Rok obrzędowy na wsi Jan wespa kociewskiej
1880 1920 1 9 74 2021
Finansowe wsparcie publikacji
Gmina Morzeszczyn Stowarzyszenie DRABKA Agnieszka i Paweł Szczodry-Wespa Fundacja OKO-LICE KULTURY
Gmina Morzeszczyn
Ja n Wespa
Rok obrzędowy na wsi kociewskiej 18 8 0 1920 1974 2021
Jan We s pa
Rok obrzędowy na wsi kociewskiej
18 8 0 - 1920 - 19 74 - 2 02 1
ROK OBRZĘDOWY NA WSI KOCIEWSKIEJ Jan Wespa Redakcja Maria Pająkowska - Kensik Jan Wespa - syn Przepisanie tekstów z rękopisu i korekta Jan Wespa - syn Projekt okładki i layoutu
Lech J. Zdrojewski DTP i łamanie tekstu
Lech J. Zdrojewski Kinga KEENYS Gełdon Czech Finansowe wsparcie publikacji Gmina Morzeszczyn Stowarzyszenie DRABKA Agnieszka i Paweł Szczodry-Wespa Fundacja OKO-LICE KULTURY
ISBN 978-83-65365-66-8 Wydawca Fundacja OKO-LICE KULTURY ul. Modrzewiowa 5, 83-210 Zblewo Wydanie I, 2021 rok, nakład 1000 egz.
Pracę dedykuję żonie Marii Walerii, która serce swe Kociewiu oddała.
Portret autora z czasu gdy pisał niniejszą pracę.
Od autora Przez długie lata dojrzewało we mnie, aż w końcu stało się czymś brzemiennym, co wyładowało się na papierze jak dojrzały owoc. Było nim utrwalenie obrazu życia dawnych mieszkańców Kociewia, który w szybkim tempie ulegał zanikowi, nie pozostawiając za sobą śladu. Wielką szkodą byłoby ostateczne zaginięcie starych kociewskich obyczajów, które stanowiły tutejszą kulturę od wieków sprawowaną. Nic łatwiejszego, gdy się ma jeszcze w żywej pamięci ludzi, którzy w swym czasie obcując ze mną, dzielili się posiadaną wiedzą na temat jakże barwnej kultury tego zakątka Pomorza. Mam więc możliwość czerpać całymi garściami z posiadanej wiedzy pochodzącej ze wczesnej swej młodości, kiedy to przysłuchiwałem się gawędom, legendom, wspominkom starszych już osób, których młodość przypadła na lata osiemdziesiąte XIX wieku. Dzisiaj w całej okazałości utrwalam je, by służyły dalszej potomności, dla dobra czasu i tradycji. Morzeszczyn, dnia 15 sierpnia 1974 roku.
Niezwykła opowieść
Autor tekstu, Jan Wespa zaprosił nas do dawnej kociewskiej wsi. Zatrzymał nas w niej, by spokojnie opowiedzieć o codziennym życiu i odświętnych radościach. Opowieść jest bardzo autentyczna. Cała napisana gwarą, prostym językiem, bez trywializmów. Nie ma w niej sensacji, realizmu magicznego. Rok z życia młodych bohaterów - Aneczki i Franka, jest okazją do ciekawego i wiernego przedstawienia wielu obrazów kultury materialnej, społecznej i duchowej Kociewia z przełomu XIX i XX w. Przywołane zostały obrzędy doroczne, jak wielkanocny szmaguster, Boże Ciało, Zielone Świątki. Z obrzędów rodzinnych wesele. Oprócz ogólnie znanych, np. przygotowywanie kraszanek do święconki, oczepiny podczas wesela, poltrowanie, przedstawione zostały liczne, dawne i zapomniane już zwyczaje... Opowieść ocala od zapomnienia - Boże Rany (zwyczaj wielkopiątkowy), święcenie wianków z macierzanki na Oktawę Bożego Ciała, majenie chałup kalmusem na Zielóne Świóntki, sylwestrowe psoty itd.
8
Jan Wespa
Młodych pewnie zadziwi obraz kopania torfu, by ogrzać chatę, okadzanie domostwa okruchami bursztynu, by pachniało przed kolędą czy zapalanie gromnicy podczas burzy... Starszych skłonią do wspomnień opowieści snute kiedyś przez babcie i dziadków. Tak bywało... Jo,tak było... Niezwykłość tej opowieści kryje się też w jej języku, czyli północnej odmianie gwary starokociewskiej. Jan Wespa świetnie znał mowę dawnych Kociewiaków i wybrał jako formę przekazu konsekwentną stylizację. Dla badaczy kultury ludowej na Kociewiu, archaiczne gwaryzmy są bardzo ciekawe. W spokojnej narracji o losach bohaterów trzeba zauważyć tęsknotę ludowego twórcy, by zwyciężało w życiu dobro. Dobrotliwy stosunek do życiowych trudności prowadzi czytelnika do świata przypominającego długą, prawie baśniową opowieść o życiu, w którym oprócz rozpisanego na pory roku, pracowitego trudu, były i wzruszające radości... Bogata tradycja obrzędowa, gwarowa opowieść o niej - powinna być na zawsze zachowana w skarbcu kultury Pomorza... Dzięki staraniom syna, też Jana, miłośnicy Kociewia w czasie trwającego VI Kongresu Kociewskiego ucieszą się zapewne z kolejnej ważnej książki... Maria Pająkowska - Kensik
Rok obrzędowy na kociewskiej wsi.
