi istotny element jego promocji.

Turystyka kulinarna jest określana w literaturze przedmiotu jako jeden ze sposobów poznania innych kultur. Oznacza nie tylko delektowanie się potrawami, ale także poznawanie lokalnych tradycji kulinarnych (forma turystyki poznawczej). Co istotne, turystyka kulinarna to cały zakres czynności – otrzymywanie surowców w gospodarstwach rolnych, procesy przechowywania, przetwarzania, transportu i konsumpcji [Czarniecka-Skubina 2015, s. 26-27].

W ofercie turystyki kulinarnej, z jaką można spotkać się na terenie muzeów skansenowskich są: potrawy i produkty regionalne (najczęściej oferowane odwiedzającym w karczmach usytuowanych na terenie skansenów) oraz wydarzenia kulinarne (jarmarki, targi, festyny, festiwale kulinarne, pokazy przyrządzania potraw i in.). Wśród nich należy wymienić wydarzenia związane m.in. z: pozyskiwaniem i przetwórstwem żywności (m.in. wykopywanie ziemniaków, podbieranie miodu), wyrób tradycyjnych produktów żywieniowych (m.in. wypiek chleba na zakwasie, ubijanie masła), przygotowywanie potraw regionalnych (m.in. pieczenie kołaczy, smażenie placków), wykonywanie naczyń i sprzętów kuchennych (m.in. krochmalenie, maglowanie obrusów, struganie łyżek z drewna, wyrób sit do przesiewania mąki).

Muzea skansenowskie oferują jedną z możliwości kontaktu z kuchnią regionalną regionów.

Zdaniem A. Stasiaka [2007, s. 111-112] organizowane w muzeach skansenowskich imprezy kulinarne można podzielić na podstawie charakteru, przebiegu i zróżnicowania tematycznego: • ludowe festyny prezentujące obyczaje i tradycje związane ze sztuką kulinarną; • targi, giełdy i kiermasze żywności regionalnej; • święta, festiwale, konkursy i pokazy tradycyjnych wyrobów kulinarnych.

Dzięki uczestnictwie w turystyce kulinarnej na terenie muzeów skansenowskich turyści mają możliwość [Żuromskaite, Daciulyte 2015, s. 277]: • poznania kuchni regionalnych; • zdobywania nowych doświadczeń poprzez degustacje; • zapoznaniem się z historią regionu poprzez tradycyjne potrawy; • spożywanie żywności regionalnej.

Rola muzeów skansenowskich w turystyce etnograficznej

055

Kolbuszowa

Muzeum Kultury Ludowej Strona internetowa: muzeumkolbuszowa.pl • „Wielki Dzień Pszczół” – zwiedzanie pasieki, w której stoją tzw. ule kłodowe, poznawanie roślin miododajnych, spotkanie z pszczelarzem oraz degustacja miodów, warsztaty robienia świec z wosku pszczelego oraz z węzy pszczelej (sierpień); • Warsztaty kulinarne „Ziemniak na horyzoncie” - cykl spotkań kulinarnych związanych z potrawami ziemniaczanymi kuchni lasowiackiej, galicyjskiej, żydowskiej, dworskiej i kresowej (m.in.: gołąbki z farszem ziemniaczanym i kaszą, ziemniaczanka lasowiacka, kacapoły z mięsem) (od sierpnia do listopada – każda ostatnia sobota miesiąca).

1.

2.

3.

1/ Źródło: hej.mielec.pl 2/ Źródło: salamandraturystyka.blog.pl 3/ Źródło: kolbuszowa.pl

Lublin

Muzeum Wsi Lubelskie Strona internetowa: skansen.lublin.pl • „Lubelski Festiwal Wielkanocny” – wielkanocny kiermasz produktów regionalnych, w tym wpisanych na Listę Produktów Tradycyjnych, wytwarzanych w niewielkich wytwórniach bądź domowych manufakturach (m.in.: wędliny, wypieki, przetwory owocowo–warzywne, produkty różane i wiele innych); • „Festyn ziołowo-miodowy” – pokazy zastosowania ziół w tradycyjnej medycynie, kosmetyce i kuchni oraz bogatych tradycji pszczelarskich regionu. Kiermasz miodów, produktów zielarskich i rękodzieła, a także z zabawami edukacyjnymi; • „Wykopki kartoflane” – pokazy kopania ziemniaków przy użyciu motyk i kopaczki konnej. Prezentacja tradycyjnych narzędzi do ręcznego zbioru ziemniaków, kiermasz potraw ziemniaczanych; • „Obieraczki kapuściane” – tradycyjny obrzęd zbiorowego kiszenia kapusty w wykonaniu zespołu obrzędowego. W programie: obieranie, siekanie i kiszenie kapusty oraz poczęstunek.

058

Turystyka etnograficzna

1.

2.

1/ Źródło: lubelskie.pl 2/ Źródło: skansen.lublin.pl

Olsztynek

Muzeum Budownictwa Ludowego Strona internetowa: muzeumolsztynek.com.pl • „Olsztynecki Jarmark Wielkanocny” – jarmark świątecznych wypieków, domowych wędlin, pisanek, palm i ręcznie robionych ozdób wielkanocnych; • „Regionalne Święto Ziół”– święto nawiązuje do ludowej tradycji święcenia ziół, kwiatów oraz zbóż, promuje zastosowanie ziół w tradycyjnej medycynie, kosmetyce i kulinariach oraz propaguje tradycje pszczelarskie (sierpień); • „Targi Chłopskie - Smaki jesieni” – degustacja potraw, pokazy prac w ogrodzie oraz wiejskiego rzemiosła (wrzesień).

1.

2.

3.

1/ Źródło: eswiatowid.pl 2/ Źródło: orientacja.pl 3/ Źródło: wo24.pl

Rola muzeów skansenowskich w turystyce etnograficznej

059

Radom

Muzeum Wsi Radomskiej Strona internetowa: muzeum-radom.pl • „Święto Chleba” - zawsze we wrześniu impreza cykliczna rozpoczyna się mszą świętą w intencji piekarzy i rolników odprawianą w amfiteatrze. W czasie imprezy odbywają się pokazy kunsztu piekarskiego w wykonaniu radomskich piekarzy, którym towarzyszą warsztaty i konkursy dla dzieci. Na terenie zagród ustawione są kiermasze wyrobów piekarniczych i wyrobów twórców ludowych. O pełnych godzinach uruchamiany jest młyn wodny z Zajączkowa. Można było spróbować potraw kuchni regionalnej przygotowanych przez panie z zespołów; • „Festiwal Ziemniaka” – jest to cykliczna impreza plenerowa na której odbywają się pokazy, degustacja i wykopki. Koła Gospodyń Wiejskich z okazji święta przygotowują wiele dań bazując na ziemniaku m.in. zupę kartoflankę, placki ziemniaczane, różnego rodzaju pyzy.

1.

2.

3.

1, 3 / Źródło: muzeum-radom.pl 2/ http://radomkulturalny.pl

Swołowo (wieś. pow. słupski)

Muzeum Kultury Ludowej Pomorza Strona internetowa: muzeum.swolowo.pl • „Szparagowe Święto” – jest to plenerowe, cykliczne spotkanie kulinarne, którego celem jest popularyzacja szparagów – warzywa, które dawniej było powszechnie wykorzystywane w kuchni na Pomorzu, a zapomnianego w ostatnich latach. Jak się okazuje szparagi są serwowane na wiele sposobów – w czasie święta były szparagi z boczkiem, naleśniki ze szparagami, podpłomyki z pastą szparagowo-jajeczną, pasztet ze szparagami (czerwiec); • „Gęsina na św. Marcina” - to jedyna okazja, by skosztować pomorskiej gęsiny, gdyż to właśnie w okolicy dnia św. Marcina (11 listopada) dawniej bito i spożywano gęsi na Pomorzu. W 2018 r. impreza odbyła się po raz dziesiąty. Do najważniejszych punktów imprezy należy degustacja potraw i przetworów z gęsiny. Gęś pieczona,

060

Turystyka etnograficzna

półgęski wędzone, pierogi z gęsiną, żołądki gęsie, pasztety, galarety, gęsi smalec oraz kartoflanka i brukwianka na gęsinie to tylko niektóre smakołyki, jakich będzie można spróbować (listopad); • „Jarmark Bożonarodzeniowy” – jarmark połączony jest z targami rękodzieła ludowego. Można tu kupić świąteczne ozdoby, stroiki, wigilijne anioły, suszone zioła, ceramikę i dzieła ludowe. Targom rękodzieła ludowego towarzyszą warsztaty wykonywania tradycyjnych ozdób ze słomy m.in. łańcuchów, robienia świec z wosku pszczelego oraz malowania zimowych obrazów przez dzieci (grudzień).