9
Podczas burzy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Zielóne Świóntki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
W ROKU SIĘ DZIAŁO
Potańcówka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 Nabożeństwo w kościółku. . . . . . 42 W ogródku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
--------------
Wiosna jidzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Przed siewem - przysłowia . . . . . 16 Bielenie chaty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Tydzień do Wielginocy. . . . . . . . . . . . 17 Rózgi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18 Święconka .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Kraszanki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Psiérsze świanto Wielganocy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Poszczenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Post z intencją w pierwszy dzień wielkanocny i gwiazdkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 Opowieść o godzeniu się na służbę w Dzień św. Marcina .. . . . . . . . . . . . . 23 Wyjazd „za robotą” do Alzacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 Po dyngusie…. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Gościna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 „Boże rany”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 Dawne gawańdy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30 Sadzenie kartoflów. . . . . . . . . . . . . . . . . 33
10
Zielóne Świóntki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Łupalne lato, msza o deszcz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Zabawa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 W starej chacie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 Pożar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Nowiny, czyli plotki . . . . . . . . . . . . . . . . 56 Prace w gospodarstwie . . . . . . . . . . 58 Boże Ciało . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Procesja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 Suplikacje gdy głód, choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 O zbójniku opowieść . . . . . . . . . . . . . 62 Boże Dómki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64 Oktawa Bożego Ciała. . . . . . . . . . . . . . 65 Wianki z macierzanki . . . . . . . . . . . . . 65 Wigilia św. Jana. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 Wianki na wodzie – wróżby .. . . 68 Skoki przez ogień . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Po kwiat paproci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 Gdy burza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Lato . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 Żniwa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Ostatnia fura zboża . . . . . . . . . . . . . . . . 76
Praca w lesie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
Korowód żniwny (dożynki). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
Kopanie torfu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
Święto Matki Boskiej Zielnej . . . 81 Jan Wespa
Leczenie krowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Choinka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
Młócenie zboża . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Wigilia, opłatek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
Wykopki .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Zwierzęta przemawiają w Wigilię ludzkim głosem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Zabawy dzieci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Zakoñczenie prac po wykopkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
Saniami do kościoła . . . . . . . . . . . . . 150
O kipsiarzu .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
Zaręczyny .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
Jasiań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
Drugi dzień świąt, poświęcenie owsa . . . . . . . . . . . . . . . . 152
Pogrzeb gbura .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Czarownica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Do kuźni na uczba . . . . . . . . . . . . . . . . 99 U złotnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107 Wszystkich Świętych .. . . . . . . . . . . 109 Na cmentarzu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Pamięć o zmarłych, nieszpory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Chodzą Herody po wsi .. . . . . . . . . 154 W Sylwestra: wróżby, strzelanie z bata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Nowy Rok 1889; wieś po nocnych psotach .. . . . . 160 Trzej Królowie chodzą po wsi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 Zapowiedzi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Zaproszenie na wesele . . . . . . . . . . . 118
Czas karnawałowy . . . . . . . . . . . . . . . 166
Wesele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
Kuligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
Oczepiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
Na Matkę Boską Gromniczną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
Gęsiobicie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 Okrasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Świniobicie przed weselem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
Służba u gbura .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
Przed weselem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
Adwent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 W chorobie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
Brama na powitanie gości . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Kradzież . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
Pultrowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Święto Matki Boskiej Śnieżnej . . . . . . . . . 138
Błogosławieństwo Młodej Pary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 175
Święto Barbary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
Tańce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Z szopką .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
Obiad o północy i oczepiny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Gwiazdy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139 Przed Gwiazdką . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140 Wyprawa po choinkę . . . . . . . . . . . . 144 Rok obrzędowy na kociewskiej wsi.
OJ, DZIAŁO 11
Wieś, jakich wiele na Kociewiu, leżała wysoko
na wzgórzu, jakby królowała nad okolicó, a uroku ji dodawał przepsiankny wjidok, któran sia wokoło roztaczał. Dołam płynyła rzéczka, a tuż za nió rosnył żywjicó pachnóncy las. We wiosenny poranek, kedy słónce ze za lasu wschodzi, a mgła nad rzéczkó rozciónga sia po cały dolinie, wyglónda jakby széroko rozlana woda. Wjidać jano czubki sosan ji śwérków. Sprawia to wjidok jakby powódź wew dolinie była. Wew taki wiosenny poranek słónyszko zajrzało wew łokno Łukaszów ji óno to obudziło Łukaszowa zez pościeli. Wstawszy odmówjiła swoje paciérze. Potam po cichutku, żeby nie obudzić dzieci, którne eszcze speli, zaśpiéwała „Zawitaj ranna jutrzenko, ty grzéchów naszych lékarko”. Poczam dała sia wew zaduma, a myślała o tych codziennych kłopotach, chtórnych było co niemniara. Ciangam na myśl przychodził jeji móż, chtóran przed rokam zginył wew lesie zabity przez powalóne drzewó. Eszcze słyszy to wołanie, że Łukasza wjezó na wozie zabjitégo. Co to wtédy była za rozpacz, kedy leżał skrwawióny na wozie, a wokoło niego było tyla ludzi. Był to straszny cios dla ni ji dla jeji dzieci. Pochowała go już rok tamu, ale ciańgle zmówjiała za jegó dusza zdrowaśka, co łuczyniła. Tak siedzóna wew łóżku medytowała eszcze nad swémi dzieciami. Aneczka ma już osiemnaście lat ji da sobie rada, jano Stasiek -ostatni rok do szkoły chodzi ji o nigo sia martwsiła. Trza pomyslić dla niego o jaki łuczbie1. Równak2 Rok obrzędowy na kociewskiej wsi.