1.

2.

3.

1/ Źródło: swolowo.pl 2/ Źródło: slupsk.pl 3/ Źródło: gminaslawno.pl

Tokarnia (wieś, pow. kielecki)

Muzeum Wsi Kieleckiej Strona internetowa: mwk.com.pl • „Kiermasz Wielkanocny” – kiermasz połączony z warsztatami z twórcaami ludowymi, (ozdoby świąteczne).

Oferowane są także regionalne potrawy wielkanocne, wędliny, miody, sery, owoce; • „Świętokrzyski Festiwal Smaków” – w tym cyklicznie organizowanym festiwalu uczestniczy ponad 100 wystawców z produktami i kuchnią regionalną. Zawsze jest dużo atrakcji dla turystów, ale najwięcej tych związanych z gastronomią, przede wszystkim z kuchnią lokalną; • „Świętokrzyski Jarmark Agroturystyczny” – prezentacja regionalnych produktów i potraw, warsztaty garncarskie, dojenie krów, występy zespołów folklorystycznych i folkowych. Podczas trwania święta odbywają się pokazy obrzędowe: przemiału zboża, pracy sieczkarni kieratowej oraz młócenia cepem.

Prezentacje i degustacje potraw regionalnych, występy kapel ludowych (początek września); • „Kiermasz Świąteczny” – prezentacje własnoręcznie wykonanych ludowych ozdób świątecznych, kiermasz potraw wigilijnych (połowa grudnia); • „Święto Chleba” - Święto jest uważane jako jedno z najpiękniejszych świąt w ciągu roku. Odwiedzający turyści mogą zobaczyć przepiękną świętokrzyską obrzędowość oraz spróbować smakowitych, tradycyjnych produktów z regionu. Na kiermaszu zawsze są wyroby z pieczywa i wyroby cukiernicze przygotowane przez świętokrzyskich mistrzów.

Rola muzeów skansenowskich w turystyce etnograficznej

061

one na swoim terenie wiele wydarzeń folklorystycznych, których podstawowym celem jest kultywowanie tradycji kulinarnych. Wiejskie dziedzictwo kulinarne jest zatem niezwykle pożądaną atrakcją turystyczną tego rodzaju placówek muzealnych, charakteryzującą się silnymi doznaniami sensorycznymi i emocjonalnymi.

Fot. Lech J. Zdrojewski Prezentacja ginących zawodów w muzeum na wolnym powietrzu - ciesielstwo.

064

Turystyka etnograficzna

4.

Ginące zawody a muzea skansenowskie

Praca towarzyszy człowiekowi od początków dziejów, jest elementem otaczającej nas rzeczywistości i jako taka podlega ewolucji. Praca toczyła się wokół zapewnienia sobie podstawowych potrzeb związanych z domem, pożywieniem czy ubraniem [Skuza 2008, s. 5]. Wszystkie te zabiegi wykonywane były w ramach gospodarki samowystarczalnej (na własny użytek), dopiero później, na jej bazie powstawały rzemiosła oraz drobna wytwórczość rękodzielnicza (różnice w poziomie technologii i organizacji warsztatu). Wyroby rękodzielnicze wytwarzane w gospodarstwach miały niejednorodną, indywidualną formę – różniły się rozwiązaniami w zakresie zdobień, kształtów, kolorów czy deseni. Miały zaskakujące rozwiązania konstrukcyjne, były podporządkowane konkretnym potrzebom. Wyroby te osiągały często wysokie walory estetyczne i artystyczne. Rzemieślnicy wytwarzający swoje przedmioty na sprzedaż (nie tylko na użytek własnego gospodarstwa) pobierali za swoje wyroby ekwiwalent w naturze lub gotówce.

Prowadzili działalność masową, seryjną, posiadali odpowiednio wyposażone warsztaty i wiedzę na temat danego rzemiosła.

Zmiany dotyczące wykonywanych zawodów były skutkiem naturalnych zmian cywilizacyjnych i kulturowych. Wraz z uprzemysłowieniem w XIX w., rozwojem gospodarki towarowej oraz urbanizacją wsi zapoczątkowaną uwłaszczeniem, dawne rzemiosła powoli zaczęły odchodzić w przeszłość [Skuza 2008, s. 14].

Zdefiniowanie ginących zawodów przysparza pewnych trudności. Najogólniej za ginące można uznać zawody wywodzące się ze starych rzemiosł, profesji mocno osadzonych w historii i szczególnie związanych z kulturą wsi na danym obszarze oraz te związane z tradycyjnym rękodzielnictwem artystycznym. Dawni rzemieślnicy przekazywali swą wiedzę i umiejętności kolejnym pokoleniom, zachowując charakterystyczną formę, kształt, fason, zdobnictwo. Definicja ginących zawodów ściśle wiąże się ze sztuką i kulturą ludową, tradycyjną w treści i sposobie wykonania, z obrzędami i zwyczajami oraz potrzebnej do ich odtwarzania i kultywowania oprawie w postaci tradycyjnych przyrządów, ozdób, ubiorów [Konewecka, Krupa 2010, s. 310].

R. Konewecka i J. Krupa [2010, s. 311] za przedstawicieli ginących zawodów uważają: • rzemieślników ludowych – powszechnie nazywanych rękodzielnikami lub twórcami ludowymi. Rzemiosło rozumiane jest jako posługiwanie się określonymi umiejętnościami i warsztatem technicznym w celu wytwarzania przedmiotów służących celom praktycznym czy estetycznym. Rzemiosło może być traktowane jako główne źródło utrzymania, uprawiane przez rzemieślnika w sposób ciągły. Do tej grupy zaliczamy kowali, tkaczy, snycerzy, garncarzy; • rękodzielników artystycznych – za rękodzieło uznaje się twórczo uprawiane rzemiosło nie traktowane jako zasadnicze źródło dochodów. Rękodzielnicy stanowią grupę twórców poświęcających swą pracę głównie własnemu środowisku. Zalicza się do nich: tkaczy, hafciarki, koronczarki, plecionkarzy, rzeźbiarzy • artystów ludowych – których prace przedstawiają szczególne wartości artystyczne.

Rola muzeów skansenowskich w turystyce etnograficznej

065

Muzea skansenowskie odgrywają istotną rolę edukacyjną w zakresie dawnych rzemiosł wiejskich. Pokazy rękodzieła, uruchomienie dawnych warsztatów, pokazy etapów pracy rękodzielników stanowią istotny element wydarzeń organizowanych na ich terenie. W Tabeli 4. na poprzednich stronach podano wybrane ginące zawody i ich charakterystykę oraz regiony ich występowania w Polsce.

1.

2.

3.

4.

5.

6.

1/ Źródło: naludowo.pl ; 2/ Źródło: tvtomaszow.pl ; 3/ Źródło: istebna.eu ; 4/ Źródło: trzydoliny.eu ; 5/ Źródło: muzeumlowicz.pl ; 6/ Źródło:pszczynska.pl

Przeglądając ofertę imprez plenerowych w muzeach skansenowskich cieszy fakt, że coraz więcej uwagi poświęca się ginącym zawodom. Dobrym przykładem jest Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie. Już przeszło od dwudziestu lat są tu organizowane pokazy dawnych zawodów i umiejętności gospodarskich. Pokazy obejmą tradycyjne rzemiosła ludowe powszechne na Lubelszczyźnie w XIX w. i w pierwszej połowie XX w., w tym m.in.: kowalstwo, garncarstwo, stolarstwo, młynarstwo wiatraczne, sitarstwo, rymarstwo, olejarstwo, łubiarstwo, powroźnictwo, łyżkarstwo, plecionkarstwo, tkactwo i inne. W trakcie pokazów uczestnicy mogą także przyjrzeć się czynnościom i umiejętnościom gospodarskim

070

Turystyka etnograficzna

obecnym w życiu dawnej wsi, takim jak: młocka cepami, mielenie zboża na żarnach, wyrób kaszy w stępie ręcznej, wyrób masła, wypiek pieczywa w piecu chlebowym, pranie w zolniku, kijanką i na tarze, obróbka lnu, prasowanie żelazkiem na węgle, maglowanie maglownicą, haftowanie, szycie maszynowe i ręczne oraz przygotowanie tradycyjnych potraw. Zazwyczaj wydarzeniom tym towarzyszy kiermasz wyrobów ludowych i spożywczych a wszystko to przy muzyce wędrujących wiejskich kapel (www.skansen.lublin.pl).

Pokazy i warsztaty ginących zawodów w skansenach odbywają się w dawnych pomieszczeniach, z wykorzystaniem starych technologii, co stanowi dodatkową atrakcję turystyczną. Przedmioty rękodzieła ludowego, często wymagające umiejętności i wiedzy, są materialnym świadectwem tożsamości kulturowej i gwarancją ciągłości kulturowej dla przyszłych pokoleń europejskiej wspólnoty [Jędrysiak 2010, s.122-130]. Ponieważ tradycyjne rękodzieło staje się bardzo rzadko spotykane, pokazy ginących zawodów w skansenach ich metod wytwarzania, zwyczajów i obrzędów są doskonałym sposobem na uatrakcyjnienie jarmarków, targów i odpustów i innych imprez tam się odbywających.

Fot. Tadeusz Jędrysiak Bobowa - Galeria Koronki Klockowej. Leżące miasteczko w powiecie gorlickim rozsławione jest bogatym folklorem oraz pięknym rękodziełem ludowym. Od ponad 100 lat kobiety z Bobowej trudnią się wyrabianiem koronek klockowych.

Bobowa wraz z okolicznymi miejscowościami jest obecnie największym w Polsce ośrodkiem skupiający koronczarki.

Technika tkania koronek klockowych, to jeden z typów koronki wykonywanej przy pomocy podłużnych szpulek, często drewnianych, zwanych klockami i stąd pochodzi nazwa. Koronki klockowe należą do najciekawszych i najtrudniejszych technik rękodzieła artystycznego.

Rola muzeów skansenowskich w turystyce etnograficznej

071

Rozdział IV

Turystyka etnograficzna na świecie

1.

Wioski etnograficzne – historia i przykłady

Wioska etnograficzna jest prawdziwą lub sztuczną osadą, która ukazuje całe historyczne i etnograficzne cechy życia pewnej grupy etnicznej. Zanim przejdziemy do omówienia kilku przykładów takich osad, warto przyjrzeć się kilku aspektom historycznym wiosek etnograficznych.

Historia wiosek etnograficznych sięga XVI w., kiedy to powstawały pierwsze ich prototypy zwane „ludzkim zoo” . W 1550 r. w miejscowości Rouen3 we Francji, z okazji przybycia króla Francji Henryka II Walezjusza i jego żony Katarzyny Medycejskiej4 została wybudowana pierwsza makieta brazylijskiej wioski. W tym celu specjalnie z Brazylii zostały przywiezione typowe domy mieszkalne brazylijskich Indian, a także typowa flora i fauna.

W wiosce zamieszkało 50 tubylców pochodzących z brazylijskich plemion „Tabbagerres” Rouen – miasto we Francji leżące nad dolną Sekwaną, wielki port morsko-rzeczny, położony na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych. W XVI w. Rouen stanowiło główny port we Francji przeznaczony do wymiany handlowej z Brazylią.

3

Henryk II Walezjusz i Katarzyna Medycejska mieli razem czterech synów i sześć córek.

W latach 1573-1575 ich syn był pierwszym elekcyjnym królem Polski jako Henryk I, a od 1574 r. królem Francji jako Henryk III. Był on ostatnim z francuskiej dynastii Walezjuszów na tronie francuskim.

4

Turystyka etnograficzna na świecie

073

Wielka Brytania - Londyn

British Museum Strona internetowa: http://www.britishmuseum.org

Otwarte w 1753 r., w swojej kolekcji posiada 350.000 obiektów. Obecnie muzeum może się poszczycić największym w świecie zadaszonym dziedzińcem. Dział etnografii został utworzony jako osobny w 1946 r. Kolekcja etnograficzna muzeum obejmuje eksponaty z Afryki, Oceanii i obu Ameryk. Reprezentuje ona kultury rdzennej ludności tych czterech kontynentów. Większość kolekcji muzealnych zostało nabyte w okresie XIX i XX w. Z inicjatywy założyciela muzeum zbiory muzealne były traktowane jako własność całego narodu, dlatego też wstęp do muzeum jest bezpłatny, podobnie do wielu innych muzeów w Londynie.

Kanada - Quebec

Kanadyjskie Muzeum Cywilizacji Strona internetowa: http://www.civilization.ca

Muzeum zostało otwarte w 1856 r., jest najstarszą instytucją kulturalną Ameryki Północnej. W swojej kolekcji posiada 3.750.000 artefakty. Jest najpopularniejszym i najczęściej odwiedzanym muzeum w Kanadzie. Głównym celem działalności muzeum jest zbieranie, zachowywanie i przedstawianie eksponatów, które podkreślają i pokazują historię ludzi i ich kultur. W muzeum jest przedstawiona historia Kanady od czasów prehistorycznych, poprzez osadników i odkrywców, handlarzy futer oraz masową imigracja aż do czasów współczesnych. W muzeum znajduje się największy zbiór na świecie totemów. Terminem totem określa się u niektórych ludów pierwotnych zwierzę, roślinę albo przedmiot martwy służący jako godło rodziny albo klanu. Totem jest uważany za protoplastę lub opiekuna, otaczane jest czcią religijną [Kopaliński 1987, s.1194].

Niemcy - Monachium

Narodowe Muzeum Etnograficzne (Staatliches Museum für Völkerkunde) Strona internetowa: http://www.voelkerkundemuseum-muenchen.de/

Muzeum zostało założone w 1862 r. i jest najstarszym muzeum tego typu w Niemczech. Posiada 160.000 obiektów. W swoich zbiorach muzeum posiada kolekcję artefaktów indyjskich i oceanicznych zakupionych w 1830 r. przez króla Ludwika I Bawarskiego (1786-1868). Obecnie jest ono drugim co do wielkości posiadanych eksponatów (przewagę liczebną ma muzeum w Berlinie). Stałe wystawy obejmują sztukę i kulturę obu Ameryk, Afryki, Azji i Oceanii. W swoich zbiorach muzeum posiada 135.000 dokumentów fotograficznych oraz 100.000 książek i czasopism. Wszystko to sprawia, że to muzeum jest zaliczane do najważniejszych i największych na świecie. Każdego roku muzeum organizuje wystawę na specjalny temat.

082

Turystyka etnograficzna

USA - Nowy Jork

Amerykańskie Muzeum Historii Naturalnej (American Museum of Natural History) Strona internetowa: http://research.amnh.org Powstało w 1869 r., posiada 119.000 eksponatów etnograficznych. Muzeum Historii Naturalnej stanowi jeden z głównych ośrodków naukowych na wschodnim wybrzeżu. Jest jednym z najbardziej znanych muzeów historii naturalnej na świecie. Znajduje się na Manhattanie i sąsiaduje z Central Park West w Nowym Jorku. Składa się z 25 połączonych ze sobą budynków. Obecnie w swoim katalogu posiada absolutnie abstrakcyjną liczbę eksponatów, znajdujących się na ekspozycji lub w licznych magazynach. Jego zbiory liczą przeszło 30 milionów eksponatów, a składają się na nie: różne gatunki organizmów i artefakty, dwa nowoczesne laboratoria molekularne oraz jedna z największych na półkuli zachodniej biblioteka o historii naturalnej. Do najsłynniejszych należą w Zakładzie Antropologii kolekcje antropologiczne, a także budzące grozę zbiory kości i skamielin. Muzeum odgrywa ważną rolę edukacyjną - corocznie miejsce to odwiedzają miliony turystów - wśród nich: nauczyciele i uczniowie.

USA - Nowy Jork

Metropolitan Museum of Art Strona internetowa: http://www.metmuseum.org Zostało założone w 1870 r., natomiast w 1880 r. przeniesione do nowej – obecnej – siedziby. Posiada w swojej kolekcji 11.000 obiektów. Jest najstarszym i największym muzeum w Ameryce, jest usytuowane w nowojorskim Central Park.