1/ łuczba - nauka 2/ równak - jednak
13
3/ żywjizna - zwierzęta domowe
Wiosna jidzie
4/ zawdy - zawsze
14
najwiankszy kłopot, to tan dług zacióngniónty u tego Kopra na pogrzéb mónża. Nad tym rozmyślaniem zastała jó Aneczka już prawie wyspana, choć eszcze dość wczas było. Za to Stasiek spał wew najlepsze, bo ón najmni mniał kłopotów. Panianka wchodzónc pochwaliła Boga, po czym trocha przyganiła matka za to, że bez potrzeby sia zamartwsia ło wszytko - ji tak cudów nie wymyślicie. - Cudańków ja tam, moja córka, już nie wymyśla, ale troskać to sia troskóm. Uważ jano. Wiosna jidzie ji pole równak trzeba łobsiać, a chto lepsi sia zna jak nié tan Koper. - Dajta wy mnia spokój zez tym oczajduszó. Ja tam dó nigo nié póda na wyróbki, znańda jinkszego choćby tego Grzóna. On téż gbur, ale łuczciwy. Ji na tym rozmowa sia skóńczyła, bo już żiwjizna3 dopóminała sia o żercie, a ji trzeba téż béło oprzóntnóńć obora. Tedy każde wziano sia za swoje. Jednó futrowało, drugie oprzóntało. Dopsiéru przy śniadaniu już razam zez Staśkam se pogwarzyli trocha. A że pogoda była psiankna to ji humor wszytkim dopsisywał. Nawet ptastwo na podwórku po swojamu sia radowałó ji jak wiejska kapela rospsiéwała sia, że ji Burkowi przy budzie zrobiło sia wesoło. Wszytko by było dobrze, żeby nié tan sómsiad Koper, którnégo Aneczka tak bardzo nié lubiała. Wszedłszy pochwalił Boga ji bez żadnych wstampów zaczón od córki ji zasiéwów. - Czas, Łukaszowa, wew pole ruszać. Ja to tam wszystko zrobia, bo sia na tym znóm. Za to Aneczka jak zawdy4 pódzie latam na wyróbki wew moje pole. A eszcze lepsi, żeby óna Jan Wespa
zes mojim Bolkam sia łożaniła, a wy Łukaszowa byście te para morgów jeji przepsiseli, bo ji tak tégo do grobu ni weźmnieta, zaś Staśka data na łuczba. Zróbta jak jó wóm radza, to bańdzie najlepsi. Mówił to tak jakby był pewian, że Łukaszowa sia na to wszytko zgodzi. Pomylił sia jednak stary Koper. Do tego Aneczka była już przygotowana. Od razu téż odpaliła staremu to, co od dawna wew nié sia jóntrzyło. Matka patrzała na nió jakby pytała wzrokam co powji. Aneczka jak bómba wybuchnyła: nareście wiam o co wóm tera chodzi. Te morgi was wew, łoczy koló? Jano granica przorać ji by byli wasze, ji do tego eszcze chceta waszego zézowatégo Bolka mnia wkrańcić, ji ze mnie zrobjić swoja służónca. Wielam to potu na waszym polu wylała, a eszcze za mało? Chiba ślepsiów we łbie ji wstydu nié mata. Nasi ojcowjizny wóm sia chce ji tani robocizny?! Niech nasza krzywda gardłam wom wyńdzie! Koper nié ostał sia jeji dłużny. Ze złośció cisnył5 czapka ło podłoga ji wyzwał Aneczka od smarkatych. Wygrażajónc palcam powiedział, żeby swoja gamba zamknyła, bo może eszcze pożałować. Tego już Aneczce było za wiele. Wzburzóna wielce otwarła dźwiérze ji krzyknyła: wynośta sia, nié buntujcie mnia matki. Jestóm już dość stara. Wiam co robia ji mówia. Wyszedł stary Koper wściekły ji wew ti złości sprawjił Bolkowji lanie, żeby swój gniéw wyładować. Odtónd pomniandzy sómsiadami nastała cicha wojna. Jednó do drugégo słowa nié przemówiło. Rok obrzędowy na kociewskiej wsi.