Muzeum to uważane jest za najbardziej kompleksowe. Dzięki legatom i darowiznom organizacji oraz osób prywatnych, muzeum, które nieustannie się rozbudowuje, posiada unikalną kolekcję malarstwa, rzeźby, dzieł sztuki zdobniczej ze wszystkich epok z całego świata. Zbiory podzielone są na szereg tematycznych działów, m.in.: dzieje sztuki światowej –malarstwo, sztuka użytkowa, uzbrojenie, instrumenty muzyczne, strój, tkaniny, kowalstwo, meble, szkło, brązy, ceramika, fotografia.

Wielka Brytania - Oxford

Pitt Rivers Museum Strona internetowa: http://www.prm.ox.ac.uk/ Początek kolekcji etnograficznej pochodzi z 1884 r. Obecnie muzeum posiada ok. 500.000 obiektów. Augustus LaneFox Pitt-Rivers (1827-1900) był znanym generałem angielskim i archeologiem, który pod wpływem dzieł Karola Darwina przyczynił się do rozwoju metodyki prac wykopaliskowych. Rozwinął własną teorię ewolucji kulturowej, która była ignorowana do połowy XX w. W 1884 r. cała swoją kolekcję podarował Muzeum Uniwersytetu w Oksfordzie, które dobudowało dodatkowo pomieszczenie na jego zbiory do istniejącego budynku. Początkowo zbiory składały się z 20 tysięcy przedmiotów, ale w krótkim czasie kolekcja rozrosła się do kolosalnych rozmiarów 500 tysięcy. Wielu podróżników, naukowców, misjonarzy i archeologów podarowało swoje zbiory Pitt Rivers Museum. Na trzech kondygnacjach przedmioty są ułożone kategoriami a nie krajami, aby pokazać tradycje wspólne różnym narodom.

W gablotach gęsto upchnięte są kolekcje masek, instrumentów muzycznych, biżuterii, czaszek, totemów i zbroi.

Turystyka etnograficzna na świecie

083

Źródło: [Wiosna europejskich … 2006, s. 10,11].

092

Turystyka etnograficzna

W Europie po 1958 r. liczba muzeów na wolnym powietrzu bardzo wzrosła, w niektórych krajach wielokrotnie. Nie da się więc wszystkich scharakteryzować. Do najbardziej wybijających się muzeów na wolnym powietrzu A. Czajkowski [1995, s. 92] zalicza: w Beamish Hall (1968) i w Ironbridge (1968) w Anglii, w Rumsiskes na Litwie (1966), w Grossgmain (1978), w Maria Saal (1968) i w Stiibing (1962) w Austrii. W Polsce do wybitniejszych muzeów z tego okresu należą placówki w Lublinie (1976), Opolu (1961), Ciechanowcu (1971); w Rumunii w Bujoreni (1966), Gole~ti (1966), Baia Mare (1977); w Rosji muzeum w Archangielsku; na Słowacji w Banskej Stiavnicy (1965), Vychylovce (1973), Zubercu (1967); na Ukrainie we Lwowie (1967) i Kijowie (1971); na Węgrzech w Szentendre (1967), Zaleegerszeg (1966), Sombathely (1968).

Obecnie idea muzealnictwa skansenowskiego rozwija się na całym świecie. Formy ekspozycyjne stworzone w takich muzeach stanowią też wzór dla innych dziedzin: archeologii, historii czy dawnej techniki z różnym skądinąd merytorycznym skutkiem. Umiejętne zestawienie zbadanych Turystyka etnograficzna na świecie

093

kulturowego, bowiem one pozwalają nam zrozumieć przeszłość i budować przyszłość. Komisarz Unii Europejskiej do spraw edukacji, kultury i sportu Tibor Navracsis powiedział, że „dziedzictwo kulturowe jest nieodzownym elementem europejskiego sposobu życia. Określa ono, kim jesteśmy oraz tworzy poczucie przynależności”. Celem Europejskiego Roku Dziedzictwa Kulturowego 2018 „jest poszerzanie wiedzy o społecznym i gospodarczym znaczeniu dziedzictwa kulturowego” oraz „uwidocznienie bogactwa dziedzictwa kulturowego Europy, ukazując jego rolę w umacnianiu poczucia wspólnej tożsamości i budowania jej przyszłości” (erdk 2018).

Fot. Lech J. Zdrojewski; Wdzydze Kiszewskie (wieś kaszubska, pow. kościerski) – Muzeum - Kaszubski Park Etnograficzny im. Teodory i Izydora Gulgowskich.

Obok: Plakat z okazji Europejskiego Roku Dziedzictwa Kulturowego 2018, źródło: www. http://erdk2018.pl

098

Turystyka etnograficzna

DZIEDZICTWO. TU PRZESZŁOŚĆ SPOTYKA SIĘ Z PRZYSZŁOŚCIĄ W W W.E R DK 20 1 8 .PL

PROJEKT: KRZYSZTOF RADOSZEK

O R G A N I Z AT O R

DOF IN AN SO WAN O ZE ŚRO D KÓ W MINISTRA KUL TURY I D ZIE D ZICT WA NARODOWEGO

Turystyka etnograficzna na świecie

PARTNERZ Y

P AT R ONI M E DI A L NI

099

Z wyrobu instrumentów ludowych słynie w Polsce pięć obszarów: obszar środkowopolski (wielkopolski, kujawski, mazowiecki, śląski), zachodnio-północny (m.in. Kaszuby), północnowschodni (m.in. Kurpie, Podlasie), wschodni (m.in. Lubelszczyzna), południowy nizinny (m.in.

Krakowskie) i południowy górski (m.in. Podhale) [Piękno użyteczne … 1997, s. 199]. Najbardziej rozpowszechnionymi w Polsce instrumentami ludowymi są: kaszubskie bazuny, mazowieckie ligawki, śląskie trąby pasterskie, wielkopolskie i lubuskie siesieńki, dudy wielkopolskie i podhalańskie, żywieckie, kozły zbąszyńskie, suki kocudzkie, gęśle podhalańskie, kaszubskie i kurpiowskie diabelskie skrzypce. Dawniej, instrumenty te wykorzystywane były głównie podczas wiejskich zabaw, szczególnie wesel. Obecnie produkcja instrumentów ludowych wiąże się przeważnie z działalnością zespołów regionalnych. Częste jest także zjawisko rekonstrukcji dawnych instrumentów ludowych przez muzyków i pasjonatów. Ponadto, wiele tradycji muzycznych jest podtrzymywanych przez lokalne ośrodki kultury czy muzea.

Dawna rzeźba tworzona była na potrzeby macierzystego środowiska w związku z kultem religijnym [Jackowski 2002, s. 40]. Zmierzch rzeźbiarstwa zaczął następować od lat 30. XX w., nasilając się znacznie w okresie powojennym. Zjawisko to miało związek przede wszystkim z szerzącą się oświatą, walką z analfabetyzmem, wprowadzeniem powszechnego nauczania, a ostatecznie ze zmianą estetycznych upodobań mieszkańców wsi. Dzięki Cepelii pojawiła się moda na rzeźbę ludową w środowisku miejskim – z dawnego świątkarstwa dziedzina ta przerodziła się w twórczość zaskakującą bogactwem form. Organizowane w Polsce Ludowej cenzurowane wystawy rzeźby ludowej, miały na celu pokazać szczęśliwe życie na wsi oraz osiągnięcia socjalizmu [Jackowski 2002, s. 44]. Pojawiły się lansowane przez władze tematy patriotyczne, propagandowe, historyczne i rocznicowe. Jedynie z własnej inicjatywy rzeźbiarze podejmowali uznawaną za mniej ważną przez władze, tematykę religijną - figurki Chrystusa Frasobliwego, Ukrzyżowanego, Upadającego pod Krzyżem, Matki Boskiej Częstochowskiej, Piety oraz świętych. Zmieniło się już jednak ich przeznaczenie – zaczęły służyć jako dekoracje pokojów czy pamiątki z Polski. Obecnie coraz chętniej polska rzeźba jest kupowana przez zagranicznych turystów. Dzięki dobremu zbytowi (w tym także wśród turystów) rzeźba ludowa jest obecnie jedną z najbardziej popularnych form twórczości ludowej, której twórców można spotkać niemal w każdym regionie etnograficznym. Najwięcej rzeźbiarzy zamieszkuje województwa: lubelskie, małopolskie i warmińsko-mazurskie.

Podobna sytuacja dotyczy malarstwa ludowego. Najczęściej malarstwem zajmowano się w ośrodkach kultu, co podkreśla jego funkcję użytkową. Malarstwo ludowe rozwijało się głównie w dobie kontrreformacji, od drugiej połowy XVII w. - zakupywane przez pątników święte obrazy miały być świadectwem ich gorliwej wiary [Jackowski 2002, s. 126]. Obrazy ludowe są malowane na

120

Turystyka etnograficzna

płótnie, blasze lub szkle. Do najcenniejszych należą obrazy malowane na szkle, popularne na Śląsku i na Podhalu, gdzie przenikały z sąsiedniej Słowacji. Po II wojnie światowej malarstwo na szkle reaktywowano w kilku ośrodkach, w tym głównie w Zakopanem. Najwięcej twórców zajmujących się tą dziedziną twórczości ludowej zamieszkuje województwa: lubelskie, małopolskie i warmińskomazurskie.

Fot. Tadeusz Jędrysiak, Lech J. Zdrojewski Prezentacja ginących zawodów.

Turystyka etnograficzna w Polsce

121

lub też żart i zabawa, a najczęściej – jako „ciepły”, zwyczaj domowy. Nawykiem jest przystrajanie choinki, kupowanie i dawanie prezentów oraz spożywanie wieczerzy wigilijnej. Coraz bardziej powszechnym zjawiskiem stają się także jarmarki bożonarodzeniowe, organizowane w wielu polskich miastach (np. Toruń, Kraków, Warszawa, Wrocław) na wzór niemiecki (np. Berlin, Monachium, Norymberga).

Innym zjawiskiem są święta bądź też obrzędy i zwyczaje, które przybierają coraz częściej formę widowisk. Warto zaznaczyć, że często są to widowiska służące lokalnej społeczności, zaspakajające szeroko rozumiane potrzeby religijne. Przykładem są pochody przebierańców (m.in. „Bachusy” na ziemi krakowskiej), konkursy na palmy wielkanocne (m.in. w Łysych na Kurpiach), straże przy grobach Chrystusa w Wielki Piątek (m.in.„Turki Wielkanocne” w południowowschodniej Małopolsce), „Palenie Judasza” (Pruchnik na ziemi przemyskiej), misteria Męki Pańskiej (m.in. Kalwaria Zebrzydowska) oraz procesje w Poniedziałek Wielkanocny (m.in. „Kawalkada Wielkanocna” w Pietrowicach Wielkich). Coraz częściej obrzędy w formie widowisk przyciągają także turystów, którzy chcą zobaczyć nie tylko sam obrzęd, lecz także zapomniane zwyczaje, jak choćby noszenie odświętnych strojów ludowych (m.in. podczas procesji na Boże Ciało w Łowiczu).

Niemal całkowicie zapomniane święta, obrzędy lub zwyczaje ludowe odtwarzane są często w postaci imprez folklorystycznych lub widowisk z udziałem zespołów regionalnych. Przykładem mogą być urządzane w czasie Adwentu „Darcia pierza” czy „Prządki”, a także śmigus-dyngus.

Imprezy te najczęściej odbywają się w gminnych ośrodkach kultury, na świetlicach, a także w muzeach, w tym przede wszystkim w skansenach. Uczestnikami tych imprez są jednak nie tylko turyści ale sami mieszkańcy, którzy dzięki takim przedsięwzięciom przypominają sobie o dawnych tradycjach swojego regionu.

Wiele jest także zupełnie zapomnianych świąt, obrzędów i zwyczajów, które kultywuje się jedynie sporadycznie. Przykładem są: Dzień św. Szczepana, Dzień św. Błażeja, Dzień Matki Boskiej Gromnicznej, Matki Boskiej Jagodnej czy Dzień św. Rocha. Wykaz przetrwałych w polskiej tradycji polskich świąt i związanych z nimi kultywowanych nadal obrzędów i zwyczajów przedstawia tabela 5.

168

Turystyka etnograficzna

Tabela 5. Wykaz wybranych świąt i towarzyszących im obrzędów i zwyczajów w Polsce Lp.

1

Święto Św. Szczepana (Drugi Dzień Świąt Bożego Narodzenia, 26.XII)

Towarzyszące obrzędy i zwyczaje • • • •

święcenie zbóż; obsypywanie się ziarnem (Lubelszczyzna); kąpiel w wannie z pieniędzmi; chodzenie „na Podłaz” – w konkury po pasterce (Małopolska, Podkarpacie);

•

obwieszczanie Nowego Roku strzelaniem („pękanie z bata” – Ziemia Dobrzyńska, Ziemia Żywiecka); wypiekanie pieczywa obrzędowego (np. „Nowe Latka”, „Fafernuchy” – Kurpiowszczyzna; „Kołocz” na Górnym Śląsku; „Bułki Szczodrakowe” na Ziemi Sądeckiej i Żywieckiej, „Moskaliczki” na Podhalu); chodzenie kolędników (np. „Draby Noworoczne” na Ziemi Sądeckiej; „Dziady Noworoczne” lub „Jukace” na Ziemi Żywieckiej) połączone z pokazami galopów koni, strzelaniem z batów, płataniem figli, tańcem i zabawą);

• 2

Sylwester i Nowy Rok (31.XII-01.I)

• •

• 3

Szczodre Dni (26.XII-06.I)

• • •

4

Trzech Króli, Święto Objawienia Pańskiego (06.I)

• • • • •

5

Karnawał, Zapusty (01.I – Środa Popielcowa)

•

• •

Turystyka etnograficzna w Polsce

„Podłaźniki” (Małopolska, Podkarpacie, Lubelszczyzna), „chodzenie po kolędzie” – chodzenie po domach z życzeniami, otrzymywanie datków (jedzenia, pieniędzy); wystawianie Jasełek, przedstawień zwanych „Herodami”; chodzenie kolędników przebranych za Trzech Króli; „Kolęda” – wręczanie upominków na pamiątkę podarowania Jezusowi przez Trzech Króli mirry, kadzidła i złota; święcenie kadzidła (zioła z żywicą i jagodami jałowca) i kredy; pisanie poświęconą kredą znaku K†M†B; wypalanie znaku krzyża nad drzwiami; okadzanie poświęconym kadzidłem domu i obejścia; tańce, korowody uliczne, widowiska, maskarady; obchodzenie „Tłustego Czwartku” (ostatni czwartek karnawału) i „Ostatków (3 ostatnie dni Karnawału) – obfite posiłki, pączki, faworki, chrust, pampuchy, ciasta, zabawa; chodzenie przebierańców w Ostatki, m.in. „Wielkoludy”– przebierańcy na wysokich szczudłach na północnozachodnim Mazowszu; „Bachusów” na Ziemi Krakowskiej; „Jedlińskich Kusaków” w Jedlińsku na Ziemi Radomskiej; wyścigi sań – „Kumoterki” na Podhalu (Bukowina Tatrzańska); chowanie instrumentów, zakrywanie luster (m.in. „Pogrzeb Basów” na Górnym Śląsku) na koniec Karnawału;

169

Lp.

Święto

Towarzyszące obrzędy i zwyczaje • •

6

Matki Boskiej Gromnicznej, Uroczystość Ofiarowania Pańskiego (02.II)

• • • •

7

Św. Błażeja (03.II)

• • • •

8

Św. Agaty (05.II)

• • • •

9

Św. Walentego (14.II)

Wielki Post (6 tygodni od Środy Popielcowej)

•

posypywanie głów wiernych popiołem w Środę Popielcową (popiół ze spalonych ubiegłorocznych palm wielkanocnych); koniec zabaw zapustnych, skupienie; nie spożywanie słodyczy, mięsa, nabiału, używek; spożywanie żuru postnego, kapusty, kartofli, potraw mącznych; topienie Marzanny (symbolu zła, śmierci, chorób z okresu zimowego) w czwartą niedzielę wielkopostną.

Przywoływanie wiosny, niszczenie zimy; „Gaik” – dzień po spaleniu Marzanny – wprowadzenie do wsi „Gaika Zielonego” (gałąź przybrana wstążkami).