5/ cisnónć - rzucić
15
Przed siewem - Przysłowia
16
Życie we wsi szło swojó drogó. Słónce osuszało ziamnia ji chto żyw ruszał wew pole. Aneczka jak powiedziała tak téż zrobjiła. Poszła do Grzóny wew prośba na co tan sia wielce zdziwjił, ale sia chantnie zgodził. Już na drugi dziań zabrał sia do roboty, a że nie było tego wiele, do podwieczorku ziamnia był gotowa do siania. Nim zaczanto siać, ziarka musieli być pokropsióne świncónó wodó, co téż Łukaszowa zez nabożnośció zrobjiła. Pocieszny był tan Grzóna. Lubiał pożartowć ji znał wiele przysłowiów. Każdego śwóntégo o co jinsze trzeba prosić, mówił. Ji tak: na śwóntego Józwa przez pole bruzda, zaś Roztworna dobra była ji robakóm ziamnia otworzyła, chto prandko sieje najlepsi sia śmnieje, zaś suchy kwiaciań ji mokry maj bańdzie zboże niczym gaj. Kiedy Grzóna skończył zasiéw Łukaszowa psianknie podziankowała mu ji zaprosiła go na podwieczorek choćby dla samy grzéczności, a przy tam chciała zapytać ło zapłata ji sobie ździebko pogadać. Jak zapytała sia, co bańdzie żóńdał, sómsiad odper, żeby sia nié troskała, bo ji tak na psianóndzach na pewno nié siedzi, a zresztó przyńdzie Aneczka na jeden dziań pomóc ji kóniec, bo na co ma jedan z drugégo skóra zdziérać. Pewno mniał na myśli tego Kopra. - Dobrze gadacie sómsiedzie, żeby to tak wszytkie byli to ji lepsi by było na tym świecie. Tedy opowiedziała jak to Aneczka sia rozprawjiła zez tam Koprem. Pochwalił Grzóna dziewczyna. - Dobraś dziéwucha ji téż charaktérna. Jak bańdzieta co eszcze potrzebować, to wiéta, gdzie ja mieszkóm. Jan Wespa
Rok obrzędowy na kociewskiej wsi.
■
Tydzień do Wielginocy
6/ chadyrka - chata
Bielenie chaty
Po podwieczórku kedy stary Grzóna odjechał córka zez matkó zabrali sia do sprzóntania, przy tym mnieli sobie czas do pogadania. - Dobrześ, moja córo zrobiła, żeś poszła do tego Grzóny. Wjidać, że poczciwa dusza zez niego. A co to bańdzie zez tami Koprami?. Óny nóm tego tak letko nié podarujó ji bandó sia mścić ło tan dług. - Nié tan dług jim wew głowie, ale te para morgów staremu wew głowie je, a sprzedać to ja sia nié dóm, zresztó nié ma sia czego troskać. Póda do lasu, zarobia, to mu oddóm ji zamkna jim te gamby. - Wjidać, że ji Staśkowi spodobała sia siostry gadka, bo sóm mniał chańć jiść do lasu na zarobek ano szkoła skończy. Kedi uż po wieczerzy udeli sia na spoczynek, Łukaszowa eszczy raz przemiślała wszytko, czy aby Aneczka dobrze zrobiła. Kusiło jednak matka, żeby córka była samó gospodinió na gospodarce. Na drugi dziań spadł deszcz. Prawdziwy wiosenny deszcz totéż ji zara pozieleniało wew polu ji łogrodzie. - Prawdziwe błogosławiaństwo moje dzieci na te zasiéwy ji nawet wew sóm czas tan Grzóna nóm to pole obsiał. A tera niech zez Bogiem ano rośnie. Kóńczył sia wielgi post, uż ano tydzień ostało do Wielginocy, to ji wiele roboty wew każdam dómu było. Bo to trzeba było - jak co rok chadyrka6 wybilić tak zewnótrz jak ji wewnótrz. Tym zajała sia Aneczka, bo przez wiele lat czegoś sia od matki nałuczyła. Wprzód przyniésła wapna, którne zez wodó rozrobiła na mleko ji już wziana sia do bielenia. Kedi znadworza było gotowe wziana sia do jizbów. Nastampnie już zez matkó wziała
17
7/ bórty - szlaczek 8/ pitraszka - nafta 9/ klicz - zakalec
Rózgi
10/ fónfry - grymasy
18
sia do robiania bórtów7. Zez tym było trocha gorzy, bo to trzeba było kolorowo malować, ale ji żeby prosto to wyszło. Choć sia trocha przy tym nabiédzili, byli oba zadowolniante ze swoji roboti. Potym uż ano pozmywali wszytke jizby ji méble, które eszcze pitraszkó8 dobrze trza było natrzyć, żeby robak nie gryzł. Nazajutrz Aneczka zez Staśkam pojecheli wózkam do młyna dać zemléć ziarka na mónka. Do tego młyna było strasznie daleko ji niam przyjecheli, był już ciemny wieczór. Przywieźli dobra mónka, akuratna do psieczenia kołaczów. Zez dobri mónki kliczu9 nie bańdzie - powiedziała matka. Pomniantano ji o rózgach, żeby do świónt zdónżyły listki rozpuścić. To była uż Stasiowa sprawa. Im bliżej było świóntów, tym wiancy było robóti, bo ji trzeba było powścielać świéży słómy wew łóżka, psiéc kołacze jak ji oprzóntnóńć całe obejście. Przy wielgim pśióntku trza jiść do kościoła, totyż matka zez Staśkom pośli a Aneczka wziana sia za kolejnó robóta. Nawet wesoło dziewczynie było, to ji sobie zaśpsiéwała, kedy wtam chtoś wszedł do kuchni. Zza dźwiów zobaczyła Franka tego od Ryśków. Nieśmniały to był chłopak, ale szczérégo sérca ji nawet był do lubienia. Wjidocznie mniał coś do powiedzenia, totéż zaczón od tego, że Bolek od Koprów rozpowiada, że chce Aneczka porzóndnie wysmagać, niby za te wszytkie fónfry10. Wianc strzéż sia go, bo to zez Bolam nié ma żartów ji może ci krzywda jaka wyrzóńdzić. - Dobrześ mnie to powiedział Franku, ale ja po prawdzie aż tak sia znówki Bola nié boja. A teraz Jan Wespa
Rok obrzędowy na kociewskiej wsi.
■
Kraszanki
11/ platejzer - żelazko
Święconka
kawalérze weź ano tan plajtezer11 ji na wietrze rozdmuchaj, bo móm wiele eszcze do prasowania a ciemno wnet téż bańdzie. - Chantnie wzión sia chłopak do roboty, bo ji ło wzglandy Aneczki jemu chodziło. Aneczka, żeby matka go tu nie zastała, wyprawiła chłopaka do dóma ji to wew sama pora, bo ji zez kościoła wnet téż sia znależli wielce zmanczóne ji wygłodniałe. - Nó, to moje dzieci, Jezuska żam pochoweli. Ale żam sia spłakała nad tym jego grobem. Ale proboszczulek mniał psiankne kazanie. Tera uż ano trzeba bańdzie te jajka pomalować ji koszyk przygotować. A jutro znów wew droga na to pośwóncanie. Wziani sia wszytkie do malowania jajków. Zastawióno trygielki na ogań ji wew każdim gotowano jinkszy kolor. Wew jednym łupsiny zez cébuli, to czerwóny burak ji na kolor zielóny młode eszcze zboże. Tak wew to kładzóno jajka na dziesióntka zdrowasiek, aż żeby byli twarde. Kedy jajka były ugotowe kładzóno do koszyka wszytko to, co mniało być na śwóntecznym stole jak kołacz, wandzónka no i jajka. A wszytko to eszcze Łukaszowa przystrojiła zielónym barwinkam. Na drugi dziań, kedy matka wybrała sia do kościoła na to poświancanie, Aneczka zez Staśkam wziani sia do sprzóntania podwórka, bo jak mówi matka - podwórko świadczy o gospodarzach, musiało być czysto zamniecióne ji psiaskam posypane. Potém Aneczka poszła gotować obiad, a Stasiek zez Burkiem zaczónli dokazywać ji tak wpadli do jizby. Za to brat dostał od siostry ściéro
19
12/ szakłak - poświęcona gałązka cierniowa
20
po łbie. Na to akurat naszła jich matka. Zamniast synka skarcić wziónła go eszcze wew obróna. Że to niby czemu chłopca bjije, przecia to siérotka, bez ojca chowany. - Siérotka, siérotka, ale różki wyłażó odrzekła Aneczka. Stasiek przeprosił siostra, zaś Burka uwiónzał z powrotam do budy ji razam zasiedli do łobiadu w czasie którnego matka opowiadała co sia wew kościele przydarzyło. - Zważta jano, kedym zdyszana weszła do kościoła uż wiele tam ludziów czekało za tym poświacaniem. Ale coś nasz proboszcz nié bardzo sia zez tym spieszył. Widocznie kogoś łoczekiwał a ji téż sia doczekał, bo wtam weszła pani dziedzicowa zez wielgim tortam, a za nió służónca zez koszam. Ji tak sobie jidzie, gdy w tam sia o coś zawadziła ji jak długa rozcióngnyła sia na posadzce zez nosam prosto wew tym torcie. Mata pojancie, jak óna wyglóndała? Tu ludzie wew śmniéch, choć to wew bożym dómu było, bo ji wyglóndała jak ta legumninka, że ano jó lizać. Tak to sia łufajtała, że już ji sia łodechciało ty parady ji wsiadła do swoji briczki ji odjechała. Tak to moje dzieci przyńdzie tym co to pycha majó wew sércach a nié cnotliwość ji pobożność. Przez to jó Bóg pokarał. A tera, mój synku, weź jano tan szakłak12 ji zawieś pod belka, bo przecia dalóm go poświancić, żeby brónił nas przed jakimi dolegliwościami, a ji wody świóncony przyniosłóm ji téż naléj do kropelnicy bo pómaga przed złami duchami ji nieszczańściami. Nié ważta sia bez przeżegnania wyńść na dwór, bo tam zawdy złe jakeś czeka na was. Jan Wespa
Rok obrzędowy na kociewskiej wsi.
13/ Jutrznia - Rezurekcja czyli msza święta wielkanocna 14/ nie widzieć sia - nie podobać się
Psiérsze świanto Wielganocy
Po wieczerzy eszcze to ji łowo było do zrobienia, a potym pośli spać, bo wiadómo było, że rano trzeba bańdzie prańdko wstać na ta Jutrznia13. Psiérsze świanto Wielganocy szczególnie było obchodzóne. Wszytko co żyw odświantnie sia łubrało ji na ta Jutrznia uż przed świtem szło, bo ji kawałek drogi do tego kościoła było. Ji Łukaszowa słoje dzieci łobudziła, daliże pogónić je, bo to Staśkowi nié bardzo chcianło sia wstać zez ciepłégo wyrka, a przecia mnieli eszcze przed Jutrznió jiść do spowiedzi. Pode drogó Stasiek niby wew tajemnicy opowiédział, co słyszał na wsi, że to niby wew druge śwónto Bolek obiécał Aneczka porzóndnie wysmagać. Siostra zez tego serdecznie się uśmniała. Lepsipowiada do brata - żebyś sia skupsił ji pomyślał co téż powiész ksiandzu na ti spowiédzi. Co zaś tego tam Bolka, to sia nié martsij, uż ja sobie zez nim poradza. Tak dośli do kościółka, gdzie uż sporo ludzi czekało na spowiédź. Jinksze zaś całoweli Chrystusa złożónego wew grobie. Potém szła procesyja zez zapalónami śwécami śpsiwajónc „Chrystus zmartwychwstan jest”. Uroczysta msza, wew którny to siostra zez bratam przystómpsili do kómuniji świótej kończyła sia. Eszcze zaśpsiewali „Królowo niebieska wesel sia o Maryja” ji do dómu uż śli głodne jak wjilki, wiele do siebie nié gadali. Ano Aneczka wjidocznie zez głodu była coś zbuńtowana. Nié wjidzieli14 ji sia te briczki co jich mijeli zez tami panami, którni nié dość, że wew kościele wygodami ji to przy ołtarzu sobie siedzó, to
21
Poszczenie Post z intencją w pierwszy dzień wielkanocny i gwiazdkowy
15/ mnityngować - uspakajać
22
eszcze wygodnie sobie jedó. A przecia ksióndz prawjił na kazaniu, że Chrystus ciérpsiał, bo só bogate ji biédaki. Czekała matka na dzieciów zez śniadanióm. Skoro weśli ji pochwalili Boga wygłodniałe rzucili sia do jedzenia, aż matka musiała ich mnityngować15, żeby sia nié pochoroweli. Ale ji ciékawa wypytywała, jak tam wew kościele sia odbywało. - A cóż matéczko, jak co roku to samo, jano że pogoda psiankna odpowiedziała Aneczka. - To nié to samo moja córko, bo uważ jano, jak na Jutrznia wiatram zimnym dmucha, to bańdzie dmuchać aż do Śwóntego Ducha. Matka zachancała dzieciów słojich do jedzenia, sama zaś pościła za jakaś tam intencyja. Tak było od niepamniantnych lat, tak zostałó ji poszczenie wew psiérszy dziań świóntów wielganocych ji gwiazdkowych. Było téż przyjante, że wew psiérszy dziań świónt wew gościna sia nié wychodziło. Tak téż u Łukaszów cały dziań sia spandzało wew dóma, a zresztó Aneczka nié chcianła gdzieś iść, bo tylko by ji Bolka przygadywano. Na pewno uż roztrómbił o tym smaganiu, a co bardzo Aneczka bolało. Wieczoram, kedy było po sprzańcie ji po wieczerzy, dzieci poprosili matka, żeby opowiedziała jim coś zez swojego życia. A potrafsiła Łukaszowa psianknie snuć łopowieść o swy biédzie ji spandzónym żywocie. Tedy wszytkie rozsadowili sia kole psieca. Matka zaczona łopowiadać. - Wew dziań Świóntégo Marcina wasza babka ze mnó wybrała sia godzić mnia na służba, bo dóma biéda była, że aż piszczało. Ja jako Jan Wespa
SŁOWNICZEK w nawiasach numery przypisów
Rok obrzędowy na kociewskiej wsi.
179
apen - otwarte (119)
fónfry - grymasy (1)
bajówa - spódnica (76)
frymarczyć - handlować (24)
batóg - bat, bicz (143)
frysztykować - jeść śniadanie (134)
bómbóny - cukierki (46) bórty - szlaczek (7) briczka - podwózka jedno lub dwukonna (107) brukować - tu: potrzebować (154) brumtop - instrument w kształcie beczki (146) brzad - zupa wigilijna ze suszonych owoców (122) buchta - przegroda w oborze, chlewie (109) bulajki - bombki (133) burbotać - zrzędzić (148) chadyrka - chata (6) chandogość - czystość (42) charknónc - umrzeć (116) chojanka - choinka (131) chudoba - dobytek (85) cisnónć - rzucić (5) ciułać - oszczędzać, zbierać (87) cug - tu: zaprzęg (14) cukerija - cykoria (27) czapnik - taniec ludowy z czapką (61) czernina - zupa z krwi zwierzęcej (58) dachlówka (dachlón) - tygodniowy zarobek (97) drabka - drabina (16) dochrapać sia - dorobić sie (91) dyjana - piękna kobieta (93) flance - sadzonki (3)
180
fuchtel - klaper (67) futrować - karmić (21) gburka - żona gbura, bogatego chłopa (94) gderać - utyskiwać (82) gilon - nos (29) golić - tu: uciekać (53) golnóńć - uciec (22) góra - strych (17) grajki - muzykanci (160) grapa - duży garnek (64) grochowinka - chruścik, faworek (139) gruńt - ważne, najważniejsze (68) guła - indyczka (108) głómbak - hałas wywołany łamiącym się pod ciężarem śniegu drzewem lub gałęziami (125) godziale - znacznie (164) gwiazdka - Święta Bożego Narodzenia (77) gwjizdy - obrzęd ludowy na Kociewiu przypadający na okres adwentu (123) herody - obrzęd ludowy na Kociewiu sprawowany bezpośrednio po Świętach Bożego Narodzenia (137) jaglija - gałążki swierku (96) jiskan - konewka (43) Jutrznia - Rezurekcja czyli msza święta wielkanocna (13) Jan Wespa
kaban - duży wieprz, knur (157)
kuśno - biednie (36)
kalmus - tatarak (41)
lólka - babcia (20)
kałdun - duży brzuch (65)
lólki - tu: dziadkowie (121)
kara - taczka (34)
łokrasiwo - posiekane mięso gęsi z przprawami, tłuszcz (72)
karmelki - cukierki (90) kereja - suknia (5) klicz - zakalec (9) kipa - duży kosz wiklinowy (19) kipka - koszyk wiklinowy (52) klafta - ułożone kawałki torfu (33) klejd - suknia (92) kluza - więzienie (48) kletrować - wspinać się (47) klómp - but o drewnianej podeszwie (151) koczować - czuwa (118) kopónka - niecka do przygotowywania
łuczba - nauka (1) maltych - strawa (86) marachować sia - trudzić się (130) marcinki - tu: początek lub koniec kontraktu (przypadał na dzień Św. Marcina) (111) marciny - tu: późne astry (98) młócarka na rozwerki - młocarnia napędzana kieratem poruszanym przez konia (67) mnietlarz - taniec ludowy z miotłą (6) mnityngować - uspakajać (15)
zacierek, ciasta (59)
myto - opłata w towarze (112)
kora - drewniak, but (144)
napalczak - pyda, dyscyplina (159)
korek - tu: drewniak (pantofel) (150) kómora (komora) - niewielka izba mieszkalna (zazwyczaj sypialnia) (105) krampolec - sumienie (162) króny pruskie - korony złote, monety bite do 1870 r. w mennicach Wrocławia i Berlina (88) krystek - żeliwny piecyk (136) kuch - placek (104) kufa (z niem.) - podwozie z płozami (149) kulpacje - nogi (26) Rok obrzędowy na kociewskiej wsi.
nészpory - msza wieczorna (łac. vesper) (100) nié bucz - nie płacz (83) nié dać sia na liche - nie być gorszym (142) nie widzieć sia - nie podobać się (14) nachalny - natrętny (35) odpsichłać - wyzdrowieć, dojść do siebie (114) obsypka - pasza dla zwierząt (129) obsztelować - zorganizować, załatwić sobie coś (155)
181
obżniwskie (obżniwiny) - dożynki (57)
reklamować - tu: odroczyć od służby wojskowej (70)
ognarija - pacht, dzierżawa np. części chaty bez prawa do stołu (113)
rincel - tobołek (44)
palnónć - powiedzieć (103) papérda - rodzaj potrawy (37) parzybroda - zupa ze świeżej kapusty (110) pindrować sia - stroić się (95) pitraszka - nafta (8) platejzer - żelazko (12) po chróście deptany - taniec ludowy (podobny występował na Śląsku) (62) pochówek - pogrzeb (75) pokepkować - żartować, drwić (79) pómelek - pączek (141) pómyje - nieczystości, woda od pomywania naczyń (99) Pómry - tu: sposób zarobkowania w Niemczech (135) prandke - wczesne (40) prachryja - gospodarstwo (45) prowjósło (powrósło) - słomniany powróz (66) pukel - plecy (128) pusta noc - zwyczaj czuwania w noc przed pogrzebem (73)
rozgotowaniec - rodzaj potrawy (39) równak - jednak (2) samoróbne - swojej roboty wino (69) skorznie - długie skórzane buty z chlewkami (102) skróntwa - spokój (117) skrzeczki - łzy (163) smaguster - dyngus (18) smantarz - cmentarz (74) sposobjić sia - przygotowywać się (106) szachtel - stos (161) szakłak - poświęcona gałązka cierniowa (13) szandar - placek z surowych, utartych ziemniaków (152) szerpa - szarfa, szeroka wstążka (56) szkaplerz - medalik (81) szlachtować - zabijać zwierzęta (156) szlyps - krawat (49)
pyda - rzemień do bici (124)
sztapel - ułożony stos (32)
rajek - swat (84)
sztudyrowany - wykształcony (5)
rambca - drwal (115)
sztychówka - narzędzie podobne do łopaty (31)
regirować - rządzić (165) rejki - rzędy (28) rejlander - taniec ludowy pochodzenia niemieckiego (63)
182
rogalniki - przebierańcy sylwestrowi (145)
sztyga - gromada ustawionych na polu snopków zboża (55) szymel - taboret (132)
Jan Wespa
tutka - torebka papierowa, papier zwinięty w rożek (89) tyrać - ciężko pracować (101) walnie - bardzo, dużo, mocno (153) walny - duży (120) wlec - ciągnąc za sobą (80) woszta - kiełbasa (126) woszta - salceson (158) wygalantowany - wystrojony, pięknie ubrany (147) wywróżyny - sylwestrowy zwyczaj wróżenia (138) zaklepka - rodzaj zupy (38) zapusty - ostatki, koniec karnawału (78) zarek - trumna (71) zawdy - zawsze (4) (25) zjadowiane - zmartwienie, zdenerwowanie (23) zorgować - robić zapasy (127) zorgowny - zapobiegliwy (54) żywjizna - zwierzęta domowe (3)
Rok obrzędowy na kociewskiej wsi.
183
Publikacje wydane w ramach 6. Kongresu Kociewskiego
„TOŻSAMOŚĆ REGIONALNA KOCIEWIA - historia i przyszłość”. ----------------w serii
VADEMECUM KOCIEWSKIE
tom 1 - DZIEDZICTWO KULTUROWE KOCIEWIA A TURYSTYKA Lech J. Zdrojewski, Kamila Gillmeister, Tadeusz Jędrysiak
tom 2 - O TOŻSAMOŚCI REGIONALNEJ KOCIEWIA W ZARYSIE Maria Pająkowska-Kensik, Anna Weronika Brzezińska, Izabela Czogała, Lucyna Bielińska-Sytek, Sonia Klein-Wrońska, Kamila Gillmeister, Natalia KalkowskaBeata Graban, Ryszard Szwoch, Krzysztof Frydel, Bogdan Badziong, Lech J. Zdrojewski
OPOWIEŚCI KOCIEWIAKÓW ROZMAITE
Andrzej Baran, Ewa Belczewska, Grażyna Gliniecka, Krzysztof Korda, Zyta Mikołajewska, Grzegorz Oller, ks. Paweł Orłowski, Wanda Pelowska, Renata Słomińska, Gertruda Stanowska, Teresa Sturmowska, Janusz Szefler, Kazimierz Szmagliński, Henryk Świadek, Krzysztof Trawicki, Regina Umerska, Mirosław Umerski, Aleksandra Zdrojewska, Lech J. Zdrojewski, Edmund Zieliński
NA ZIEMI ŁAGODNEJ - Dawno temu i jeszcze dawniej na Kociewiu Roman Landowski - 139 gawęd i opowieści zebranych, Lech J. Zdrojewski - ponad 150 fotografii z Kociewia
TCZEW w drukach ukryta - HISTORIA - odkryta, od drzeworytu po fotografię... Monika Jabłońska
ALOJZY STAWOWY, rzeźbiarz z Bietowa - talent sam z siebie
Lech J. Zdrojewski, Edmund Zieliński
LESZEK BACZKOWSKI - kapliczki, szopki, figurki i zabawki z Kociewia
Lech J. Zdrojewski, Edmund Zieliński
EDMUND ZIELIŃSKI - 60 lat pracy twórczej
Lech J. Zdrojewski, Izabela Czogała
ROK OBRZĘDOWY NA WSI KOCIEWSKIEJ
Jan Wespa
OKRUCHY I ZAKRUSZKI
Alicja Słyszewska-Szybowska, Lech J. Zdrojewski
OD RAJBÓW DO KOCIEWSKIEGO WESELA
Scenariusz: Zyta Mikołajewska Opracowanie muzyczne (partytury): Mirosław Cierpioł
SĄDOWNICTWO NA ZIEMI TCZEWSKIEJ - zarys historii 1258 - 2020
Przemysław Zieliński
PELPLIN I OKOLICA NA DRODZE DO ODRODZONEJ POLSKI W LATACH PRZEŁOMU 1918–1922
Bogdan Badziong
DRUKARNIA W BORACH TUCHOLSKICH Z LAT 1941-1943
Józef Weltrowski
STRÓJ KOCIEWSKI - muzealia, ewolucja i współczesna interpretacja eBOOK z webinariów „Strój a może kostium kociewski?”.
OBLICZA REGIONALIZMU WE WSPÓŁCZESNEJ SZKOLE. Dobre praktyki, inspiracje, motywacja.
eBOOK z webinariów w ramach Konferencji dla nauczycieli regionalistów Kociewia
184
Jan Wespa
TOŻSAMOŚĆ REGIONALNA KOCIEWIA historia i przyszłość PA R T N E R Z Y P R Z Y O R G A N I Z A C J I 6. KONGRESU KOCIEWSKIEGO
Trójmiejski Klub Kociewiaków
9 7 883 65 3 65 668
Publikacja ta jest kolejną już, wydaną w ramach 6. Kongresu kociewskiego pozycją. Tym cenniejszą, że opartą o autentycznie wspomnienia sprzed grubo ponad 100 lat. Napisana autentyczną gwarą z określonego miejsca na Kociewiu. Dziękuję Panu Janowi Wyspa (synowi) za żmudne odczytywanie rękopisów, porównywanie tekstów i wpisanie ich do komputera. Dziękuję Pani prof. Marii Pająkowskiej-Kęsik za przechowanie powierzonych jej przez autora rękopisów, oraz za wnikliwą ich analizę. Dziękuję również za wspólne opracowanie tekstu, w taki sposób jak widzicie gdy otworzycie książkę i zobaczycie podziały na wydarzenia w roku. Dziękuję wszystkim wspierającym wydanie książki. Znałem osobiście Państwa Marię i Jana Wespów, widziałem jak tworzą, słyszałem jak rozmawiają. Byli uczestnikami Warsztatów Folklorystycznych na Kociewiu, miały one miejsce w Zblewie w latach siedemdziesiątych XX wieku. 6. Kongres Kociewski przebiega pod hasłem „TOŻSAMOŚĆ REGIONALNA KOCIEWIA - historia i przyszłość”. Przebiega on w trochę innej formie niż dotychczasowe Kongresy, oparte na konferencjach i spotkaniach. W trudnych czasach pandemii przyjęliśmy inną formę działania: webinaria i wydawnictwa. Spis publikacji wewnątrz (s. 184). Był to trudny czas, ale można też powiedzieć - owocny. Lech J. Zdrojewski Lider 6. Kongresu Kociewskiego Kociewie, 11 września 2021 roku
ISBN 978-83-65365-66-8