Obchodzenie wsi z radosnymi przyśpiewkami, otrzymywanie w zamian datków (pieniądze, pożywienie); „Półpoście” – połowa Wielkiego Postu. Hałasowanie drewnianymi kołatkami, malowanie przystanków itp.;

•

•

170

Święto Zwiastowania NMP, Matki Boskiej Roztwornej (25.III)

święcenie wody, soli, chleba, owsa – ochrona domu przed ogniem; chowanie soli i chleba pod połać dachu i wrzucanie ich w ogień w przypadku pożaru (Pomorze, Lubelszczyzna); wrzucanie poświęconego chleba, owsa i soli do morza podczas sztormów (Pomorze); dawanie poświęconego chleba, wody i soli ciężko chorym; dawanie poświęconej soli w podróż; obsypywanie poświęconą solą obejścia przeciw gadom (Lubelszczyzna); msze w intencji chorych; zanoszenie wotów wykonanych z wosku do kościoła (Kurpiowszczyzna);

•

11

święcenie czerwonych jabłek i krążków wosku, rozdawanie ich chorym na gardło dzieciom (Lubelszczyzna); święcenie związanych na krzyż świec („błażejki”);

• •

• • • 10

wykonywanie i świecenie woskowych świec (gromnic) ozdobionych wotami i zielonymi gałązkami; przynoszenie ognia z kościoła do domu (Kurpie, Lubelszczyzna); wypalanie poświęconą gromnicą znaku krzyża ponad drzwiami, obchodzenie z zapaloną świecą obejścia opalanie gromnicą końcówek włosów (ochrona przed chorobami uszu) (Podhale, Lubelszczyzna); połykanie dymu (ochrona przed chorobami); dawanie poświęconych gromnic do rąk umierającym;

• •

przygotowanie miejsca na bocianie gniazdo; wypiekanie pieczywa obrzędowego w postaci bocianich łap i narzędzi rolniczych (Podlasie, Lubelszczyzna); Turystyka etnograficzna

Szlak Architektury Drewnianej woj. małopolskie, podkarpackie, śląskie, świętokrzyskie Szlak łączy zabytkowe obiekty architektury i budownictwa ludowego na terenie 4 województw, gdzie wytyczono liczne pętle i trasy szlaku. Na szlaku można zobaczyć liczne kościoły, cerkwie, kaplice, spichlerze, chałupy, wille, leśniczówki, skanseny, młyny wodne, karczmy i szlacheckie dwory. Ponadto prezentuje on zespoły zabudowy małomiasteczkowej, układy ruralistyczne. Na szczególną uwagę zasługują tu obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO (kościół w Dębnie Podhalańskim, Binarowej, Lipnicy Murowanej i Sękowej, drewniane cerkwie regionu podkarpackiego, cerkwie w Powroźniku, Owczarach, Kwiatoniu i Brunarach Wyżnych).

Fot. Tadeusz Jędrysiak Sękowa – wieś (pow. gorlicki, woj. małopolskie) - Kościół św. Filipa i św. Jakuba - Małopolski Szlak Architektury Drewnianej. Drewniany kościół został wybudowany na początku XVI w, należy do najpiękniejszych polskich zabytków drewnianych. Od 2003 r. wraz z innymi drewnianymi kościołami południowej Małopolski i Podkarpacia znajduje się na Liście Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Turystyka etnograficzna w Polsce

179

Szlak Ikon Doliny Sanu woj. podkarpackie

Szlak ten został utworzony w 1997 r. i jest podzielony na dwa odcinki: „Doliny Sanu” i „Doliny Osławy” (początek i koniec szlaku znajduje się w Sanoku). Przebieg „Szlaku Ikon Doliny Sanu” wyznacza rzeka San. Teren szlaku stanowi specyficzny obszar pod względem architektury cerkiewnej. Spośród wielu cerkwi znajdujących się na szlaku należy wymienić m.in.: zaliczaną do najstarszych cerkwi drewnianych w Polsce cerkiew w Uluczu (początek XVI w.), cerkiew w Tyrawie Solnej, Hłomczy czy Międzybrodziu. Wszystkie cerkwie na szlaku posiadają w większości kompletne wyposażenie cerkiewne.

Kraina Otwartych Okiennic woj. podlaskie

Szlak prowadzi przez bogato dekorowane domy nawiązujące do zdobnictwa stosowanego w rosyjskim budownictwie ludowym. Mieszkańcy posługują się gwarą o cechach ukraińskich i kultywują swój folklor. Szlak wiedzie przez trzy unikatowe pod względem architektonicznym wsie: Trześcianka, Soce i Puchły, miejscowości położone w dolinie Narwi i jej dopływu Rudni w okolicach Hajnówki. Na szczególna uwagę zasługują znajdujące się tu zabytkowe cerkwie: w Socach z początku XX w., w Trześciance parafialna z 1864 r. i cmentarna z początku XIX w. oraz w Puchłach z 1913 r. Cerkiew w Puchłach jest jednym z najpiękniejszych obiektów sakralnych doliny Narwi, która zasłynęła z objawień cudownej ikony Matki Boskiej Opiekuńczej i licznych uzdrowień. Architektura domostw, zagród i świątyń pięknie wpisuje się w miejscowy krajobraz.

Szlak Tradycyjnego Rzemiosła

woj. małopolskie

Szlak ten tworzą pracownie, warsztaty i domy twórców rękodzieła ludowego.

Szlak łączy aktywny wypoczynek z nauką technik rzemieślniczych i poznawaniem kultury regionalnej. Szlak ten jest także zachętą do spotkań z ludźmi, dla których rzemiosło jest nie tyle zawodem czy hobby, ale pasją i życiem. Podróż szlakiem jest również okazją do odwiedzenia pięknych i ciekawych miejsc, leżących najczęściej poza głównymi trasami turystycznymi. W ramach Szlaku Tradycyjnego Rzemiosła Małopolski zgromadzono i nawiązano liczne kontakty z regionalnymi artystami rzemieślnikami z różnych branż, m.in. koronkarstwa, garncarstwa, rzeźby, zabawkarstwa.

W sumie, do dyspozycji turystów oddano 6 zupełnie unikatowych tras turystycznych (Suska, Limanowska, Sądecka i Gorlicka oraz Krakowska i Tarnowska), które prowadząc przez 76 miejscowości, dając możliwość poznania aż 130 twórców w ramach 24 różnych rzemiosł! Szlak nadal pozostaje otwarty na nowych twórców i nieznane, ciekawe miejsca tego regionu.

Szlak Kaszubski woj. pomorskie Szlak ten jest najdłuższym i najpiękniejszym w całym regionie gdańskim. Ma on długość 113 km i jego kręta trasa przemieszcza się prawie przez całe Pojezierze Kaszubskie. Na jego trasie znajdują się: rejon jezior wdzydzkich, okolice Kościerzyny, Jeziora Raduńskie oraz Lasy Mirachowskie. Na szlaku znajdziemy bardzo romantyczne wioski, gdzie rytm życia do dziś wyznaczają wschody i zachody słońca, a dachy kryte są strzechą lub darnią.

182

Turystyka etnograficzna

Szlak Kościołów Drewnianych Wokół Puszczy Zielonka woj. wielkopolskie

Szlak wiedzie przez miejscowości, w których znajdują się zabytkowe, drewniane obiekty sakralne na terenie Wielkopolski. Trasę szlaku stanowią dwie pętle: duża – o długości ok. 90 km (8 kościołów) oraz mała – o długości ok. 35 km (6 kościołów). Niemal wszystkie parafie powstały w średniowieczu, z fundacji rycerskich, książęcych, bądź duchownych. Bryła obecnych świątyń oraz ich wyposażenie wnętrz pochodzi z okresu od XVI do XIX w.

Szlak Garncarski woj. podkarpackie

Szlak przebiega przez cztery miejscowości tworzące jeden z bardziej popularnych ośrodków garncarskich w Polsce: Medynię Głogowską, Medynię Łańcucką, Pogwizdów i Zalesie. Na trasie zlokalizowane są czynne pracownie ceramiczne, piece do wyrobu ceramiki, galerie twórców ludowych, a także liczne zabytki. Istotnym obiektem usytuowanym na szlaku jest Zagroda Garncarska, gdzie odbywają się liczne warsztaty, prezentacje oraz wydarzenia.

Medynia Głogowska wraz z otaczającymi ją miejscowościami tworzyła kiedyś jeden z największych w Polsce ośrodków garncarskich. W drugiej połowie XIX w. czynnych było tu blisko 120 warsztatów ceramicznych. Wyrabiano naczynia o zróżnicowanym przeznaczeniu, zdobnictwie i kształtach. Dominowały naczynia użytkowe, które ze względu na sposób wypalania dzielono na siwaki i ceramikę czerwoną. Szlak przebiega przez cztery miejscowości tworzące jeden z bardziej popularnych ośrodków garncarskich w Polsce: Medynię Głogowską, Medynię Łańcucką, Pogwizdów i Zalesie. Na trasie zlokalizowane są czynne pracownie ceramiczne, piece do wyrobu ceramiki, galerie twórców ludowych, a także liczne zabytki. Istotnym obiektem usytuowanym na szlaku jest Zagroda Garncarska, gdzie odbywają się liczne warsztaty, prezentacje oraz wydarzenia. Medynia Głogowska wraz z otaczającymi ją miejscowościami tworzyła kiedyś jeden z największych w Polsce ośrodków garncarskich. W drugiej połowie XIX w. czynnych było tu blisko 120 warsztatów ceramicznych. Wyrabiano naczynia o zróżnicowanym przeznaczeniu, zdobnictwie i kształtach. Dominowały naczynia użytkowe, które ze względu na sposób wypalania dzielono na siwaki i ceramikę czerwoną.

Szlak „Kraina w Kratę” woj. pomorskie

Szlak jest jedną z najpiękniejszych tras wiodących znad morza w głąb lądu, s ściślej do Swołowa, gdzie zachowały się unikatowe w skali Polski tradycyjne zagrody z obiektami gospodarskimi i mieszkalnymi. „Kraina w Kratę” jest obszarem występowania tradycyjnej zabudowy o konstrukcji ryglowej, ze smołowanymi na czarno belkami i bielonymi polami wypełnień, nadającym budynkom charakterystyczny, kraciasty wygląd. Za stolicę Krainy w kratę uchodzi Swołowo, wieś w pobliżu Słupska, z około siedemdziesięcioma obiektami wzniesionymi tradycyjną techniką. Oprócz „kraciastej” formy fasad budynków w Krainie dominuje także charakterystyczny dla bardzo starych osad owalny lub okrągły sposób rozplanowania poszczególnych wsi. Typowa „zagroda w kratę” ma zwykle również bardzo charakterystyczną formę z budynkiem mieszkalnym w głębi, zabudowaniami gospodarczymi po obu stronach sporego dziedzińca i obowiązkową bramą, a nawet budynkiem bramnym od strony drogi. Oprócz „kraciastych” zagród, w kratę budowane były w okolicy także kościoły, dwory i budynki użyteczności publicznej.

Turystyka etnograficzna w Polsce

183

Rozdział VII

Polacy zasłużeni dla polskiej etnografii i świata

Kultura ludowa w Polsce przeszła długą drogę – od momentu gdy stanowiła naturalny element życia ludności, poprzez fascynację twórczością ludową wielkich artystów doby romantyzmu, jej utowarowienie już w końcu XIX w., aż po czasy obecne, kiedy staje się istotnym elementem oferty turystycznej regionów. Opieka nad twórczością ludową nie była łatwa i wiązała się z różnym podejściem, w zależności od sytuacji politycznej kraju.

W okresie przedwojennym opieka nad kulturą ludową wiązała się z zapewnieniem zatrudnienia ludności wiejskiej, zapobiegając w ten sposób ciężkiej doli chłopa [Jackowski 2001, s. 278]. Starano się podnieść poziom wyrobów (m.in. poprzez naukę w szkołach przemysłu ludowego), a tym samym zapewnić ludności wiejskiej zbyt na produkowane wytwory w miastach. Sztukę ludową uszlachetniano by mogła zaistnieć w środowisku miejskim. Hołubiono nurt narodowy, tworzono szkoły przemysłu artystycznego, przy jednoczesnym pomijaniu rzeczywistych wartości sztuki ludowej i ignorancji kontynuacji tradycyjnych wartości. Przemysł ludowy miał przeciwdziałać odpływowi siły roboczej ze wsi do miast i tzw. emigracji zarobkowej. Miał być ponadto jednym z czynników osłabiających rozwijający się wówczas kapitalizm. W tym celu w okresie rozbiorów Polski zorganizowano wiele wystaw etnograficznych oraz powołano instytucje chroniące ludowe rękodzieło.

Rozwój etnografii następował wraz z rozkwitem idei pozytywizmu. Pierwsze uniwersyteckie wykłady dotyczące etnologii wygłaszał Wincenty Pol na Uniwersytecie Jagiellońskim.

Jego pionierskie prace poświęcone etnografii powstały w latach 30. XIX w. Podróżując po terenach Polacy zasłużeni dla polskiej etnografii i świata

221

Ks. BERNARD SYCHTA (1907-1982)

Ksiądz katolicki, działacz kaszubski, etnograf, językoznawca, dramatopisarz.

Po ukończeniu studiów teologicznych w Pelplinie i Poznaniu otrzymał święcenia kapłańskie w 1932 r. Od 1928 r. aż do śmierci stale przebywał na Kociewiu. W 1947 r. objął funkcję proboszcza parafii Katedralnej w Pelplinie. oraz prowadził wykłady z psychiatrii duszpasterskiej w pelplińskim Seminarium Duchownym. Po wojnie w 1947 r. uzyskał tytuł doktora na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu za pracę „Materialna kultura ludowa Borów Tucholskich na tle etnografii kaszubskiej i kociewskiej". Został uhonorowany m.in. tytułem h.c. Uniwersytetu Gdańskiego i honorowym członkostwem Towarzystwa Miłośników Ziemi Kociewskiej. Podczas swego wieloletniego pobytu na Kociewiu napisał również „Wesele kociewskie”, dramat przedstawiający obrządek weselny na Kociewiu w połowie XIX w. Został on oparty wyłącznie na wynikach własnych poszukiwań i badań autora wśród Kociewiaków.

Właściwa akcja utworu jest tu w zasadzie drugorzędna i służy jedynie naczelnemu celowi, którym jest ukazanie wielorakich aspektów materialnej i duchowej kultury Kociewia. W utrwalaniu spuścizny społeczności Kociewia zaznaczył się też w szczególny sposób, pisząc u schyłku życia trzytomowe „Słownictwo kociewskie na tle kultury ludowej”. Każdy wyraz zawarty w Słowniku autor brał bezpośrednio z żywego języka ludu.

ROMAN REINFUSS (1910-1998)

Etnograf, znawca polskiej sztuki ludowej i etnografii Karpat. W latach 1936-51 pracował jako asystent, kustosz i zastępca dyrektora Muzeum Etnograficznego w Krakowie, w latach 1945-49 był organizatorem i kierownikiem Katedry Etnografii Uniwersytetu Wrocławskiego. W latach 1946-80 był kierownikiem Pracowni Dokumentacji Polskiej Sztuki Ludowej Instytutu Sztuki PAN. Naukowo zajmował się etnografią krajów karpackich i bałkańskich, polską sztuką ludową i folklorem. Autor wielu publikacji naukowych i popularnonaukowych (od 1934).

Odznaczony: Krzyż Oficerski i Kawalerski OOP, Zasłużony Działacz Kultury, Złota Odznaka „Za opiekę nad zabytkami”.

W 50 lecie pracy naukowej i 70. rocznicę urodzin mianowany Honorowym Obywatelem Zakopanego (1980). Był twórcą założeń naukowych i w latach 1968-1990 przewodniczącym jury Międzynarodowego Festiwalu Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem. Był autorem ponad trzystu publikacji, w tym licznych książek o fundamentalnym znaczeniu, jak „Sztuka ludowa w Polsce" czy kolejne opracowania poszczególnych dziedzin sztuki i rzemiosła ludowego, na przykład rzeźby kamiennej, meblarstwa, kowalstwa artystycznego, kafli ludowych, garncarstwa.

236

Turystyka etnograficzna

ANNA KUTRZEBA-POJNAROWA (1913-1993) Żródło fotografii: Archiwum Nauki PAN i PAU, sygn. K III-216, j.a. 165, zdjęcie z legitymacji studenckiej Anny Kutrzeby, studentki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1931 r.

Etnograf, prof. zw. dr Uniwersytetu Warszawskiego, zajmowała się m.in. historią polskiej etnografii. Należała do pokolenia etnografów polskich, którzy swój start naukowy rozpoczynali w bardzo wczesnym okresie swojego życia pod kierunkiem wybitnych uczonych okresu międzywojennego (historyków, etnografów, socjologów), a także w niezwykle korzystnych warunkach rozwoju intelektualnego swego rodzinnego domu. W latach 1947-1951, równolegle z pracą na UJ, organizowała zakupy eksponatów dla tworzącego się w Warszawie Muzeum Kultur Ludowych. Od 1953 z związała się na stałe ze środowiskiem warszawskim, podejmując pracę w Katedrze Etnografii Uniwersytetu Warszawskiego i blisko współpracując z Zakładem Etnografii Polski Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN, będąc w latach 19611971 jego honorowym kierownikiem. Jej bibliografia dorobku badawczego (licząca ponad 160 pozycji książkowych i wiele artykułów) znajduje się w bazie informacyjnej Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Warszawskiego. Profesor Anna Kutrzeba-Pojnarowa była osobowością niezwykłą. Łączyła głęboką wiedzę naukową z nieustanną ciekawością zmieniającego się świata.

JÓZEF BURSZTA (1914 -1987)

Etnograf, socjolog, badacz historii kultury wsi i historii gospodarczej. Od 1959 r. profesor Uniwersytetu Adama Mickiewicza, członek Kom. Nauk Socjologicznych, Historycznych, Etnologicznych, Słowianoznawstwa Polskiej Akademii Nauk. Redaktor prac: Dzieła wszystkie Oskara Kolberga (1961-1987), Kultura ludowa Wielkopolski (1960-1967), Stare i nowe w kulturze wsi koszalińskiej (1964), 1967-1987 redaktor Ludu - organu Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego. Współredaktor Atlasu języka i kultury ludowej Wielkopolski (1979-86).

Opublikował około 400 dzieł, m.in.: Wieś i karczma (1950), Społeczeństwo i karczma (1951), Szkice z dziejów wsi (1955), Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej (1958), Kultura ludowa a kultura narodowa (1974), Źródła kultury chłopskiej (1985). W badaniach etnograficznych postulował metody socjologiczne, wprowadził rozróżnienie terminów folklor i folkloryzm, w polskiej kulturze rozróżniał 3 nurty: miejski, chłopski i szlachecko feudalny.

Negatywnie nastawiony do działalności władz PRL-u na wsi, szczególne zagrożenie widział w roli Państwowych Gospodarstw Rolnych. W celu odbudowy tożsamości lokalnej, postulował zbudowanie etosu opartego o własny region (wytworzenie Małych Ojczyzn). Jego synem jest antropolog kulturowy Wojciech Burszta.

Polacy zasłużeni dla polskiej etnografii i świata

237

*Justyna Mokras-Grabowska doktor geografii, pracownik Uniwersytetu Łódzkiego, Instytutu Geografii Miast i Turyzmu. Problematyka badawcza: turystyka etnograficzna, turystyka aktywna i kwalifikowana, czas wolny, geografia rekreacji. Autorka i współautorka wielu publikacji na temat turystyki etnograficznej w tym m.in.: Przewodnika do ćwiczeń z geografii turystycznej i krajoznawstwa, Kultura ludowa w polskiej turystyce - autentyczność czy komercja?, możliwośi rozwoju turystyki kulturowej obszarów wiejskich, Zasoby kultury ludowej jako komponent przestrzeni turystycznej i wielu innych. Obroniona w 2011 r. praca doktorska związana byla ze zjawiskiem komercjalizacji kultury ludowej pod wpływem turystyki. *Izabela Wyszowska doktor nauk humanistycznych, absolwentka Wydziału Historycznego Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Wydziału Sztuk Pięknych Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu.

Nauczyciel akademicki, pracownik Zakładu Kulturowych Podstaw Turystyki Wydziału Turystyki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego im.

Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu. Przewodnik miejski i terenowy, członek Koła Przewodników PTTK im. Marcelego Mottego w Poznaniu. Instruktorka przewodnictwa turystycznego, wykładowca na kursach dla przewodników. Należy do kilku towarzystw i organizacji społecznych, w tym m. in. Towarzystwa Przyjaciół Muzeum Narodowego w Poznaniu, Wielkopolskiego Oddziału Stowarzyszenia „Wspólnota Polska” (aktualnie pełni funkcję vice-Prezesa). Od 10 lat jest członkiem kolegium redakcyjnego pisma naukowego „Turystyka Kulturowa”. Jej zainteresowania badawcze koncentrują się m.in. wokół historii kultury i sztuki oraz turystyki kulturowej (w tym turystyki dziedzictwa kulturowego, muzealnej, biograficznej, religijnej, polonijnej i innych). Ma na swoim koncie wiele publikacji naukowych oraz popularnonaukowych z wymienionej problematyki, m. in. jest współautorką książki Turystyka muzealna (PWE 2017).

Jako popularyzatorka dziedzictwa kulturowego regionu jest koordynatorką Roku Jubileuszowego 200-lecia Urodzin Marcelego Mottego, autorką biografii, artykułów i wystaw jemu poświęconych. *Tadeusz Jędrysiak doktor nauk technicznych, znawca kultur świata, stypendysta Międzynarodowego Instytutu Hydrologii i Ochrony Środowiska w Delft (Holandia). Był współorganizatorem i prezesem Warszawskiego Stowarzyszenia Przewodników Miejskich. Przewodnik miejski po Warszawie, instruktor przewodnictwa, przewodnik po Zamku Królewskim i Muzeum Pałacu Króla Jana III Sobieskiego w Warszawie. Pracując jako pilot wycieczek zagranicznych, zwiedził ponad 100 krajów na wszystkich kontynentach.

Współpracuje z pismem „Turystyka Kulturowa”. Autor książek poświęconych turystyce: Turystyka kulturowa (PWE 2008) i Wiejska turystyka kulturowa (PWE 2010). Współautor książek Militarna turystyka kulturowa (PWE 2011), Turystyka kulinarna (PWE 2015), Turystyka muzealna (PWE 2017). Wszystkie książki wydane przez Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne adresowane są do osób związanych z turystyką a także dla studentów, przewodników turystycznych, pilotów wycieczek.

Współautor przewodnika-albumu w języku angielskim Visiting Poland. Jest członkiem Fundacji OKO-LICE KULTURY.

DZIEDZICTWO KULTUROWE - turystyka

etnograficzna

Fragment z recenzji:

Biorąc pod uwagę kompetencje Autorów ocenianej publikacji, należy stwierdzić, że jest to niezwykle dobrze dobrany Zespół Trojga Osób ze stopniami doktorskimi, doświadczeniem przewodnickim i znaczącym dorobkiem publikacyjnym w zakresie turystyki kulturowej. Dodatkowym atutem jest fakt, że reprezentują Oni różne środowiska naukowe z różnych regionów Polski.

W obecnych czasach, kiedy następuje nasilone mieszanie kultur, niedocenianie dumy grup społecznych i całych społeczeństw, co wynika ze słabo rozumianego patriotyzmu kształtowanego na bazie dziedzictwa kulturowego, szczególnie potrzebna wydaje się monografia pod tytułem „Turystyka etnograficzna”. Autorzy opisują tu naukowo kulturę ludową różnych regionów Polski, ale także bardzo przystępnie dla przeciętnych czytelników. Poza tym czynią to w taki sposób (tekst i fotografie), że osoba czytająca może być bardzo dowartościowana zdobytą wiedzą o kulturze materialnej i duchowej swego regionu czy też kraju. Ta monografia to nie tylko bardzo wartościowa literatura naukowa dla studentów na kierunku kulturoznawstwo czy turystyka i rekreacja, to także znakomita pozycja zachęcająca młodzież do poznawania i doceniania dziedzictwa kulturowego naszego kraju poprzez uprawianie turystyki kulturowej. Młodzi ludzie dobrze znający kulturę regionu swego pochodzenia z pewnością nie zasilą rzeszy „wielkomiejskich słoików”, wstydzących się tego, że pochodzą z polskich wsi i miasteczek.

Prof. dr hab. Bogusław Sawicki Katedra Turystyki i Rekreacji Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie