#4 Magazyn Wytwórcy by cohabitat

C Z Ś Ć F U N DACJA COH AB I TAT NIP: 951-23-60-255 REGON: 146300944 KRS: 0000-4284-59 ul.Strzemińskiego 11/91 93-218 Łódź

W Y DAWCA: Fundac ja Cohabit at

R E DAKTOR N ACZE LN Y: Agat a Kaźm ie rc zak, Pawe ł Sroc zy ński KO NTO W I DE A BAN K: 73 1950 0001 2006 0362 3866 0002 e-mail: biuro@cohabitat.net wytworcy@cohabitat.net

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WSTĘP

OD WYDAWCY Świat potrzebuje hakerów. Nie tylko tych kojarzonych z umiejętnościami cyfrowymi, ale przede wszystkim takich, którzy potrafią posługiwać się mentalnością hakera w bardzo odległych od elektroniki dziedzinach. Percepcja taka widzi świat jako arenę okazji i szans by usprawnić, ulepszyć i przystosować do nowej sytuacji lub funkcji. Jeśli zobaczymy świat w tym fotograficznym negatywie, koncentrując uwagę nie na problemach lecz na twórczych wyzwaniach, okaże się, że obecne czasy jak nigdy dotąd, prezentują możliwości do bycia hakerem w dowolnej dziedzinie Istotny jest kontekst – prawie każda sfera ludzkiej organizacji prosi o aktualizację, usprawnienie, ulepszenie a czasem nawet o uzdrowienie. Wysiłki ludzkie mogą stać się pożyteczne jeśli zasilane będą wiedzą i odpowiednią świadomością. Mamy już dostęp do wszelkiej niezbędnej energii, technologii i zasobów by dla korzyści wszystkich, skutecznie analizować i rozwiązywać kompleksowe problemy. Potrzeba dzisiaj ludzi, którzy z taką mentalnością zajmą istotne role w społeczeństwie przekraczając ograniczenia poprawności politycznej. W tym numerze przedstawiamy czytelnikom

m.in. kilka zjawisk, które ukierunkowują ludzką energię w ten sposób. Dzieje się to na małą skalę w postaci organizowanych oddolnie spotkań CoderDojo, ale również na dużą skalę dzięki przekształcaniu miast w arenę możliwości, co przyświeca twórcom koncepcji FabCity. Kluczową kwestią jest zrozumienie sił ekonomicznych, które takie zmiany mogą zasilać, opowieść o nich znaleźć można w artykule o ośmiu rodzajach kapitału. Technologie sieciowe, takie jak np. polski serwis CivilHub czynią rzeczywistością idee społeczeństwa prawdziwie obywatelskiego. Technologia to jednak nie wszystko, najważniejsze byśmy dojrzeli do tego sposobu widzenia świata, jako jego twórcy. Umysł hakera widzi świat jako całościowy system, widząc relacje, zależności oraz wpływy między uczestnikami wspólnej gry, rozumiejąc zupełnie jak lekarz medycyny chińskiej, że by naprawić element A czasem trzeba zająć się relacjami między B i C. Są różne prawdy, w zależności jaka percepcja postrzega sytuację. Prawdą hakerów jest, że skąpani jesteśmy w nieograniczonych możliwościach – nieodłączonymi kompanami w tej podróży jest zrozumiała, dostępna i otwarta wiedza.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

SPIS TREŚCI

OD REDAKCJI

B U D OWA N I E Z N AT U RY

EDUKACJA

Wstęp

Nasi ludzie

4-5

Co się dzieje

34-43

44-51

Samowystarczalne miasto. Projekt „Fab City”

52-65

68-81

CivilHub. Nadaj kształt swojemu miastu autor: Grzegorz Warzecha

98-103

Pomidory Pascala Poota autor: Thibaut Schepman tłumaczenie: Anna Sarna

104-111

Hydroponika. Bezglebowa uprawa roślin autor: Tomasz „Lope” Górski

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

Zanim zbudujesz wiatrak, cz.2. autor: Tomasz Szuster

82-89

SPOŁECZEŃSTWO

28-31

Wielka Słoma Francuska, czyli relacja z ESBG 2015 autorzy: Przemysław Woś, Maciej Jagielak, Piotr Maćkiewicz

autorka: Paulina Wajszczak

07 OGRÓD

WYTWÓRCZOŚĆ

18-25

Budujemy dom. Opowieść o tym jak ponad 500 osób wspólnie zbudowało dom autorka: Weronika Siwiec

autor: Ethan Roland tłumaczenie: Emilia Mikołajewicz

Świat potrzebuje hakerów. Coderdojo. autorka: Joanna Pawlak

P E R M A K U LT U R A

Jak działa permakultura finansów. 8 rodzajów walut.

92-95

autor: Przemysław Brzyski

01 8-15

Budujemy z konopi

Sami budujemy mikrobiogazownię [1] autor: Łukasz Kowalczyk

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

NASI LUDZIE

MA REK KA MIŃS KI

AGNIESZKA POKRY WKA

D A NIEL S TA ŃCZY K

korekta Jeśli coś stare i porzucone – znajdę sposób, aby dać temu nowe życie. Szanuję ludzi gotowych do zmiany, do rozwoju. Jestem psychoterapeutą ludzkim, ale i zoopsychologiem, pomagającym skrzywdzonym zwierzętom.

korekta Podróże, współdziałanie, ekologia, równowaga, poznawanie nowego i poznawanie siebie – to część cegiełek, z których buduję swoje życie i świat wokół.

obróbka foto Moje dzieci, rodzina, natura, współtworzenie społeczeństwa opartego na współdziałaniu, wychowywanie wolnych, suwerennych Istot. Poszerzanie swojej świadomości i życie zgodnie ze sobą, poszerzanie świadomości mojego otoczenia i nie tylko. Codzienne doświadczanie, pisanie i fotografia - oto ja.

skład Zajęcia przy komputerze odreagowuję z młotkiem i cęgami.

skład Poszukiwacz tego, co ulotne, galaktyczny podróżnik, w wolnych chwilach utrwalacz obrazów: blog.acosiedziwisz.pl

ANNA O Ł DY ŁOWS KA

A LEKS A ND RA JA KU BAS ZEK

P A WEŁ GO D LEWS KI

WO JCIECH NIEMIEC

foto Absolwentka Warszawskiej Szkoły Fotografii i Grafiki Projektowej. Na co dzień pracuję jako fotograf produktowy, a wolny czas spędzam podróżując i fotografując krajobrazy.

skład Po łódzkiej przygodzie z ASP, szczęśliwie studiuję iberystykę z cudownym portugalskim w wersji brazylijskiej. Jestem roślinożercą buszującym w dżungli stolicy, gdzie staram się holistycznominimalistycznie ogarniać życie.

skład Jestem dumnym tatą i szczęśliwym mężem. Wraz z rodziną realizuję marzenia o najfajniejszym domu na wsi ever i tajemniczych zakamarkach permakulturowego ogrodu. Miłośnik ciszy, lasu i drogi.

skład Grafik, designer, forex trader. Pasjonuję się rozwojem osobistym, lubię przekształcać życiowe ograniczenia w świadomości z otaczającym nas światem.

MO NIKA GO Ś CINI AK

P A WE Ł S RO C Z Y Ń S K I

redaktorka prowadząca, wizja numeru, koordynacja Eksperymentuję z cohousingiem, ekowioskami i naturalnym rytmem. Marzę o zbilansowanym rozwoju w „duchu ruchu”, którego podstawą jest kooperatyzm i szacunek do przyrody.

wydawca, wizja numeru Chcę żyć w społeczeństwie, które daje każdemu pełne możliwości wzrastania dzięki otwartej wiedzy i technologii.

K AS I A KIMELSKA

WO JC IE C H B A N IAK

K ATARZ Y N A Z E G A RS K A

foto W latach 2009 - 2013 brałem udział w budowie ośmiu budynków w technologii “strawbale” na terenie Polski. Obecnie, jako pracownik drukarni Alterna uczestniczę w procesie druku „Magazynu wyTwórcy” i innych wydawnictw Fundacji Cohabitat.

skład Lubię wspierać tych, którym się chce. Kreatywnych, poszukujących i odważnych.

ilustracje Katarzyna Zegarska. Fotograf, grafik. Moje życiowe baterie ładuję pozytywną energią uwalnianą przez innych ludzi, zielenią która mnie otacza oraz śmiesznymi filmikami o kotach.

A G NI E S Z K A S A R NA

K A M IL P IĄT E K

M A C IE J BAC Z AK URS ZU LA korekta Z ABŁO CKA

tłumaczenia Początkujący adept permakultury, dostosowuję metodę do gleby i warunków klimatycznych na swojej ziemi, testuję rozwiązania bioklimatyczne przy remoncie domu warmińskiego. Wyszperanymi w mediach francusko i angielskojęzycznymi ciekawostkami dzielę się z przyjaciółmi. już świata.

korekta Jestem niepoprawnym idealistą, miłośnikiem permakultury i przyszłym zdunem. Mam świra na punkcie języka polskiego. Prywatnie jestem ojcem dwóch urwisów i więcej informacji mogłoby Was przyprawić o ból głowy.

AGN IE S Z K A „ M IZ UU” G O RO Ń S K A

K RYS TY NA DUD ZIS

A G ATA KA ŹM I E R CZA K

korekta Pracuję jako linguistic freelancer, mam dużo wspólnego z edukacją. Więcej o mnie na: goronska.pl.

Jeśli akurat nie chodzę po lesie, pewnie o tym myślę. Zwykle zajmują mnie dźwięki i słowa. Ostatnio zajmuje mnie także stolarstwo.

skład Jestem studentką grafiki. Lubię robić własnymi rękami wszystko, co się da. Poza tym jestem nałogową fanką roweru i gór.

D A WID WI E TE C KI

skład Zajmuję się projektowaniem komunikacji wizualnej, strategii i prowadzę warsztaty rozwiązywania problemów w organizacjach, firmach i zespołach projektowych. Ostatnio wszystko czego potrzebuję mam przy sobie, a każdą wolną chwilę spędzam na łódce i w lesie. Nałogowo zbieram dzikie owoce, ale największa ekscytacja ogarnia mnie na myśl o budowaniu domu z recyklingu i szklarni z pomidorami.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

CO SIĘ DZIEJE?

CO SIĘ DZIEJE? SAGA NATURALNYCH BUDOWNICZYCH Czy wiesz, że w Bibliotece Cohabitat możesz dostać już cztery pozycje dla naturalnych budowniczych? Są to „Podręcznik budowania z konopi”, „Podręcznik budowania z gliny”, „Podręcznik budowania ze słomy” oraz „Podręcznik tynkowania gliną i wapnem”. Następny w kolejności będzie „Podręcznik budowania pieców glinianych”. LEKTURY MOŻESZ ZAMÓWIĆ ZE STRONY: COHABITAT.NET/BIBLIOTEKA

LOKALNE SPOTKANIA Z MAGAZYNEM WYTWÓRCY! Ruszamy z cyklem spotkań na żywo, podczas których będzie można poznać się z autorami naszych artykułów, lokalnymi liderami i redakcją Magazynu Wytwórcy. Do wspólnych rozmów użyjemy Metody Otwartej Przestrzeni (tzw. Open Space Technology), pomoże nam w tym Fundacja DO, która obejmie facylitację. Pierwszy Krąg Wytwórców odbędzie się jeszcze w tym roku, we Wrocławiu. JEŻELI CHCESZ POMÓC PRZY ORGANIZACJI W KOLEJNYCH EDYCJACH, NAPISZ NA: WYTWORCY@COHABITAT.NET

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

CO SIĘ DZIEJE?

KURS ON-LINE: BUDUJEMY BIOGAZOWNIĘ

Jeszcze możesz zapisać się na kurs, którego celem jest nauczyć Cię zbudowania przydomowej biogazowni, zdolnej zaspokoić kuchenne potrzeby czteroosobowej rodziny. Chcesz dowiedzieć się jak z dostępnych odpadków organicznych wytwarzać energię? DOŁĄCZ DO CYKLU SZKOLENIOWEGO: BIT.LY/2CXWVFU

WARSZTATY Z ENERGY TORRENT

Zaprosiliśmy do Polski Energy Torrent, czyli grupę z Ukrainy, która rozwija prężnie technologie dla samowystarczalności, w oparciu koncentratory solarne, ale też zgazowarki i biogazownie. Już niebawem dowiesz się kiedy poprowadzą warsztaty na Farmie Cohabitat w Marcinowie k. Łodzi! Więcej informacji znajdziesz na: WIĘCEJ INFORMACJI NA: ENERGYTORRENT.ORG/

PIERWSZY BUDYNEK Z KONOPI W POLSCE!

Podczas warsztatów z Sergiyem Kovalenkovem organizowanych przez Podlaskie Konopie i OSBN, powstał pierwszy w Polsce dom, który w pełni izolowany jest betonem konopnym. Proces powstawania budynku był na bieżąco dokumentowany. WIĘCEJ POCZYTASZ NA: WWW.PODLASKIEKONOPIE.PL

01 PERMAKULTURA

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

FORM KAPITAŁU

tekst: Ethan Roland tłum. Emilia Mikołajewicz

JAK DZIAŁA PERMAKULTURA FINANSÓW? Ethan Roland Projektant

permakulturowy,

nauczyciel,

przedsiębiorca ekospołeczny. Zamieszkuje w Nowym Jorku, przy korycie rzeki Hudson. Studiuje i praktykuje design regeneratywny

Permakultura Finansów wykracza poza tradycyjne ramy ekonomii i zadaje pytanie „Jak wyglądałby globalny system finansowy gdybyśmy go zaprojektowali na nowo używając do tego zasad permakultury?” oraz „Co jeśli nasz system finansowy wyglądałby bardziej jak ekosystem?”

w różnych zakątkach świata – od dzikorosnących sadów jabłkowych w Kazachstanie po tropikalne ekosystemy monsunowe w Tajlandii. Zapewnia trwałość lokalnym i globalnym społecznościom dzięki projektom swojej firmy AppleSeed Permaculture. Organizuje Kurs

Uprawy

krajobraz

Niskoemisyjnej.

edukacji

wyższej

Zmienia

dzięki

Gaia

University – wyższej szkole dla liderów zmiany społecznej na świecie. Ukończył studia w za-

Osiem Form Kapitału The Oxfrod American Dictionary, de-

wydają się dobrym sposobem klasyfikacji,

finiuje kapitał jako „bogactwo w formie

aczkolwiek ciężko mi ich użyć w jakikol-

pieniężnej lub w formie innych dóbr”

wiek konkretny sposób.

oraz „wartościowy środek szczególnego

Chciałem czegoś, co byłoby bardziej

rodzaju”. Czym zatem są te „inne dobra”?

pomocne w zrozumieniu złożonych trans-

Ja nigdy nie widziałem jakiejś mapy wszyst-

akcji oraz wymian kłębiących się wokół

kich typów dóbr.

mnie jako istoty ludzkiej, a nas - jako glo-

W podręczniku Permaculture: A Desi-

balnej społeczności. Kiedy próbowałem

gner's Manual, Bill Mollison dzieli dobra

wyliczyć przeróżne „dobra”, które osoba

kulturze finansów i pokrewnych zagadnie-

na podstawie ich potencjału na: Degene-

lub grupa mogłaby w społeczności zgro-

niach ze swojego zakresu ekspertyzy na:

rujące, Generujące, Prokreatywne, Infor-

madzić lub wymieniać, wtedy właśnie

www.appleseedpermaculture.com/blog

macyjne, Konserwatywne. Te atrybuty

pojawiło się ‘Osiem Form Kapitału’.

kresie projektowania ekospołeczego (Eco-Social Design) właśnie w GU. Bloguje o perma-

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

Kapitał Społeczny

Kapitał Materialny

Kapitał Finansowy

Kapitał materialny tworzą nieożywione obiekty fizyczne. Surowe i przetworzone materiały naturalne takie jak kamień, metal, drewno czy paliwa kopalne są między z sobą „kombinowane” w celu tworzenia bardziej złożonych materiałów i struktur. Nowoczesne budynki, mosty i inne Wpływ oraz znajomości są kapitałem

części infrastruktury, tak jak i narzędzia,

społecznym. Osoba lub grupa, która ma

komputery i inne technologie są niczym

‘dobry kapitał społeczny’ może prosić

innym jak złożonymi formami kapitału

o przysługi, wpływać na decyzje oraz

materialnego.

Najbardziej znaną formą kapitału jest

efektywnie się komunikować. Kapitał spo-

kapitał finansowy czyli: pieniądz, waluty,

łeczny jest najbardziej istotny w polityce,

aktywa oraz inne narzędzia globalnego

biznesie oraz organizowaniu społeczności.

systemu finansowego. Globalna społecz-

Jason Eaton z Social Thread LLC wyjaśnił

ność poświęca obecnie ogromną ilość

mi, że kapitał może występować w formie

uwagi na tym rodzaju kapitału. Jest on

udziałów lub długów. W przypadku kapi-

naszym podstawowym sposobem na wy-

tału społecznego, ktoś może ‘być dłużnym’

mianę dóbr i usług z innymi ludźmi. Może

przysługę lub wpływ na podejmowanie de-

być też potężnym narzędziem opresji,

cyzji innej osobie lub grupie.

jak i (potencjalnie) wyzwolenia.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

Kapitał Żywy

Permakultura zachęca nas do dzie-

Kapitał Intelektualny

lenia się raczej obfitością tego kapitału

Kapitał Intelektualny najlepiej można

niż nienamacalnego „bogactwa” kapitału

opisać jako zasób wiedzy. Przeważają-

finansowego. Uwaga: kapitał naturalny”

ca część obecnego globalnego system

może być czasem używany jako synonim

edukacji skupia się na wydzielaniu kapita-

Handlarz metali szlachetnych, który

kapitału żywego, ale książka pod tytułem

łu intelektualnego – niezależnie od tego,

wziął udział w obu kursach z Permakul-

„Kapitalizm Naturalny” (Hawken et al.,

czy jest to użyteczny sposób tworzenia

tury Finansów radzi: „Bogactwo należało-

1999) skupia się bardziej na odrobinę

dobrze prosperujących, rozwijających się

by raczej mierzyć w gramach (złota i sre-

uaktualnionym systemie kapitalizmu niż

społeczności. Posiadanie tego kapitału jest

bra) niż w dolarach”. Kiedy zrozumie się,

na prawdziwym bogactwie żywych syste-

wychwalane jako klucz do „sukcesu”.

że metale szlachetne są po prostu inną

mów. Współczesny ruch Powolnych Pie-

Nauka i badania może i skupia się na uzy-

formą kapitału finansowego, można po-

niędzy (ang. Slow Money), także kieruje się

skaniu kapitału intelektualnego tudzież

dążyć za radą Catherine Austin Fitts

w tę stronę, upatrując rozwiązań w trans-

„prawdy”, ale często motywowana jest

by dywersyfikować i „mierzyć swoje bogac-

ferze kapitału finansowego w żywe formy

po prostu żądzą uzyskania kapitału finan-

two w gramach, hektarach i kopytach”.

takie jak gleba, zwierzęta oraz rolnictwo.

sowego lub społecznego.

Na żywy kapitał składają się zwierzęta, rośliny, woda oraz gleba z naszej ziemi – prawdziwe źródło życia na naszej planecie. Projektowanie permakulturowe uczy nas podstaw i praktyk używanych do szybkiego tworzenia żywego kapitału.

Na przykład, w wielu krajach „pójście na studia” to przede wszystkim wymiana kapitału finansowego na intelektualny. A powinno ono przygotowywać ludzi na resztę ich życia w społecznościach.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

Kapitał Doświadczeń (lub Ludzki)

Kapitał Duchowy

Kapitał doświadczeń gromadzimy po-

Kapitał duchowy zawiera aspekty ka-

przez faktyczne działanie takie jak orga-

pitału intelektualnego oraz doświadczeń,

nizowanie projektów w naszej społecz-

ale jest głębszy, bardziej osobisty i trudniej

ności, budowanie domu ze słomy czy też

go zmierzyć. Większość światowych

stworzenie dizajnu permakulturowego.

religii zawiera koncept ‘Wielkiego łań-

Najefektywniejszym sposobem aby się cze-

cucha bytu’ (łac. scala naturae) czyli

goś nauczyć jest zebranie razem kapitału

holarchicznego ujęcia egzystencji, gdzie

intelektualnego i doświadczenia. Mówiąc

duchowe spełnienie (w tym kontek-

z autopsji, uzyskanie magistra w Gaia Uni-

ście, akumulacja kapitału duchowego)

versity pokazało mi, że uczenie się przez

prowadzi do innych poziomów istnienia.

doświadczanie jest kluczowe dla mojego

W przypadku kapitału duchowego po-

sprawnego funkcjonowania w świecie.

nownie otrzymujemy koncept kapitału

Byłem w stanie wdrażać projekty zamiast

w formie udziału (zgromadzonego,

chodzić na wykłady, a teraz z powodze-

pozytywnego doświadczenia / zro-

niem organizuję lokalną gildię permakul-

zumienia / dostąpienia duchowego)

tury oraz współtworzę firmę projektującą

LUB w formie długu.

rozwiązania rozwiązania permakulturowe.

W niektórych kulturach Majów

Dostrzegam również, że kapitał ludzki

(jak Tzutujil z Lago Aitlan) pod podstawo-

jest kombinacją społecznego, intelektual-

wym pojęciem egzystencji figuruje świado-

nego i kapitału doświadczeń – wszystkich

mość, iż ludzie mają do spłacenia ‘duchowy

aspektów osoby, które ta może zgromadzić

dług’ wspaniałemu pięknu i złożoności

i zachować w praktycznie nieskończonych

bytu. Według tego spojrzenia, celem życia

ilościach. Ale jest jeszcze jeden rodzaj

jednostki jest stworzenie rzeczy niewypo-

kapitału, który człowiek może zebrać

wiedzianego pięknych i wdzięczności, tym

i nieść w sobie…

samym spłacając duchowy dług bytowi.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

Tzutujil twierdzą także, że indywidualne ludzkie istoty nie mogą nigdy być naprawdę wydajne w gromadzeniu i przepływie kapitału, jeśli są oddzielone od swojej społeczności.

kiem wymiany. Waluty mogą także być „scalane” w połączone, bardziej funkcjonalne formy nadal pozostając w użytku jako środki wymiany.

Zastosowanie Praktyczne Kapitał Kulturowy

Na początku 2013 roku, kiedy wraz

Wszystkie inne formy kapitału mogą

z moją partnerką opracowywaliśmy kurs

być posiadane przez indywidualne oso-

„Leśny Ogród” trwający 4 weekendy,

by, ale kapitał kulturowy może być tylko

mieliśmy ogromne problemy z budżetem.

gromadzony przez społeczność. Kapitał

Koszty wynajmu miejsca, wynagrodze-

kulturowy opisuje dzielone wewnętrzne

nia dla nauczycieli oraz nasze pragnienie

i zewnętrzne procesy wspólne dla zbioro-

by opłaty dla uczestników pozostały

wości – dzieła sztuki, teatr, piosenki zna-

osiągalne dla lokalnej społeczności były

ne wszystkim dzieciom, możliwość bycia

niemożliwe do pogodzenia. Nieważ-

razem z okazji świętowania udanych zbio-

ne jak bardzo wywracaliśmy wszystko

rów lub święta religijnego.

do góry nogami, po prostu nie mieliśmy

Kapitał kulturowy nie może być gro-

pojęcia jak otrzymać zwrot finansowy

madzony przez pojedynczą osobę. Może

z tego przedsięwzięcia. Wtedy zrozumie-

być rozumiany jako właściwość bę-

liśmy, że myśleliśmy zbyt wąskotorowo

dąca czymś więcej niż sumą części

– patrzyliśmy tylko na kapitał finanso-

złożonego systemu wewnątrz-kapitało-

wy! Kiedy wzięliśmy pod uwagę cały

wych wymian jakie wydarzają się w wio-

kapitał doświadczenia jaki zdobędziemy

sce, mieście, bioregionie czy narodzie.

prowadząc taki kurs, kapitał społeczny powstały przy zasadzaniu ogrodów leśnych

Właściwości Systemu

w nowym centrum edukacji, a do tego

Wymienione osiem form kapitału po-

jeszcze żywy kapitał w postaci setek

maga nam zilustrować nasze zrozumienie

użytecznych roślin które zadomowią się

świata. Schemat ten wyjaśnia, iż pieniądze

w ziemi…stało się jasne, że wynagrodze-

nie są jedyną formą kapitału płynącego wokół nas i w nas samych. Poszerza on

Osiem form waluty

nie finansowe jest tylko jednym aspektem systemu. Mimo wszystko, nadal potrzebo-

horyzont koncepcji dostatku (oraz ubó-

Pomimo że większość definicji wa-

stwa) poprzez włączenie „innych dóbr”:

luty odnosi się do kapitału finanso-

waliśmy zbalansować przychody i straty

kontaktów międzyludzkich, bogactw

wego, Oxford American Dictionary

Osiem form kapitału daje nam jasne

naturalnych, ziemi, wiedzy, doświadczenia

oraz Princeton Wordnet zawierają de-

wytyczne do znezienia punktu startowe-

i wielu innych. Dostarcza języka, którym

finicję następującą: „fakt lub właściwość

go dla globalnej, kaskadowej zmiany

mogą operować twórcy permakultury,

bycia powszechnie akceptowanym lub

- Inwestowania Eko-społeczngo. Może-

dając im możliwość zakomunikowania

w użyciu”. W przypadku tej mapy

my zachęcić poszczególnych ludzi, fir-

czym jest wartość zdrowej gleby i szczę-

zdefiniowałem walutę jako powszecnie

my, organizacje oraz rządy do naślado-

śliwych społeczności – w szczególności

akceptowany (lub będący w użyciu)

wania natury w jej inwestycjach.

ludziom, którzy rozumują w kategoriach

środek wymiany między pulami kapitału.

To znaczy do inwestowania lokalnie,

globalnego kapitalizmu, gdzie kapitał

W wielu przypadkach waluta jest

osobiście, różnorodnie oraz przede

tej konkretnej formy kapitału.

wszystkim w kapitał żywy.

finansowy jest jedyną rzeczywistością.

kapitałem samym w sobie – na przy-

Jakie są zatem środki wymiany dla każdej

kład, przedmioty kapitału materialnego

Stowarzyszenie Permakultury Finansów,

z form kapitału?

takie jak miedź czy stal mogą być środ-

Gaia University oraz wiele połączonych

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

z nimi przedsięwzięć i organizacji inwestują różnorodne rodzaje kapitału poprzez oferowanie takich wydarzeń jak Kurs Uprawy Nieskoemisyjnej (ang. Carbon Farming Course) w stanie Tennessee czy BooyaCacao - odnoszącego ogrom-

Kiedy na przykład zgłaszam się do pomocy na organicznej farmie mojej przyjaciółki, wydarza się coś więcej niż zaistnienie „darmowej siły roboczej”:

ne sukcesy biznesu eko-społecznego zajmującego się czekoladą. Na moim blogu

Uzyskuję kapitał doświadczenia oraz kapitał intelektualny o tamtejszej glebie, uprawach oraz zarządzaniu.

możecie znaleźć zbiór wskazówek na temat inwestowania eko-społecznego i ekosystemowego.

Wspieramy wzrost zdrowego kapitału żywego w glebie.

Tym co najbardziej przydaje się w tej mapie jest tak naprawdę rosnące w nas

Moja przyjaciółka otrzymuje pomoc przy tworzeniu produktów, które zapewnią jej utrzymanie (poprzez wymianę na kapitał finansowy).

i zmieniające się zrozumienie świata oraz różnorodnych transakcji, w jakie wchodzimy. Taka dawka świadomości może prowadzić nas na całkowicie nowy po-

Oboje budujemy kapitał społeczny poprzez nasze pozytywne interakcje i relację międzyludzką.

ziom przejrzystości w pracy eko-społeczno-kulturalno-ekonomicznych twórców. Może nas pokierować ku pogłębiającej się praktyce trzeciej etyki permakultury.

Trzecia Zasada Etyki

Sprawiedliwy Podział

go kapitału, jakiego nigdy nie widziałem

Mimo iż, trzecia zasada etyki w perma-

W momencie gdy ludzie, przedsiębior-

w domu, w północno-wschodnich Sta-

kulturze według Billa Mollisona brzmi:

stwa, organizacje oraz rządy zrozumieją

nach Zjednoczonych. Każdy z nas, osób

„ogranicz populację i konsumpcję” to

osiem form kapitału, mogą dojść do wnio-

z krajów nad-rozwiniętych, może podążać

wielu z nas (szczególnie w późniejszych

sku, że kapitał finansowy to jednak nie-

za tym modelem i pracować w kierunku

falach permakultury) było uczonych innej

koniecznie cały system. W efekcie, może

przerwania opresji spowodowanej naszym

trzeciej zasady.

to doprowadzić do spadku konsumpcji

zorientowanym na pieniądz systemem.

Niektórzy wstawiają „Sprawiedliwy Po-

produktów, które nie są nam niezbędne

dział”, w miejsce „Ograniczeń”, bo brzmi

do życia oraz usług, które napędzają naszą

to mniej restrykcyjnie. Inni nauczyli się

chęć niemającego końca wzrostu gospo-

„Podziału Środków”, która to teoria kładzie

darczego.

Podział Środków Aby włączyć Podział Środków do naszych projektów, z powodzeniem może-

nacisk bardziej na ponowne inwestowanie

Aby społeczeństwo mogło być naprawdę

my użyć ośmiu form kapitału. AppleSeed

nadmiarowych dóbr, aniżeli skupianie się

sprawiedliwe, potrzebuje ono równomier-

Permaculture postawiło sobie za cel nową

na niedostatku.

nego rozłożenia wszystkich form kapitału.

Politykę Emisyjną, gdzie 5% dochodów

Niedawno natomiast zauważyłem,

Chociaż jasne jest, że kapitał finansowy jest

będzie przeznaczone na zmniejszenie

że Starhawk przedstawił trzecią etykę jako

ważny, to inne formy kapitału dają możli-

naszego śladu węglowego poprzez pro-

„Troskę o Przyszłość”, która w tym wy-

wości tym społecznościom naszej plane-

jekty upraw nieskoemisyjnych (kapitał

padku łączy Sprawiedliwy Podział

ty, które są uciskane. W społecznościach,

żywy). Podobnie funkcjonuje drzewo

z Podziałem Środków aby stworzyć

które odwiedziłem (w Kazachstanie, Chile

podatkowe „Permaculture Activist”, prze-

bogate dziedzictwo dla przyszłych

i Ameryce Łacińskiej) dostatek kapitału

kształcając kapitał finansowy w żywy, dla

pokoleń. Osiem form kapitału ma

kulturowego bardzo często przewyższa ka-

dobra planety.

swój punkt odniesienia w każdej

pitał finansowy, co z kolei przekłada się

AppleSeed Permaculture inspiruje się

ze wspomnianych wersji trzeciej etyki.

na ogrom kapitału doświadczenia i żywe-

również naszymi przyjaciółmi Shabazz

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

PERMAKULTURA

i Josephine z Greenway Environmental

Źródła i inspiracje

Services, którzy przekazują 10% czasu z każdego swojego tygodnia pracy swojej społeczności w formie edukacji i konsultacji. Dzielą się w ten sposób swoim kapitałem intelektualnym oraz kapitałem doświadczenia z młodymi ludźmi w otaczających ich społecznościach permakulturowych, zarówno miejskich jak i wiejskich. Dodatkowo generują przy tym kapitał społeczny dla siebie samych.

Troska o Przyszłość W trosce o przyszłe pokolenia, musimy wyjść poza sferę finansową i skierować się w stronę kapitałów żywego i kulturowe-

Regenerative Designs Blog / www.regenerativedesigns.wordpress.com Financial Permaculture Course / www.financialpermaculture.com Financial Permaculture Blog / www.financialpermaculture.org Solari, Inc. / www.solari.com Social Thread LLC / www.socialthread.com Slow Money / www.slowmoneyalliance.org BooyaCacao / www.booyacacao.com AppleSeed Permaculture / www.appleseedpermaculture.com/blog

go. Ze wszystkich ośmiu form, te dwie maja największy potencjał by stworzyć trwałą, pozytywną zmianę systemową. Jak pisze Mollison: „Powinniśmy rozwijać lub tworzyć dostatek, tak jak tworzymy krajobrazy, poprzez oszczędzanie energii i surowców naturalnych [oraz] poprzez rozwijanie dóbr twórczych (żywych systemów, nasadzanie lasów, rozwijanie prerii)”. Tylko poprzez pieśni, historie oraz wspólną etykę kapitału kulturowego, możemy skupić uwagę ludzkości na żywym kapitale, który będzie wartością dla kolejnych pokoleń. Na mapie brakuje z pewnością niektórych elementów... Gdzie należałoby umieścić „pracę fizyczną”? Jaką formą kapitału jest „czas”? Mogą pojawić się niebezpieczne implikacje - ta mapa może utowarowić usługi ekosystemowe, duchowość i kulturę.

Aby zadbać o przyszłość, musimy myśleć bardziej holistycznie o naszym obecnym systemie kapitałowym. Pozwólmy zatem, aby ta mapa stała się tego pierwszym zarysem.

Bill Mollison, Permaculture: A Designers’ Manual, str.534; Tagari Publications, Tasmania, Australia, 1988. E. Roland, Portfolio magisterskie; Uniwersytet Gaia, 2008, http://gel.gaiauniversity.org Ken Wilber, A Theory of Everything: An Integral Vision for Business, Politics, Science & Spirituality, str. 66-69; Shambhala Publications, Massachusetts, United States, 2001. M. Prechtel, Saving the Indigenous Soul: Derrick Jensen Interviews Martín Prechtel; Sun Magazine, December 2009.

Wordnet: Leksykalna baza danych języka angielskiego; odwiedzona dnia 5/31/09; http://wordnet.princeton.edu/ Bill Mollison, Permaculture: A Designers’ Manual, str.2; Tagari Publications, Tasmania, Australia, 1988. Bill Mollison, Permaculture: A Designers’ Manual, str.534; Tagari Publications, Tasmania, Australia, 1988. Tekst oryginalny oraz całokształt idei 8 Form Kapitału są objęte prawami autorskimi 2016 należącymi do: Ethan Roland i Gregory Landua –regenterprise.com. Tłumaczenie zostało udostępnione Creative Commons w zakresie licencji 3.0.

02 WYTWÓRCZOŚĆ

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

SAMOWYSTARCZALNE MIASTA PROJEKT „FAB CITY”

Fab City jest programem społeczno-ekonomiczno-politycznym, którego celem jest przekształcenie dzisiejszych miast w samowystarczalne, stale komunikujące się ze sobą platformy technologiczne.

SPUŚCIZNA ILDEFONSA Ildefons Cerda, urbanista i inżynier

cji – jako pierwszy określił tym mianem

żył w Barcelonie w połowie XIX wieku.

świadome planowanie miasta na podsta-

Kiedy w latach 1854 -1856 rozebrano

wie analizy miejskich struktur i potrzeb

mury wokół miasta i konieczna była jego

mieszkańców. W 1867 roku opublikował

rozbudowa Cerda był jednym z kilkuset

„Ogólną Teorię Urbanizacji”, w której

planistów, którzy przedstawili swój pro-

pisał o problemach związanych z rozwojem

jekt. “Poszerzka” (po hiszpańsku ensanche,

przemysłowym i demograficznym miast.

a po katalońsku eixample) według Cerdy

Plan Cerdy realizowano w Barcelonie

miała przypominać miasto-ogród: dużo

przez kolejne 100 lat, a sposób myślenia

wolnej przestrzeni i zieleni, zintegrowany

dzisiejszych architektów miasta jest wła-

system kanalizacyjny i system oświetle-

ściwie jego kontynuacją. Od prospołecznej

Pracuje jako dziennikarz, redaktor, menadżer

nia ulic, brak podziału na klasy społeczne.

wizji Cerdy różni się jedynie problemami,

przedsięwzięć internetowych. Najchętniej pisze

W Eixample, bo tak oficjalnie nazywa się

do których się odnosi, interpretacją miej-

i mówi o ekonomii społecznej i innowacjach spo-

zaprojektowana przez Cerdę dzielnica, rogi

skiej rzeczywistości oraz określeniem pro-

łecznych. Żyje między Barceloną i Warszawą.

budynków są zaokrąglone, aby nie zasła-

blemów, jakie należy rozwiązać w pierw-

niały tego, co dzieje się na sąsiedniej ulicy.

szej kolejności.

Paulina Wajszczak

Jezdnie są szerokie, choć wtedy nie było jeszcze samochodów. Ildefonsa okrzyknięto ojcem urbaniza-

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

ORGANIZACJA PRZESTRZENI Fab City to miasto zdecentralizowane, podzielone na dzielnice, w których mieszkańcy znajdują i produkują wszystko, co jest im potrzebne do życia. Optymalnie każda z „dzielnic” ma wymiary kilometr na kilometr i zamieszkana jest przez 25 tysięcy osób. W tej przestrzeni można swobodnie poruszać się pieszo, rowerem lub korzystając z komunikacji miejskiej, bez konieczności korzystania z samochodu. W Fab City samochody stanowią nie więcej niż 20% miejskiego transportu i zazwyczaj są to samochody wypożyczone lub dzielone np. przez grupę sąsiadów. W Fab City samochód jest przeżytkiem, czymś drogim, nieekologicznym i najzwyczajniej zbędnym. W obrębie jednej „dzielnicy” obok budynków mieszkalnych znajdują się: biblioteka, szpital, szkoły, przedszko-

TECHNOLOGICZNA REWOLUCJA Vincente Guallart był naczelnym architektem Barcelony w latach 2011-2015, w rządzie Xaviera Triasa z prawicowej

Fab City to miasto zdecentralizowane, podzielone na dzielnice, w których mieszkańcy znajdują i produkują wszystko, co jest im potrzebne do życia.

le, lokalny bazar, kino, teatr, lokalny park. W każdej jest także miejsce na Fab Lab, czyli Laboratorium Fabrykacji – ośrodek produkcji cyfrowej. Mieszkańcy, wykorzystując do koordynacji obliczeń rozproszonych blockcha-

partii Convergencia i Unio. Wcześniej, w 2001 roku założył Institute of Advan-

dowej sieci miast niezależnych energetycz-

in, gromadzą i analizują dane na temat

ced Architecture (Instytut Zaawansowanej

nie (np. od ropy z Kataru), produkcyjnie

swojej lokalnej rzeczywistości, aby na

Architektury Katalonii) czyli IAAC

(np. od chińskich fabryk) i neutralnych dla

bieżąco badać i coraz lepiej definiować

i do dziś zasiada na czele tej instytu-

środowiska naturalnego. Miasta a la Fab

swoje potrzeby. Na podstawie gromadzo-

cji. Partnerem IAAC jest Massachus-

City mają korzystać z najnowszych tech-

nych danych powstają nowe rozwiązania.

sets Institut of Technology (MIT),

nologii, m.in. produkcji cyfrowej. Opty-

Poszczególne dzielnice komunikują się

a konkretnie utworzone także w 2001

malizacja ich funkcjonowania ma odbywać

ze sobą przy pomocy internetu, informują

roku za pieniądze z Narodowego Fun-

się dzięki analizie danych dostarczanych

na bieżąco o kolejnych odkryciach, wnio-

duszu na Rzecz Rozwoju Nauki, Cen-

na bieżąco przez mieszkańców, w oparciu

skach i problemach, tworząc w ten sposób

ter for Bits and Atoms (Centrum Bitów

o blockchain. Metoda ta pozwala na roz-

Fab Miasto – zarówno w przestrzeni fizycz-

i Atomów). W 2011 roku w Limie (Peru),

patrywanie poszczególnych zmiennych

nej, jak i wirtualnej.

na siódmej międzynarodowej konferen-

porcjami, tak że kolejne wnioski ewolu-

cji Fab Lab, te dwie instytucje wspólnie

ują zależnie od ilości przetwarzanej in-

inaugurowały program Fab City, oparty

formacji. Do programu może przystąpić

Fab City ma być całkowicie niezależne

między innymi o opracowaną wcześniej

każde miasto, miasteczko, społeczność

i samowystarczalne w kwestii produk-

strategię rozwoju dla Barcelony. W inau-

na świecie. Ostateczny termin dla osiągnię-

cji energii koniecznej do codziennego

guracji programu wziął udział barceloński

cia samowystarczalności wszystkich Fab

funkcjonowania miejskiej infrastruktury.

IAAC, Centrum Bitów i Atomów MIT, Fab

Miast i miasteczek: rok 2054. Informacje

Póki co rozwiązaniem są panele solarne

Foundation i władze miasta Barcelona.

o programie można znaleźć na stronie in-

i odpowiednia transformacja budynków

Jego celem jest stworzenie międzynaro-

ternetowej fab.city.

– by w ciągu najbliższych 10-20 lat każdy

SAMOWYSTARCZALNOŚĆ

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

z nich był energetycznie samowystarczalny. Nadwyżki energetyczne mają być przechowywane np. w bateriach samochodowych. Guallart wierzy, że rozwój metod i technologii służącej do pozyskiwania energii słonecznej jest tak szybki, że dostępne dziś rozwiązania, które ciągle nie są idealne zostaną znacznie ulepszone w ciągu najbliższych lat. Także sztuka kumulowania energii rozwija się w błyskawicznym tempie. Kolejne baterie mogą magazynować coraz więcej i więcej energii. Sam IAAC na codzień pracuje nad modelami energetycznie niezależnych domów, co roku organizuje także konkurs Advance Architecture Contest (http://www.advancedarchitecturecontest.org), którego celem jest

Fab City ma być całkowicie niezależne i samowystarczalne w kwestii produkcji energii koniecznej do codziennego funkcjonowania miejskiej infrastruktury. Wyżywienie miasta dzięki tzw. produkcji wybieranie i nagradzanie najlepszych tego typu rozwiązań. Już dziś Barcelona jest w pewnym stopniu niezależna energetycznie – cała energia wykorzystywana do oświetlenia ulic pochodzi z miejskiej spalarni śmieci. Fab City dąży także do niezależności w sferze produkcji żywności. W IAAC prowadzono m.in. analizy, których celem była odpowiedź na pytania: skąd pochodzi żywność potrzebna w mieście? czy można produkować ją w Fab City dzięki wykorzystaniu niezagospodarowanej przestrzeni miejskiej, np. na dachach? IAAC rozważa także takie rozwiązania jak mikrofarmy w domach, brane jest pod uwagę wszystko, co związane z biologią syntetyczną (!). W najbliższych latach w Barcelonie przeprowadzona zostanie swojego rodzaju inwentaryzacja, dzięki której będzie można opracować plan przekształcania miejskich dachów w farmy żywności.

własnej nie jest możliwe w 100 procen-

tach, ale nawet 30 procent nie jest złym wynikiem.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

w sierpniu w Shenzen, w Chinach (9 Fab Labów). Wybór miasta nie jest oczywiście przypadkowy. Shenzen jest światową potęgą w kwestii masowej produkcji elektroniki oraz miejscem, do którego zjeżdżają małe startupy (początkujące firmy wykorzystujące nowe technologie), aby odpalać prototypy swoich wynalazków i wypuszczać je na rynek tak szybko, jak to tylko możliwe. Jeśli twoja firma produkuje roboty, urządzenia sterowane komputerowo, telefony, komputery, narzędzia internetowe czy drukarki 3D – to tylko w Shenzen. Miasto ma mniej więcej 30 lat, średnia wieku wynosi mniej niż 30 lat,

PRODUKCJA CYFROWA

powierzchnia miasta jest dwa razy większa Neila Gershenfelda próbują wykorzystać

niż powierzchnia Nowego Jorku. To jedna

Mieszkańcy Fab Miast mają nowe pra-

m.in. nanotechnologię, aby naładować

z chińskich enklaw, w których dzięki eko-

wo – prawo do produkcji cyfrowej. Mogą

komputerowe bity nanocząsteczkami.

nomicznym reformom Denga Xiaopinga

w swoim dzielnicowym Fab Labie wy-

W rezultacie będą w stanie stworzyć

dozwolony jest kapitalizm („wiedziony

produkować niemal wszystko według

kod, który po uruchomieniu zamieni się

ideami chińskiego socjalizmu”). Przez

własnych projektów i potrzeb (pod warun-

w dowolny przedmiot (widzieliśmy to już

cały czas drażliwym tematem w Shen-

kiem oczywiście, że znają się na projekto-

na pokładzie Star Trek). W dodatku, kiedy

zen są prawa pracowników, ale podobno

waniu, programowaniu itd.). Produkcja cy-

przestanie być potrzebny, będzie można

sytuacja w mieście jest pod tym względem

frowa to taka, w której maszyny sterowane

go przebudować lub rozłożyć na części,

o niebo lepsza niż w innych miejscach

są przy pomocy komputera. Najpopular-

zależnie od potrzeb – niczym układankę

Chin. Dwunasta konferencja Fab Labów

niejsze z nich to frezarki, tokarki, elektro-

z klocków lego. Żadnych odpadów czy wy-

poświęcona będzie Fab Lab 2.0: możli-

drążarki, drukarki 3D czy lasery. Produkcja

sypisk śmieci. Z cyfrowej materii będzie

wości wykorzystywania przez Fab Laby

cyfrowa umożliwia precyzję i powtarzal-

można tworzyć gotowe przedmioty, bez

ich własnych maszyn do produkcji cyfro-

ność. Zestaw odpowiednich programów

konieczności montowania poszczególnych

wej, aby produkować kolejne Fab Laby

i plik z projektem wysłane pocztą mailową

części. Maszyny produkujące przy pomocy

wystarczą, aby ten sam przedmiot można

cyfrowej materii będą w stanie replikować

było wyprodukować w dowolnym miej-

i wytwarzać same siebie – nie trzeba ich

scu na ziemi. Co ciekawe, to tylko czubek

będzie nigdzie wysyłać, tylko wystosować

wielkiej cyfrowej rewolucji, jaką szykują

odpowiedniego maila.

CZAS SHENZEN Co roku organizowany jest kongres międzynarodowej społeczności Fab Labów, dla nas twórcy Fab City. Wspomniane już

ostatni (FAB 11) odbył się w 2015 roku

Centrum Bitów i Atomów istnieje przede

w Bostonie. Każdy kongres jest kamieniem

wszystkim po to, aby rozwijać ideę materii

milowym w rozwoju projektu. O przyszło-

cyfrowej. Jego ostatecznym zadaniem jest

ści produkcji cyfrowej, a więc także przy-

opracowanie technologii, która pozwoli

szłości programu Fab City z pewnością

na materializowanie się informacji cyfro-

będzie się wiele mówić na dwunastej już

wej. Naukowcy pod kierunkiem profesora

konferencji Fab Labów, która odbędzie się

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

oraz maszyny wytwórcze przyszłości. Więcej informacji na temat FAB 12 można znaleźć na stronie fab12.fablabcon.net.

ŚWIAT FAB LAB Pierwszy Fab Lab powstał w Centrum Bitów i Atomów MIT w 2003 roku, drugi w 2004 roku, przy wsparciu CBA i Narodowej Fundacji na Rzecz Rozwoju Nauki – w mieście Sekondi-Takoradi na wybrzeżu Ghany. Od tamtej pory Fab Laby rosną jak grzyby po deszczu – od Afganistanu, przez indyjskie wioski, Norwegię po Republikę Południowej Afryki. W kwietniu 2016 roku na całym świecie było ich 637, w maju 665, w lipcu 678, obecną liczbę można sprawdzić na stronie internetowej http://www.fablabs.io/labs. Od 2009 roku działa Fab Foundation (http://www. fabfoundation.org), której zadaniem

Obłaskawienie diabelskiego problemu, który z definicji jest niezwykle złożony wymaga współpracy grupy ludzi. Muszą ze sobą rozmawiać, kłócić się, dyskutować, przedstawiać konkretne argumenty, śledzić ewolucję poszczególnych zmiennych. W rezultacie powinni zgodzić się co do wspólnych celów i sposobów ich osiągnięcia.

jest rozwój programu, promocja idei

formą finansowania. Istnieją takie, które

i wspieranie wszystkich zainteresowanych

utrzymują się z własnej działalności jak

zakładaniem kolejnych Fab Labów (http://

nasz: prowadzą szkolenia i warsztaty,

www.fablabconnect.com). Jeden z najstar-

działają w FAB Academy. Są takie, które

szych Fab Labów na świecie i pierwszy

sponsoruje miasto – np. w Barcelonie

w południowej Europie (2004) mieści

są dwa Ateneu de Fabricacio. Inne Fab

się przy ulicy Pujades w Barcelonie. Jego

Laby finansowane są przez uczelnie, uni-

szefem jest architekt z Wenezueli od lat

wersytety, a jeszcze inne przez organizacje

mieszkający w Barcelonie – Tomas Diaz.

pozarządowe – mówi Diaz.

Fab Laby różnią się od siebie m. in.

Wszystkie Fab Laby łączy jednak ten sam zestaw możliwości. Dzięki określonemu systemowi możliwe jest równoczesne wykonywanie tych samych projektów i podróżowanie pomiędzy poszczególnymi labami. Wiele z nich ma na celu zapewnianie lokalnej społeczności dostępu do Internetu. W Fab Labie w Bostonie powstał projekt, którego celem była produkcja anten, radio i odbiorników do łączności bezprzewodowej. Projekt dopracowano w Fab Labie w Norwegii, przetestowano w Fab Labie w Południowej Afryce, dziś funkcjonuje na komercyjnych zasadach w Fab Labie w Kenii. Żadne z tych miejsc nie miało wystarczającego potencjału, aby zrealizować projekt samodzielnie.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

Dzieląc się jednak projektem i produ-

do rozwiązania, bo zdefiniowanie pro-

i jaki będzie ostateczny rezultat przemian

kując poszczególne komponenty lokalnie,

blemu właściwie od razu implikuje jego

zależy od tego jakie argumenty zostaną

udało się wspólnie zrealizować konkretny

rozwiązanie. Są jednak problemy, któ-

wzięte pod uwagę. Jak mówił Rittel, proces

pomysł. Możliwość przesyłania danych na

re Rittel opisał jako „wicked problems“,

przedstawiania i selekcji argumentów ma

drugi koniec świata i poźniej lokalnego

czyli w wolnym tłumaczeniu – diabelskie

charakter polityczny. Wszelkiego rodzaju

wytwarzania produktów zależnie od po-

problemy. Trudno jednak dokładnie okre-

planowanie i innowacyjne rozwiązania

trzeb ma rewolucyjne znaczenie dla biz-

ślić na czym one polegają. Co właściwie

mają także charakter polityczny: godzą

nesu.

należy rozwiązać i gdzie kryje się klucz

wiele sprzecznych interesów wielu różnych

do zagadki. Tego rodzaju problemy są nie

grup społecznych. Strategia rozwoju mia-

do określenia i nie do rozwiązania, można

sta przyszłości to właśnie jeden z takich

je jedynie czasami „obłaskawić“ – twier-

„diabelskich” problemów.

DIABELSKIE MIASTO Teoretyk designu Horst Rittel opi-

dził Rittel. Obłaskawienie diabelskiego

sał w drugiej połowie XX wieku proces

problemu, który z definicji jest niezwykle

planowania i wychodzenia naprzeciw

złożony wymaga współpracy grupy ludzi.

Fab City jest w fazie ciągłego rozwoju,

potrzebom użytkowników oraz główne

Muszą ze sobą rozmawiać, kłócić się, dys-

idea kształtuje się równolegle do najnow-

problemy, przed jakimi stoją wszelkiego

kutować, przedstawiać konkretne argu-

szych rozwiązań technologicznych. Ciągle

rodzaju projektanci, planerzy oraz inno-

menty, śledzić ewolucję poszczególnych

także pojawiają się nowe wyzwania i pro-

watorzy. Jak pisał Rittel, sposób przedsta-

zmiennych. W rezultacie powinni zgodzić

blemy związane ze sprawnym funkcjono-

wiania problemów jest subiektywny, zależy

się co do wspólnych celów i sposobów ich

waniem miasta przyszłości, np. problem

od punktu widzenia. Proste problemy, czy-

osiągnięcia. Kluczowy jest proces argu-

zależności od wielkich korporacji produ-

li te określone, ubrane w słowa są łatwe

mentacji. To, czy problem uda się „oswoić”

kujących oprogramowanie i komputery

PROBLEMY NIEROZWAŻONE

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

WYTWÓRCZOŚĆ

dla Fab Cities, efektywna gospodarka

Vincente Guallart opowiada o miastach

odpadami elektronicznymi, plastikiem

przyszłości i elektrycznym transporcie

czy dewastacja środowiska naturalnego

publicznym, który ma zastąpić transport

związana z wydobyciem minerałów po-

samochodowy: „Elektryczne autobusy to

trzebnych do produkowania telefonów

nie będzie rozwiązanie dla biednych osób,

komórkowych i komputerów. Program

takich, których nie stać na samochód” –

zakłada, że większość mieszkańców Fab

mówi Vincente. Łatwo wyobrazić sobie

Miasta będzie zainteresowana technolo-

ulice Fab Barcelony, po których zamiast

giami, będzie posiadała komputer, będzie

samochodów suną elektryczne autobusy

chciała uczyć się podstaw programowania.

przeznaczone tylko dla tych, których stać

A jeśli nie, to co wtedy? Idea Fab Labów

na drogi bilet. Innowacjom technologicz-

i fabrykacji cyfrowej nie odnosi się w ża-

nym muszą towarzyszyć innowacje spo-

den sposób do tzw. korzyści skali czyli

łeczne - nowe i nie-technologiczne odpo-

pewnych dobrodziejstw płynących z ist-

wiedzi na społeczne potrzeby i problemy.

nienia fabryk jak choćby większa efektyw-

Fab Cities tylko wtedy odniosą sukces,

ność i ekonomiczność. Nie ma także mowy

jeśli otworzą się na swoich przeciwników

o problemach dręczących dziś wiele miast,

i przygotują w swoich skomputeryzowa-

nie tylko stolicę Katalonii: bezrobociu,

nych parkach i na cyfrowych skwerkach

wykluczeniu osób starszych czy samot-

miejsca dla osób bez komputera, telefonu

nych rodziców, a w wypadku Barcelony

komórkowego czy nawet zegarka. Takich

– masowej, zabójczej dla codziennego ży-

może być bowiem coraz więcej…

cia turystyce. W jednym z nagrań video

03 SPOŁECZEŃSTWO

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

SPOŁECZEŃSTWO

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

SPOŁECZEŃSTWO

NADAJ KSZTAŁT SWOJEMU MIASTU

CIVILHUB

MIMO, ŻE JESTEŚ ZWYKŁYM OBYWATELEM NIE ZNACZY TO, ŻE NIE MOŻESZ BEZPOŚREDNIO WPŁYWAĆ NA SPRAWY DOTYCZĄCE CIEBIE I TWOJEGO OTOCZENIA.

Zdaliśmy sobie sprawę, że nowoczesne społeczeństwo, chce się komunikować i podejmować decyzję w całkowicie inny sposób jak to było dotychczas. Jeśli używamy sieci w tak wielu wymiarach codziennego życia, dlaczego nie przenieść tego trendu na życie publiczne? Możemy przejąć ster i proponować zmiany, na których nam zależy. W CivilHub wierzymy, że technolo-

i narzędzie do aktywnego kształtowania

gia może być doskonałym narzędziem

wspólnej przestrzeni. Połączonymi siła-

do przeniesienia współpracy w społeczeń-

mi my mieszkańcy możemy dokonywać

stwie na inny poziom i udoskonalania

zmian i poprawiać miejsca, w których

miejsc, w których żyjemy. Współczesny

żyjemy. Brakuje na Twoim osiedlu pla-

świat jest w stanie zrewolucjonizować

cu zabaw? Możesz zgłosić pomysł jego

demokrację za pomocą Internetu. Dzięki

budowy i przekonać się ilu współmiesz-

komunikacji w Internecie jesteś w stanie

kańców myśli podobnie, a każdy może

wraz z innymi doprowadzać do namacal-

szybko określić czy podoba mu się Twój

stworzyć jedną globalną, otwartą platformę

nych zmian. Nowe technologie sprawiają,

pomysł czy nie. Dzięki temu można zebrać

do współpracy obywateli w lokalnych społecz-

że staje się to prostsze niż kiedykolwiek.

w jednym miejscu wszystkie osoby, któ-

Grzegorz Warzecha założyciel i CEO Fundacji CivilHub. Pasjonat nowych technologii i robienia milion rzeczy na raz. Amator biegania, zakochany w Tatrach. Jego największym życiowym marzeniem jest

nościach, w celu przeniesienia demokracji na wyższy poziom.

Chcemy zamienić dotychczasowy schemat (statusu quo), dać obywatelom głos

rym zależy na wprowadzeniu go w życie.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

SPOŁECZEŃSTWO

CZAS SIĘ ZJEDNOCZYĆ Będziemy zaskoczeni jak łatwo coś zmienić mając wsparcie mieszkańców takich jak my. Wspólny cel doprowadza do inicjowania nowych kontaktów społecznych, zwiększania poczucia wspólnoty. Zrealizowane pomysły budzą naszą wiarę w możliwości społeczeństwa. CivilHub to miejsce do tego, aby wspólne inicjatywy stały się łatwiejsze do zrealizowanie niż kiedykolwiek. Platforma do zarządzania wspólną przestrzenią daje ogromne możliwości w zasięgu ręki każdego z nas. Wreszcie możemy głośno wypowiedzieć swoje zdanie i komunikować się bezpośrednio z wszystkimi współmieszkańcami jednocześnie. Możemy mieć łatwy dostęp do opinii i pomysłów innych i pomagać w realizowaniu ich propozycji na zmiany. We współczesnym państwie decyzje powinny być podejmowanie przez społeczeństwo, nie instytucje. Dlatego wierzymy, że razem w CivilHub możemy zmienić świat.

WIĘCEJ O SAMEJ PLATFORMIE CivilHub to darmowa platforma open-source napisana w Pythonie i Django, która umożliwia współprace obywateli w lokalnych społecznościach. Użytkownicy mają możliwość dodawania pomysłów, wiadomości, ankiet, dyskusji, przewodników, rozpoczynania projektów czy dzielenia się zdjęciami, wszystko w dowolnej lokacji. Wszystkie powyższe treści mogą zostać oznaczone na mapie celem łatwiejW ramach portalu dostępna jest już

W komentarzach pod zgłoszeniem

Platforma jest obecnie w całości do-

możliwość rejestracji NGOsów i Urzędów

pracownik urzędu odpowiada, np. że

stępna w języku angielskim i polskim

Miast, tak aby pracownik urzędu, który

pomysł jest w trakcie realizacji, zabu-

oraz w dużym stopniu po niemiecku

należy do organizacji Urząd Miasta,

dżetowany na przyszłe półrocze.

i hiszpańsku. Obecnie wspieramy ponad

mógł wypowiedzieć się na temat pomy-

Dla obywateli jest to bezpośrednia, bardzo

40 państw w tym większość krajów euro-

słu. Na przykład powstaje pomysł budo-

ważna informacja, która pokazuje zaanga-

pejskich, Amerykę Północną, Australię

wy świateł na skrzyżowaniu w centrum

żowanie miasta i poprawia komunikację

oraz takie kraje jak RPA czy Chiny.

miasta. Większość osób go popiera.

między jego mieszkańcami a urzędem.

szego odnalezienia.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

SPOŁECZEŃSTWO

ZASADY, KTÓRYMI SIĘ KIERUJEMY: Jesteśmy apolityczni nie jesteśmy partią polityczną i nigdy nią nie będziemy

Szanujemy opinię innych ludzi naszym celem jest ich jednoczenie, dlatego też wykluczamy wszelkie dyskusje na temat religii i orientacji seksualnej

Zależy nam na przejrzystości aby portal był przejrzysty, wszelkie treści objęte są licencją Creative Commons zaś kod jest dostępny na zasadach open-source

Po więcej informacji prosimy zajrzeć na: https://civilhub.org/creed

Kim jesteśmy

Kontakt:

Jesteśmy mała fundacją z siedzibą

Email: office@civilhub.org

w Warszawie, która chce aby obywa-

Skype: civilhuborg

tele mogli decydować o swoim losie.

Adres: CivilHub Foundation

Założycielem fundacji Civil Hub jest Grze-

ul. Jasna 10, lokal 200

gorz Warzecha.

00-013 Warszawa

04 BUDOWNICTWO

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWNICTWO

BUDUJEMY Z KONOPI autor: Przemysław Brzyski

Przemysław Brzyski

Kiedy szary materiał budowlany zwany

Absolwent Politechniki Lubelskiej

sztucznym kamieniem królował i króluje

Wydziału Budownictwa i Architektu-

jako niezastąpiony, a poprzeczka dźwigająca

ry, kierunku Budownictwo. Obecnie

jego jakość była i jest stale podnoszona, oka-

pracownik tego Wydziału w Katedrze

zuje się, że możliwe i zasadne jest przejście

Budownictwa Ogólnego, na stanowi-

pod poprzeczką. To skrócenie drogi do osią-

sku asystenta. Jego obszarem zain-

gnięcia swojego celu jakim jest zbudowanie

teresowań jest budownictwo ener-

własnego domu, w których człowiek będzie

gooszczędne oraz ekologiczne a jego

się czuł dobrze. Domu z materiałów, które

prace badawcze i publikacje skupiają

możemy zebrać z własnej działki, z własne-

się wokół ekologicznych materiałów

go pola, z materiałów naturalnych, których

budowlanych z naciskiem na spoiwo

pozyskanie nie wymaga kosmicznych ilości

wapienne oraz wykorzystanie konopi

zużycia energii. Mowa tutaj o znakomitych

przemysłowych w budownictwie. Czło-

technologiach budowy domu z wykorzysta-

nek zwyczajny Ogólnopolskiego Stowa-

niem drewna, gliny oraz słomy zbożowej.

rzyszenia Budownictwa Naturalnego.

Jest jednak pewna technologia, która nieba-

Za cele postawił sobie popularyzo-

wem obsypie świat domami, technologia dla

wanie upraw konopi włóknistych oraz

jednych bezbłędna a dla innych kontrower-

ich szerokiego zastosowania w polskim

syjna, technologia przyciągająca pierwszą

budownictwie.

uwagę dzięki jednemu, dobrze

fot. Anna Ołdyłowska

Paździeże i włókno konopne.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWNICTWO

Panele zawierają drewniany szkielet, który stanowi docelową konstrukcję.

W poniższym artykule będzie można zapoznać się z technologią wykorzystania konopi w budowie domów. To jest temat rzeka, ale po przeczytaniu artykułu będzie można ocenić czy to właśnie jest to czego całe życie szukaliście i kontynuować zdobywanie wiedzy w temacie.

rzeka, ale po przeczytaniu artykułu będzie

ści dwutlenku węgla1. Materiał ze względu

można ocenić czy to właśnie jest to czego

na higroskopijność oraz paroprzepusz-

całe życie szukaliście i kontynuować zdo-

czalność reguluje poziom wilgotności

bywanie wiedzy w temacie.

w pomieszczeniach, zapewniając tym sa-

WSTĘP

mym zdrowy mikroklimat zamieszkania. Poza tym znajduje zastosowanie w wielu

Technologia budowania z wykorzysta-

przegrodach budowlanych, istniejących

niem konopi sięga początków przełomu

lub dobudowywanych, a jego produkcja,

lat 80. i 90. wWe Francji przy remonto-

obróbka oraz montaż są mało skompliko-

waniu historycznych budynków opartych

wane. Z materiału można też wykonywać

znanemu pokoleniom słowu, lecz w róż-

na konstrukcji drewnianej, wykonawcy

przegrody o różnych kształtach.

nym znaczeniu, a mianowicie….Konopia!

poszukiwali materiału naturalnego, lokal-

W artykule zaprezentowano ogólną

Ale jak to możliwe? Konopia? Przecież za

nego, zdolnego do wypełnienia ubytków

charakterystykę materiałów budowlanych

to idzie się do więzienia. Otóż nie! Chociaż

w trzcinie, wiklinie czy sierści zwierzęcej,

z wykorzystaniem konopi oraz podstawo-

więzienie ma coś wspólnego z tą konopią –

ale który równocześnie nie spowoduje

wą technologię budowania z kompozytu

mianowicie można ją wykorzystać do jego

ograniczenia dyfuzji pary wodnej w ścia-

wapienno-konopnego.

budowy (ale tylko jako dodatek, bo jednak

nie. Stwierdzili, że konopiami zmieszany-

tutaj niezbędny będzie szary materiał bu-

mi z wapnem można efektywnie wypełnić

dowalny…).

ubytki i jest to naturalny, elastyczny ma-

CHARAKTERYSTYKA KONOPI PRZEMYSŁOWYCH

Ale do rzeczy. Kiedy kilka lat temu do-

teriał [1]. Od tego czasu, architekci oraz

wiedziałem się o możliwości budowania łą-

inżynierowie stopniowo zaczęli nabierać

W Polsce, w chwili pisania artykułu,

cząc konopie i wapno zacząłem wgłębiać się

doświadczenia w budowie nowych bu-

uprawa konopi regulowana jest Ustawą

w temat, zarówno od strony technologicznej

dynków z tym nowatorskim kompozytem.

o przeciwdziałaniu narkomanii, która

jak i naukowej. Jako inżynier budownictwa

Okazało się, że materiał kompozytowy

weszła w życie 24 kwietnia 1997 roku [2].

oraz badacz tego materiału, przyznaję że

jaki tworzy mieszanina wapna, pociętych

W myśl tej ustawy, uprawa konopi zawie-

jego charakterystyka jest coraz ciekawsza

kawałków łodygi konopnej (paździerzy)

rających więcej niż 0,2% substancji wyka-

z każdą próbą zmierzenia się z nim.

oraz wody, posiada wiele korzystnych

zującej działanie narkotyczne – tetrahydrokanabinolu (THC) – została zabroniona.

W poniższym artykule będzie można

właściwości w budownictwie. Przede

zapoznać się z technologią wykorzystania

wszystkim, ekologiczny charakter polega-

konopi w budowie domów. To jest temat

jący m.in. na magazynowaniu dużych ilo-

1 Konopie w trakcie wzrostu pochłaniają duże ilości CO2

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWNICTWO

Wykorzystanie wełny konopnej jako izolacji termicznej jest alternatywą dla powszechnie stosowanych syntetycznych materiałów opartych na paliwach kopalnych, które zużywają więcej energii oraz emitują toksyczne substancje w procesie produkcji. Konopie zawierające mniej niż 0,2% THC

kortykacji) słomy konopnej, objętościowo

w suchej masie ziela, określone zostały

możliwe jest do uzyskania średnio ok. 25-

w Ustawie jako włókniste (znane również

30% włókna i ok. 70-75% paździerzy. Przy

jako przemysłowe) i dopuszczone są do

wydajności zbioru słomy konopnej w ilości

uprawy po uzyskaniu zezwolenia z urzędu

ok. 10 t/ha można zatem uzyskać ok. 7 ton

danej jednostki samorządu terytorialnego.

paździerzy.

MATERIAŁY BUDOWLANE Z WYKORZYSTANIEM KONOPI – CHARAKTERYSTYKA Wełna konopna Włókna konopi przemysłowych stosowane są do produkcji materiału termoizo-

Okres uprawy konopi w Polsce trwa

W Polsce wyhodowanych zostało przez

lacyjnego – wełny konopnej, ekologicznej

około cztery miesiące. Wysiew odbywa

Instytut Włókien Naturalnych i Roślin Zie-

alternatywy dla wełny mineralnej. Włók-

się w maju, natomiast zbiór plonów na

larskich kilka odmian konopi włóknistej,

na spajane są krochmalem ryżowym lub

przełomie września i października. Pół-

m.in. Białobrzeska, Tygra, Silesia. Są to od-

mączką kukurydzianą oraz wzbogacone

produktami, dla których obecnie uprawia

miany przystosowane do polskich warun-

sodą jako środekiem zabezpieczającym

się konopie włókniste są nasiona (siemię

ków glebowo-klimatycznych [3]. Rośliny te

przed działaniem ognia. Współczynnik

konopne), włókna oraz zdrewniałe części

są stosunkowo mało wymagające, odporne

przewodności cieplnej izolacji nie odbie-

łodygi – paździerze.

na choroby i szkodniki. Kilkunastolet-

ga poziomem od tych, które prezentują

Słoma konopna, czyli łodyga, składa się

nia przerwa w masowej uprawie konopi

konwencjonalne izolacje termiczne – wy-

z drewnianego rdzenia, który zwykle bywa

w Polsce doprowadziła do ograniczonego

nosi zwykle 0,04 W/mK [4]. Dodatkowo,

cięty na kawałki zwane paździerzami oraz

zaplecza technologicznego do pozyskania

z uwagi na wysoką zawartość celulozy,

z włókna ułożonego wzdłużnie, otaczają-

plonów, a także ich przetwórstwa na miarę

materiał posiada zdolności regulowania

cego dookoła drewniany rdzeń.

zachodnich standardów.

poziomu wilgotności w pomieszczeniach

W wyniku obróbki mechanicznej (de-

przy zmieniających się warunkach wilgot

Kompozyt wapienno-konopny.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWNICTWO

nościowych. Organiczny charakter izolacji zapewnia zdolność po wchłaniania wilgoci oraz jej oddawania bez zjawiska skraplania pary wodnej wewnątrz izolacji. Wełna konopna jest w stanie wchłonąć wilgoć w ilości 20% masy własnej, przy zachowaniu swoich parametrów izolacyjności termicznej (co jest zaletą w porównaniu z tradycyjną wełną mineralną, której właściwości termoizolacyjne znacznie spadają wraz ze wzrostem zawartości wilgoci w swej objętości). Wykorzystanie

Kompozyt wapienno-konopny

wiały się w niniejszym artykule) składa

wełny konopnej jako izolacji termicznej

Początki eksperymentowania z tym

się z trzech podstawowych składników:

jest alternatywą dla powszechnie stosowa-

materiałem sięgają przełomu lat 80. i 90.,

paździerzy konopnych, wapna oraz wody.

nych syntetycznych materiałów opartych

jednak materiał stał się popularny dopie-

Zmieszanie, zagęszczenie i związanie tych

na paliwach kopalnych, które zużywają

ro kilka lat temu, głównie we Francji oraz

składników prowadzi do otrzymania mate-

więcej energii oraz emitują toksyczne

w Wielkiej Brytanii.

riału budowlanego o charakterze kompo-

substancje w procesie produkcji. Wełna

Kompozyt wapienno-konopny (zdjęcie

zytu (wypełniacz + spoiwo). Stosowany jest

konopna jest produkowana w postaci płyt

na poprzedniej stronie), którego popular-

przede wszystkim jako materiał ścienny

oraz taśm.

nym określeniem stało się hempcrete lub

pełniący funkcję wypełnienia przestrzeni

hemp-lime (takie określenia będą poja-

pomiędzy słupami w drewnianej konstruk-

Mieszanie suchego spoiwa z wodą w betoniarce wolnospadowej.

cji szkieletowej. Może być również warstwą innych przegród – dachu lub podłogi. Paździerz pełni funkcję wypełniacza – tak jak w betonie zwykłym, wypełniaczem jest kruszywo mineralne (żwir, piasek), tak w tym przypadku to lekkie kruszywo organiczne – paździerz o frakcji 10-30 mm (pocięty ze zdrewniałej części łodygi konopi włóknistej). Jako spoiwo zwykle stosuje się wapno hydrauliczne, cement naturalny (romański) lub gotowe mieszanki wapna hydratyzowanego z dodatkami pucolanowymi i hydraulicznymi. W polskich warunkach, gdzie wapno hydrauliczne jest trudno dostępne, najlepszym rozwiązaniem jest połączenie powszechnie dostępnego wapna hydratyzowanego z cementem portlandzkim lub dowolnym materiałem pucolanowym. Ostatnim składnikiem kompozytu jest woda, której ilość musi być znaczna z uwagi na higroskopijny charakter paździerzy, jak i wysoką wodożądność wapna.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWNICTWO

Jednostronne deskowanie z materiału o dobrej paroprzepuszczalności, aby kompozyt mógł wysychać.

Po wstępnym związaniu materiału, deskowanie przesuwa się w górę i układa kolejne warstwy.

Wapno hydratyzowane w obecności wilgoci pochłania dwutlenek węgla

gdyż zostały one zbudowane na takim właśnie spoiwie.

PRODUKCJA KOMPOZYTU WAPIENNO-KONOPNEGO

z atmosfery (aspekt ekologiczny) i w ten

Kompozyt charakteryzuje się niską gę-

Metoda mieszania oraz kolejność do-

sposób wiąże, twardnieje i przeobraża się

stością objętościową (300-500 kg/m ) oraz

zowania poszczególnych składników mie-

w pierwotną postać, skałę czyli węglan

niskim przewodnictwem cieplnym rzędu

szanki nie są ściśle określone. Mieszankę

wapnia. Jest to proces karbonatyzacji, któ-

0,06-0,11 W/mK (w zależności od recep-

można zacząć przygotowywać od wymie-

ry niestety jest długotrwały, z przyczyn

tury). Czyni go to samowystarczającym

szania suchego spoiwa z wodą, a następ-

Hempcrete jest odporny na rozwój pleśni oraz gnicie, z uwagi na, wytworzone przez obecność wapna, alkaliczne środowisko. Spoiwo zapewnia również materiałowi należytą ognioodporność. Drewniane konstrukcje osłonięte kompozytem są zabezpieczone przed ogniem.

nie dodać suche paździerze, mieszając całość, aż do uzyskania jednorodnej konsystencji (w razie potrzeby można dodać wody, jednak należy starać się jej używać w minimalnych ilościach). Metoda ta

takich, że w powietrzu jest małe stężenie

materiałem do zapewnienia odpowied-

stosowana jest w przypadku mieszania

CO2, co dla ludzi jest oczywiście zaletą ale

niej izolacyjności termicznej przegrodom

w popularnej betoniarce wolnospadowej

dla spoiwa wapiennego już nie. Starożytni

zewnętrznym. Właściwości mechaniczne

(zdjęcie obok). Ilość wody zarobowej jest

Rzymianie, mistrzowe technologii wapna,

kompozytu (głównie wytrzymałość na

jednak znaczna, ze względu na wysoką

próbowali przyspieszyć proces wiązania

ściskanie) są niskie, jednak wystarczające,

chłonność paździerzy w pierwszych se-

wapna dodając do mieszanki młode wino

aby przenieść ciężar własny całej ściany,

kundach kontaktu z wodą. Konsekwencją

figowe, które fermentując wydzielało CO2

przejmować obciążenia boczne – np. wiatr,

jest jedna z nielicznych wad kompozy-

powodując szybsze wiązanie wapna. Z ko-

a także by właściwie usztywnić konstruk-

tu wapienno-konopnego, a mianowicie

lei w procesie „lasowania” wapna w dole,

cję. Materiał ten nie jest przeznaczony do

jego długotrwałe wysychanie. Nadmiar

wrzucano tam zdechłe zwierzęta, których

przenoszenia znacznych obciążeń, np. ze

wody może skutkować wzrostem cięża-

białko również poprawia właściwości

stropu czy dachu.

ru kompozytu, rozsegregowaniem skład-

wapna. Z takich bardziej przyziemnych

Hempcrete jest odporny na rozwój pleśni

ników w trakcie nakładania mieszanki

metod, mieszano wapno z lokalnymi

oraz gnicie, z uwagi na wytworzone przez

w deskowanie – płynne spoiwo może

popiołami wulkanicznymi, otrzymując

obecność wapna, alkaliczne środowisko.

spłynąć w dolne warstwy lub wypłynąć

w ten sposób spoiwo, częściowo o wła-

Spoiwo zapewnia również materiałowi

przez nieszczelności. Ilość wody powinna

ściwościach hydraulicznych, którego zna-

należytą ognioodporność. Drewniane

zapewnić dokładne wymieszanie składni-

komitą trwałość możemy podziwiać do

konstrukcje osłonięte kompozytem są

ków, obtoczenie paździerzy spoiwem oraz

dziś np. w akweduktach czy Koloseum,

zabezpieczone przed ogniem.

związanie spoiwa.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWNICTWO

Mieszarka zwana Pan-mixer.

Możliwe jest również mieszanie suchych składników – wapna i paździerzy, a następnie stopniowe dozowanie wody, aż do uzyskania pożądanej konsystencji. Taka metoda stosowana jest często w mieszarkach zwanych Pan-mixer.

TECHNOLOGIA WYKONYWANIA PRZEGRÓD Z KOMPOZYTU Ściana zewnętrzna

se z rurek plastikowych, które po zdjęciu szalunku wyjmuje się, a luki uzupełnia mieszanką. Materiał układa się i zagęszcza w warstwach po około 50-60 cm, a następ-

Najbardziej powszechnym zastosowa-

nie, po wstępnym związaniu, deskowanie

niem kompozytu jest wykonywanie ścian

przesuwa się w górę i układa kolejne war-

Czas mieszania powinien być możliwie

od podstaw, renowacje zabytkowych ścian,

stwy – wczesne wiązanie spoiwa odgrywa

najkrótszy – aż do dokładnego pokrycia

a także wykonywanie warstw w ścianach

tutaj istotną rolę (zdjęcie z poprzedniej

paździerzy spoiwem.

istniejących np. w technologii tradycyj-

strony). Mieszanki nie należy zbyt mocno

Gotową mieszankę jak najszybciej

nej. Należy pamiętać, że materiał ten nie

ubijać, gdyż wpłynie to na obniżenie pa-

należy ułożyć w deskowaniu, zwłaszcza

pełni funkcji nośnej, lecz najczęściej wy-

rametrów termoizolacyjnych. Taki sposób

w przypadku wysokich temperatur –

korzystywany jest jako wypełnienie ścian

wykonania ściany ma kilka zalet: słup jest

spoiwo może szybko się wysuszyć i nie-

w drewnianej konstrukcji szkieletowej.

zabezpieczony od środowiska zewnętrznego

korzystnie wpłynąć na proces wiązania. Poza tym, mocne dodatki hydrauliczne w spoiwie mają znacznie wcześniejszy czas rozpoczęcia wiązania w stosunku do wapna. Podczas przygotowywania mieszanki

Ściany mogą być wykonywane różnymi metodami:

Poprzez umieszczanie mieszanki w deskowaniu ściennym oraz jej zagęszczanie – ręczne lub mechaniczne (natrysk)

należy pamiętać o bezpieczeństwie i hi-

mieszanką hempcrete, a obciążenie ze ściany jest rozłożone symetrycznie względem słupa; zagęszczony, stwardniały kompozyt pełni też funkcję usztywnienia konstrukcji – nie ma konieczności stosowania tzw. zastrzałów, mających na celu usztywnienie jej w kierunku podłużnym do osi ściany.

gienie pracy. Ze względu na obecność

Jednym z rodzajów konstrukcji ściany

Kolejnym rozwiązaniem jest zastosowa-

pylastych frakcji wapna konieczna jest

w technologii hempcrete jest centralne usta-

nie jednostronnego deskowania traconego

maska ochronna na oczy i drogi oddecho-

wienie słupów w grubości ściany (zdjęcie

z materiału o dobrej paroprzepuszczalno-

we. Żrące właściwości wapna powodują

obok). Deskowanie tymczasowe montowa-

ści, aby kompozyt mógł wysychać (zdjęcie

również konieczność zabezpieczenia rąk.

ne jest obustronnie, stalowymi łącznikami

na poprzedniej stronie). Mogą to być płyty

Kontakt z wapnem może skutkować po-

wkręcanymi w słupy. Aby zachować jed-

z włókna drzewnego [5]. W tym przypadku,

parzeniem skóry.

nakową grubość ściany stosuje się dystan-

konstrukcja w postaci słupów będzie zlo-

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWNICTWO

kalizowana po wewnętrznej stronie ściany, a do niej przytwierdzone będzie deskowanie tracone. To rozwiązanie jest najodpowiedniejsze dla natryskowej metody aplikacji mieszanki w deskowanie ścienne. W metodzie tej, za pomocą sprężonego powietrza, podawane są na sucho paździerze i spoiwo wapienne, zaś przy samym wylocie przewodu agregatu, mieszane są one z wodą podawaną drugim przewodem, co czyni kontakt mieszanki z wodą optymalnie krótkim. W rezultacie proces wysychania skraca się. Podając mieszankę pod ciśnieniem na deskowanie ścienne, zagęszcza się ją. W przypadku słupów umieszczonych od wewnątrz przegrody, ciężar kompozytu nie jest rozłożony równomiernie wobec słupa,

Naryskowa metoda aplikacji mieszanki.

dlatego też istnieje ryzyko, że kompozyt „odłączy się” od niego ze względu na odsunięcie środka ciężkości kompozytu na zewnątrz, zwłaszcza przy zastosowaniu ciężkiej warstwy tynku zewnętrznego. W tym celu stosuje się wzmocnienia w postaci łat przybitych poziomo, prostopadle do słupów, przez całą długość ściany, w rozstawie pionowym w przybliżeniu 60 cm.

Poprzez murowanie ścian z prefabrykowanych bloczków hempcrete Praktykowane są również budowy ścian z prefabrykowanych bloczków – pustaków o różnym kształcie i układzie drążeń. Bloczki charakteryzują się przeważnie większą gęstością i sztywnością niż kompozyt w postaci monolitycznej. Wiąże się to z obniżeniem parametrów termoizolacyjnych materiału, ale też ze zwiększeniem pojemności cieplnej. Z tego powodu bloczki często wybierane są jako materiał do wznoszenia ścian wewnętrznych. Ich zaletą jest suchość eliminująca przerwy technologiczne z uwagi na możliwość nakładania tynków zaraz po wzniesieniu ściany. W celu zmniejszenia

Konstrukcja ściany z centralnym ustawieniem słupów.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWNICTWO

Izolacja dachu umieszczana między krokwiami.

Deskowanie podbite od spodu krokwi.

Podłoga z kompozytu wykonana na gruncie.

ciężaru, zwiększenia izolacyjności ciepl-

wiązaniem jest zastosowanie dodatkowej

podczas mieszania – mieszankę z więk-

nej oraz przyspieszeniu wysychania pusta-

warstwy izolacji z wełny konopnej. Kom-

szą ilością spoiwa łatwiej rozmieszać oraz

ka, można wykonać w nim otwory (zdjęcie

pozyt stosowany do izolacji dachu charak-

zmniejszona jest tendencja do tworzenia

bloczka obok).

teryzuje się bardzo niską gęstością w celu

się „brył”. Proces układania mieszanki

zminimalizowania ciężaru i zwiększenia

jest prostszy, jako że polega on jedynie na

izolacyjności. Aby zmniejszyć mostek

rozprowadzaniu jej po dużej powierzchni.

termiczny w postaci krokwi, zastosować

Nie trzeba zatem zwracać uwagi na słabo

można u góry płytę z włókna drzewne-

widoczne i trudno dostępne obszary (jak

go – zapewni ona szczelność, dodatkową

np. w deskowaniu ściennym). Pomijając

izolację i usztywni konstrukcję.

warstwy wykończeniowe, posadzka taka

Poprzez ustawianie gotowych paneli wielkoformatowych Panele zawierają drewniany szkielet, który stanowi docelową konstrukcję, ale na etapie produkcji panelu służy rów-

składa się z dwóch zasadniczych warstw:

nież jako deskowanie (tracone). Panele

warstwy kompozytu oraz podbudowy. Mie-

stanowią segmenty ścian, włącznie z po-

szanka hempcrete nie może być układania

zostawionymi otworami na okna i drzwi.

bezpośrednio na gruncie, ale powinna być

Zaletą takiego rozwiązania jest szybki

układana na warstwie drenującej z materia-

montaż oraz wykonanie budynku – brak

łu paroprzepuszczalnego, zarazem niepod-

jest przerw technologicznych, które są nor-

ciągającej kapilarnie wody z gruntu. Może

mą w monolitycznym układaniu mieszanki hempcrete.

Dach

to być warstwa kruszywa ciepłochronnego, Ilość spoiwa powinna jedynie zapewnić

jak np. keramzyt czy perlit – pełnić ona

przeniesienie ciężaru własnego i ochronę

będzie również funkcję izolacji termicznej,

przed gniciem oraz insektami. Mieszankę

co jest o tyle istotne, że sam hempcrete, ze

układa się luźno i bez zagęszczania, należy

względów technologicznych (ograniczona

Izolacja dachu z hempcrete umieszczana

jednak upewnić się, że wszystkie przestrze-

grubość warstwy) nie spełni obecnie sta-

jest pomiędzy krokwiami o każdym kształ-

nie w trudno dostępnych miejscach zostały

wianych wymagań cieplnych w zakresie

cie. Izolacja może być układania od góry,

wypełnione.

izolacyjności termicznej podłogi na gruncie w Polsce. Grubość warstwy hempcrete

na wcześniej wykonaną, zagęszczoną warstwę sufitu z tego kompozytu (zdjęcie powyżej) lub na tracone deskowanie (np. pły-

Podłoga na gruncie

zwykle nie przekracza 150 mm, podobnie warstwa podbudowy. Wskazane jest rów-

ty z włókna drzewnego) podbite od spodu

Z kompozytu można również wykony-

nież, aby hempcrete znajdował się powyżej

krokwi (zdjęcie powyżej) [5]. Grubość

wać warstwę podłogi na gruncie (zdjęcia

poziomu gruntu. Praktykowana jest też

warstwy izolacji jest zwykle uzależniona

powyżej i na stronie obok) i tak samo, jak

metoda wykonywania podłogi na grun-

od wysokości krokwi, ale uwzględniony

w przypadku ścian i dachów, technika za-

cie za pomocą bloczków hempcrete. Zaletą

musi być też graniczny współczynnik

stosowania tego materiału jest specyficz-

jest wyeliminowanie przerw technologicz-

przenikania ciepła. W przypadku braku

na. Mieszanka przeznaczona do tego celu

nych – bezpośrednio po ułożeniu bloczków

możliwości spełnienia obecnych wymagań

powinna być bardziej gęsta niż dla wcze-

uzyskuje się suchą, gotową do wykończe-

cieplnych stosując jedynie hempcrete, roz-

śniej omawianych przegród, co jest zaletą

nia powierzchnię posadzki. W przypadku

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWNICTWO

Literatura

układania mieszanki na mokro, ważne jest

z reguły pozwalają zrezygnować z dodat-

zapewnienie należytych warunków – nie

kowych, konwencjonalnych materiałów

[1]. Bevan R., Woolley T.: Hemp Lime

można pozostawiać na powierzchni ni-

stosowanych jako izolacje termiczne,

Construction: A Guide to Building

czego, co mogłoby zakłócić wysychanie.

a wysoka pojemność cieplna oraz higro-

with Hemp Lime Composites. Brack-

Jeśli to możliwe, należy również udrożnić

skopijność poprawią komfort zamiesz-

wszelkie otwory w ścianach, by zapewnić

kania. Podkreślić należy korzystny dla

[2]. Ustawa z dnia 29 lipca 2005 o prze-

lepszą wentylację. Kiedy mieszanka wstęp-

środowiska cykl życia materiału – m.in.

ciwdziałaniu narkomanii, Dz.U.

nie zwiąże i uzyska wczesną wytrzymałość,

magazynuje on CO2, a w fazie rozbiórki

nell 2010

z 2005 r. Nr 179, poz. 1485

budynku, kompozyt można wykorzystać

[3]. www.iwnirz.pl

ne – jednak lepszym rozwiązaniem jest

ponownie (po rozdrobnieniu zużyć go

[4]. www.steico.com

tymczasowe ułożenie wielkoformatowej

przy ponownym wymieszaniu lub jako

[5]. S tanwix W., Sparrow A.: The Hemp-

płyty, np. OSB, aby rozłożyć obciążenie na

zasypkę). Organiczny charakter główne-

crete Book – Designing and building

większą powierzchnię. Zapobiegnie to de-

go składnika hempcrete pozwala na biolo-

with hemp-lime, Green Books, En-

formacji kompozytu. Jednak natychmiast

giczny rozkład w normalnych warunkach

gland, 2014.

po zakończeniu prac należy te pomocnicze

atmosferycznych.

można po niej chodzić, jeśli to koniecz-

płyty usunąć.

Ograniczeniem w szerokim wykorzystaniu konopii w budownictwie jest ciągle mała powierzchnia upraw – nasilona tyl-

PODSUMOWANIE

ko w niektórych regionach wielu krajów

Zastosowanie konopii w połączeniu

(w tym Polski), problemy związanie z prze-

z wapnem daje szereg możliwości w prak-

robem plonów (brak zaplecza technologicz-

tyce budownictwa naturalnego. Technolo-

nego), a także przywiązanie społeczeństwa

gia ta, powstała w celu renowacji starych

do tradycyjnych rozwiązań w budownic-

budowli, znalazła zastosowanie we wzno-

twie lub, po prostu, brak wiedzy z zakresu

szeniu nowych budynków mieszkalnych

budownictwa naturalnego. Jednak śledząc

i nie tylko. Mieszanką wapienno-konopną

dane dotyczące powierzchni upraw konopii

można wypełnić każdy kształt przegrody

na cele budowlane oraz liczby powstających

po wykonaniu odpowiedniego deskowa-

budynków, stwierdzić można, iż rośnie po-

nia. Dobre właściwości termoizolacyjne

pularność tej technologii.

Mieszanka przeznaczona na warstwę podłogi powinna być bardziej gęsta niż w przypadku ścian i dachów.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDUJEMY DOM

OPOWIEŚĆ O TYM, JAK PONAD 500 OSÓB WSPÓLNIE ZBUDOWAŁO DOM

Obserwowanie tendencji panujących w architekturze mieszkaniowej głównego nurtu wywołuje we mnie bunt. Zamknięte osiedla, domy-biurowce bez otwieranych okien, przestrzenie nieadekwatne do skali i potrzeb człowieka. I to wszystko z toksycznych materiałów, sprowadzanych z drugiego końca świata. Mam wrażenie, że takie budownictwo wpisuje się w nurt współczesnego życia w ciągłym pędzie, bez chwili na refleksję czy rozwijania swojego życia wewnętrznego. Technologie budownictwa naturalnego pozwalają na estetyczną dowolność, choć kojarzą się z organicznymi kształtami i przysadzistymi lepiankami, minimalizm i kąty proste są także możliwe. Co ciekawe, technologie naturalne zachęcają do myślenia o domu bardziej świadomie i holistycznie. To nie tylko bryła, konstrukcja i materiały, to sieć decyzji i systemów, które wspólnie składają się na tworzenie komfortu i radości życia przyszłych mieszkańców. Na budownictwo naturalne trafiłam przypadkiem i od razu mnie zauroczyło.

Weronika Siwiec Weronika Siwiec - jest absolwentką wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej i Wzornictwa na ASP w Warszawie. Członkini Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Budowni ctwa Naturalnego. Projekt Budujemy Dom zrealizowała jako pracę magisterską, której promotorem był Jarosław Kozakiewicz, uznany artysta działający na pograniczu archite ktury i sztuki.

Postanowiłam powiązać z nim projekt dyplomowy na studiach magisterskich na Wydziale Wzronictwa warszawskiej ASP i... zbudować dom. Mój promotor, prof. Jarosław Kozakiewicz, zgodził się poprowadzić taki szalony projekt choć dzisiaj przyznaje, że ani

on, ani większość grona pedagogicznego nie wierzyła, że uda się to doprowadzić do końca. Gdy w mojej głowie pojawił się pomysł zbudowania domu zupełnie nie zdawałam sobie sprawy z tego jak bardzo to wydarzenie wywróci moje życie do góry nogami, jak wpłynie na moją świadomość i ilu nowych ludzi wprowadzi w moje życie. Budownictwo naturalne zachęca do działań kolektywnych, wspólne budowanie zbliża, przełamuje wiele barier i daje poczucie grupowej satysfakcji. Nie wiedziałam też, że właśnie ludzie staną się najważniejszym czynnikiem i największą siłą projektu, który nazwałam Budujemy dom.

BUDOWANIE SPOŁECZNOŚCI Pierwszym krokiem w stronę realizacji projektu było szukanie źródła finansowania. Zdecydowałam się na zbiórkę społeczną, czyli crowdfunding. Czterdziestodniową, intensywną kampanię prowadziłam ze Stasiem Kamionką.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDUJEMY DOM

Jak się potem okazało, poza samą możliwością zdobycia funduszy zbiórka społeczna pomogła stworzyć zaangażowaną społeczność i zebrać ludzi, którzy chcą być współtwórcami projektu. Dzięki temu wokół projektu zawrzało i poszerzyliśmy grono zainteresowanych osób. Na etapie prowadzenia kampanii nawiązałam też kontakt z Ogólnopolskim Stowarzyszeniem BudownictwaNaturalnego („OSBN”) i znanym nam wszystkim Cohabitatem. Obydwie organizacje objęły patronatem projekt Budujemy dom, co pomogło uwiarygodnić nasze plany.

PROCES PROJEKTOWY Do projektowania budynku zaprosiłam Ankę Zawadzką i Janka Dowgiałło z pracowni MECH.build. Rozpoczęliśmy od spisania założeń i ograniczeń, które pomogą nam stworzyć spójny projekt.

Bliska jest nam idea domu–schronienia, zapewniającego intymność i bliskość z naturą.

Wiedzieliśmy, że dom powstanie w pięknym miejscu, dlatego zależało nam na wydobyciu piękna natury i mocnego powiązaniu wnętrza domu z jego otoczeniem. Ustaliliśmy więc, że będziemy dążyć do minimalistycznej, prostej formy, mówiącej językiem współczesnej architektury. Wybraliśmy technologię strawbale, ale postanowiliśmy ją rozszerzyć o kilka dodatkowych elementów, aby dom pokazywał przekrój różnych możliwości materiałów naturalnych. Musieliśmy także pamiętać o kilku ograniczeniach, wynikających z prawa budowlanego, dotyczących budynków gospodarczych oraz miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego.

Ponieważ projekt miał być udostępniony na zasadach open-source, forma budynku musiała być w miarę możliwości uniwersalna, aby “zagrać” w różnych przestrzeniach i krajobrazach. Ograniczały nas też czynniki czasowe i finansowe. Anka i Janek opowiadają: Od

początku wiedzieliśmy, że ze względu na rozmiary, funkcje i charakter projektu, bryła powinna być zwarta i prosta. Staraliśmy się ją jak najlepiej dopasować do sytuacji, biorąc pod uwagę ukształtowanie terenu, kierunki świata i otaczającą przyrodę. Chcieliśmy zmienić postrzeganie architektury naturalnej i udowodnić, że dom w tej technologii może mieć nowoczesną i harmonijną formę. Efektem procesu projektowego jest dom–tuba. Wchodzimy do niego poprzez wąskie wejście, a wnętrze rozszerza się i otwiera, niczym zwierzęce schronienie. Jak tłumaczy Janek z MECH.build: niewielką powierzchnię wewnątrz zaprojektowaliśmy jako otwartą, wielofunkcyjną i pobudzającą wyobraźnię, a jednocześnie dającą poczucie prywatności i możliwość schronienia w przytulnym miejscu. W ten sposób powstała mała strefa wejściowa z drzwiami do toalety i łazienki, przechodząca w strefę dzienną z piecem typu koza. Znalazło się także miejsce na niewielki aneks kuchenny oraz sypialnię, która znajduje się na antresoli, przez co jest częścią najbardziej prywatną.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDUJEMY DOM

W międzyczasie pojawiły się perturbacje z działką. Okazało się, że musimy zapomnieć o pierwotnej lokalizacji na Warmii i czym prędzej szukać nowej lokalizacji. Wtedy do akcji wkroczyli wspaniali (i odważni) znajomi, Kasia i Lokusz, właściciele gospodarstwa U LOKUSZA, przepięknie położonego w sercu Sudetów. Zdecydowaliśmy się więc przenieść budowę na drugi koniec Polski, z pełną świadomością, że budowa w górach będzie trudniejsza i bardziej kosztowna.

KONSTRUKCJA Do współpracy przy projekcie konstrukcji zaprosiliśmy Maćka Reimanna, architekta związanego z budownictwem naturalnym. Zdecydowaliśmy się na lekką konstrukcję szkieletową, posadowioną na potężnych podwalinach.

Wymarzyliśmy sobie kamienne fundamenty, żeby uniknąć betonowych bloczków, na których stoi większość strawbalowych domów. Okazało się, że na działce jest mnóstwo bloków kamiennych, które stanowiły podmurówkę nieistniejącego już przedwo-

jennego siedliska, więc nasze marzenie mogło się ziścić. Chcieliśmy wykorzystać w domu różne technologie naturalne, nie tylko słomę, która miała wypełnić ściany. Niewidzialna ręka Pawła Sroczyńskiego, która od początku lekko popychała mnie w niektórych kierunkach, tym razem zachęciła mnie do poeksperymentowania z konopiami przemysłowymi, którymi postanowiliśmy docieplić podłogę. Niektóre decyzje podejmowaliśmy także na gorąco, już na budowie. Równocześnie udało mi się namówić na współpracę Biohabitat.opole, ekipę budowniczych naturalnych, specjalizujących się w technikach słomianych, naturalnych tynkach i zielonych dachach.

Szymon Sarnicki, wspierany przez cieślę Grzecha, reprezentował Biohabitat na naszej budowie. Szczęście mi sprzyjało, bo także Daniel Pacek, związany z ekipą Diggers&Dreamers zgodził się do nas dołączyć. W ten sposób powstała ekipa marzeń, której nie wymieniłabym za żadne skarby świata.

PRZYGOTOWANIA DO BUDOWY Etap przygotowań do budowy był dla mnie najbardziej stresującym, spędzającym sen z powiek procesem. Tygodnie poszukiwania dostawców usług (koparka! elektryk! stolarz!), godziny spędzone na forach hydraulicznych i elektrycznych (kabel YAKY czy YKY? jaka grubość? dla-

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDUJEMY DOM

czego tak drogo?), poszukiwanie hurtowni, negocjowanie zniżek (jak zrobić, żeby okna nie kosztowały więcej niż dom?), poszukiwanie dodatkowych środków i sponsorów, organizowanie warsztatów, szukanie wyposażenia obozu, transport sprzętów, wypożyczanie narzędzi, zamawianie materiałów. Nie ukrywam, że byłam strzępkiem nerwów i do dzisiaj nie bardzo wiem jak udało się wszystko zorganizować i szóstego czerwca stawić się w Potoczku.

BUDOWA Początki nie były dla nas łaskawe. Daniel i Mikołaj zwany Bobrem, mimo zimna, mgieł i deszczu, pracowali nad stawianiem obozu. Wszystko szło bardzo opornie, okazało się, że są problemy ze źródłem wody; że nie da się wykopać studni; że kabel musi być jeszcze droższy; że są bagna; że trzeba uzbroić zbocze. Problemy piętrzyły się, dopóki nie zdecydowaliśmy się na szybką zmianę i przeniesienie budowy sto

metrów niżej, w równie piękne, ale dużo dostępniejsze miejsce. Zbawienna zmiana pozwoliła nam na mocne przyspieszenie prac i wszystko powoli zaczęło się układać. Dołączył do nas Szymon i Grzechu i po tygodniu mieliśmy już gotową konstrukcję i zbudowany obóz wraz z całą infrastrukturą – kuchnią, prysznicem, umywalką, toaletą i narzędziownią oraz podciągnięte media. Konstrukcja powstała z daglezji, lokalnego drewna kupionego w pobliskim tartaku. Jest to drewno sosnowate, ale bardziej od sosny wytrzymałe, a w kolorze przypominające modrzew. Pod koniec czerwca rozpoczęliśmy warsztaty słomowania. Kostki słomy kupiliśmy od dwóch sąsiadów i na szczęście obydwa źródła okazały się bardzo dobre. Były przechowywane w suchym, szczelnym miejscu, były mocno zbite, foremne, żółte i pachnące. Naszych rolników odwiedziliśmy na etapie budowy konstrukcji i dokładnie pomierzyliśmy kostki, aby ustalić średnią szerokość i dostosować do

niej rozstaw słupów. To bardzo ułatwia i skraca proces słomowania, ponieważ nie trzeba docinać kostek pod wymiar.

W transporcie słomy pomógł nam sołtys Potoczka, nieoceniony Pan Kazik, który od początku aktywnie nas wspierał, służąc radą, pomocną dłonią i traktorem.

Osiem dzielnych osób, pod okiem Szymona i Daniela, wypełniło konstrukcję kostkami, co trzy poziomy kompresując je w ścianie przy pomocy podnośników hydraulicznych. Oczywiście w ramach warsztatów powstał też młot do dobijania kostek i „utykaczka” do uzupełniania luk między kostkami. Po szczelnym wypełnieniu słomą ściany zostały ogolone i przygotowane pod tynk. Następny tydzień poświęcony był glinie. Przyjechała do nas kolejna ekipa uczestników warsztatów i przy pięknej

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDUJEMY DOM

pogodzie ręcznie kładliśmy pierwszą warstwę gliny, czyli obrzutkę.

Na zewnątrz zdecydowaliśmy się, ku radości warsztatowiczów, na dodanie do gliny chudego twarogu i… końskiego łajna, którego nie brakuje w gospodarstwie Lokusza. Okazało się, że nic tak nie łączy obcych ludzi jak wspólne wyprawy w krzaki w poszukiwaniu końskich odchodów – z pełnymi wiaderkami wracali już jak starzy przyjaciele. Dlaczego twaróg i końska kupa? Twaróg zawiera klej kazeinowy, który stabilizuje tynk. Uryna występująca w końskim łajnie, w połączeniu z twarogiem, poprawia wytrzymałość na ściskanie i warunki atmosferyczne. Poza tym końskie odchody są tak naprawdę dobrze przemieloną sieczką tłumaczy Szymon. Po obrzutce wewnątrz przyszła pora na trzy centymetrowy tynk zasadniczy, po-

łączony z sieczką słomianą zebraną po goleniu ścian. Po przyjemnej i miłej dla skóry glinie nadszedł czas na zabawę z konopiami i z wapnem, nie obyło się więc bez długich grubych rękawic. Zaprosiliśmy do pomocy Przemka Brzyskiego, który zajmuje się badaniem konopi pod kątem budownictwa. Przemek sprawił, że wszyscy zafascynowaliśmy się hempcretem (czyli kompozytem wapienno konopnym), który ma świetne parametry izolacyjne, jest wytrzymały, lekki i wszechstronny. Wspólnie przygotowaliśmy izolację podłogi oraz ściankę działową. Przemek pokazał też, jak w łatwy i szybki sposób przygotować pustaki konopne. Kolejny dom budujemy z konopi, to postanowione! Równolegle trwały prace na dachu i powstawała drewniana elewacja w systemie deska na deskę, typowym dla budynków gospodarczych w okolicy. Drewno na zewnątrz oraz drewniane podłogi w środku zabezpieczyliśmy naturalnymi impre-

gnatami na bazie olejów i żywic marki Leinos Polska. Strop ociepliliśmy matami z włókna drzewnego STEICO Flex. Ostatnie prace na zewnątrz udało nam się zamknąć we wrześniu. Przed nami jeszcze kilka wykończeń we wnętrzu: ostatnia warstwa tynku, trochę elektryki, montaż pieca. Nie obyło się bez komplikacji. Pod koniec lipca przez Potoczek przeszła nawałnica, która zmasakrowała gminę, zniszczyła mnóstwo drzew, dachów i gospodarstw. Na szczęście nikomu z nas nic się nie stało, dom także nie ucierpiał, ale nasz obóz został zmieciony z powierzchni, narażając nas na duże straty. Dzięki pomocy warsztatowiczów oraz wsparciu finansowemu znajomych i nieznajomych, udało nam się szybko wrócić do pracy i odbudować część obozu. Na szczęście ta sytuacja nie osłabiła naszego entuzjazmu, pokazała siłę zespołu a także wytrzymałość konstrukcji domu.

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDUJEMY DOM

Budowa była najbardziej intensywnym, najtrudniejszym, ale też najwspanialszym doświadczeniem. Uczestniczyło w niej w sumie ponad 70 osób nie licząc tłumu, który przyjechał z całej Polski na szaloną parapetówkę.

Do zrealizowania samego projektu przyczyniło się ponad 500 osób, wspierając nas finansowo, dając materiały, udzielając promocji, pomagając w transporcie czy po prostu pracując z nami. Praca, zwłaszcza w tak pięknych okolicznościach przyrody, dała nam mnóstwo radości, zaraziła energią i stworzyła przyjaźnie. Naturalne materiały są przyjemne, zachęcają do wspólnego wysiłku, dają możliwość uczestniczenia w pracach amatorom, dzieciom, osobom starszym. Budowa to także wspólne gotowanie, jedzenie, chodzenie po linie, oglądanie zachodów słońca, piwo przy ognisku i mnóstwo wspaniałych ludzi. Nie potrafię wyobrazić sobie piękniejszego sposobu na spędzenie lata. Budujmy naturalne domy! Dziękuję Kasi i Lokuszowi za zaufanie, pomoc i przyjaźń, mimo trudnych chwil. Cieszę się, że nasz dom powstał w Waszym pięknym świecie.

• fundamenty: kamienne (pozyskane z działki); • konstrukcja: drewniana (lokalna daglezja z pobliskiego tartaku); • konstrukcja ścian zewnętrznych: drewniana, dwugałęziowa, rozstaw dostosowany do rozmiarów kostki słomy (w celu optymalizacji pracy); • izolacja ścian zewnętrznych: technologia strawbale, skompresowane kostki słomy (pozyskane od lokalnych rolników) • izolacja podłogi: kompozyt wapienno-konopny (paździerze konopne związane wapnem); • izolacja stropu: maty z włókna drzewnego STEICO Flex; • ścianki działowe: ubita w szalunku glina lekka (mieszanka sieczki słomianej z gliną) oraz ubity w szalunku beton konopny (paździerze konopne związane wapnem); • wykończenie wnętrza: tynk gliniany, tynk wapienny, odpowiednik tadelaktu (wodoodporny tynk gliniano-wapienny polerowany kamieniem półszlachetnym); • elewacja: drewniana (deski z daglezji, w tradycyjnym układzie deska na deskę), impregnowana naturalnymi olejami i lazurą na bazie naturalnych żywic; • pokrycie dachu: deski daglezji na zakładkę, impregnowane

OPIS PROJEKTU

Niech więc raz na zawsze skończy się powtarzanie bajki o trzech świnkach, bo nasz dom nie tylko nie drgnął, ale także stał się dla nas schronieniem podczas nawałnicy.

PEŁEN OPIS KONSTRUKCJI

STRONA

Usytuowanie na działce: orientacja południowa, wejście od północy, południowa ściana przeszklona. Strefa nocna na antresoli z oknem na północną stronę. Forma: Budynek ma minimalistyczną, współczesną formę. Układ wynika z miejsca - otwarcia na roztaczające się widoki i orientacji wobec stron świata (małe okienko od północy, umożliwiające obserwowanie przyrody i zwierząt, od południa przeszklona ściana otwierająca widok na Sudety). Dach ze skosem w kierunku południowym pozwala na uzupełnienie domu o panele fotowoltaiczne. Wnętrze: Niewielkie wnętrze jest optymalne, zaprojektowane z myślą o wygodnym życiu dla dwóch osób. Podzielone jest na strefy: wejściową (przedpokój, toaleta, łazienka), dzienną (kuchnia i salon) oraz nocną (antresola).

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDUJEMY DOM

KILKA RAD, CZYLI CO SKŁADA SIĘ NA UDANE WARSZTATY: Ludzie: obecność Daniela i Szymona była

Jedzenie: wspólne posiłki są jednym

dla mnie codziennym oparciem. Dbanie o siebie nawzajem pomaga zachować równowagę psychiczną i fizyczną.

z najwspanialszych momentów na budowie. Testowaliśmy różne modele gotowania, zdecydowanie polecam zaproszenie osoby która lubi i umie gotować.

Dobrze zaprojektowany obóz: zaplanuj miejsce do wspólnego spędzania czasu w razie deszczu, miejsce na ognisko, wygodne sanitariaty. Na naszej budowie był prysznic z ciepłą wodą, który po całym dniu ciężkiej pracy był naprawdę przyjemnym doświadczeniem. Na budowie korzystaliśmy tylko z bezpiecznych dla środowiska kosmetyków EcoCosmetics i środków czystości Sonett, dzięki czemu mogliśmy odprowadzać nieczystości do gruntu.

Przechowywanie jedzenia: fajnym rozwiązaniem okazała się „lodówka” wykopana przez Mikołaja, która pozwoliła na ochronienie masła i mleka oraz, co równie ważne, na zimne piwo po pracy!

Przepisy BHP:

przed rozpoczęciem warsztatów, powiedz grupie na co trzeba zwracać uwagę, co może być niebezpieczne, jak należy się zabezpieczyć.

Wspólne dbanie o czystość i bezpieczeństwo na budowie: podnoszenie gwoździ i wkrętów z ziemi, regularne sprzątanie luźnej słomy, dbanie o narzędzia.

Wspólne zajęcia po pracy: u nas była to joga, nie samą budową człowiek żyje. Odpowiednie wyposażenie: co powinien zapewnić sam organizator (ochronne rękawice, okulary, maski i, nade wszystko, apteczka na placu budowy) a co powinni przywieźć ze sobą warsztatowicze (m.in. buty na grubej podeszwie).

Zajrzyj na: • www.domwpotoczku.pl • www.fb.com/budujemydomwpotoczku • www.biohabitat.pl • www.mech.build

Nasz projekt wsparali:

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

WIELKA SŁOMA FRANCUSKA CZYLI RELACJA Z ESBG 2015

Przemek Woś Projektuję w różnych skalach, od wnętrz przez domy, do osiedli, by ludzie cieszyli się ze swojego otoczenia każdego dnia i żyli w zdrowszym środowisku. Studiowałem w Polsce i we Francji. Zdobywałem doświadczenie teoretyczne w różnych pracowniach oraz praktyczne na budowach, nie bojąc się ubrudzić. www.przemyslawwos.de

Maison Feuillette (Montargis/Francja) Miejsce rozpoczęcia ESBG 2015

Maciej Jagielak Teraz kończę prace nad doktoratem na temat

European Straw Bale Gathering to najważniejsze spotkanie poświęcone budowaniu z kostek słomy w Europie.

domów strawbale w Polsce i projektuję takie

Odbywa się cyklicznie co dwa lata, zawsze w innym miejscu. W 2013 roku impreza była organizowana w Łodzi

budynki, mam bowiem przekonanie, że w na-

przez OSBN (Ogólnopolskie Stowarzyszenie Budownictwa Naturalnego) i Fundację Cohabitat. W wyniku głosowa-

turalnym budownictwie naprawdę chodzi o coś

nia zapadła decyzja, że kolejne ESBG zorganizują Francuzi, którzy na miejsce spotkania wyznaczyli miasteczko

więcej niż tylko współczynniki zużycia energii,

Montargis pod Paryżem

czy modne formy. jagielakmaciej@gmail.com

Ponieważ spotkanie zapowiadało się nie-

Boleslav, Dobřejovice), Niemcy (Dunnin-

zwykle ciekawie (we Francji budownictwo

gen, Villingen-Schwenningen, Fryburg

z kostek słomy jest najbardziej rozwinięte

Bryzgowijski) i Francję (Vandoncourt,

w Europie) , OSBN wysłało „delegację”,

Montargis, Paryż).

która dotarła na miejsce busem, po drodze

Piotr Maćkiewicz

intensywnie zwiedzając Dzięki współpra-

U NASZYCH SĄSIADÓW

cy z Cohabitatem mogliśmy się podzielić

Od zawsze lubiłem budowanie - od klocków

z Wami wrażeniami podczas 2 webianarów

lego, poprzez szałasy i ziemianki, aż po wo-

i na łamach niniejszego czasopisma.

W Czechach odwiedziliśmy dwa budynki projektowane jako pasywne. W pierwszym, autorstwa Jana Mártona

lontariaty budowlane. W ten sposób trafiłem na studia architektoniczne, gdzie odkryłem

Ruszyliśmy z Jeleniej Góry, odwiedzając

z Naturesystems (zdj.01), z dużą uwagą

naturalne budownictwo. Obecnie zajmuję się

budowy i skończone budynki. Jechaliśmy

wykorzystane były materiały lokalne.

projektowaniem budynków naturalnych i pro-

przez Czechy (Jablonec nad Nysu, Mlada

Drewno na słupy garażu pochodziło

wadzeniem warsztatów związanych z tynkami glinianymi, budowaniem z kostek słomy, ziemi ubijanej, budownictwa dawnego z gliny. piotr.mackiewicz@wedrowniarchitekci.pl

Zdj. 1.Jablonec nad Nysu/Czechy. Architekt: Ing. arch. Jan Márton / Naturesystems. www.naturesystems.cz/projekt/pasivni-slameny-rodinny-dum-jablonec-nad-nisou-rynovice

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

garaż) przy 160m2 (+55m2 garaż). Wykonawca (i zarazem inwestor) podzielił się z nami sztuczkami, których nauczył się w trakcie budowy. Jedną z nich był wybór narzędzia do strzyżenia słomy. W Polsce używamy najczęściej nożyc do żywopłotu (elektrycznych lub spalinowych), on używał szlifierki kątowej, z tarczą łańcuchową (tarczą z łańcuchem jak w pile łańcuchowej po obwodzie) (zdj. 2). Ciekawostką, która odcisnęła ślad na naszym podejściu do budowania z kostek słomy, był dom w Mladej Boleslav. Należy go jednak zakwalifikować bardziej do eksperymentów. Autor z SEA Architekt Ltd zaprojektował dom w konstrukcji drewnianej z dwuwarstowymi ścianami zewnętrznymi. Od wewnątrz jest ścianka z cegły suszonej, a od zewnątrz warstwa z kostek słomy układanych jak klocki, niezwiązana z warstwą z cegły czy konstrukcją i niezabezpieczona tynkiem. Zdj. 2 Zmodyfikowana tarcza szlifierki kątowej do strzyżenia słomy

Teoretycznie daje to możliwość łatwiej wymiany kostek. poprzez, czy też dzięki

z przewróconych podczas burzy drzew

no dość duże przekroje drewna, co wraz

takiej technologii, możemy obserwować

z okolicy, kostka brukowa była ze ścinków

z zastosowaniem innych materiałów było

wpływ warunków atmosferycznych na gołą

kostek, które już nie spełniały wymaga-

jednym z powodów wysokiej ceny budowy

słomę. Z czasem słoma została zamieszka-

nych wymiarów. Tu zostały zastosowane

tego domu - ok. 215.000 Euro (+18.000

na nie tylko przez ptaki, ale też różnorodną

jakby specjalnie do tego projektu. Aby uzyskać parametry pasywności budynku zastosowano kilka rozwiązań, m.in. ścianę od północnej strony zbudowano z 2 warstw kostek słomy oraz, jak często później widzieliśmy, wewnętrzną stronę ścian pokryto płytą OSB, aby zapewnić wiatroszczelność. Drugi budynek (Dobřejovice) był projektowany z kostek jumbo jako loadbearing, czyli z kostek pełniących funkcję konstrukcyjną. Niestety, prawdopodobnie przez niepoprawną kompresję kostek, strop osiadał nierównomiernie i inwestor musiał zdecydować się na dołożenie drewnianych słupów konstrukcyjnych. W stropie i podniesionej podłodze zastosowa-

Zdj.3. Mlada Boleslav/Czechy. Architekt: SEA Architekt Ltd www.ateliersea.com/slamen.htm

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

faunę i florę (zdj. 3). Zadaszenie zrobiono

jektowana jest w formie dwugałęziowych

Organizacja “Approche Paille” współ-

w formie parasola nad budynkiem, który

słupów umieszczanych na zewnątrz słomy

pracująca z wykonawcami, zaproponowała

nie wystaje zbyt dużo poza obrys ścian

wzdłuż kostek. W grubości słupów, mię-

tę technologię i opracowała optymalny

zewnętrznych. Mimo tego, biorąc pod

dzy warstwą kostek i szalunkiem zostaje

skład mieszanki trocino-wapienno-cementowej. Celem było zastosowanie minimalnej ilości cementu i jak największej ilości trocin, przy zachowaniu dobrych właściwości mechanicznych, głównie odporności na ściskanie.

BIG DEAL Przechodzimy teraz na „wyższy bieg”, do skali budynków użyteczności publicznej. A przykłady są imponujące. W Dunningen zwiedziliśmy halę przemysłową z częścią biurową wybudowaną w technologii prefabrykowanej (zdj.5). Zdj.4. Bliźniak “Ecossigny, Habitat Partage”. Cossigny/Francja. Architekt: OBLIQUE

Po obiekcie o powierzchni ok. 500m2 opro-

uwagę że budynek stoi już 12 lat, to de-

ok. 4 cm na usztywnienie z wylewanej mie-

rękami wykonali znaczną część prac bu-

gradacja wydaje się być stosunkowo po-

szanki wapienno-cementowej z dodatkiem

dowlanych. Drewno do budowy pocho-

wolna. Kiedyś złoty i równo przystrzyżony

trocin drewnianych. Pomysł ten umożli-

dziło z ich własnego lasu. Jesienią wylali

budynek, dziś jest z zewnątrz szaro-zielony.

wia wykonanie konstrukcji drewnianej bez

płytę fundamentową na szkle piankowym.

wadzili nas właściciele, którzy własnymi

Kolejnym przykładem domu jednoro-

stosowania zastrzałów do usztywniania

Konstrukcję drewnianą prefabrykatów wy-

dzinnego, o którym chcemy wspomnieć,

oraz powoduje, że nie trzeba wyrównywać

konał lokalny zakład ciesielski. Co ciekawe,

jest bliźniak budowany we Francji w Cos-

słomy. Na trocino-wapienno-cementowej

wypełnienie słomą i tynkowanie leżących

signy niedaleko Paryża (zdj.4). Przy wspar-

warstwie usztywniającej wykonywany jest

prefabrykatów wykonali właśnie inwesto-

ciu lokalnych organizacji promujących

tynk wapienny. Według wykonawców, bar-

rzy z pomocnikami, pracując przez zimę

budowanie systemem gospodarczym (Tout

dzo przyśpieszyło to budowę.

w hali firmy ciesielskiej. Na wiosnę prze

Simplement, Colibri77, Approche Paille) budynek został wzniesiony z udziałem właścicieli i ok.40 wolontariuszy. Dom ma 300m2 powierzchni użytkowej. Do jego budowy użyto 1600 kostek słomy i tylko 17m3 drewna. Na uwagę w tym domu zasługuje technologia ścian zewnętrznych GREB (Groupe de Recherches Ecologiques de la Batture). Technologia ta zrodziła się w okolicach Quebecu (Kanada) w latach 90tych i została rozwinięta we Francji (dziś ok. 20-30% domów ze słomy we Francji). Charakteryzuje się lekką konstrukcją drewnianą, nieprzerwaną słupami warstwą słomy w środku i usztywnieniem “wylewanym” między słupami. Konstrukcja pro-

Zdj.5. Hala produkcyjna w Dunningen/Niemcy. Architekt: Shakti Haus www.shaktihaus.de/gewerbehalle%20strohballen.html

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY rzy kilka tygodni wcześniej, ale też wielu z nich udałoby się uniknąć przy większym udziale doświadczonego wykonawcy, czy bliższej współpracy z architektem. Jak mówią inwestorzy, proces budowy - ewolucji budynku wciąż trwa. By zapobiec przegrzewaniu latem, od strony południowej, chcą zastosować ok. 50cm od ściany zieloną elewację z roślinami pnącymi na cięgnach stalowych. Zimą rośliny pozbawione liści nie będą znacząco zacieniać elewacji. To rozwiązanie również spotkaliśmy później we Fryburgu (zdj.05a). Przykładem budynku użyteczności publicznej było centrum przetwórstwa

Zdj.6. La Damassine, Vandoncourt/Francja. Architekt: HAHA Atelier www.haha.fr/, www.esbg2015.eu/urban-solution-la-damassine/

transportowali panele na miejsce budowy

przez panią inwestor.

i zmontowali ściany oraz konstrukcję

Inwestorzy z uśmiechem wspominają,

dachu, który zaizolowany został również

że pracowali ok.80 godzin tygodniowo. Py-

jabłek “La Damassine” (zdj.06). Budynek ten ma w dużej części funkcję edukacyjną, a w niektóre dni również targową. Od-

Inwestorzy z uśmiechem wspominają, że pracowali ok. 80 godzin tygodniowo. Pytani, czy powtórzyliby tę przygodę, mówią, że teraz byłoby łatwiej, bo są już mądrzejsi o popełnione błędy. Wielu usterek udałoby się uniknąć przy większym udziale doświadczonego wykonawcy, czy bliższej półpracy z architektem. kostkami słomy. Do tego wentylowany,

tani, czy powtórzyliby tę przygodę, mówią,

pokryty membraną EPDM, podobnie jak

że teraz byłoby łatwiej, bo są już mądrzejsi

większość realizacji, które widzieliśmy

o popełnione błędy. Spływający tynk, nie

po drodze. Budynek od zewnątrz został

najlepsze detale dachu... wiele z usterek

w dużej mierze pokryty tynkiem glinianym

wynikało z ciężkiej w konsekwencjach bu-

Zdj. 7b. Detal parapetu zewnętrznego - Przedszkole w VillingenSchwenningen/Niemcy. Architekt: Otto Mertz. www.fasba.de/de/projekte/?ppage=1&id=40#projec

wiedzającym w różnym wieku pokazane są procesy uprawy jabłek, ich gatunki, sposoby przetwórstwa, ale również szacunek dla przyrody w szerszym kontekście. W tym duchu ukazane są na wystawie powody i etapy budowy tego imponującego budynku. Płynnie przechodzimy do kategorii edukacji. Przedszkole w Villingen-Schwenningen, autorstwa Otto Mertz’a, jest niewielkim budynkiem o bardzo przyjaznej formie. W strefach wejścia zostały wykonane duże przeszklenia. Płaski cienki stropodach z płyty z drewna klejonego Zdj.7a. Wejście - Przedszkole w Villingen-Schwenningen/Niemcy. Architekt: Otto Mertz. www.fasba.de/de/projekte/?ppage=1&id=40#projec Zdj.5. Hala produkcyjna w Dunningen/Niemcy. Architekt: Shakti Haus www.shaktihaus.de/gewerbehalle%20strohballen.html

c.5

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

wystaje wyraźnie poza obrys budynku

nek został zbudowany z prefabrykatów,

(zdj.07a). Obłe ściany, małe okienka na

wyprodukowanych przez austriacką fir-

wysokości kolan są dostosowane do głów-

mę (wynik przetargu), i wykończony

nych użytkowników. Ten obiekt wykona-

z ogromną dbałością o materiały i ich

ny jest z dużą dbałością o detale (zdj.7b)

skład. Analizowano jakość, pochodzenie,

i w umiejętny sposób łączy współczesne,

wpływ na dzieci, odległość transportu, jak

prawie modernistyczne elementy archi-

i cały ślad węglowy. Przykładowo - farba

tektury, z domem dla krasnali.

olejna, użyta w budynku, była wyprodu-

Na dachu przedszkola został zrobiony ogród, w którym dzieci mogą sadzić jadalne rośliny. Dzięki temu dzieci z przedmieść Paryża mogą na własne oczy i podniebienia przekonać się skąd są rzodkiewki i jak łatwo jest uprawiać swoje jedzenie. Budynkiem o zupełnie innej skali jest

kowana przez lokalną firmę, na bazie oleju

przedszkole Les Boutours w Rosny sous

rzepakowego z okolicznego pola. No wła-

Bois pod Paryżem (zdj.08a). To 2400m2

śnie, lokalizacja miała również wpływ na

powierzchni użytkowej przy budżecie 6,5

budynek. Dawniej tereny te służyły jako

miliona euro netto (za wszystkie prace

sady i tereny rolne do zaopatrywania

związane z działką i budynkiem). Budy-

Paryża w warzywa i owoce, dlatego

Zdj. 8a 08a. Przedszkole Les Boutours. Paryż/Francja. Architekt: Emanuel Pezres, Pierre-Jean Pouillard. www.youtube.com/watch?v=rFfAtMBeBkE

08b. Dach przedszkola Les Boutours. Paryż/ Francja. Architekt: Emanuel Pezres, Pierre-Jean Pouillard. www.youtube.com/watch?v=rFfAtMBeBkE

Zdj. 9. Zespół szkół Stephane Hessel. Montreuil/Paryż/Francja. Architekt: C.E. Hackel, H.Fevre www.mcub.eu

okiem profesjonalistów. Ciekawe było to,

na stronie festiwalu, w dziale „inspiracje”.

że architekci na etapie projektowania prze-

Pięknym przykładem, zamykającym

widzieli ten element partycypacyjny

dzinnych budynków mieszkalnych, jeden

żyli do wykorzystywania jak największej

trzy-, a drugi siedmiopiętrowy, Rezydencja

ilości lokalnych wykonawców i produktów.

Jules Ferry w St. Die des Vosges (zdj.10).

Jeśli to nie było możliwe, zobowiązywa-

Jak pozostałe duże realizacje francuskie,

li firmy do prowadzenia szkoleń z danej

po wykończeniu, oprócz drewna, obiekt

technologii dla zainteresowanych miesz-

ten nie nosi śladów użycia materiałów na-

kańców i bezrobotnych

turalnych, zwłaszcza z zewnątrz. Ściany

Cały budynek jest zaklasyfikowany jako

wykonane są z prefabrykowanych paneli,

pasywny. Ma grawitacyjną, mechanicznie

a elewacje pokryte są panelami drewniany-

kontrolowaną wentylację, a przez grun-

mi, dachówkami ceramicznymi, obróbką

towe czerpnie powietrza i wentylowane

blacharską. Nie widać “śladu ludzkiej ręki”.

elewacje zminimalizowano urządzenia

Przemysłowa skala budynku angażuje

elektroniczne do niezbędnych sterowni-

przemysłowe metody budowania, czego

ków i monitoringu stacją pogodową.

wynikiem jest efekt estetyczny bliższy

Podobnej skali budynkiem jest zespół Zdj. 10 Rezydencja Jules Ferry (7 pięter). St. Die des Vosges/Francja. Architekt: C.E. Hackel, H.Fevre

na dachu przedszkola został zrobiony ogród, w którym dzieci mogą sadzić jadalne rośliny. Ogród jest doglądany przez ogrodnika (zdj.8b). Dzięki temu dzieci z przedmieść Paryża mogą na własne oczy i podniebienia przekonać się skąd są rzodkiewki i jak łatwo jest uprawiać swoje jedzenie. W projekcie był też uwzględniony aspekt społeczny. Zaangażowano mieszkańców i dzieci z okolicznych szkół, wszyscy wymyślali i wykonywali estetyczne detale pod Zdj. 11. Maison Feuillette. Montargis/Francja. Miejsce rozpoczęcia ESBG 2015 i publikacja z roku budowy domu. Maison Feuillette. Montargis/Francja.

ten temat, jest zespół socjalnych wieloro-

Przez cały proces budowy architekci dą-

głównemu nurtowi budownictwa.

szkół Stephane Hessel w Montreuil w Pary-

Po szerszy opis tej inwestycji zaprasza-

żu (zdj.09). Niestety mieliśmy okazję zoba-

my do “Podręcznika Budowania z Kostek

czyć go tylko z zewnątrz. Dlatego odsyłamy

Słomy” wydanego przez Cohabitat.

na stronę placówki i innych materiałów

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

ŻYWA LEGENDA

jest wciąż zamieszkany i według rozmów

W planie ESBG było około 70 prezen-

Prawdziwym seniorem budownictwa

z właścicielką, od 1946 roku bardzo przy-

tacji, które wypełniły większość czasu

słomianego w Europie jest dom Feuillet-

jemnie się w nim żyje, a jego stan tech-

czterodniowego programu. Organizato-

te w Montargis (zdj.11). Wybudowany

niczny jest nadal dobry.

rzy podzielili prezentacje (teoretycznie)

w 1920 roku wg projektu Emile’a Feuillette, stoi po dziś dzień i ma się całkiem

EUROPEAN STRAW BALE GATHERING

na bloki programowe, jednakże w praktyce trudno było to zauważyć: mówcy

dobrze. W 2013 został wykupiony przez

Nasza podróż „słomianym szlakiem”

najczęściej prezentowali bądź swoją wła-

Francuską Sieć Budownictwa Słomiane-

okazała się bardzo ciekawa, jednak głów-

sną działalność, bądź sytuację straw bale

go (RFCP) i od tego czasu urządzane jest

nym celem było dotarcie na ESBG – naj-

w poszczególnych krajach. Dyskusje towa-

w nim Narodowe Centrum Budownic-

większe europejskie wydarzenie dotyczącą

rzyszące prezentacjom oraz te prowadzone

twa Słomianego. W okienku prawdy, jak

budowania z kostek słomy. Bogaty pro-

w ramach paneli krążyły wokół tematów

i w jednym miejscu, gdzie został zdjęty ka-

gram tegorocznej edycji składał się z pre-

prefabrykacji oraz problemów formalno-

wałek tynku, prawie 100-letnia słoma jest

zentacji, warsztatów, paneli dyskusyjnych,

-prawnych. Wśród prelegentów znaleźli się

w bardzo przyzwoitym stanie. Jest sucha,

wycieczki, oraz części rozrywkowej. Brzmi

także członkowie OSBN: Anka Zawadzka

nie odkształcona, nie widać śladów pleśni, wydaje się trochę przykurzona. Jedyne po czym widać wiek ścian, to przyrdzewiały miejscami drut, którym wiązano wtedy kostki słomy. Pokazano nam dwie ciekawostki.

i Jan Dowgiałło opowiadali o projekcie

ESBG jest wreszcie wielkim świętem społeczności budujących ze słomy, szansą na spotkanie „legendarnych” pionierów straw bale.

W ścianach zastosowano „na wszelki wy-

„Budujemy Dom” Weroniki Siwiec, Magda Górska przedstawiła dom swojego projektu z prefabrykatów Moritza, Moritz Reichert mówił szerzej o swoich prefabrykatach, a Maciej Jagielak nakreślił zwięzły obraz budownictwa ze słomy w Polsce. Wszystkie

padek” rurę stalową, perforowaną, aby

to jak program rozbudowanej konferencji

te prezentacje zostały dobrze (lub nawet

można było gazem „zniszczyć całą faunę

– jednak ESBG, jak sama nazwa „gathe-

bardzo dobrze;) przyjęte i mamy poczu-

zwierzęcą i bakteryjną” w przestrzeni mię-

ring” podkreśla, to coś więcej niż konfe-

cie, że nasza ekipa zostawiła w pamięci

dzy tynkami, jak to opisuje czasopismo

rencja: to przede wszystkim spotkanie,

słuchaczy obraz Polski jako kraju, gdzie

„La Science et la Vie” z maja 1921 (zdj.11).

czas i miejsce na wymianę myśli i wiedzy,

dużo ciekawego się dzieje w dziedzinie

Na szczęście, wg poprzednich właścicie-

na budowanie (lub umacnianie) między-

naturalnego budownictwa.

li, system nigdy nie został użyty. Drugą

narodowej współpracy. ESBG jest wreszcie

Przy tak ogromnej dawce różnorodnych

niespodzianką, były szkice na ścianach,

wielkim świętem społeczności budujących

informacji postanowiliśmy ogólnie omó-

znalezione pod tapetą, którą zdejmowali

ze słomy, dla nowych uczestników szansą

wić tematy, które dominowały podczas

członkowie RFCP. To był zarys kolejnego

na spotkanie „legendarnych” pionierów

spotkania oraz przywołać kilka prezentacji,

domu projektowanego przez tego same-

straw bale, a dla tych przyjeżdżających

które szczególnie zapadły nam w pamięć.

go architekta, wybudowany rok później,

po raz wtóry okazją do spotkania starych

koło Lille na północy Francji. Dziś dom

znajomych.

LOW- CZY HIGH-TECH? „Prefabrykować, czy nie prefabrykować” to nadal jest pytanie, które porusza społeczność budujących ze słomy. Co dość zaskakujące, prezentację silnie przemawiającą za podejściem bardziej low-tech wygłosił Herbert Gruber z Austrii – znany wcześniej jako współtwórca systemu prefabrykatów system|haus|bau. Herbert przedstawił tym razem swoje nisko-budżetowe projekty, budowane w autorsko zmodyfikowanej technice CUT (Cell Under Tension) przy wsparciu wolontariuszy (zdj.12). Technika CUT (w oryginalnej wersji

Zdj.12. Technologia CUT, Herbert Gruber. Austria

Zdj.14. Pasywne domy z kostek słomy (Ecococon). Bjorn Kierulf. Słowacja.

rozpropagowana przez Toma Rijvena)

katów. Z rozwiązaniami tymi można się

programu „Straw Leonardo”, którego pre-

to technika, w której występuje lekki szkie-

zapoznać ściągając „Passivehouse Manual”

zentacja także miała miejsce. Sisy Hein

let drewniany, w którym kostki są kładzio-

opracowany przez Bjorna i Ecococon.

z niemieckiej organizacji FASBA zapowie-

ne „na rąb” i co warstwę mocowane łatami.

Temat paneli Ecococon w czasie ESBG

działa, że podręczniki opracowane podczas

W dyskusjach i rozmowach Herbert dość

powracał wielokrotnie, ponieważ firma, po

spotkań Leonardo będą do ściągnięcia już

wyraźnie dał do zrozumienia, że drogie

niezbyt udanym występie na ESBG 2013,

tej jesieni... i faktycznie już są online!

systemy prefabrykacji nawet w relatyw-

tym razem postawiła na „marketing szep-

W dziedzinie edukacji nowinami z Wiel-

nie bogatej Austrii nie znalazły nabywców,

tany” i jeszcze przed ESBG 2015 przekona-

kiej Brytanii podzieliła się Barbara Jones,

w przeciwieństwie do niskobudżetowych

ła do siebie szereg znanych w środowisku

projektów opartych o dobrze zorganizowa-

osób, które następnie w mniej lub bardziej

ną pracę systemem gospodarczym.

bezpośredni sposób zachwalały panele tej

Konsekwentnie za prefabrykatami

firmy. Doszło do interesującej (i nieco nie-

opowiada się Bjorn Kierulf – projektant

pokojącej) sytuacji: w obrębie społeczności

szeregu domów pasywnych z izolacją

straw bale istnieje obecnie „sieć sprzedaży”

ze słomy na Słowacji, jeden ze stałych

Ecococon.

współpracowników firmy Ecococon. Bjorn wykazywał, na przykładzie własnych reali-

PROGRAMY EDUKACYJNE, BADANIA

zacji, że budowanie domów na wysokim

Pisząc o Słowacji warto wspomnieć

poziomie technicznym z prefabrykatów

o tym, że u naszych południowych sąsia-

drewniano-słomianych (zdj.14) jest atrak-

dów działa prężnie organizacja ARTUR,

cyjną propozycją dla wszystkich: klien-

która dysponuje obecnie Ekocentrum

tów (bo energooszczędne), wykonawców

przebudowanym z wykorzystaniem na-

(bo szybsze i pewniejsze rozwiązanie)

turalnych materiałów budynkiem szkol-

i architektów (bo wysoki poziom realizacji

nym w miejscowości Hrub Šúr, w którym

i gotowe rozwiązania detali). Objaśniał też

prowadzone są kursy (zdj.15).

stosowane przez siebie rozwiązania tech-

Słowacy należą też do grupy organizacji

niczne: przede wszystkim wprowadze-

tworzących standardy szkolenia w dzie-

nie szczelnej membrany tylko po jednej,

dzinie budownictwa ze słomy w ramach

zewnętrznej stronie ściany z prefabryZdj.15. Ekocentrum ARTUR. Słowacja.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

fessionneles”, czyli „reguły profesjonalne” (reguły dobrej praktyki), funkcjonujące na prawach normy. W tym rozwiązaniu odpowiedzialność za stosowane na budowie kostki słomy ponosi wykonawca, który zobowiązany jest do stosowania ww reguł i przewidzianych w nich prostych, „polowych” testów. To rozwiązanie wydaje się bardzo dobre, bo umożliwia stosowanie słomy pozyskanej lokalnie i nie niesie za sobą dodatkowych kosztów. Rozwiązanie to jest niestety bardzo mocno zakorzenione we francuskich realiach formal-

We Francji odpowiedzialność za stosowane na budowie kostki słomy ponosi wykonawca. To rozwiązanie wydaje się bardzo dobre, bo umożliwia stosowanie słomy pozyskanej lokalnie i nie niesie za sobą dodatkowych kosztów. no-prawnych, które różnią się znacznie od reszty Europy. W Niemczech i Austrii przeprowadzono badania i uzyskano aprobaty techniczne dla kostek słomy. Od strony formalnej jest

Zdj.17a. „Gekolakt” nakładanie pierwszej warstwy

która otworzyła szkołę „School of Na-

NORMY - APROBATY - CERTYFIKATY

to proste rozwiązanie, stosowane dla wszelkich produktów budowlanych nieobjętych

tural Building”, oferującą szereg kursów i

Certyfikować, czy nie certyfikować? Oto

normami. W tym przypadku odpowie-

charakteryzującą się elastycznym syste-

jest kolejne pytanie, które budziło emocje

dzialność za jakość kostek słomy ponosi

mem studiowania.

podczas ESBG 2015. Samo pytanie zawie-

ich producent. Niestety - aprobaty takie są

ra w sobie błąd, bo nie o certyfikaty naj-

wydawane dla konkretnego producenta, co

częściej chodzi lecz o aprobaty technicz-

w przypadku materiału, który ma być prze-

ne i/lub normy dotyczące kostek słomy,

cież stosowany lokalnie, stanowi kompli-

stosowanych jako materiał budowlany.

kację. By umożliwić stosowanie lokalnych

W krajach Europy dopuszczalny zakres

kostek słomy, firmy/organizacje posiadają-

stosowania kostek słomy jest zróżnicowa-

ce aprobaty w Niemczech i Austrii oferu-

Wyniki wytrzymałości ogniowej osiągnięte w teście brytyjskim są naprawdę imponujące: ściana przetrwała 2h 15minut przy jedynie 2 do 2,5cm tynku. Bee Rowan przedstawiła natomiast

ny. W większości państw nie ma aprobat,

ją możliwość „aprobowania” kostek jako

wyniki najświeższych badań wytrzyma-

ani norm dla kostek słomy, co zwykle

materiału budowlanego. Mówiąc wprost:

łości ogniowej z wysp Brytyjskich. Bada-

oznacza ograniczenie zastosowania sło-

przedstawiciele firmy sprawdzają jakość

nia tego rodzaju były robione już w wielu

my do mniejszych realizacji1. Dotychczas

kostek i wystawiają odpowiedni doku-

krajach, ale wyniki osiągnięte w teście

rozwiązania tego problemu zostały wy-

ment, obejmując je aprobatą – oczywiście

brytyjskim są naprawdę imponujące:

pracowane we Francji oraz w Niemczech

za opłatą. Budzi to zrozumiałą niechęć,

ściana przetrwała 2h15minut przy jedynie

i Austrii.

bo podnosi cenę materiału.

2 do 2,5cm tynku.

We Francji opracowano „Regles Pro-

Emocje rozgrzała informacja, że FAS-

Zdj.17b. „Gekolakt” efekt ostateczny z wypolerowaną warstwą wierzchnią

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

BA (Niemcy) jest bliska otrzymania

względem wypowiedzi Austriaków: Er-

mówił o tym, że w Austrii, bezpośrednio

Europejskiej Aprobaty Technicznej na kost-

win Schwarzmuller w publicznej dyskusji

po wprowadzeniu aprobaty na kostki

ki słomy, co powinno ułatwić stosowanie

przyznał, że w wyniku błędu w algorytme

słomy, drastycznie spadła ilość budów

powyżej opisanego rozwiązania w skali

programu WUFI (służącego do symula-

z kostek słomy. (Należy zaznaczyć, że po-

całej Europy, nie tylko Niemiec.

cji zachowania wilgotnościowego ścian

wodem była przede wszystkim nadgor-

Warto zwrócić uwagę, że dokumenty

i prognozowania występowania grzybów),

liwość urzędników, którzy zaczęli żądać

aprobat oraz „Strohbalen Richtlinien”

w Austrii przez jakiś czas uznawano kła-

stosowania wyłącznie kostek z aprobatą).

(instrukcje do dowolnego stosowania)

dzenie zewnętrznych tynków bezpośred-

wypracowane przez FASBA są dostępne do

nio na słomę za niewłaściwe i wypromowa-

pobrania i użyteczne, nawet jeśli ktoś nie

no stosowanie płyt z włókien drzewnych.

ma w planie stosować słomy z aprobatą.

PROBLEMY/KONTROWERSJE

WARSZTATY I PREZENTACJE PRODUKTÓW

Problem rozbieżności pomiędzy teo-

Podczas spotkania w Montargis moż-

retycznymi obliczeniami wilgotności

na było wziąć udział w warsztatach oraz

w ścianach, a rzeczywistością opisywali

zapoznać się z ofertą produktową zwią-

Jeśli czegoś zabrakło na ESBG, to za-

również Mari Lauriee Pacquet oraz Pe-

zaną z naturalnymi materiałami. Podczas

pewne głębszej dyskusji o problemach,

ter Vos z Belgii, dochodząc na podstawie

warsztatów można było wykonać gekolakt

zarówno technicznych, jak i związanych

własnych doświadczeń do bardzo optymi-

- stiuk wapienny inspirowany tadelaktem

z rozwojem ruchu budowania z kostek

stycznych wniosków o możliwości stoso-

(marokańskim stiukiem) lub obejrzeć pro-

słomy. Tematy problemów technicznych

wania słomy np. jako izolacji stropoda-

ces produkcji prasowanych cegieł glinia-

pojawiły się tylko „przy okazji” i jakby mi-

chów, bez paroizolacji.

nych CEB. Warsztaty z gekolaktem były

mochodem. Bardzo ciekawe były pod tym

Natomiast Herbert Gruber z ASBN

propozycją estońskiej firmy Saviukumaja,

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

jest użyte lokalne, estońskie wapno jako

lowo z dwóch warstw, więc pierwsza po-

Dobry Dom. Polski akcent wśród

zamiennik dla oryginalnego, marokańskie-

winna zapewnić przyczepność następnej.

wystawców. (zdj.19) Firma prowadzona

go w tadelakcie. Technika wykonywania

(zdj.17a)

przez Moritza Reicherta, członka OSBN,

stiuku pozostaje taka sama i składa się z następujących kroków.

Nakładanie drugiej warstwy. Po wy-

wykonuje moduły ścienne i dachowe

schnięciu pierwszej warstwy nakłada się

wg projektów architektonicznych. Dobry

drugą, która jest już warstwą ostateczną.

Dom może pochwalić się już wieloma re-

Należy ją nałożyć z dużą starannością,

alizacjami w Polsce i nagrodami za estetykę

a po wstępnym przeschnięciu wygładzić za pomocą specjalnej plastikowej packi, do uzyskania gładkiej powierzchni. Polerowanie wierzchniej warstwy stiuku. Poleruje się przy użyciu gładkiego Zdj.18. Moduł słomiany firmy Bati Nature

kamienia polerskiego, na wcześniej namydlonej powierzchni. Do namydlania najlepiej nadaje się mydło z dodatkiem oliwy

Przygotowanie podłoża. Jeśli podłoże

z oliwek. Aby uzyskać odpowiedni efekt

jest chłonne należy je zwilżyć. Powinno

należy wykonywać lekko koliste ruchy

być oczyszczone z pyłu i w miarę równo

kamieniem polerskim. (zdj.17b)

wykonane (stiuk ma grubość do 3mm,

Wystawę produktów związanych

więc większe nierówność w podłożu będą

z budownictwem naturalnym zdominowa-

widoczne)

ły panele słomiane. Wystawców paneli było

Nakładanie pierwszej warstwy. Nakłada się pacą stalową, elastyczną, do nakła-

łącznie pięcioro, prezentujemy czterech najważniejszych:

dania tynku cienkowarstwowego. Warstwa

Bati Nature - francuski producent mo-

powinna być równo nałożona, bez zbyt-

dułów słomianych bazujących na wspo-

niego wygładzania. Stiuk składa się doce-

mnianej już technice GREB (zdj.18).

Zdj.20. Moduł słomiany firmy Ecococon

i jakość swoich budynków. Moritz tworząc swój system inspirował się wyżej opisaną metodą CUT. Udało mu się również, zmieniając kierunek układania słomy w swoim panelu, zmniejszyć jego grubość nie odbiegając bardzo od parametrów najczęściej stosowanego systemu na budowach w Polsce. Aby podwyższyć standard cieplny budynku, Dobry Dom często stosuje twarde płyty z wełny drzewnej jako okładzinę zewnętrzną. Ponadto w ofercie firmy znajdują się moduły wykorzystywane do dociepleń istniejących budynków. Ecococon - litewski producent modułów słomianych o wysokim standardzie wykonania. Forma celuje w budownictwo pasywne, proponując system modułów docieplanych wełną drzewną. Ecococon posiada krajową (litewską) aprobatę techniczną. Na stronie firmy można pobrać Zdj.19. Moduł słomiany firmy Dobry Dom

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

BUDOWANIE Z NATURY

Euro obejmowało wstęp na całe 5 dni wydarzenia, wyżywienie, noclegi (wariant na kempingu) i wycieczkę autokarem do budynków w okolicach Paryża. Przyjechało 250 osób z 15 krajów. Było ok. 70 prezentacji. Zdj.21. Moduł słomiany firmy Paille Tech

detale konstrukcyjne oraz dane techniczne dla projektantów. (zdj.20) Paille Tech - belgijski producent modułów słomianych nastawionych na realizację niskoenergetycznych i pasywnych budynków w nowoczesnej estetyce. (zdj.21)

KIEDY NASTĘPNY? Za dwa lata gospodarzami ESBG 2017 będą Włochy. Oczywiście reprezentacja z OSBN tam będzie. Serdecznie zapraszamy na relację.

PODSUMOWANIE

Zdj.23. Tynki gliniane firmy Saviukumaja

Oprócz modułów słomianych można

Zarówno zwiedzane przez nas obiekty,

ze słomy realnie istnieje i nadal się rozwija.

było zobaczyć narzędzia i maszyny do

jak i prezentacje podczas ESBG, zdają się

Przełomem może być założenie Europe-

tynkowania i obróbki gliny oraz tynki

świadczyć, że budowanie z kostek słomy

an Straw Building Association. Pierwsze

gliniane (zdj.22)(zdj.23). Ponadto prezen-

ma się w Europie dobrze. Budynków przy-

spotkanie robocze, dotyczące statutu, od-

towali się również francuscy producenci

bywa, przełamywane są kolejne bariery

było się podczas ESBG, dalsza praca trwa

stolarki okiennej i drzwiowej dedykowanej

w zakresie ich skali i poziomu skompli-

korespondencyjnie. Wszystko wskazuje

dla budownictwa naturalnego w standar-

kowania. Zwłaszcza we Francji, gdzie do-

na to, że taka organizacja powstanie.

dach pasywnych.

mów z kostek słomy jest już kilka tysięcy,

Siedzibą ma być Bruksela – a jednym

można już mówić o wyjściu tego sposobu

z zadań – skuteczny lobbing ;).

LICZBY

budowania z niszy. Także wysoka jakość

Cała wyprawa trwała 8 dni, w tym 5 sam

architektoniczna większości budynków,

festiwal. Łącznie w ESBG wzięło udział 13

które widzieliśmy, daje do myślenia... i mo-

osób z Polski, w tym 10 z OSBN. Więk-

tywuje do pracy, bo pod tym względem

szość grupy pojechała jednym busem.

w Polsce mamy dużo do zrobienia.

Wstęp na cały festiwal kosztował

Niezwykle przyjacielska atmosfera

ok. 320 Euro od osoby, ale była możliwość

(niemałego przecież!) spotkania w Mon-

negocjowania ceny w zamian za pomoc

tagris pozwala mieć nadzieję, że mię-

przy obsłudze imprezy na miejscu. 320

dzynarodowa społeczność budujących

Zdj.22. Demonstracja produkcji bloczków z ziemi kompresowanej. CalyClay.

05 ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

ZANIM ZBUDUJESZ (2) WIATRAK autor: Tomasz Szuster

Niemal każdy, kto pomyślał o budowie wiatraka, jest przekonany, że u niego wieje. Wynika to po trosze z tego, że w pamięci łatwiej utrwalają się zdarzenia nadzwyczajne niż powszednie (więc raczej incydentalne wichury niż codzienna flauta), ale i z tego, że w powszechnej (nie-) świado-

Tomasz Szuster (77)

mości właściwie każdy wiatr „się nadaje”. Jeśli jeszcze na mapie stref energetycznych

W energetyce wiatrowej od 35 lat: teoretyk

wiatru, jakich wiele w Internecie (patrz np.

i praktyk. Emerytowany pracownik Wydz. Me-

rys.1 w poprzednim odcinku) ktoś taki

chaniczny Energetyki i Lotnictwa Politechniki

odnalazł się w strefie „korzystnej”, dalszą

Warszawskiej, prekursor energetyki wiatrowej

ocenę lokalizacji uznaje za zbędną i sta-

jako dyscypliny wykładanej w polskich szkołach

wia wiatrak. W taki oto sposób wiatrak

wyższych (1996). Promotor licznej grupy absol-

okazuje się wątpliwą ozdobą posiadłości

wentów Wydziału, autor bądź współautor ok.

i świadectwem tego, że jego właściciel nie

150 prac z tej dziedziny.

wiedział jak się do rzeczy zabrać.

Turbina Darrieusa

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

Te wiatraki postawione w strefie „bardzo korzystnej” nie dały zapewne żadnej energii. Są jak elektrownia wodna postawiona na stawie.

Rys. 1

NAJPIERW SPRAWDŹMY JAK WIEJE

wych jest pomiar wykonany ściśle na miej-

powszechnie dostępnej, darmowej, w Polsce nie mamy.

W pierwszej części artykułu, do której

scu i wysokości przyszłego wiatraka. Jest

warto zajrzeć przed tą lekturą, omówiono

to jednak procedura długotrwała i dość

W krajowych publikacjach na temat ma-

główne czynniki decydujące o powodze-

kosztowna. Dlatego na samym początku

łej energetyki wiatrowej powszechnie przy-

niu przedsięwzięcia „wiatrak”. Są nimi:

przedsięwzięcia, kiedy rozstrzygana jest

woływanym źródłem są mapy3 autorstwa

warunki wiatrowe oraz właściwy dobór

kwestia zasadnicza: „czy warto się za to

H. Lorenc, (IMiGW); Przykładem może

wiatraka . Dlatego pierwszym krokiem po-

brać?”, należy przede wszystkim upewnić

być „Mapa stref energetycznych” pokazana

tencjalnego inwestora powinna być ocena

się czy w wybranym rejonie jest „w ogó-

w pierwszej części artykułu. Inna z takich

warunków wiatrowych w przewidywanej

le” szansa na dostateczny wiatr, czy rejon

map przedstawia rozkład prędkości śred-

lokalizacji, sprowadzająca się praktycznie

jest wystarczająco wietrzny2. W bieżącym

niej 10 min zredukowanej do umownych

do oszacowania średniej długoterminowej

odcinku wskazane będą niektóre darmowe

warunków: wysokości 10 m n.p.t. i terenu

prędkości wiatru.

źródła danych, z których warto skorzy-

otwartego z klasą szorstkości 0-14.

Ze względu na niskie usytuowanie wir-

stać szukając odpowiedzi na postawione

Mapy te sporządzane na podstawie

nika małych wiatraków (10-30 m n.p.t)

pytanie. Opisany będzie sposób dostępu

wieloletnich pomiarów w kilkudziesięciu

ogromny wpływ na to „jak wieje” ma

do nich, będzie mowa o tym, jakie dane

stacjach meteo. Po naniesieniu ich na mapę

ścisłe otoczenie wiatraka w promieniu,

warto zgromadzić, by można było bardzo

wyznaczany jest przybliżony przebieg linii

powiedzmy, paru setek metrów. Chodzi

wstępnie, ale racjonalnie, oszacować wa-

stałych prędkości (izotach) z rozdzielczo-

o rzeźbę terenu w skali mikro, ale zwłaszcza

runki wiatrowe w upatrzonym miejscu.

ścią 0.5 czy 1 m/s. Operacja ta wykonywa-

o zasłaniające wiatr przeszkody terenowe.

W następnym odcinku, co ze ściągniętymi

na jest wprawdzie techniką cyfrową, ale

Niemal zawsze tak rozumiane „środowi-

informacjami zrobić.

w rezultacie są to mapy analogowe takie, jak mapa „na papierze”. Ze względu na

sko wiatraka” wpływa destrukcyjnie na jego wydajność w stosunku do tej, jaką mógłby osiągnąć w tym samym miejscu, ale na tere-

MAPY WIATRU

małą liczbę stacji, przedstawiają pole prędkości z ogromnym przybliżeniu, z uśred-

nie otwartym i gładkim. Nie będzie pożytku

Mapa o dużej rozdzielczości rozkładu

nieniem przestrzennym w skali regionów

z wiatraka ukrytego za drzewami czy doma-

średniej prędkości wiatru (mapa wiatru)

geograficznych (mezoskala). Co więcej,

mi (patrz rys. 1) nawet, jeśli jego lokalizacja

na małej wysokości była by bardzo pożą-

w zależności od algorytmów, jakie użyto

przypada na rejon o dobrej wietrzności.

danym źródłem informacji dla każdego,

W takiej sytuacji jedyną, dość pewną,

kto myśli o małym wiatraku. Takiej mapy,

3. „Mapa Stref Energetycznych”, „Prędkości średnie 10 min na wysokości 10 i 30 m n.p.t. w terenie otwartym, klasa szorstkości 0-1”

2. Odwołanie się w tym względzie do mapy stref energetycznych (cz.1 rys. 1) lub podobnej nie jest roztropne. Patrz dalej.

4. Znajomość klasy terenu i wysokości wiatraka w planowanej lokalizacji umożliwia przeszacowanie prędkości pochodzącej z mapy do warunków lokalnych.

metodą oszacowania warunków wiatro1. T rzecim, niebanalnym, jest wybór sposobu zagospodarowania uzyskanej energii.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

przy wyznaczaniu izotach, ich przebieg,

informacji zawartej w atlasach wiatru jest

by i pokrycia terenu, i in.), jak i wyniki

przy takich samych danych wejściowych,

zwykle płatny, ale są i takie, w których

są uśrednione w sensie przestrzennym

może się znacznie różnić. Są to więc mapy

możliwy jest darmowy dostęp do części

w obszarze owych oczek. Zatem wszystkie

na podstawie których można powiedzieć

danych. Cyfrowe mapy wiatru sporządzane

elementy terenu, jak jego rzeźba, lokalne

na przykład, że „generalnie” lepiej z wia-

są przede wszystkim na użytek dużej ener-

zmiany pokrycia czy przeszkody tereno-

trem jest w Polsce centralnej niż, powiedz-

getyki wiatrowej i dlatego publikują pole

we, których skala jest mniejszej od tych

my, w Małopolsce, ale nie wiele ponad to.

wiatru na wysokościach większych od tych,

oczek, są pomijane w modelu numerycz-

Alternatywą dla takich map są mapy

na których instalowane są małe wiatraki

nym, i nie mają wpływu na wynik, czyli

cyfrowe. Powstają one na podstawie

(10…20 m n.p.t.). Są jednak metody, za

np. prędkość średnią w takim oczku. Tak

ogromnej liczby danych – historycznych

pomocą których, można, przy znajomo-

więc taka mapa nie uwzględnia elementów,

i bieżących – pochodzących ze różnych

ści prędkości na większej (a lepiej na paru

które mogą mieć bardzo znaczny wpływ

źródeł lokalnych i zewnętrznych, podda-

większych) wysokościach oszacować pręd-

na to, jak wieje na małej wysokości „obok

nych obróbce za pomocą modeli matema-

kość na wysokości żądanej. O tym, jak to

domu”.

tycznych atmosfery. Wyniki gromadzone

robić, będzie w kolejnym odcinku cyklu.

są w formie atlasów wiatru, w których

Mapy te, jak i wszystkie inne dane w cy-

przestrzenne rozkłady średniej długo-

frowych atlasach wiatru, mają określoną

terminowej prędkości wiatru5 na róż-

rozdzielczość. Znaczy to, że pole wiatru

Przykładem cyfrowej mapy rozkładu

nych wysokościach przedstawiane są za

tworzy się na regularnej siatce z „oczkami”

średniej długoterminowej prędkości wiatru

pomocą cyfrowych atlasów/map wiatru.

od rozmiarze 5 x 5 km w dawniejszych, aż

z darmowym dostępem jest mapa opraco-

Mapy te udostępniają informacje liczbowe

do 200 x 200m niektórych najnowszych

wana przez amerykańską firmę AWSTrue

(wartości i charakterystyki) w otoczeniu

mapach. Ze siatkowej („dyskretnej”) struk-

power. Jest to mapa o rozdzielczości 200m

wskazanej lokalizacji. Dostęp do pełnej

tury modeli, za pomocą których, powstaje

z rozkładem średniej długoterminowej

mapa wynika, że wszystkie dane–zarów-

prędkości wiatru na wysokościach 30, 60,

no wejściowe (numeryczny model rzeź-

80, 100, 120 i 140 m n.p.t. (rys. 2).

5. Zwanego często „polem wiatru”, Rys. 2

Zrzut ekranowy strony z mapą firmy AWS Truepower

MAPA CYFROWA FIRMY AWSTRUEPOWER

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

Fragment mapy z rys.2 przedstawia obszar o wymiarach ok. 15 x 11 km

Rys. 3

W oknie widoczna jest mapa obejmują-

Komentarz

ca fragment Polski centralnej o wymiarach

Mapa ta, mimo, że sporządzona jest

ok 300 x 200 km. Rozkład prędkości przed-

na wysokości 30 m n.p.t. i większych jest

stawiony jest na wysokości 30 m n.p.t. Na

znacznie bardziej użytecznym źródłem niż

mapie zaznaczono fragment przedstawio-

mapy „analogowe”, o których była mowa

ny na rys. 3.

wyżej. Można zauważyć, dzięki wysokiej

Jak dostać się do map AWSTruepower

rozdzielczości, jak silnie zróżnicowana może być średnia prędkość wiatru nawet na niewielkiej przestrzeni, co uwarunko-

Mapa ta zamieszczona jest pod adresem:

wane jest rzeźbą terenu i jego pokryciem.

https://dashboards.awstruepower.com/wsa

Na jeszcze mniejszej wysokości zróżnico-

, Dostęp do niej uwarunkowany jest re-

wanie to – z miejsca na miejsce–może być

jestracją. Po otworzeniu mapy można,

znacznie silniejsze ze względu efekty na

w sposób typowy dla map w Internecie, wybrać interesujący fragment (rys. 3), który można, ściągnąć i zapisać. Na mapie strzałką wskazano wysokość, na której pokazany jest rozkład średniej prędkości wiatru. Klikając we wskazane miej-

mikro-skalowe. Mapa w wersji darmowej

sce można wpisać inna wysokość, która

nie daje wprawdzie dostępu do wartości

sprowadzona zostanie do najbliższej z tych

liczbowych prędkości we wskazanym

wymienionych w poprzednim punkcie.

punkcie, ale dzięki wysokiej rozdzielczo-

Na rys. 3, w czerwoną ramką wskazano

ści pozwala, co najmniej zorientować się,

tę wysokość (Display Layer: 30 m) obok

czy wybrana lokalizacja nie jest miejscem

skali prędkości.

beznadziejnym.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

IRENA–GLOBAL WIND ATLAS

IRENA umożliwia otrzymanie prędkości

Międzynarodowa Agencja Energii Od-

i gęstości mocy we wskazanym punkcie,

nawialnej (ang. International Renewable

na każdej z wymienionych wysokości. Ich

Energy Agency – IRENA) jest organiza-

znajomość umożliwia przybliżone oszaco-

cją, promującą wykorzystywania odna-

wanie prędkości na wysokości typowej dla

wialnych źródeł energii. Kilka lat temu

małych wiatraków, za pomocą ekstrapola-

IRENA wraz z Duńskim Uniwersytetem

cji pionowego profilu prędkości średniej

Technicznym (DUT) opracowało bazę da-

do małych wysokości. Jak to zrobić będzie

nych o nazwie Global Wind Atlas . Jest

w kolejnym odcinku.

to darmowa, dostępna on-line aplikacja/ narzędzie, która udostępnia w wybranym obszarze, na trzech wysokościach (50, 100

Jak dostać się do danych z Global Wind Atlas?

Strona otwiera się przy domyślnym ustawieniu na 200 m n.p.t., (rys. 4-C). Kaso-

i 200 m n.p.t.), m.in. mapę średnich dłu-

Po wpisaniu adresu http://irena.mas-

wanie/uruchomienie mapy pola wiatru

goterminowych: prędkości oraz gęstości

dar.ac.ae/?map=103 otwiera się strona

na innej wysokości wymaga kliknięcia

mocy wiatru1. Rozdzielczość tych map

z mapą przedstawioną, na rysunku 43.

we właściwe okienko.

wynosi 1 km. Stało się to możliwe dzięki

W okienku (rys. 4-A) wpisujemy miej-

Mapa może być w oknie przemieszcza-

modelowaniu mikroskalowemu2 i wysokiej

scowość, po czym z podpowiedzi wybie-

na, a jej podziałka zmieniana w powszech-

rozdzielczości w odwzorowaniu własności

ramy właściwą pozycję. Na stronie, na

nie znany sposób. W oknie mapy, na dole

terenu (orografii, szorstkości terenu i skut-

lewym niebieskim polu (menu) klikamy

po prawej, podawana jest skala mapy,

ków jej zmian). W odróżnieniu od oma-

na DTU Global Wind Atlas – Wind Speed

a po lewej, na czarnym polu, wydawane

wianych wcześniej map AWSTruepower,

(WS) maps (rys. 4-B). Rozwija się zakładka

są współrzędne geograficzne punktu, ak-

z trzema pozycjami Average WS 1 km at

tualnie wskazywanego kursorem na mapie.

200 m (100 m, 50 m) height DTU 2015.

Format współrzędnych można wybrać kli-

1. Bardziej dociekliwi odkryją tam jeszcze wiele innych możliwości. 2. Z Wind Atlas Analysis and Application Program (WAsP)

3. Mapa przedstawia sytuację „w chwilę później”, po paru dalszych krokach.

Rys. 4

Na prawej części strony zamieszczona jest edytowalna legenda.

kając na ikonkę po prawej stronie owego pola (rys. 4-D).

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

Rys. 5

Fragment mapy z rys. 5

Rys. 6

Prędkość w wybranym miejscu, na wy-

średnia na wysokości 50 m n.p.t. przy roz-

sokości zaznaczonej w menu, otrzymuje-

dzielczości 1 km–rys. 6-A) i jej wartości

my kliknięciem w wybranym miejscu na

(tu prędkość w m/s – rys. 6-B).

mapie (patrz rys. 5).

Uwaga: Tabliczka (rys. 5-A) jest „przy-

Otwiera się wówczas tabliczka (rys. 5-A),

wiązana” lewym dolnym rogiem do wy-

na której klikamy na ikonkę w wierszu

branego wcześniej punktu na mapie.

Average WS 1 km at….” (rys. 5-B). Otwie-

„Uwolnienie” jej następuje po kliknięciu

ra się nowa tabliczka (rys. 6) z informa-

na pierwszą od lewej (rys. 5-C) z trzech

cją o wydawanej wielkości (tu prędkość

ikonek umieszczonych w prawym górnym

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

rogu tabliczki. Wówczas wybrany punkt

ży porównać z prędkością wyznaczoną na

wątpliwości3 dane te można traktować,

na mapie oznaczony zostaje czerwonym

podstawie danych z IRENY w miejscu i na

jako jedno z uzupełniających źródeł. Pręd-

wskaźnikiem (rys. 5-D, rys. 6-C), a ta-

wysokości anemometru w tej stacji. Róż-

kości te można przeliczyć na inne wysoko-

bliczka może być przemieszczana w całym

nice między obiema wartościami: zmie-

ści przy zadanej klasie terenu. Jak to zrobić

oknie, a także zwijana.

rzoną i wyznaczoną, wyliczone w kilku

będzie w kolejnym odcinku.

W podobny sam sposób można dotrzeć

miejscach, daje wyobrażenie o skali błędu,

do wszystkich informacji/ustawień wymie-

z jakim trzeba się liczyć przy wyznaczaniu

nionych w menu, po lewej części strony.

w opisany sposób średniej prędkości w lo-

Strzałki <, > na brzegach mapy rozciągają

kalizacji przyszłego wiatraka.

Dane z polskich stacji meteorologicznych w bazie danych NOAA4 Dane te pochodzą z informacji wymie-

obszar objęty mapą na pole legendy bądź

nianych w ramach Światowej Organizacji

informacji zawartych w menu.

Meteorologicznej (WMO) i zawierają in-

DARMOWE DANE LICZBOWE Z POLSKICH STACJI METEOROLOGICZNYCH

Jakie dane ściągnąć i po co? Prędkości na trzech wysokościach 50, 100 i 200 m n.p.t. służyć może do wy-

Dane z IMGW

formacje dotyczące kilkunastu parametrów, zjawisk i stanów atmosfery, uśrednianych w ciągu doby. Między innymi są tam ciągi prędkości wiatru – średnich

znaczenia pionowego profilu prędkości

Wyniki pomiarów wiatru pochodzące

oraz maksymalnych dobowych. NOAA

średniej w danym miejscu. Po jego eks-

ze stacji IMGW Instytut udostępnia od-

udostępnia darmowo – do wykorzystania

trapolacji w dół do wysokości wirnika

płatnie (!), a dostęp do nielicznych danych

niekomercyjnego – dane z ok. 9000 stacji

można oszacować prędkości na tej wy-

publikowanych jest dość kłopotliwy.

na świecie, a w tym ze 152 stacji polskich5.

sokości. Jest ona prędkością „wirtualną”

W pracy [1] zamieszczono wybrane

Dane z 80 stacji gromadzone są na bieżąco;

taką, jaka była by w miejscu i na wyso-

dane pochodzące z pomiarów w latach

w pozostałych serie pomiarowe kończą się

kości wiatraka, w „wirtualnym” terenie,

1966-1980 wykonanych w 52 stacjach

zwykle w latach 2008-2014.

którego rzeźba, pokrycie i inne jego ce-

sieci IMGW. Poza nazwą stacji podano

Rejestr wszystkich stacji uwzględ-

chy są uśrednione i jednorodne w pro-

tam wysokość anemometru, klasę tere-

nionych w bazie danych NOAA można

mieniu kilkuset metrów, a przy tym, bez

nu w jego otoczeniu oraz średnie pręd-

znaleźć pod adresem ftp://ftp.ncdc.noaa.

uwzględnienia skutków istnienia prze-

kości wiatru przeliczone przez Autorkę

gov/pub/data/noaa/isd-history.txt . Za-

szkód terenowych.

wspomnianej pracy do wysokości 10 m

mieszczono tam także informacje o ich

Aby mieć wyobrażenie o niepewności

i 30 m n.p.t. w terenie klasy 0. Są to, więc

lokalizacji, kodach i okresie archiwizacji

takiego oszacowania można wykonać

prędkości, w pewnym sensie, wirtualne,

danych. Więcej o NOAA można znaleźć

następujące doświadczenie: „Pewne”

tj. takie, jakie byłyby na obu tych wyso-

pod adresem http://www.ncdc.noaa.gov/ ;

wartości prędkości średniej na określonej

kościach w miejscu masztu, gdyby teren

wysokości n.p.t (wysokość anemometru)

w jego otoczeniu był klasy 0 przy braku

pochodzące z pomiaru w stacji meteo nale-

przeszkód terenowych. Mimo pewnych

1. Żaden pomiar nie oddaje ścisłej wartości wielkości mierzonej, stąd cudzysłów.

2. W sensie przestrzennym (patrz rozdzielczość map cyfrowych) i czasowym.

3. Na podstawie znajomości prędkości na obu wysokościach, autor wyznaczył współczynnik α w potęgowym modelu profilu prędkości (patrz poprzedni odcinek). Przy tej samej klasie terenu (tu klasa 0) jego wartość powinna być z definicji we wszystkich stacjach taka sama. Tu rozrzut wartości α sięga 30%, co w pewnym stopniu podważa zaufanie do danych zawartych w opracowaniu. 4. National Oceanic and Atmospheric Center 5. Z b. stacji niemieckich zlokalizowanych w przeszłości w granicach obecnej RP zachowały się rejestracje historyczne kończące się zwykle 1942 roku. Tych stacji dalej nie uwzględniono.

Tabela 1

POLSKIE STACJE METEO W ZASOBACH NOAA L.p. Index wg WMO

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77

121051 123120 125660 124710 123950 121390 122950 126000 122380 122400 123766 122350 126650 125500 121370 121240 121270 124900 121030 121600 121190 121400 121530 121550 121450 122060 121470 123000 121350 121480 121052 123420 125760 121290 125800 125000 124350 126500 125600 121850 125700 125200 123450 121000 121180 121050 121060 124880 125650 125560 126800 126700 123260 124540 123300 121230 121200 121380 121250 121360 121500 121053 124520 123740 124150 126900 124180 124650 121195 124950 121055 121540 123765 122690 122030 125770 122800

Nazwa stacji (zachowano pisownię z archiwów NOAA)

BABICE BABIMOST BALICE BELSK BIALA PODLASKA BIALOGORA BIALYSTOK BIELSKO-BIALA BYDGOSZCZ BYDGOSZCZ CEWICE CHOJNICE CIESZYN CZESTOCHOWA CZOLPINO DARLOWEK DARLOWO DEBLIN DZIWNOW ELBLAG-MILEJEWO GASKI GDANSK PORT PN. GDANSK-NOWY PORT GDANSK-SWIBNO GDYNIA GOLENIOW GORA SZWEDOW GORZOW WLKP HEL HEL INOWROCLAW INOWROCLAW JAROGLAW JAROSLAWIEC JASIONKA JELENIA GORA KALISZ KASPROWY WIERCH KATOWICE KETRZYN KIELCE-SUKOW KLODZKO KOLO KOLOBRZEG KOLOBRZEG KOSZALIN KOSZALIN ZEGRZE KOZIENICE KRAKOW KRAKOW/BALICE KROSCIENKO WYZNE KROSNO KRZESINY LASK LAWICA LAZY LEBA LEBA LEBORK LEBUNIA LECHA WALESY LECZYCA LECZYCA LEGIONOWO LEGNICA LESKO LESZNO LODZ LUBLIN AIRPORT LUBLIN RADAWIEC LUBLINEK MALBORK MALBORK MARWALD MIEDZYZDROJE MIELEC MIKOLAJKI

Index ICAO

EPBC EPZG EPKK

EPDA EPDE

EPIN

EPRZ

EPKM

EPKO

EPKF

EPKS EPLK EPPO

EPCE EPGD

EPLB EPLL EPMK EPMB

DANE WG. [1]

Współrzędne

Wysokość

m npm

od [data]

do [data]

52.268 52.139 50.078 51.833 52.017 54.833 53.100 49.800 53.117 53.083 54.417 53.717 49.750 50.817 54.717 54.400 54.430 51.551 54.017 54.167 54.250 54.400 54.400 54.333 54.517 53.583 54.633 52.750 54.600 54.580 52.817 52.817 50.017 54.550 50.110 50.900 51.783 49.233 50.233 54.067 50.817 50.433 52.200 54.183 54.183 54.200 54.033 51.567 50.083 50.083 49.683 49.700 52.332 51.552 52.421 54.300 54.750 54.767 54.550 54.417 54.378 52.000 52.000 52.400 51.200 49.467 51.833 51.733 51.233 51.217 51.717 54.030 54.027 53.533 53.950 50.300 53.783

020.911 015.799 019.785 020.800 023.117 017.933 023.167 019.000 017.967 017.983 017.767 017.550 018.633 019.100 017.233 016.350 016.370 021.894 014.733 019.433 015.850 018.700 018.667 018.933 018.567 014.900 018.817 015.283 018.817 018.800 018.333 018.333 022.683 016.533 022.019 015.800 018.083 019.983 019.033 021.367 020.700 016.617 018.667 015.583 015.550 016.150 016.300 021.550 019.800 019.783 021.817 021.767 016.966 019.179 016.826 016.183 017.533 017.533 017.750 017.767 018.466 019.150 019.150 020.967 016.200 022.350 016.533 019.400 022.683 022.400 019.400 019.130 019.134 019.950 014.467 021.450 021.583

0107.3 0059.1 0241.1 0180.0 0146.6 0030.0 0151.0 0399.0 0072.0 0071.0 0151.0 0172.0 0312.0 0295.0 0048.0 0005.0 0004.0 0119.5 0004.0 0043.0 0009.0 0007.0 0016.0 0009.0 0022.0 0038.0 0017.0 0073.0 0003.0 0012.0 0083.0 0083.0 0210.0 0035.0 0205.7 0344.0 0140.0 1989.0 0284.0 0110.0 0261.0 0357.0 0117.0 0005.0 0006.0 0034.0 0072.0 0126.0 0236.5 0241.0 0281.0 0329.0 0080.8 0192.9 0093.9 0008.0 0006.0 0023.0 0041.0 0022.0 0149.0 0150.0 0150.0 0096.0 0124.0 0422.0 0092.0 0190.0 0203.0 0240.0 0184.0 0005.0 0004.9 0092.0 0070.0 0170.0 0132.0

20040526 20020603 19310103 20030414 19410101 20020601 19310101 19391009 20020601 19730101 20050228 19410101 19340329 19400101 20020601 20020601 20020604 19340104 19870103 19330102 20020601 20010704 20020601 19820901 19340329 20020105 20020601 19520101 19550701 20020601 20040510 20020601 19410301 20020601 19540102 19330601 19520101 19400101 19340330 19520101 19341002 19520102 19520401 19350101 20020601 19520101 19740215 19750812 19520101 20020601 19391101 19850401 20020601 20020601 19310102 20020601 19730101 19870106 19530401 20020601 19310101 19880421 20020601 20000420 19370401 19730101 19730101 19340329 20130521 19310103 20040810 20020601 20050507 19400201 20020601 19400510 19621105

B B B 20030414 19590730 20081017 B B 20090716 19830222 20120403 B 20070712 B 20081017 B 20081017 B 20081017 B 20070830 20121231 20080829 20141127 20050612 20050813 20081017 B B 20081017 B 20140911 20090119 20080716 B B B B B B B B B B 20081017 B 20050831 B 19600930 20081013 20101213 B B B B 20070305 B 20081017 B B B B 20140912 20040516 B B 20140909 20140912 B B B 20140912 B 19420630 20081017 19781026 B

Dane

Prędkość przy kl. terenu 0, [m/s], na wysokości npt:

Wysokość anemometru

Klasa terenu

[m npt]

[-]

h=10m

h=30m

12 20

1 1

2,9 3,4

3,4 4

3,4

3,5

4,1

3,7

4,4

13 23

2 3

3,7 5,3

4,4 6,2

16 15 15

2 1 1

3,9 2,5 3,3

4,6 2,9 3,9

20 13 15 14 14 18 18 13

1 0 0 0 1 1 1 2

3 3,6 2,6 2,6 3,8 3,9

3,5 4,2 3 3 4,5 4,6

4,4

5,2

2,8

3,2

4,8

14 14 12

0 0 3

4,8

5,6

3,4

16 14 14 12 12

0 1 1 1 0

3,1 3,2 3,3 4 3,1

3,6 3,8 3,9 4,7 3,6

3,6

STRONA

61 84 24 146 11 126 20 60 99 72 124 22 102 108 26 73 127 12 117 79

46 114

125

21 146

84 126 124 99 108 26 ROZDZIAŁ

127

128

127 128

ODNAWIALNE ENERGII 129 ŹRÓDŁA 28 31

32 113

2 43 62

64 1

43 67 62111 63

137 138

78 37

101 81

148

7 53

148

101

55 98

2 101 64

31 32 113 94

80 31

134

129 10

129 28

113

96 74

74 96

92 9

123 83

83 92

T E M AT

117 79

108 73 40 12 117 79

137 6 138 37

5 131 4 68100 143 86 48 67 4 132 1 147 65 54 37 133 142 68 118 106 71 97 141 86 143 1836 48 54 65 132 122 140 147 133 142 106 118 119 116 97 143 120 69 70 122 36 93 140 147 65 142 41 118 14 Stacje meteo dostępne w bazie ich kody, współrzędne geograficzne, wy119 116 42 121 120 36 93 danych NOAA i w pracy 14 [1] sokość 41 n.p.m. oraz okres archiwizowania 119 116 145 104 42 121 Na rys. 7 przedstawiona jest lokalizacja danych w bazie110 NOAA1. Zamieszczono 120 105 93 39z pracy49 104 stacji meteorologicznych, z których dane tam także dane pochodzące [1]. 85 42 121 3 13 130 76105 zawarte są w bazie danych39NOAA49 oraz 50 35 8 33 uwzględnionych105 w pracy [1]. 3W tabeli 1 130 13 5 1. W tabeli zachowano oryginalna pisownię nazw Rys. 7 87 50 103 zamieszczono informacje o tych stacjach: stacji wg zasobów bazy NOAA. 8 88 13 52 51 87 144 38 66 Rozmieszczenie Polskich stacji meteorologicznych, z których dane dostępne są 88w bazie NOAA 148

67 89

144

715

95 58

109

Dane z NOAA - historyczne

27 139 15

57 6

25 Dane29 z NOAA - historyczne

Dane z NOAA - historyczne i bieżące

135 16 30 59 90 z NOAA - historyczne Dane i bieżące 44 z NOAA - historyczne 107 Dane 45 56 23 91 136 82 112 19 115 61 75 114 11 24 46 20 125 102 21 146 60 72 22 47 84 126 73 124 99 92 128 12 108 26 74 127 83 117 79 9 96 129 80 134 10 31 32 28

137 138

43 62

148

131

100 4

68 132

122

140

141

48 106

133

143 142 118

111

54 65

147

123 40

101

Dane wg [1] + dane z NOAA

113

Dane z NOAA

36 120 121

119

116

145

110

93 104

85 76

105

130 50

103

52 87 88 144

51 66

Dane

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

Rys. 7 (Część druga)

Rozmieszczenie Polskich stacji meteorologicznych, z których dane dostępne są w bazie NOAA 95 109

27 139 15

135

44 136

46 114

125

21 146

84 126 99 26 127

112 11 61 24 20 60 72 22 102 73 12

128

108

115

124

59 90 91

107

45 56 19

25 29

34 16

57 6

129

134

98 81

101

137 1 138

43 62

2 148 67

131

100 4

68 132

122

140

141

48 106

133

143 142 118

111

54 65

9 96

147

92 74

117 79

113

123 40

36 120 121

119

116

145

110

93 104

85 76

105

130 50

103

52 87 88 144

Dane z NOAA - historyczne

51 66

Dane z NOAA - historyczne i bieżące

Dane wg [1] + dane z NOAA

Tabela 1 – ciąg dalszy

POLSKIE STACJE METEO W ZASOBACH NOAA Nazwa stacji (zachowano pisownię z archiwów NOAA)

L.p. Index wg WMO

78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148

123760 122260 122700 121056 121160 122250 121140 123764 124640 126600 126899 123750 121420 121490 122720 125300 122850 120010 122300 121465 123600 122080 123960 123360 121460 126950 125550 125400 124850 121163 122100 121430 125850 123850 121560 123100 126915 121330 125100 122070 124240 125110 125180 125190 124690 121950 122120 122000 122010 122050 122150 123767 125750 123990 121054 124660 122500 121150 121310 123720 123630 121220 124550 124970 124250 124280 126250 125950 121280 124050 124000

MINSK MAZOWIECKI MIROSLAWIEC MLAWA MODLIN MRZEZYNO NADARZYCE NIECHORZE NOWA DEBA NOWE NOWY SACZ NOWY TARG AIRPORT OKECIE OKSYWIE OKSYWIE OLSZTYN OPOLE OSTROLEKA PETROBALTIC BETA PILA PIOTRKOW TRYBUNALSKI PLOCK PNIEWO PODLASKA POWIDZ PRUSZCZ GDANSKI PRZEMYSL PYRZOWICE/KATOWICE RACIBORZ RADOM REDZIKOWO RESKO-SMOLSKO ROZEWIE SANDOMIERZ SIEDLCE SKOWEONKI SLUBICE SLUPSK & SLUPSK/REDZIKOWO SNIEZKA STARGARD SZCZECINSKI STRACHOWICE/WROCŁAW WALBRZYCH OPOLE-NOWE DUSZNIKI-ZDROJ SULEJOW SUWALKI SWIDWIN SWINOUJSCIE SWINOUJSCIE SZCZECIN SZCZECINEK SZWEDEROWO TARNOW TERESPOL TOMASZOW TOMASZOW TORUN USTKA USTKA WARSZAWA BIELANY WARSZAWA/BABICE WICKO MORSKIE WIELUN WLODAWA WROCLAW I WROCLAW/STRACHOWICE ZAKOPANE ZAMOSC ZEGRZE POMORSKIE ZGORZELEC ZIELONA GORA

OBJAŚNIENIE:

Index ICAO

DANE WG. [1]

Współrzędne

Wysokość

m npm

od [data]

do [data]

021.656 016.083 020.350 020.652 015.300 016.500 015.067 021.767 020.533 020.700 020.050 020.967 018.517 018.567 020.417 017.967 021.567 018.167 016.750 019.683 019.733 015.450 023.150 017.854 018.672 022.767 019.083 018.200 021.117 017.108 015.400 018.350 021.717 022.250 019.283 014.600 017.017 017.100 015.733 015.000 016.886 016.283 017.783 016.400 019.867 022.950 015.826 014.233 014.283 014.617 016.683 017.983 020.983 023.617 020.017 020.017 018.583 016.867 016.850 020.967 020.917 016.620 018.567 023.533 016.883 016.883 019.967 023.250 016.267 015.033 015.533

0184.1 0139.9 0149.0 0103.9 0008.0 0129.0 0010.0 0170.0 0180.0 0295.0 0628.0 0110.3 0070.0 0002.0 0137.0 0163.0 0097.0 0046.0 0073.0 0205.1 0109.0 0012.0 0150.0 0113.1 0006.4 0280.0 0304.0 0206.0 0183.0 0066.1 0052.9 0085.0 0218.0 0155.0 0022.0 0024.0 0000.0 0065.0 1613.0 0009.0 0123.1 0131.0 0057.0 0170.0 0189.0 0186.0 0117.3 0005.0 0010.0 0007.0 0144.0 0235.0 0209.0 0137.0 0190.0 0190.0 0072.0 0011.0 0015.0 0100.0 0106.0 0003.0 0201.0 0179.0 0122.0 0123.0 0857.0 0213.0 0072.0 0203.0 0192.0

20020601 19870301 19340331 20120718 19310101 19311102 19300201 20090908 20031110 19730101 20140513 19280102 20020601 20020601 19350101 19730101 19410101 20141127 19730101 20110331 19350101 19400102 19861101 20010919 20020601 19340330 19881013 19530102 19391101 19901120 19730101 20020601 19400101 19730101 20020601 19520102 19870117 19390923 19520101 19360810 19390102 19360102 19390907 19360703 19730101 19310109 19400402 19330704 20020824 19280101 19730101 20060201 19391126 19730101 20040510 20020601 19340331 19370715 19860101 20011027 19890401 20020820 19391201 19730101 19280101 20020601 19340329 19400220 20020601 19730101 19310101

B B B B 20060203 B 20081017 20141127 20031110 B B B B 20081017 B B B 20141127 20140909 B B 19410628 20021031 B B B 20021121 B 20140915 19920225 B 20031004 B B 20081017 B 19901115 20120730 B 19430227 B 19420630 19420630 19411231 B B B B 20040124 B B B B B B 20140915 B B 20081017 20030113 20030217 B B B 20141205 20090815 B B 20080923 19830209 B

EPMM 52.196 EPMI 53.395 53.100 EPMO 52.451 54.150 EPNA 53.450 54.100 EPND 50.433 51.617 49.617 EPNT 49.467 EPWA 52.166 EPOK 54.567 54.533 53.767 50.617 53.083 55.467 53.133 EPPT 51.383 52.583 53.900 52.000 EPPW 52.379 EPPR 54.248 49.800 EPKT 50.483 50.050 EPRP 51.417 EPSK 54.479 53.767 54.833 50.700 52.250 54.367 52.350 54.467 EPSS 54.483 50.733 53.317 EPWR 51.103 50.767 50.633 50.400 51.350 54.133 EPSN 53.791 53.917 53.917 EPSD 53.400 53.717 EPBY 53.100 50.033 52.067 EPTM 51.533 51.533 53.050 54.583 54.583 52.283 EPBC 52.267 EPWI 54.550 51.217 51.550 51.117 EPWL 51.100 49.300 50.700 EPZE 54.050 51.133 EPZG 51.933

Dane

Prędkość przy kl. terenu 0, [m/s], na wysokości npt:

Wysokość anemometru

Klasa terenu

[m npt]

[-]

h=10m

h=30m

4,1

4,8

1,7

4,4

5,1

13 14 13

1 2 2

3 3 2,8

3,6 3,5 3,3

3,7

4,3

2,6

3,1

3,7 3,5

4,4 4,2

3,1

3,7

12 10

1 0

4,2

11 11 24 17

1 1 2 3

4,3

3,9 3,6

4,6 4,2

14 12

3 1

2,5 3,2

3 3,8

12 20 20

3 3 3

3,8 4,5

4,4 5,3

15 12

3 0

3,6 3,7

4,2 4,3

3,5

3,1

3,6

4,1

4,9

ICAO Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ang. International Civil Aviation Organization.) WMO Światowa Organizacja Meteorologiczna (ang. The World Meteorological Organization.) B oznacza, że archiwizacja danych wykonywane jest na bieżąco. Współrzędne geograficzne stacji podane są w stopniach i ich tysięcznych. Daty zapisane są wg formatu: rrrrmmdd, oznaczono tu: r-cyfra w zapisie roku, m-cyfra w zapisie miesiaca, d-cyfra w zapisie dnia.

Krok 1 2

Informacja, zrzut ekranu Wpisz adres: http://www7.ncdc.noaa.gov/CDO/cdoselect.cmd?datasetabbv=GSOD&countryabbv=&georegionabbv Potwierdzasz zgodę na warunki dostępu do danych (WMO Resolution 40 NOAA Policy). Klikasz => I agree to these terms;

Odznaczasz => Country W okienko wpisujesz => Poland Klikasz => Continue;

Potwierdzenie wyboru polskich stacji meteo Klikasz => Continue;

Na kolejnej stronie ukazuje się przewijany spis polskich stacji z indeksem WMO oraz datami początku i końca ciągu danych. Podświetl wybraną stację (tu Kasprowy Wierch), Kliknij => Continue;

Na kolejnej stronie wybierz daty ograniczające okres, z którego chcesz ściągnąć dane. W oknie Select Output Format warto zaznaczyć: => Comma Delimited; Zaznacz na dole strony okienko => Nie jestem robotem, po czym wykonaj wymagane polecenia.

Po przejściu przez procedurę weryfikacyjną otwiera się strona, na której znajduje się odsyłacz do pliku z poszukiwanymi danymi (tu: CDO5275927128724.txt);

Klikamy na odsyłacz do pliku i otwieramy go. Wygląda to tak:

Rys. 8

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

JAK DOSTAĆ SIĘ DO BAZY DANYCH NOAA? Obok pokazano w ośmiu krokach jak dostać się do danych NOAA.

względnie krótkiego pomiaru (np. rok)

wych reprezentatywnych dla danego miej-

powinny być sprowadzone do wyników

sca w sensie statystycznym. Właściciele

reprezentatywnych dla wielolecia. Do

(operatorzy) farm dysponują zwykle takim

tego zabiegu potrzebne są dane referen-

opracowaniem, chociaż dotarcie do takich

Pełna opis formatu zasobów archiwal-

cyjne – wieloletnie ciągi pomiarowe także

materiałów nie jest łatwe. Jednak nawet

nych, wraz z innymi informacjami znajdu-

z okresu „naszych pomiarów”. Technika

samo istnienie w okolicy farmy wiatrowej

je się na stronie NOAA pod zakładką: FE-

takiego postępowania objaśniona będzie

jest dobrym znakiem.

DERAL CLIMATE COMPLEX GLOBAL

w kolejnym odcinku.

SURFACE SUMMARY OF DAY DATA VERSION 7 (OVER 9000 WORLDWIDE STATIONS) 09/08/2010.

Jakie dane ściągnąć? Co z nimi zrobić na początek?

INNE ŹRÓDŁA DANYCH O WIETRZE

DANE KARTOGRAFICZNE

Istnieje wiele prywatnych lub instytu-

Warto zaopatrzyć się w mapy: topo-

Warto ściągnąć dane z paru stacji

cjonalnych stacji meteorologicznych poza

graficzną i ortofotomapę w podziałce

w otoczeniu przewidywanej lokalizacji

siecią IMGW publikujących (lub nie) dane

1:10000 lub 1:25000, które można zna-

wiatraka z okresu powiedzmy 10 lat, naj-

bieżące i historyczne z pomiarów. Jakość

leźć na portalu http://mapy.geoportal.

lepiej jednakowego dla wszystkich stacji.

używanego tam sprzętu i organizacja

gov.pl . Przynajmniej tę pierwszą warto

Wybrane pliki tekstowe, po ściągnięciu

pomiaru zwykle nie odpowiada wyso-

skopiować, by mieć lepszy, z „lotu ptaka”

można zapisać w arkuszu kalkulacyjnym

kim standardom, niemniej jednak warto

wgląd w ukształtowanie i pokrycie terenu

(Excel, zakładki:  dane, potem  z tek-

próbować znaleźć w pobliżu taką stację

w promieniu paru kilometrów wokół przy

stu) i uporządkować: zostawić kolumny

i zapoznać się z danymi oraz rozpoznać

wyborze szczegółowej lokalizacji wiatraka

z datą i średnią prędkością dobową, jeśli

warunki pomiaru (wysokość anemometru)

(jeśli w ogóle istniej takie pole manewru).

to konieczne–zamienić kropki na prze-

i ocenić klasę terenu.

Warto też skonfrontować z mapę z tere-

cinki i przeliczyć prędkość z mph na m/s

Szczególnie cennych informacji mógł-

nem, by upewnić się, co do jej aktualności.

by dostarczyć właściciel małego wiatraka

(1 mph = 0,447 m/s). Warto zebrać jak najwięcej informacji

postawionego w okolicy

o stacjach meteo: jeśli nie ma ich w tabeli 1

Wg stanu z maja b.r., w Polsce działa

– szukamy informacji o wysokości masztu

215 farm wiatrowych z 2489 elektrow-

w stacji (Internet); Przydatna może okazać

niami wiatrowymi. Ich rozmieszczenie

się mapa satelitarna i topograficzna otocze-

i dokładną lokalizację (współrzędne),

nia stacji w promieniu paru kilometrów.

operatora i właściciela można znaleźć

Ciągi pomiarowe prędkości śred-

na stronie http://www.thewindpower.

nich dobowych będą również przydatne

net/country_maps_en_27_poland.php

w przypadku, gdyby potencjalny właści-

. Powstanie farmy jest poprzedzone po-

ciel wiatraka chciał wykonać pomiary

miarami wiatru wykonywanymi na kilku

samodzielnie, za pomocą nabytego lub

wysokościach, na podstawie których spo-

wypożyczonego sprzętu. Wtedy dane ze

rządzane są prognozy warunków wiatro-

W NASTĘPNYM ODCINKU…  Jak posłużyć się pozyskanymi danymi. Przykłady;  O korzystnej i niekorzystnej lokalizacji wiatraka;  O organizacji pomiarów wiatru i ich opracowaniu.

PODZIĘKOWANIE Dziękuję Stachowi Gerasymence – memu koledze, dyplomantowi sprzed

Niektóre oznaczenia w ściągniętej tabeli: STN YEARMODA TEMP WDSP Liczba w przylegającej kolumnie np. 24 MAXSPD Liczba 9999

Kod stacji wg WMO; Data wg formatu: rok miesiąc dzień; Temperatura w stopniach Fahrenheita; Średnia dzienna prędkość wiatru w mph (milach na godzinę); Liczba pomiarów, na podstawie których wyznaczono prędkość średnią dzienną; Prędkość maksymalna średnia 1 minutowa w mph; Kod błędu lub brak danych.

lat i współpracownikowi – za okazaną mi pomoc w dotarciu do niektórych źródeł. 1[1] H. Lorenc: Struktura i Zasoby Energetyczne Wiatru w Polsce. Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej, Warszawa 1996

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

SAMI BUDUJEMY MIKROBIOGAZOWNIĘ [1] autor: Łukasz Kowalczyk

Biogazownie rolnicze to instalacje, które są poza zasięgiem finansowym przysłowiowego Kowalskiego. Powstają głównie przy fermach zwierzęcych, gdzie produkowane są ogromne ilości odchodów wy-

Łukasz Kowalczyk

magających zagospodarowania. W takim

Stworzenie całej instalacji powinno zamknąć się w kwocie poniżej 1000 zł (koszt materiałów), a przy prawidłowym użytkowaniu, można pokryć zapotrzebowanie na gaz niezbędny do przygotowania posiłków dla 3–4 osobowej rodziny.

przypadku duża biogazownia jest korzyst-

Rocznik 1980, ukończył studia na Wydziale

nym rozwiązaniem, ponieważ zamiast

Wykorzystanie odpadów organicznych

Nauk Geograficznych i Geologicznych UAM

płacić za utylizację odchodów, można je

do produkcji biogazu nie jest pomysłem

w Poznaniu, specjalizacja Zarządzanie Śro-

wykorzystać do produkcji prądu i ciepła

nowym. Pierwsze biogazownie powstały

dowiskiem. Tematem biogazu zajmuje się od

na potrzeby fermy. Przy czym zaznaczyć

już pod koniec XIX wieku, początkowo

ponad 10 lat. Pracował przy projektowaniu,

należy, że sama zasadność funkcjonowa-

w Indiach, skąd trafiły do Chin.

budowie, modernizacji i bieżącej obsłudze

nia ferm zwierzęcych oraz ogólnie kwestia

W Indiach już w roku 1981 wprowadzo-

instalacji do pozyskiwania biogazu ze składo-

przemysłowej hodowli zwierząt to temat

no rządowy program wspierania budowy

wisk odpadów w różnych zakątkach świata (od

na całkowicie odrębny artykuł.

mikroinstalacji biogazowych, Od tego czasu

Chile po Chiny, od Meksyku po Zjednoczone

W przypadku osób prowadzących

wybudowano ponad 4 miliony instalacji

Emiraty Arabskie). Od niedawna działa inten-

niewielkie gospodarstwa, ewentualnie

i z roku na rok ta liczba się zwiększa. Sza-

sywnie w temacie biogazowni – od dużych in-

mających możliwość stałego dostępu do

cunki Tata Research Institute z New Delhi

stalacji przy fermach hodowlanych po mikro-

odpadków organicznych, warto rozważyć

wskazują na możliwość stworzenia ok. 12

instalacje dla indywidualnych użytkowników.

stworzenie własnej mikrobiogazowni.

milionów instalacji biogazowych w Indiach.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

ODPROWADZENIE BIOGAZU USZCZELKA

WLOT

POKRYWA

BIOGAZ

WSAD ORGANICZNY

ZBIORNIK PRZELEWOWY WYLOT

W Chinach ponad 30 milionów gospo-

Jest również druga strona medalu – szczel-

nieczność zastosowania izolacji i w wersji

darstw domowych posiada instalacje do

ny zbiornik uchroni nas przed nieprzy-

optymalnej – dogrzewanie zbiornika.

wytwarzania biogazu. System opracowa-

jemnym zapachem siarkowodoru, który

ny przez Chińczyków zakłada budowę

powstaje w śladowych ilościach w procesie

IZOLACJA

podziemnego zbiornika fermentacyjne-

produkcji biogazu.

Budując mikrobiogazownie w rejonach

go(patrz grafika powyżej). W internecie można natknąć się na różne rozwiązania, ale podstawa sprowadza się do tego, że potrzebujemy: • zbiornik do produkcji biogazu – ko-

Dlatego też przy montowaniu instalacji należy zwrócić baczną uwagę na szczelność wszystkich połączeń, zaworów, przejść przez ścianki zbiorników.

niecznie szczelny, ponieważ biogaz będzie produkowany tylko w warunkach

o ciepłym klimacie nie ma potrzeby martwić się o utrzymanie wystarczająco wysokiej temperatury wsadu. Wręcz przeciwnie, są okresy, kiedy temperatura wzrasta na tyle, że nasz zbiornik powinien być schłodzony, żeby bakterie nie wyginęły. Inaczej

Kolejną bardzo istotną kwestią jest

sprawy się mają w naszej umiarkowanej

beztlenowych; do zbiornika należy re-

utrzymanie możliwie stałej temperatury

strefie klimatycznej, „...a to dlatego, że nie

gularnie dodawać odpadki organiczne

w okolicach 36°C, ponieważ w tych właśnie

ma słońca. Nieomal przez siedem miesięcy

w określonych dawkach

warunkach bakterie przetwarzające mate-

w roku, a lato nie jest gorące”. Kazik, co

• sposób na zmagazynowanie i wykorzy-

rię organiczną czują się najlepiej i pracują

prawda, nie śpiewał o mikrobiogazow-

stanie biogazu – z uwagi na niewielkie

najbardziej efektywnie. Podana temperatura

niach, ale cytat pasuje jak ulał.

koszty instalacji można eksperymento-

nie jest przypadkowa – bakterie pracujące

A skoro słońca w naszym kraju często

wać z różnymi rozwiązaniami i wykorzy-

w naszym zbiorniku to kuzyni bakterii za-

mamy niedostatek, musimy zapewnić

stać to, które najbardziej nam odpowiada

siedlających nasze przewody pokarmowe.

utrzymanie w zbiorniku odpowiednio wy-

A skoro temperatura ludzkiego ciała to wła-

sokiej temperatury, żeby z kolei utrzymać

śnie około 36ºC, jest to siłą rzeczy ulubiona

ciągłość produkcji biogazu.

ZBIORNIK DO PRODUKCJI BIOGAZU Jak już wspomniano powyżej, należy

temperatura naszych mikro-pracowników.

Najprostszym rozwiązaniem jest zastoso-

przede wszystkim zadbać o to, aby w zbior-

Utrzymanie właściwej temperatury w zbior-

wanie izolacji. Warto jednak mieć na uwa-

niku panowały warunki beztlenowe.

niku jest szczególnie istotne w naszej strefie

dze, że samo zaizolowanie zbiornika może

Szczelność zbiornika da nam pewność, że

klimatycznej, gdzie przez większość roku

nam pomóc tylko wtedy, gdy temperatura

przy prawidłowym użytkowaniu instalacji

mamy do czynienia z temperaturą sporo

wokół zbiornika jest na poziomie co naj-

możemy liczyć na produkcję biogazu.

niższą od wspomnianych 36°C… Stąd ko-

mniej kilkunastu, a najlepiej ponad 20ºC.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

Metody izolacji zbiornika:

• kolejny temat to izolacja od podłoża –

• styropian lub wełna mineralna – buduje-

obojętnie jakim materiałem obudujemy

my wokół zbiornika prostą konstrukcję

zbiornik, nie można zapomnieć o tym,

pozwalającą na zastosowanie materiału

żeby zapewnić izolację od podłoża. Bez

izolacyjnego. Następnie zbiornik fer-

względu na to, czy nasza mikrobiogazow-

mentacyjny osłaniamy warstwą wełny

nia będzie stała na zewnątrz czy w po-

mineralnej, styropianu, a do tego możemy

mieszczeniu (garaż, piwnica, stodoła itp.)

jeszcze zastosować wężownicę stosowaną

zastosowanie izolacji od podłoża na pew-

w systemach ogrzewania podłogowego.

no nie zaszkodzi, a może tylko pomóc.

• pianka izolacyjna – można również cały zbiornik zaizolować pianką, dzięki czemu nie ma potrzeby tworzenia dodatkowej konstrukcji do utrzymania materiału izolacyjnego. Dobrym uzupełnieniem izolacji będzie wstawienie okna, dzięki

Przy okazji obudowywania zbiornika oczywiście pamiętamy o tym, żeby zadbać o wyprowadzenie i zabezpieczenie rur do dodawania i usuwania wsadu oraz do pozyskiwania biogazu.

czemu zyskamy źródło ciepła do ogrzania zbiornika w słoneczne dni. Dla uzyskania najlepszych efektów warto część zbiornika znajdującą się bezpośrednio za oknem pomalować na czarno.

Proces izolowania zbiornika do fermentacji w Tamera – „saopaulo”

• słoma – rozwiązanie dla zwolenników budownictwa naturalnego, czyli okładamy zbiornik kostkami słomy i zabezpieczamy np. tynkiem glinianym. • obojętnie, jaki materiał izolacyjny zastosujemy, warto wziąć pod uwagę to, żeby powierzchnia najbardziej zewnętrzna była pomalowana na czarno. Dzięki temu osiągamy jednocześnie dwie korzyści. Po pierwsze zwiększamy absorpcję promieniowania słonecznego. Po drugie, bloku-

Malowanie zbiornika

jąc dostęp światła do wnętrza zbiornika, uniemożliwiamy rozwój alg. Problem z algami w naszym przypadku polega na

Zbiornik ocieplony wełną i styropianem

tym, że produkują one tlen, który jest zabójczy dla bakterii metanogennych

Okno – dobre uzupełnienie izolacji

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

OGRZEWANIE

nawet w czasie największych mrozów.

Planując całoroczne korzystanie z bioga-

Warto tutaj wspomnieć o rozwiąza-

zu, należy wziąć pod uwagę konieczność

niach, nad którymi pracował już w la-

utrzymania stałej temperatury zbiornika,

tach 60-tych i 70-tych ubiegłego wie-

w którym zachodzi rozkład materii orga-

ku Jean Pain. W ciągu wielu lat pracy

nicznej. W Polsce rzadkością jest tempera-

udoskonalał on sposób pozyskiwania

tura powietrza utrzymująca się na pozio-

ciepła z pryzm kompostowych, np. do

mie 35–36ºC, dlatego przez większą część

podgrzewania wody użytkowej lub do

roku nasz zbiornik powinien być dogrze-

ogrzewania pomieszczeń.

wany, żeby zapewnić właściwe warunki życia bakteriom metanogennym.

4. Ustawienie biogazowni w budynku – najbardziej optymalnym rozwiązaniem

Jeśli chodzi o metody ogrzewania zbior-

w naszych warunkach klimatycznych jest

nika fermentacyjnego, mamy do dyspozy-

umieszczenie zbiornika fermentacyjnego

cji co najmniej kilka rozwiązań:

w pomieszczeniu. Dzięki temu w okre-

1. Zastosowanie wężownicy podpiętej

sie zimowym mamy szansę utrzymania

pod domowy układ CO – tak jakbyśmy

w zbiorniku wystarczająco wysokiej tem-

wyprowadzili ogrzewanie podłogowe

peratury, aby z kolei utrzymać ciągłość

i zamiast ułożyć je na podłodze (jak

procesu metanogenezy. Można oczywi-

nazwa by na to wskazywała) owinęli je

ście połączyć kilka różnych rozwiązań:

wokół zbiornika. Jeśli do tego dodamy

• budynkiem może być szklarnia, dzięki

termostat i elektrozawory do regulacji

czemu możemy wykorzystać ciepło sło-

przepływu ciepłej wody, wtedy przez

neczne przez cały rok. Jeśli nasza szklar-

cały okres grzewczy możemy mieć za-

nia będzie w dodatku typu Walipini, czyli

pewnione utrzymanie stałej temperatury

szklarnia zagłębiona, jednocześnie zna-

w naszym zbiorniku. Problematyczne

cząco wydłużamy okres wegetacji. Ozna-

mogą być okresy przejściowe wiosną

cza to, że przez większość roku możemy

Co prawda niekorzystne zmiany pH łatwo

i latem, kiedy C.O. jest włączane tylko

uprawiać warzywa i owoce, a jednocze-

zauważyć w sposób pośredni – nadmierny

okazyjnie, a temperatury na zewnątrz

śnie mieć możliwość zagospodarowania

wzrost lub spadek pH odbije się na ilo-

bywają dość niskie. Również w okresie

płynnego nawozu,

ści produkowanego biogazu. Jednak aby

letnim zbiornik nie będzie dogrzewany,

Seria zdjęć z ogrzewania szopy kompostem

• zbiornik nawet stojący w szklarni moż-

możliwe było jak najszybsze zareagowanie

na dodatkowo zaizolować (np. kostkami

na niekorzystne zmiany, warto regular-

2. Użycie kolektora słonecznego – przy

słomy i gliną) i owinąć wężownicą z cie-

nie sprawdzać pH wsadu przy pomocy

odpowiednio wykonanym systemie,

płą wodą. Ciepła woda może pochodzić

prostych papierków wskaźnikowych

tj. rozprowadzenie wężownicy wokół

z systemu C.O. albo np. z pryzmy kom-

(lakmusowych). Im szybciej zareaguje-

zbiornika oraz przy zastosowaniu so-

postowej,

my, tym krócej bakterie narażone będą na

co pozostawia nas na łasce izolacji.

lidnej izolacji, rozwiązanie to może nam służyć przez cały rok. 3. Doświadczenia z pozyskaniem ciepła

• biogaz generowany w okresie zimowym

niekorzystne warunki, czyli – tym krótszy

można częściowo wykorzystać na do-

będzie okres ewentualnego spadku pro-

grzanie szklarni,

dukcji biogazu.

z kompostu wskazują na to, że odpo-

• można wymieniać kolejne pomysły, któ-

Mikroorganizmy fermentacyjne rozkła-

wiednio wykonana pryzma kompostowa

rych ilość ograniczona jest jedynie wy-

dając wsad w komorze fermentacyjnej pro-

przykrywająca nasz zbiornik (lub sąsia-

obraźnią osób użytkujących biogazownię.

dukują kwasy. Kiedy pH znacząco spadnie,

dująca ze zbiornikiem i przekazująca

możemy uratować sytuację dodając wap-

ciepło przy użyciu wężownicy) może

Mając odpowiednio dużo samozapar-

no palone, węglan sodu, węglan wapnia

zapewnić wystarczającą ilość ciepła dla

cia, można również pokusić się o bieżące

lub sodę kaustyczną. Istotne jest również

utrzymania procesów metanogenezy

monitorowanie poziomu pH w zbiorniku.

utrzymywanie odpowiedniego stosunku

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

STOSUNEK C:N

RODZAJ WSADU

niski (wysoka zawartość azotu)

krew, mocz

mało

dużo

mało

dużo

wysoki (niska zawartość azotu)

wióry, słoma, odpady o wysokiej zawartości cukrów lub skrobii (ziemniaki, kukurydza, buraki cukrowe)

mało

dużo

mało

zbalansowany (C:N w okolicach 30)

odchody zwierzęce, odpady roślinne

dużo

średnio

mało

METAN

WODÓR

AZOT

struktażowy pokazujący sposób budowy takiego systemu – bit.ly/2cQz2IG

2. wykorzystanie jednego zbiornika oraz magazynowanie biogazu z użyciem balonów. Jest to rozwinięcie powyż-

Tab.1 Zależności między rodzajami wsadu, a uzyskiwanym składem biogazu

szej opcji nr 2, przy czym biogaz jest kierowany do odpowiednich zbiorni-

węgla do azotu (C:N). Najbardziej opty-

założona przez dr. T. H. Culhane’a. Od kil-

ków w postaci balonów / toreb, dzięki

malna wartość zawiera się w przedziale

ku już lat organizacja opracowuje i rozwija

czemu może być zmagazynowany do

10–25:1, natomiast wartość 100:3 można

sposoby pozyskiwania biogazu na mikro-

późniejszego wykorzystania. Opis ta-

przyjąć jako maksymalną. Jeżeli wartość

-skalę. W roku 2009 w Kairze zbudowa-

kiego rozwiązania można znaleźć m.in.

maksymalna zostanie przekroczona, bak-

ny został system oparty o zbiorniki IBC

na filmie objaśniającym działanie mi-

terie metanogenne będą wykorzystywać

(International Bulk Container), w Polsce

krobiogazowni – bit.ly/2dAU6oX

azot, co zmniejszy produkcję biogazu.

zwane potocznie mauzerami. Od tego

3. zbiornik pływający – jest to modyfika-

Jeśli stosunek C:N spadnie poniżej mini-

czasu sposób budowy mikrobiogazowni

cja rozwiązania z trzema zbiornikami,

malnej wartości, azot zostanie uwolniony

w oparciu o zbiorniki IBC jest stale rozwi-

pozwalająca na pominięcie pompy elek-

w formie amoniaku, co spowoduje pod-

jany. Wymienić można kilka przykładów

trycznej pompującej wodę ze zbiornika

wyższenie pH środowiska. W efekcie zo-

rozwiązań konstrukcyjnych:

przelewowego do górnego. Zwiększenie

stanie zakłócony stan równowagi azotowej,

wykorzystanie trzech zbiorników oraz

ciśnienia gazu zbierającego się w zbior-

a uwolniony amoniak będzie miał toksycz-

zbiornika przelewowego z pompą – takie

niku magazynującym można uzyskać

ny wpływ na bakterie metanogenne.

rozwiązanie zastosowano m.in. w Sao

poprzez dociśnięcie tegoż zbiornika.

Dużą ilość azotu amonowego zawierają

Paulo, cały system jest bardzo dokład-

odchody zwierzęce, zatem stosując tego

nie pokazany i opowiedziany na filmie –

rodzaju wkład do komory należy pilnować,

bit.ly/2dq1suf

aby stosunek C:N nie przekroczył maksymalnej dopuszczalnej wartości. Jednym ze sposobów jest rozwodnienie wsadu, innym – dodanie składnika o wysokiej zawartości

W Polsce pojawiają się również ciekawe

węgla, np. słomy.

rozwiązania, które warto poznać planując

Zależności między rodzajami wsadu,

własną mikrobiogazownię. W Elektroni-

a uzyskiwanym składem biogazu przed-

ce Praktycznej (numer z grudnia 2014)

stawia tabela 1.

opisano system, który wykorzystuje m.in. sprężarkę z agregatu lodówkowego do

BIOGAZOWNIE W PRAKTYCE

sprężania gazu, czy też sterownik współ-

Było trochę teorii, teraz warto opisać kilka

pracujący z czujnikami temperatury do 1. wykorzystanie jednego zbiornika i bieżą-

utrzymywania stałej, zadanej temperatury

Na uwagę zasługuje przede wszystkim

ce użytkowanie biogazu – Solar C3ities

w komorze fermentacyjnej, poprzez włą-

organizacja Solar C3ities (solarcities.eu )

przygotowała bardzo dokładny film in-

czanie i wyłączanie elektrozaworu zamon-

rozwiązań praktycznych.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

wężu z ciepłą wodą otaczającym ko-

ków organicznych można uzyskać ok. 200

wylatuje z rury przelewowej przy każdym

morę. Jednak przy tego typu rozwiązaniu

litrów biogazu, co z kolei pozwala na go-

dokarmianiu zbiornika to całkowicie dar-

podstawowa kwestia to bilans zysków

towanie na dużym ogniu przez 1 godzinę.

mowy, naturalny i bardzo korzystny dla

i strat. Warto dokładnie określić koszt

Wyliczenia idą jeszcze dalej – wrzucając

roślin nawóz. Dzięki jego zastosowaniu

nakładów inwestycyjnych oraz wydatków

do urządzenia w ciągu roku ok. 1 tony od-

możemy liczyć na zwiększone plony, czyli

eksploatacyjnych (koszt prądu i ciepłej

padków organicznych redukujemy emisję

więcej materii organicznej do przerobie-

wody) aby mieć pewność, że suma kosz-

do atmosfery ok. 6 ton CO₂. To mniej wię-

nia, czyli więcej biogazu, który może być

tów nie przewyższy zysków związanych

cej tyle zanieczyszczeń, ile w ciągu roku

wytworzony. I tak koło się domyka.

z pozyskaniem określonej ilości biogazu.

emituje jeden samochód osobowy. Czyli

Jeśli chodzi o sposób wykorzystania

Jeśli chodzi o wydajność mikrobioga-

mikrobiogazownia może być sposobem

płynnego nawozu, jest on na tyle skon-

zowni, wyliczenia wykonane przez ekipę

na zmniejszenie swojego śladu węglowego

centrowany, że konieczne jest jego roz-

Solar C3ities są następujące: dodając co-

(carbon footprint).

cieńczenie. Warto poeksperymentować

dziennie 2 kg resztek organicznych, mo-

z różnymi dawkami (jako proporcje wyj-

żemy uzyskać wystarczającą ilość biogazu

FABRYKA NAWOZU

do użytkowania kuchenki gazowej przez 2

Warto wspomnieć o jeszcze jednym bar-

1:5), ponieważ w każdym ogrodzie może

godziny. Dodatkowo codziennie zyskuje-

dzo istotnym temacie. Jeżeli będziemy

się sprawdzać nieco inne rozwiązanie. Wy-

my ok. 10 litrów płynnego nawozu, który

regularnie dokarmiać naszą instalację,

nika to m.in. z różnic odnośnie rodzaju

możemy wykorzystać do zasilania naszych

będzie ona również regularnie oddawać

i zasobności gleby, zapotrzebowaniu róż-

grządek.

nam przetrawiony wsad. Porównanie

nych upraw.

ściowe można użyć rozcieńczenie 1:4 lub

Podobne wyniki uzyskuje firma Ho-

z naszym układem pokarmowym samo

meBiogas, która oferuje gotowy zestaw

się nasuwa… W każdym razie przerobiony

do własnego montażu, pozwalający na

wsad absolutnie nie powinien być trakto-

ŚMIERDZĄCA SPRAWA, CZYLI SIARKOWODÓR

przetwarzanie odpadków organicznych

wany jako problem, a jako kolejna wielka

Metan jest gazem bezwonnym i bezbarw-

w biogaz. Dodając codziennie 1kg odpad-

zaleta naszej instalacji. To co regularnie

nym. Wszelkie nieprzyjemne aromaty wy-

BIBLIOGRAFIA 1. Warunki prowadzenia procesu fermentacji metanowej w biogazowni – dr Ewa Czerwińska, mgr inż. Katarzyna Kalinowska, Technika Rolnicza Ogrodnicza i Leśna 2/2014 2. Curkowski A., Mroczkowski P., Oniszk-Popławska A., Wiśniewski G.: Biogaz rolniczy – produkcja i wykorzystanie. Mazowiecka Agencja Informacyjna Sp. z o.o. Warszawa 2009 3. Sacha Jan: Mikrobiogazownia, przydomowy generator biogazu, Habitat StartUp KIT, Publikacja wydana w związku z XXXIX Sympozjum naukowym z cyklu Współczesna Gospodarka i Administracja Publiczna w Krynicy-Zdroju, 16-18 maja 2014 r. 4. Jędrczak A.: Biologiczne przetwarzanie odpadów. Wydawnictwo Naukowe PWN 2008 5. Ledakowicz S., Krzystek L.: Wykorzystanie fermentacji metanowej w utylizacji odpadów przemysłu rolno – spożywczego. Biotechnologia 2005, 3(70), 165-183 6. dr hab. Jan Stetkiewicz: Siarkowodór - Dokumentacja dopuszczalnych wielkości narażenia zawodowego. Podstawy i Metody Oceny Środowiska Pracy 2011, nr 4(70), s. 97–117 7. Pain Jean, Pain Ida: The methods of Jean Pain nor „Another kind of garden”, 7th edition, Ancienne Imprimerie NEGRO, 1980 8. Fry John L.: Practical building of methane power plants for rural Energy independence, Tenth printing, 1973 9. Kangmin Li, Mae-Wan Ho: Biogas China, Institute of Science in Society Report, 2006

Strony internetowe warte uwagi: • grupa Solar CITIES Biogas Innoventors and Practitioners na portalu Facebook • grupa Biogazownia domowym sposobem na portalu elektroda.pl

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

ODNAWIALNE ŹRÓDŁA ENERGII

czuwalne w biogazie związane są z występowaniem śladowych ilości innych gazów, w tym również takich, które są potencjal-

SKĄD SIĘ BIERZE METAN?

nie bardzo szkodliwe dla zdrowia. Chodzi

Cały proces wytwarzania metanu z resztek organicznych możliwy jest dzięki bak-

m.in. o siarkowodór, czyli gaz o bardzo

teriom beztlenowym. Przemiany biochemiczne, które zachodzą w biogazowni,

charakterystycznym zapachu zgniłych jaj.

bardzo przypominają przemiany zachodzące np. w przewodzie pokarmowym krowy.

Przy czym problem z zapachem jest taki,

Wyszczególnić możemy cztery etapy fermentacji metanowej, które w zasadzie

że przy stężeniu siarkowodoru powy-

polegają na stopniowym rozkładaniu substancji organicznych do coraz prostszych

żej 100 ppm, nos człowieka przestaje go

związków:

wykrywać już po 2–5 minutach. Ryzyko

1. Hydroliza – czyli proces rozmontowania złożonych polimerów organicznych

utraty świadomości, a nawet utraty życia

(węglowodanów, tłuszczy oraz białek). Dzięki enzymom (amylaza, proteaza, lipa-

występuje już przy stężeniu powyżej 500

za) wytwarzanym przez bakterie hydrolityczne następuje rozkład polimerów do

ppm. Dla porównania – stężenie 500 ppm

monocukrów, kwasów tłuszczowych i aminokwasów

tlenku węgla spowoduje najwyżej ból gło-

2. Kwasogeneza – dalsze przetworzenie produktów hydrolizy oraz substancji

wy i uczucie niepokoju.

chemicznych rozpuszczonych w wodzie. Na tym etapie pracę wykonują bakterie

W normalnie użytkowanej mikrobio-

acidogenne, dzięki którym otrzymujemy krótkołańcuchowe kwasy organiczne

gazowni możemy spodziewać się stężenia

(mrówkowy, octowy, propionowy, masłowy, walerianowy, heksanowy), alkohole

siarkowodoru rzędu raptem kilku ppm,

(metanol, etanol), aldehydy, ketony, dwutlenek węgla i wodór. Jest to najbardziej

więc mimo jego powstawania, nie należy

aromatyczny ze wszystkich etapów.

traktować tego jako wielki problem. Usu-

3. Octanogeneza – czyli przejęcie pałeczki przez bakterie octanogenne, które z do-

wanie siarkowodoru będzie uzasadnione

stępnych substratów produkują kwas octowy, dwutlenek węgla i wodór.

tylko w przypadku używania biogazu do

4. Metanogeneza – etap najbardziej interesujący dla biogazowników, czyli pro-

bezpośredniego zasilania agregatów prą-

dukcja metanu. Może ona przebiegać na kilka sposobów, przy wykorzystaniu

dotwórczych, ponieważ związki siarki

różnych substratów, np.:

powodują zwiększoną korozję silników spalających biogaz.

kwas octowy - CH₃COOH → CH₄ + CO₂

b) kwas mrówkowy - 4HCOOH→ CH₄ + 3CO₂ + 2H₂O c)

metanol - 4CH₃OH→ 3CH₄ +CO₂ + 2H₂O

Pierwsze dwa etapy tworzą wspólnie tzw. fermentację kwaśną, która to fermentacja przeprowadzana jest przez bakterie hydrolizujące z rodzajów Bacillus, Pseudomonas, Clostridium, Bifidobacterium, a w mniejszym stopniu przez rodzaje Streptococcus, Enterobacterium. Bakterie octanowe to przede wszystkim Syntrophomonas sp. oraz Syntrophobacter sp. Na ostatnim etapie do pracy biorą się bakterie metanogenne. W tym przypadku zróżnicowane jest dość duże – do tej pory opisano ponad 20 rodzajów (ponad 100 gatunków) bakterii metanogennych. Ich wspólnym mianownikiem jest bezwzględna beztlenowość – tlen w stężeniu tak niewielkim jak 0,01 mg/dm3jest dla nich zabójczy (w powietrzu, którym oddychamy, znajduje się ok. 274 mg/dm3 tlenu). Spotkać je można dość powszechnie w środowiskach pozbawionych tlenu – w glebie, osadach jezior, rzek, mórz, układzie trawiennym przeżuwaczy. Zamieszkują jelito grube kręgowców, czyli są również bardzo bliskie człowiekowi. Są nawet przyczyną tzw. błędnych ogników nad bagnami, kiedy to wydzielany przez nie metan ulega samozapaleniu.

06 EDUKACJA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

CODERDOJO

STRONA

ŚWIAT POTRZEBUJE HAKERÓW Ruch CoderDojo rozpoczął się w Irlandii. W Polsce pierwsze Dojo powstało w Zambrowie, co dla wielu osób jest niezwykłe. Skąd na Podlasiu wzięła się fundacja, która za cel postawiła sobie uczenie dzieciaków kodowania?

Joanna Pawlak Najchętniej czyta, pisze i poznaje ludzi, którzy zmieniają świat na lepszy. Z zawodu specjalista do spraw trudnych i prawie niemożliwych: organizuje wszystko, co się da (wydarzenia masowe, imprezy firmowe, konferencje, wyjazdy integracyjne, szkolenia), a czasem nawet to, co się nie da. Prywatnie organizuje życie rodzinie: mężowi i trzem córkom.

Miejsce powstania pierwszego klubu CoderDojo w Polsce wiąże się z miejscem zamieszkania założyciela CoderDojo Polska. Kamil Sijko opowiada o początkach w jednym z wywiadów: „Zaczynaliśmy w marcu 2013 roku – na targach BETT 2013 zobaczyłem jak Bill Liao mówił o CoderDojo, później wziąłem udział w demonstracyjnej sesji. Pomyślałem, że byłoby świetnie spróbować z czymś takim w moim rodzinnym mieście, Zambrowie. Namówiłem do tego pomysłu Łukasza Dziedziula, wydrukowaliśmy plakaty i oczekiwaliśmy dnia pierwszych zajęć. Pierwszy dzień był naprawdę fajny, bo udało się zgromadzić dużą grupę dzieci i młodzieży w różnym wieku. Co więcej, dzieciaki przychodziły regularnie, a z czasem dołączały do nich nowe. To był dla nas sygnał, że formuła CoderDojo ma coś w sobie.”1 Wasilewska-Śpioch Anna, Świat potrzebuje hakerów – wywiad z Kamilem Sijko z Fundacji Coder Dojo Polska, „Dziennik Internautów” [online], 21.10.2014 r. Dostępny w internecie: <http://di.com.pl/swiat-potrzebuje-hakerowwywiad-z-kamilem-sijko-z-fundacji-coderdojopolska-50826>.

W lipcu 2013 powstała Fundacja Coder Dojo, której celem jest promocja idei klubów CD, wspieranie istniejących, powoływanie nowych i… uczenie hakerów.

KTO ROZWIĄZUJE PROBLEMY? WOLF? NIE. HAKER. Hasło „Zostań hakerem! Świat potrzebuje hakerów!” może robić wrażenie przewrotnego. Haker kojarzy nam się z cyberprzestępcą, a przecież nikt nie chce kształcić swojego dziecka w łamaniu prawa. Kamil Sijko tłumaczy, że nie jest to wezwanie do czynienia zła w internecie, a wręcz przeciwnie: „Rodzicom staramy się wytłumaczyć, że haker to ktoś, kto rozwiązuje problemy. Tego właśnie uczymy – rozwiązywania problemów.” Instruktorzy CoderDojo – zwani Mentorami – są zgodni w ocenie: szkoła tego nie uczy.

Dzieciaki przychodzące do klubów CD w Polsce trzeba zainspirować do tego, żeby szukały własnych rozwiązań.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

„Żeby szukały jakichkolwiek rozwiązań” – prostuje Agnieszka, Mentorka z gliwickiego CoderDojo. „Kiedy dziecko natrafi na jakiś problem, siada i czeka, aż Mentor go rozwiąże. Mówimy o dzieciach, które od niedawna uczestniczą w zajęciach – stali bywalcy naszych spotkań wiedzą, że najpierw muszą spróbować poradzić sobie sami. Oczywiście jesteśmy od tego, żeby pomagać, podpowiadać, ale nie możemy rozwiązywać tych zagadnień za nich. Kiedy na 30 dzieciaków jest nas dwoje, nie damy rady podejść do każdego i poświęcić mu wystarczająco dużo czasu.” Kamil opowiada o rozwiązaniu wprowadzonym w Zambrowie: „Obowiązuje »zasada trzech«: zapytaj kolegę po prawej, zapytaj kolegę po lewej, zapytaj Google’a, a jak nie znajdziesz rozwiązania w żadnym z tych źródeł, to dopiero wtedy możesz zapytać mnie.” Mentorzy dzielą się sposobami na to, jak poradzić sobie z bandą rozbrykanych dzieciaków. Tym, którzy się nudzą, podrzucają trudniejsze zadania. Tym, którzy grają, zamiast programować, przyznają kartki żółte i czerwone, podobnie jak w piłce nożnej: są dwa ostrzeżenia (dwie żółte kartki), a kolejny wybryk to czerwona kartka i wyproszenie z zajęć z zakazem pokazywania się na kolejnych. „To zwykle skutkuje i kiedy widzimy się z delikwentem za dwa tygodnie, nie ma problemów z zachowaniem. Martwi nas, że musimy wykorzystywać takie metody, ale dotąd skorzystaliśmy z tego… no, na palcach jednej ręki bym policzył. Za to cieszy nas, że wykluczenie z zajęć jest traktowane jako kara. To znaczy, że dzieci chcą przychodzić.” – cieszy się jeden z Mentorów.

PORADZILIŚMY SOBIE Z DZIEĆMI – PORADZIMY TEŻ Z RODZICAMI! Starsi przychodzą, młodsi są przyprowadzani przez rodziców, a rodzice… Mentorzy wzdychają i kręcą głowami. Temat rodziców wydaje się bardziej skomplikowany niż temat ich niesfor-

nych pociech. Są rodzice mityczni, rodzice destrukcyjni, rodzice zaangażowani i pewnie jeszcze kilka osobowości wymykających się definicjom, ale generalnie Mentorzy nie mają z rodzicami lekko. Rodzice mityczni, to ci, którzy podpisali zgodę na uczestnictwo dziecka w zajęciach i to był ostatni raz, kiedy byli widziani. Nie interesują się kompletnie tym, co ich dzieci robią na zajęciach, nie dają się zaczepić przy odwożeniu/odbieraniu, po prostu udają, że ich nie ma. Dla Mentora, podobnie jak dla nauczyciela, uczenie dziecka, które nie czuje wsparcia rodziców w zdobywaniu wiedzy, to dodatkowa trudność. Dzieci potrzebują aprobaty rodziców, chcą się pochwalić tym, co robią na zajęciach, pokazać nowy świat, który odkrywają. Także z tego powodu Mentorzy starają się nawiązać kontakt z rodzicami i wykrzesać z nich minimum zainteresowania. „Myślę, że czasem rodzice wstydzą się, że nie rozumieją tego, co robią ich dzieci”– Alek z gliwickiego Dojo stara się bronić mitycznych rodziców. Mentorzy widzą, że te dzieciaki, które zabiegają o ich uwagę, szukają aprobaty, tak naprawdę potrzebują jej – i nie otrzymują - od rodziców. Dlatego „polują” po zajęciach i zapraszają opornych doro-

słych, żeby przekonali się na własne oczy, czego dokonał ich mały haker. W tym miejscu czasem ujawniają się rodzice destrukcyjni. Maciek z warszawskiego Dojo uśmiecha się smutno: „Pamiętam taki jeden przypadek. Teraz może brzmieć to śmiesznie, ale wtedy nie było mi do śmiechu. Chłopak przychodził na zajęcia od niedawna, fascynował się grami, koniecznie chciał jakąś grę stworzyć i kiedy poznał już podstawy, to ją zrobił. Gra była bardzo prosta, ale chłopak był z niej dumny. Mama przyszła go odebrać z zajęć, spieszyła się, ale wspólnie z jej synem przekonaliśmy ją, żeby usiadła i zagrała grę, którą on napisał. Mama nie chciała, mówiła, że nie umie grać, syn ją przekonywał, że gra jest taka prosta, że na pewno sobie poradzi końcu dała się namówić. Gra rzeczywiście była prosta, mama autora przeszła ją bez trudu, po czym wstała od komputera, pytając lekceważąco: »Tylko tyle?« Wtedy właśnie przekonałem się, ile prawdy tkwi powiedzeniu, że rodzice są mistrzami świata podcinaniu skrzydeł własnym dzieciom.” Marzeniem każdego Mentora są rodzice zaangażowani. Niektórzy są tacy od początku, innym trzeba pozwolić się przekonać, że są potrzebni, że mogą pomóc, ale takiej współpracy wynikają wyłącznie dobre rzeczy. Rodzice pomagają w prowadzeniu zajęć, czasem merytorycznie, czasem organizacyjnie, dzieciaki czują ich wsparcie, Mentorom jest znacznie łatwiej prowadzić takie zajęcia. Droga do takiego idealnego obrazu bywa jednak wyboista, o czym przekonał się sam założyciel CoderDojo Polska, kiedy próbował zaangażować do współpracy rodziców dzieciaków swoim rodzinnym Zambrowie. Kamil wzdycha, zaczynając opowieść. „Czułem się czasem, jakbym prowadził przechowalnię dzieci, nie zajęcia. Jest nas mało przy większej grupie dzieci przydaje się do pomocy ktoś, kto pomoże nad nimi zapanować. Nie musi programować,

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

czasem potrzebny jest po prostu autorytet dorosłego, przypomnienie o »zasadzie trzech«, podpowiedź, kto z grupy może pomóc… W takich momentach potrzebni są rodzice. A ci niestety podrzucali dzieci i uciekali. Zajęcia trwają trzy godziny, ale zamiast poświęcać czas dziecku, można w tym czasie zrobić zakupy. Zaczęliśmy jednak rozmawiać z rodzicami naszych młodych ninja i tłumaczyć, jak ważna i potrzebna jest ich obecność. Jednocze-

ców. Co Wy na to?” – zastanawia się głośno Kamil. „Pomyślcie, porozmawiamy o tym następnym razem.”

KLUB SPORTOWY CZY SZKOŁA? CoderDojo jest jak klub sportowy. Pokoleniu 30-40-latków najprościej zrozumieć taką analogię: Informatyka w szkole jest jak WF, a CoderDojo to SKS. Tak przedstawiają to Mentorzy i tak chcą prowadzić zajęcia. Tak, żeby dzieciaki nie

ich podopiecznych potwierdzają Mentorzy z innych miast. Co można z tym zrobić? Trzeba uczyć, bo szkoła nie nauczy. Czy właśnie taka jest rola miejsc takich jak kluby CoderDojo? Uzupełniać to, czego nie nauczy szkoła? Wypełniać luki w dziurawym programie? „Chcemy robić o wiele więcej” – deklarują Mentorzy.

PO CO? I TAK DZIECIAKI NON STOP SIEDZĄ PRZED KOMPUTEREM. Zdarza się im odpierać takie zarzuty rodziców. Tłumaczą wtedy, że nie liczy się ilość czasu spędzanego przed komputerem, ale jakość. To nieprawda, że młody człowiek w dzisiejszych czasach ma obsługę komputera w małym palcu. Granie w gry i sprawne posługiwanie się smartfonem, to nie są kompetencje cyfrowe. A tych właśnie uczy CoderDojo. Uczy zadawać pytania i szukać na nie odpowiedzi. Pokazuje jak zbudowany jest cyfrowy świat.

Na zajęciach dzieciaki uczą się robić gry, grafiki, filmy – nie odtwarzają gotowych, ale tworzą własne.

śnie wprowadziliśmy zasadę, że dzieci do lat 13 uczestniczą w zajęciach pod opieką. I nagle rodzice zaczęli bywać na zajęciach. Niektórzy przekonali się, że kodowanie naprawdę jest fajne. Zaczęła się współpraca z rodzicami, która zaowocowała tym, że w tej chwili kilkoro spośród nich ma szansę zostać Mentorami. U nas się udało.” Tym razem Kamil się uśmiecha. Pozostali Mentorzy gratulują ekipie z Zambrowa, dopytują o szczegóły, dzielą się swoimi osiągnięciami w „oswajaniu” rodziców. Agnieszka i Alek z Gliwic opowiadają o ojcu, który przychodzi na zajęcia razem z synem i bierze w nich udział jako uczestnik, wspólnie uczą się kodować. „Może rodziców też należałoby uczyć programowania? CoderDojo dla rodzi-

traktowały tego jak szkoły, lekcji obowiązkowych, tylko raczej jak wysiłek dla przyjemności.

„Nie uczymy ich, jak nauczyciele, ale pokazujemy, jak mogą się nauczyć czegoś sami, od siebie nawzajem, odkrywając kolejne kroki, jak w układance, zabawie” – mówi Kamil. Kilka głosów mu wtóruje, ale nie wszyscy mentorzy się zgadzają. „Ja bym jednak trochę pouczył podstaw matematyki, bo z tym jest problem. Matematyka, logiczne myślenie, to przecież podstawy potrzebne do programowania, a szkoła tego nie uczy.” O takich brakach mówi Wojtek, który prowadzi zajęcia w Warszawie. Stołeczne szkoły wcale nie są lepsze – ani gorsze – od reszty kraju, braki tego typu u swo-

Rozwiązywanie problemów zaczynają od stawiania właściwych pytań. Bo to nie jest proste. Nawet jeśli odpowiedzi trzeba poszukać u „wujka Google”. Wpisanie dobrego pytania w przeglądarce też jest wyzwaniem. Tego dzieciaki często nie potrafią. Nie potrafią też właściwie zinterpretować odpowiedzi, które otrzymują. Nie czytają komunikatów, które wyskakują na ekranie, za to głośno krzyczą, że coś się wydarzyło. Często nie widzą rozwiązań, które są tuż przed nimi, bo nie mają cierpliwości, żeby się przyjrzeć. Mentorzy starają się pokazać, że właściwe pytania i wybór dobrej odpowiedzi, cierpliwość i samodzielność przynoszą efekty.

ZOSTAŃ MENTOREM. DLACZEGO? BĘDZIESZ FAJNY. CoderDojo w całej Polsce nadal poszukują Mentorów - osób, które zechcą

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

EDUKACJA

poświęcić dzieciakom swój czas w sobotę przed południem i uczyć je programowania. Kim są Mentorzy? Niektórzy są rodzicami, którzy zaangażowali się w tworzenie klubu CoderDojo w swoim mieście ze względu na swoje dziecko, jak Sławek z Poznania. „Wszystko zaczęło się od mojego syna, to dla niego szukałem takiego miejsca jak to. Znalazłem Kamila i CoderDojo i postanowiłem założyć klub w Poznaniu. Działamy już rok, na początku przychodziło 6-7 dzieci, dziś na zajęciach bywa 30-40 osób.” Klub CoderDojo w Poznaniu borykał się przez jakiś czas z brakiem Mentorów, groziło mu nawet zawieszenie działalności, ale udało się zwerbować nowych pasjonatów, nawiązać współpracę z firmą Allegro i w jej siedzibie poznańskie Dojo rozwija się i kwitnie. Znalezienie dobrej siedziby to wyzwanie, z którym właśnie boryka się Dojo z Bielska-Białej – jedyne w Polsce prowadzone przez małżeństwo, Agnieszkę i Tomka. Ich córka ma dopiero dwa lata, więc jeszcze nie programuje. Założyli klub CoderDojo nie jako rodzice, tylko jako pasjonaci edukacji, związani z nią także zawodowo: Agnieszka uczy w klasach I-III, a Tomasz jest wykładowcą akademickim. W Cieszynie Mentorami są 16-latkowie: Franek, Norbert i Dominik. Trzech chłopaków, którzy są niewiele starsi od swoich uczniów (II-VI klasa) prowadzą zajęcia CoderDojo w siedzibie biblioteki miejskiej, która po remoncie i modernizacji dysponuje dobrymi komputerami, a część oprogramowania kupiono po konsultacji z młodymi Mentorami, czyli właściwie na potrzeby CoderDojo. Czwartym mentorem i dorosłym opiekunem klubu jest mama jednego z chłopców. Mentorzy CoderDojo z Białegostoku, Gliwic czy Warszawy mieli różne motywy dołączenia do tego niezwykłego grona i założenia klubów w swoich miastach, ale teraz wspólnie wraz z koleżankami i kolegami z innych miejscowości poszukują

sposobów na rozwijanie swoich klubów i urozmaicanie zajęć. Dzielą się wiedzą, wymieniają doświadczeniami i chwalą się przed kolegami dokonaniami swoich podopiecznych. Paweł z Białegostoku opowiada o dołączeniu do grupy dzieci z autyzmem i zespołem Aspergera. To specyficzna grupa adeptów sztuki programowania, ich udział w zajęciach wymaga obecności i zaangażowania rodziców, ale efekty bywają niesamowite. Agnieszka i Alek z Gliwic pilnie notują sposoby na radzenie sobie z grupą rozbrykanych dzieciaków. Oboje po 30-tce, jednak sami wyglądają na nastolatków, a na ich zajęcia przychodzą głównie gimnazjaliści. To trudna grupa wychowanków, ale ci Mentorzy potrafią zaimponować wiedzą i doświadczeniem programistycznym. Wiadomo, że praca z dziećmi to trudna praca. Do tego trzeba sobie poradzić z rodzicami, co czasem bywa trudniejsze. Ale są sukcesy, które cieszą i motywują do dalszego wysiłku. Kamil opowiada z dumą: „Dziś jest sobota. W Zambrowie odbywają się zajęcia. Zajęcia prowadzone przez rodziców. Wszyscy Mentorzy są tu, na szkoleniu, a tam działa CoderDojo. Uważam, że to sukces.”

THE WINNER TAKES IT ALL! KTO TU WYGRYWA? Na koniec naszego spotkania gliwickieCoderDojo wyzywa na programistyczny pojedynek CoderDojo z Cieszyna. Kto wygra? To można powiedzieć już dziś: dzieciaki. Wypowiedzi Mentorów zostały zanotowane podczas tzw. Dojo Konfy. Dwa razy w roku Mentorzy spotykają się, żeby podzielić się doświadczeniami, porozmawiać o metodach pracy, nowych rozwiązaniach. Nie mam nic wspólnego z programowaniem, ale słuchanie ich rozmów przez dwa dni było fascynujące. To niesamowite - spotkać i posłuchać ludzi, którzy robią coś niesamowitego – uczą dzieciaki. Tak po prostu. Bez wynagrodzenia. Do tego są inteligentni, błyskotliwi i naprawdę mają pomysł na to, jak uczynić świat lepszym i ten pomysł realizują. Oczywiście były momenty, kiedy z całej rozmowy rozumiałam tylko spójniki, ale i tak bawiłam się świetnie. Warto było poświęcić swój czas na to, żeby zebrać tak dużo pozytywnej energii i poznać Mentorów DoderDojo - świetnych ludzi.

ANTYZASADY czyli zasady dla uczestników zajęć CoderDojo, spisane tylko dlatego, że nie wypada powiedzieć: „Róbcie odwrotnie niż w szkole”.

1. OK jest pytać prosić pomoc. 2. Popełniając błędy, uczysz się. 3. Wymieniaj się pomysłami. 4. Eksperymentuj. 5. Pracuj koleżanką/kolegą – razem umiecie więcej. 6. Szukaj odpowiedzi. 7. Zasada trzech jest ważna zawsze. 8. Chwal się tym, co zrobiłeś. 9. Słuchaj, co mówi do Ciebie Twój komputer.

07 OGRÃ&#x201C;D

Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

101

OGRÓD

POMIDORY PASCALA POOTA autor zdjęć i artykułu: Thibaut Schepman, tłum.: Anna Sarna*

Uprawia pomidory bez wody i pestycy-

Obywające się bez wody i tyczek od-

dów, a jego metoda fascynuje biologów.

miany Żółta Gruszka i Czarny Krymski

Człowiek, o którym za chwilę przeczytacie nazywa się Pascal Poot, mieszka we Francji i uprawia pomidory. I choć jego metody uprawy nie mają zbyt wiele wspólnego z nowoczesną uprawą to są superwydajne, a przy tym naturalne i tanie. Naukowcy zastanawiają się, czy jego

co roku rosną bez opamiętania.

Obywając się bez podlewania nawet w czasie suszy, bez podwiązywania, bez jakichkolwiek zabiegów czy środków ochrony i nawozów, tysiące roślin produkują do 25 kilogramów pomidorów z jednego krzaka!

Thibaut Schepman

metoda może być lekarstwem na zmia-

Francuski dziennikarz, któremu nieobca tema-

ny klimatu. Ziemia tutaj jest kamienista,

W czym zatem tkwi klucz do sukcesu?

tyka permakultury. Jego teksty znaleźć można

a klimat tak suchy, że pięćdziesięcioletnie

Otóż w nasionach, które Pascal Pool wy-

w Les Jours, Oui! Magazine i BuzzFeed France,

dęby są niższe niż ludzie. A mimo to przy

siewa na moich oczach cierpliwie i non-

na Rue89, Terra Eco i 20 Minutes.

wjeździe na fermę Pascala Poota, na wy-

szalancko zarazem.

żynie Lodewy (okolice Monpellier) godnie

Tu w regionie właśnie kończy się zima

wyeksponowana tablica anonsuje: Konser-

i nadszedł czas, żeby powierzyć nasiona zie-

watorium Pomidora.

mi. Czas na pierwsze w tym roku wysiewy.

* na podstawie artykułu: http://rue89.nouvelobs.com/2015/03/09/tomates-sans-eau Pomidory rosnące bez wody i bez tyczek na fermie Pascala Poota.

-ni-pesticide-cette-methode-fascine-les-biologistes-257958

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

102

OGRÓD

Gospodarz ma 52 lata, ale wydaje się, że czas się go nie ima. Syn rolnika, który zakończył naukę w szkole w wieku 7 lat i mówi o sobie: „absolutny samouk”. Hodował owce i uprawiał jadalne kasztany zanim wyspecjalizował się w nasionach.

Dziś wysiewa swoje nasiona w torfie wypełniającym stare wysłużone skrzynki.Potem umieszcza je na ogromnych hałdach rozkładającego się obornika, gdzie temperatura osiągnie wkrótce 70 stopni Celsjusza na wiele dni, ogrzewając szklarnię i umożliwiając nasionom wykiełkowanie.

Pascal i jego ciepły inspekt w Lodewie, 26 lutego 2015 r.

Metoda nazywana ciepłym inspektem jest bardzo stara. To dzięki niej w XIX wieku paryscy handlarze mogli w centrum miasta uprawiać melony i sprzedawać ich owoce już z końcem wiosny. To dzięki niej Pascal Pool może co roku kiełkować tysiące nasion i uprawiać krzaki pomidorów, bakłażanów i papryki dopóki ich nie przesadzi do ziemi, a wtedy… będzie mógł o nich zapomnieć do samych zbiorów. Wysiewając nasiona, Pascal dzieli się szczegółami na temat swoje metody: Większość roślin nazywanych dziś „chwastami” była w średniowieczu jadalna, jak amarantus czy perz. Pomyślałem sobie, że skoro dziś są tak wytrzymałe, to dlatego,

Pascal w swojej szklarni, 2015 r.

że nikt się nimi nie zajmował od pokoleń.

Rodzą beznadziejnie maleńkie pomidor-

Wśród tych naukowców był Bob Brac,

ki, które należy zebrać, pozyskać nasiona

biolog i genetyk roślin, a także koordyna-

i wysiać rok później. Wtedy roślina zaczyna

tor Stowarzyszenia Ekologicznego BEDE:

Wszyscy uprawiający warzywa starają się je jak najbardziej chronić, a ja przeciwnie, zachęcam je do tego, żeby broniły się same.

rodzić prawdziwe porządne pomidory, około 1-2 kilograma z krzaka.

Pod koniec lat 90-tych, kiedy zaczęła się walka przeciw GMO, powiedzieliśmy so-

Jeśli damy im jeszcze rok czy dwa – wy-

bie, że trzeba zacząć pracować nad jakąś

gląda to jeszcze lepiej. Na początku brano

alternatywą i zaczęliśmy spisywać rolników

Zacząłem sadzić pomidory na bardzo ka-

mnie za wariata, ale po pewnym czasie

wytwarzających własne nasiona. Znaleźli-

mienistym podłożu jakieś dwadzieścia lat

sąsiedzi zobaczyli, że zbieram więcej po-

śmy ich około 150 w całym kraju.

temu, w czasach kiedy było bardzo sucho.

midorów niż oni, a moje rośliny nigdy

Przypadek Pascala Poota był jedyny

Wszyscy myślą, że jeśli tak zrobimy, pomi-

nie chorują, nie ma na nich szarej pleśni.

w swoim rodzaju. To, co można o nim po-

dory zginą, ale to nieprawda. W rzeczywi-

W końcu ludzie zaczęli opowiadać historie,

wiedzieć najmniej, to że ma wielką niezależ-

stości, prawie wszystkie rośliny przeżywają.

a do mnie przyjechali naukowcy.

ność myślenia, postępuje zgodnie ze swoimi

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

103

OGRÓD

Naukowcy dopiero zaczynają rozumieć mechanizmy biologiczne przyczyniające się do sukcesu metody Pascala – twierdzi Veronique Chable, specjalistka w tej dziedzinie w Rolniczym Instytucie Badawczym w Rennes, koordynatorka badań nad gatunkami roślin Pascala od 2004 roku:

Jego podstawowa zasada to umieścić roślinę w warunkach, w których to my decydujemy, jak mają rosnąć. Zapomnieliśmy już, że kiedyś był to przejaw tak zwanego „zdrowego rozsądku ogrodnika”. Pascal w swojej szklarni, 2015 r.

Dziś nazywamy to dziedziczeniem bez cech nabytych, a chodzi o to, żeby przekazać stres i cechy pozytywne rośliny od wielu pokoleń. Musimy wiedzieć, że ADN to bardzo plastyczny nośnik informacji, a zmiany pociągają za sobą nie tylko mutacje genetyczne, ale również adaptację. Na przykład za pośrednictwem genów pozostających w uśpieniu, które możemy świadomie lub nie, obudzić. Roślina wytwarza nasiona po przeżyciu całego cyklu, zachowuje więc pewne cechy nowo nabyte. Pascal eksploatuje to wyjątkowo skutecznie, jego rośliny nie różnią się na planie genetycznym, ale mają zdolności adaptacyjne godne podziwu. Ta zdolność adaptacyjna ma wartość handlową. W czasie mojej wizyty wiele osób dzwoniło do Pascala aby zamówić

Szklarnia Pascala Poota, koniec zasiewów, 2014 r.

regułami i z tego co wiem, nikt inny nie

nasiona. Sprzedaje on swoje nasiona cen-

pracuje w ten sposób. Wybiera swoje na-

tralom nasiennym bio, np Germinance.

siona tak, by sprawdzały się w trudnych i stresujących dla rośliny warunkach, dzięki czemu są odporne, polepsza to ich wartości smakowe i zwiększa zawartość składników odżywczych. Ponadto, uprawia kilkaset różnych odmian, niewielu rolników ma tak rozległą wiedzę na temat uprawianego przez siebie gatunku.

Kevin Sperandio, specjalista od nasion w Germinance tłumaczy:

Fakt, że nasiona Pascala Poota są przystosowane do trudnych warunków uprawy sprawia, że mają ogromną zdolność adaptacyjną względem każdego rodzaju klimatu i regionu.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

104

OGRÓD

Nie możemy tego sprawdzić, ale jestem

nasion pokazuje, że można skłonić roślinę

przekonany, że gdyby przeprowadzić test

do wzrostu i owocowania w skrajnych wa-

porównawczy między gatunkami hybrydo-

runkach. Niestety współczesne rolnictwo

wymi, a tymi od Pascala Poota i nasionami

straciło tę umiejętność, wcale nie wykorzy-

bio klasycznymi, to te z Konserwatorium

stuje zdolności adaptacyjnych roślin.

Pomidora uzyskałyby najlepsze rezultaty.

W kontekście postępujących zmian klima-

Część z jego nasion znajduje się w sprze-

tu i środowiska to coś, czego współczesny

daży nielegalnie, ponieważ nie figurują

świat i rolnictwo będą bardzo potrzebować.

w oficjalnym katalogu gatunków i odmian roślin z GNIS (Francuska Grupa Producentów Nasion). To budzi zdenerwowanie Pascala, do tej pory bardzo spokojnego:

Należy chronić nie tylko nasiona, ale również umiejętności rolników, te dwa elementy stanowią jedną i ważną całość.

Jeden z moich najlepszych gatunków to Gregor Altaj. Nie figuruje w katalogu być może dlatego, że oni uważają, że nie jest wystarczająco regularna. Wiele odmian jest właśnie takich. Na jesieni 2014 roku firma Pascala, Griaine del Pais została poddana kontroli z powodu nieprawidłowości, w efekcie czego w jej ofercie stwierdzono 90 przypadków łamania prawa.

Wolno nam sprzedawać wyłącznie nasiona, które dają identyczne owoce i mają identyczną wydajność w każdym miejscu. Dla mnie to coś sprzecznego z naturą, która polega przecież na procesie ciągłego przystosowania.

Pascal wybiera etykiety do nowych wysiewów, 2015 r.

Wychodzi na to, że mamy produkować klony, a w dodatku te klony maja być zombi – mówi rozżalony tym faktem Pascal. Zapytany o kontrole, przedstawiciel GNIS tłumaczył w marcu 2014 roku: Naszym celem jest zapewnienie ochrony użytkownikom i konsumentom. Francuska branża nasiennicza jest bardzo skuteczna, ale potrzebuje sprawdzonej organizacji i systemu certyfikacji. Veronique Chableta ocenia sprawę tak: Ta uniformizacja owoców i nasion odbywa się często kosztem smaku i wartości odżywczej, co w dłuższej perspektywie może szkodzić producentom. Praca nad wyborem Pascal Poot w swojej szklarni.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

105

OGRÓD

Aby rozpowszechnić te umiejętności, poprosiliśmy Pascala o wyjaśnienie jak wybiera i zbiera nasiona, a oto jego rady:

Należy zbierać owoce możliwie najpóźniej jak się da, najlepiej przed samymi przymrozkami, wtedy doświadczą nie tylko suszy, ale również jesiennych deszczy. Pomidory są naprawdę wyjątkowe wtedy, gdy po rozkrojeniu nasiona są w gęstej galaretce, Ta galaretka uniemożliwia nasionom kiełkowanie w ciepłym i wilgotnym wnętrzu owocu. Nasiona nie wykiełkują dopóki galaretka nie wyschnie i nie sfermentuje. Musimy więc przefermentować nasiona. W tym celu rozkroić owoc, wydobyć nasiona i pozostawić na kilka godzin we własnym soku, na przykład w miseczce. Nastąpi fermentacja. Miseczki nie można spuszczać z oczu, jak gotowanego mleka, trwa to od 6 do 24 godzin, ale wbrew temu, co często się mówi, nie musimy czekać, aż pojawi się pierwsza pleśń. Bierzemy jedno nasionko, kładziemy je na dłoni. Jeśli możemy je przesunąć bez galaretki – to wystarczy. Następnie kładziemy wszystko na sitku do herbaty, płuczemy wodą i suszymy. Możemy się spodziewać, że 98-100% nasion wykiełkuje.

Nasiona Pascala Poota.

Z papryką jest inaczej, trzeba umyć nasiona i osuszyć je na bardzo delikatnym sitku. Z ostrą papryką postępujemy podobnie, tylko bardzo uważajmy, bo nasionka parzą i to mocno. Przechodzi nawet przez rękawiczki. Kiedyś zebrałem skrzynkę takiej ostrej papryczki Espelette bez rękawiczek i przez całą noc musiałem moczyć dłoń w wodzie z lodem!

Pomidory rosnące bez wody i bez tyczek na fermie Pascala Poota.

Skrzynka z etykietami Pascala Poota.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

107

OGRÓD

HYDROPONIKA

BEZGLEBOWA UPRAWA ROŚLIN autor: Tomasz Lope” Górski ”

Uprawa bezglebowa roślin to rodzaj uprawy w kulturze wodnej. Ziemia zastąpiona jest tu materiałem mineralnym, obojętnym chemicznie (nie mającym wpływu na rośliny), a jego głównym celem jest utrzymanie korzeni i całej rośliny. Żadne trwałe podłoże nie jest potrzebne, ponieważ związki odżywcze dostarczane są roślinom bezpośrednio do korzeni.

Tomasz „Lope” Górski

Podstawową zaletą upraw bezglebowych

Uprawy bezglebowe są bez porównania

Absolwent Uniwersytetu Jagiellońskie-

(hydroponiki, aeroponiki itd.) jest to, że

bardziej sterylne (np. brak patogenów po-

go i Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie.

rośliny rosną o wiele szybciej od roślin

chodzących z gleby) niż tradycyjna uprawa

Aktualnie kontynuuje wykształcenie w za-

uprawianych w ziemi. Dzieje się tak, po-

polowa czy szklarniowa. Są przyjazne dla

wodzie fitoterapeuty w Instytucie Medycyny

nieważ roztwór związków odżywczych

osób chorych na alergie.

Klasztornej w Katowicach. Fan hydroponiki,

jest dostarczany bezpośrednio do strefy

Nie ma znaczenia, czy zajmujemy się

który nie boi się ubrudzić ziemią, propagator

korzeniowej, a korzenie mogą rozwijać się

uprawą wielkoobszarową, czy hodujemy

uprawiania własnego jedzenia. Nie mówi trzy

swobodnie nie napotykając żadnych prze-

zioła i rośliny w przydomowej szklarni.

letniej córce „jedz bo zdrowe”, ale razem z nią

szkód, jak to ma się w uprawie glebowej.

Uprawianie roślin bez gleby pozwala na

uprawia ogródek. Prowadzi sklep ogrodniczy

Rozwój części podziemnej rośliny przekła-

oszczędność czasu, pieniędzy, przestrzeni

www.herbs-hydro.pl

da się wprost proporcjonalnie na tempo

magazynowej i uprawowej oraz fizycznej

rozwoju i wielkość części nadziemnej.

pracy przy zwiększonej ilości i jakości plonu.

oraz blog

www.herbshydro.blogspot.com .

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

108

OGRÓD

Przekłada się to bezpośrednio w dłuższej

Już w latach 60-tych XX wieku zna-

perspektywie na zmniejszenie kosztów jed-

ne były efekty ekonomiczne i ilościowe

w uprawie roślin w systemach hydroponicznych (hydroponika stagnacyjna).

nostkowych produkowanego asortymentu. Nie ma ograniczeń co do gatunków,

Roślina

w uprawach bezglebowych możemy hodować każdą roślinę, każdy rodzaj kwiatów, owoców, warzyw, ziół oraz roślin ozdobnych. Na pewno większość z Was chciałaby

Miejsce uprawy

Uprawa ziemna

Upawa hydroponiczna

Ryż

0,5

5,2

Pszenica

0,3

2,05

Owies

0,425

1,25

0,75

3,5

0,3

0,75

Kukurydza Soja

Indie

uprawiać rośliny w akwaponice (bez użycia

Buraki

4,5

nawozów mineralnych), ale bez poznania

Groch

hydroponiki, sprawdzenia tej metody nie

Pomidory

5 do 10

180

rzucałbym się na głęboką wodę jaką jest

Ziemniaki

akwaponika.

Pomidory

Floryda

5 do 10

300

Ziemniaki

Stany Zjednoczone Ameryki

6 do 10

62,5

Północnej (część północna) Porównanie plonów w tonach z 1 akra (0,40468 ha) w uprawie ziemnej i hydroponicznej w Indiach i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej (na podstawie (2) według Douglasa)

ZALETY UPRAWY ROŚLIN W SYSTEMACH BEZGLEBOWYCH (w porównaniu z uprawą ziemną) 1. Szybszy wzrost i rozwój roślin dzięki zapewnieniu optymalnych warunków do zaspokojenia ich potrzeb. 2. Wyższy plon w porównaniu do upraw ziemnych (m.in. dzięki mniejszej powierzchni potrzebnej do wzrostu i większej wadze jednostkowej siew jest gęstszy). 3. Wyższa jakość kwiatów, owoców oraz większa zawartość soli mineralnych. 4. Możliwość kontrolowania rozwoju i wielkości bryły korzeniowej. 5. Możliwość przesunięcia kwitnienia i plonowania poza normalny sezon owocowania (wstecz – dzięki wcześniejszemu siewowi i sadzeniu, naprzód – poprzez opóźnienie zbioru i sprzedaży). Rośliny zachowują dłużej jędrność tkanek. 6. Uprawa hydroponiczna w większym stopniu podnosi wilgotność powietrz w porównaniu do upraw tradycyjnych. 7. Standaryzacja metod upraw dla wielu gatunków. 8. Eliminacja prac takich jak wymiana ziemi, zmianowanie, kopanie, motyczenie, nawożenie obornikiem, pielenie. 9. Mniejsze długoterminowe koszty utrzymania i obsługi systemu (np. wydłużenie okresu między podlewaniami, mniejsza częstotliwość przesadzania roślin). 10. Brak potrzeby posiadania urodzajnej ziemi oraz zapasu obornika, brak ograniczenia w zakresie zmianowania roślin – dowolność w uprawie roślin po sobie, również w monokulturze (nie występuje zjawisko zmęczenia gleby). 11. Eliminacja wielu chorób i szkodników pochodzących z ziemi i obornika. 12. Oszczędność na herbicydach i pestycydach. 13. Zdrowsza żywność – niższe skażenie produktów (mniejsze ilości środków ochrony roślin oraz niepobieranie przez rośliny metali ciężkich), eliminacja alergenów pochodzących z ziemi (np. roztocza). 14. Oszczędność wody (w uprawach ziemnych woda spływa w głąb gleby i jest tracona), większa kontrola nad zużywanymi ilościami wody, a przez to większa dokładność w obliczaniu kosztów uprawy. 15. Możliwość uprawiania roślin na terenach niezdatnych (np. na piaskach, gruzowiskach, dachach budynków, tarasach, terenach suchych, itd.).

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

109

OGRÓD

KRÓTKA HISTORIA UPRAW BEZGLEBOWYCH

1000 r. p.n.e. Mieszkańcy Ameryki południowej oraz

puszczone w wodzie mogą być przyswajane

kańskie podczas wojny na Pacyfiku. Wy-

Meksyku używali pływających tratw (na-

i użytkowane przez rośliny. Teoria mineral-

korzystywano żwirowy system opracowany

zywanych chinampas) do poszerzania swo-

na Liebiga stała się podstawą dzisiejszej che-

przez Roberta i Alice Withrow (Nutricul-

ich terenów uprawowych. Tratwy zrobione

mii rolnej i jest w dalszym ciągu aktualna.

ture System) na Uniwersytecie Purdue.

z korzeni i łodyg roślin tworzyły pływa-

Współczesny Liebigowi francuski na-

jące po jeziorach wyspy. Umieszczali na

ukowiec J.B. Boussingault, uprawiając

nich wulkaniczną glebę i hodowali żyw-

rośliny w czystym piasku nasyconym po-

Popularne były badania nad hydropo-

ność. Rośliny czerpały składniki odżywcze

żywką wodną, udowodnił, że rośliny będą

niką stagnacyjną. Wysokie koszty budowy

z ziemi oraz wody, w której zanurzone były

żyły w przypadku braku próchnicy. Jego

basenów i potrzeba badania pH wody spo-

korzenie. Wody jezior były dobrze natle-

badania dały podwaliny dla dzisiejszych

wodowały zaniechanie tej metody 1960-

nione i bogate w sole mineralne. Nie wia-

upraw bezglebowych.

1970 r. – wynalezienie wełny mineralnej,

domo kto i gdzie jako pierwszy zastosował tę metodę, ale można ją uznać za pierwszą hydroponiczną uprawę na świecie.

600 r. p.n.e.

1860 r.

Lata 60. XX wieku

rozwój przemysłu tworzyw sztucznych oraz nawozów sztucznych i wielu innych

Wkręgach specjalistów uważany jest za

produktów wspierających produkcję

rok przełomowy. Niemieccy profesorowie

szklarniową, co powoduje powrót zainte-

– W. Knop (1917-1901) i J. Sachs (1832-

resowania hydroponiką.

Wiszące ogrody Babilonu jako pierwszy

1897) jako pierwsi wpadli na pomysł ho-

przykład zastosowania hydroponiki. Co

dowania roślin w szklanych naczyniach

prawda, Babilończycy nie używali metod

wypełnionych pożywką wodną. Określili

Doktor Allen Cooper opracowuje tech-

rozumianych przez nas jako hydroponicz-

tę metodę mianem „kultur wodnych”. Kil-

nikę Cienkowarstwowych Kultur Przepły-

ne, ponieważ rośliny rosły w kanałach wy-

kadziesiąt lat później ich metoda uzyska-

wowych CKP (Nutrient Filtr Technique

pełnionych ziemią, lecz był to pierwszy

ła nazwę „hydroponika”. Knop był twórcą

– NFT). Technika ta natychmiast zostaje

sztucznie nawadniany system uprawowy

pierwszej pożywki wodnej.

adoptowana w szklarniach na całym świe-

umieszczony w budynkach.

1840 r.

1929-1930 r. Amerykański profesor W. Gericke opi-

1970 r.

cie (np. do produkcji sałaty).

Od końca lat 70. XX w.

Niemiec J. von Liebig w swojej pracy

suje swoje prace z zastosowaniem kultur

Świat wraca do hydroponiki, a w ciągu

„Chemia z zastosowaniem do rolnictwa

wodnych w produkcji rolnej i ogrodniczej

ostatnich 20 lat metody bezglebowe stały

i fizjologii”, w której napisał: „Organizmy

na wielką skalę. Jako pierwszy użył termi-

się z jednej strony głównymi przemysło-

roślinne dostarczają ludziom i zwierzętom

nu „hydroponika”.

wymi sposobami hodowli roślin takich

związków organicznych – odżywczych i służących przetrwaniu, źródłem natomiast

1933 r.

wyżywienia roślin jest jedynie nieorganicz-

Dennis R. Hoagland opracowuje formu-

na natura”, stwierdził, że próchnica jest nie-

łę rozworu hydroponicznego (Hoagland’s

rozpuszczalna w wodzie i jej ilość wzrasta

solution). Formuła według jego pomysłu,

dzięki rozkładowi różnych substancji orga-

z pewnymi modyfikacjami, używana jest

nicznych oraz że nie jest przyswajana przez

do dnia dzisiejszego.

korzenie. Odkrył również mikroorganizmy wykazujące zdolność mineralizowania (roz-

1940-1944 r.

kładania) substancji organicznych w glebie

Pierwsze użycie systemu hydroponicz-

na substancje nieorganiczne, które to roz-

nego na dużą skalę przez wojska amery-

jak pomidory, ogórki, papryki, z drugiej zaś strony hydroponika w połowie lat 80tych została zauważona ponownie przez gospodarstwa domowe.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

110

OGRÓD

WYMAGANIA ROŚLIN Rośliny uprawiane w systemach bezgle-

•

zła jakość wody,

•

wilgotność,

•

niedostateczna lub zbyt wysoka

•

azotyny i azotany (w akwaponice).

bowych mają takie same wymagania jak te,

ilość substancji odżywczych (nad-

Praktycznie można bardzo szczegółowo

które rosną w ziemi, tj.:

miar jednego z czynników nie zre-

badać warunki uprawy poprzez kontrolę:

•

światło,

kompensuje niedostatku innego,

•

poziomu CO2,

•

dwutlenek węgla

a wręcz pogorszy sytuację, w wy-

•

światła (np. fotofitometr z głowicą

•

tlen,

niku której roślina umrze).

•

odpowiednia temperatura,

•

substancje odżywcze.

Uszkodzenia i zaburzenia w rozwoju

Elementy podlegające kontroli w uprawach bezglebowych: •

roślin powstają w dużej mierze wskutek nieprawidłowej opieki nad nimi. Do głównych przyczyn można zaliczyć czynniki takie jak: •

niewystarczająca ilość światła,

•

zbyt niska temperatura,

chlorofilu.

zastosowanie tylko w wielkoobszarowych

mi elektronicznymi – pH-metra-

szklarniach.

EC pożywki (do badania przewodności służą Ec-metry),

•

Urządzenia takie są bardzo drogie i mają

pH pożywki (badamy urządzeniami),

•

PAR),

temperatura (termometry badające pożywkę i otoczenie),

RODZAJE UPRAW BEZGLEBOWYCH Pasywna hydroponika – metoda knotowa (kapilarna) Metoda knotowa jest najprostszą metodą upraw bezglebowych, o jakich możemy mówić. System składa się z dwóch pojemników: uprawowego i znajdującego się poniżej zbiornika z pożywką. Podłoże uprawowe połączone jest z pożywką knotami, które w miarę przesuszania się medium dostarczają roślinie wodę i substancje odżywcze, co pozwala jej na dokarmianie się tak często, jak tego potrzebuje. Można użyć samego medium jako knota (medium dotyka pożywki w drugim zbiorniku) – metoda ta stosowana jest praktycznie w każdej samonawadniającej się doniczce dostępnej na rynku. W latach 60-tych XX wieku popularna była pasywna metoda hydroponiczna zwana stagnacyjną. Wyglądała dokładnie tak samo jak współczesne kultury głębokowodne. Różnica polegała na sposobie umieszczania roślin nad zbiornikiem uprawowym (mieszanki żużlowe, siatki metalowe) oraz na tym, że pożywka nie była napowietrzana. Nie było tanich materiałów do produkcji pojemników uprawowych, a urządzenia pomiarowe (głównie Ph-metry) były duże, nieporęczne i drogie.

Potrzeby roślin w zależności od pory dnia

Pomimo oszałamiających efektów tej metody, wysoka cena wybudowania systemu

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

111

OGRÓD

i jego kontroli spowodowała zaniechanie

Nawadnianie jednej do kilku roślin jed-

dalszych badań.

nocześnie. Pompa znajdująca się w dolnym zbiorniku doprowadza pożywkę do rurki

Aktywna hydroponika

z otworami znajdującej się wokół rośliny/

Kultury głębokowodne – Deep Water

roślin. Pożywka przepływa przez strefę ko-

Culture DWC/System wodny (Floating

rzeniową i wraca do zbiornika z pompką.

system FL/Dynamic Root Floating System DRF). Kultury głębokowodne są rozwinięciem idei hydroponiki stagnacyjnej, popularnej w latach 60-tych XX wieku. Rozwiązań technicznych tej metody jest wiele. Począwszy od małych zbiorników na pojedynczą roślinę, przez większe na kilka roślin, kończąc na olbrzymich basenach przemysłowych (np. hodowla szklarniowa

Systemy fertykacyjne (kropelkowe)

sałaty). Pomimo różnic, zasada działania

System nawadniania fertykacyjnego to

jest taka sama. Podobnie jak w innych

nawadnianie jednoczesne z dostarcza-

systemach rośliny umieszczone są w ko-

niem pożywki. Od zbiornika odchodzi

szyczkach (wypełnionych np. keramzytem)

przewód główny, a od niego indywidual-

do podwieszania systemu korzeniowego.

na dla każdej rośliny kapilara (cieniutki

Korzenie zanurzone są w pożywce. Po-

przewód nawadniający). Cyrkulacja jest

żywka napowietrzana jest zewnętrzną

regulowana zegarem sterującym. Donice

Cienkowarstwowe Kultury Przepływowe CKP (Nutrient Film Technique NFT)

pompą. Utrzymuje to bryłę korzeniową

lub specjalne rynny wypełnione są wełną

W tej metodzie korzenie są podwieszone

w natlenionym środowisku, optymalizując

mineralną, keramzytem, perlitem. Jest to

w lekko pochylonych kanałach nawadnia-

wzrost i zużycie substancji odżywczych.

sposób stosowany w szklarniach. W du-

jących (lub rynnach) z przepływającą po-

Można używać pojedynczego zbiornika

żych szklarniach systemy takie są o wiele

żywką, wlewaną z ich nachylonego końca,

(rysunek poniżej), ale lepszym rozwiąza-

bardziej skomplikowane (rozbudowane o

co pozwala roztworowi spłynąć po rynnie,

niem jest stworzenie systemu składającego

systemy filtrujące, dezynfekujące, spraw-

nawadniając korzenie roślin. Woda odpro-

się z dwóch zbiorników: jednego zbiorni-

dzające EC pożywki, dozujące pożywkę

wadzana jest grawitacyjnie do głównego

ka uprawowego oraz drugiego zbiornika

oraz płyny zmniejszające/podwyższające

zbiornika i używana ponownie. W zależ-

zbiorczego, w którym znajduje się kamień

pH, napowietrzanie pożywki w zbiorniku

ności od przyjętej techniki (uwarunkowa-

napowietrzający, grzałka do wody/chło-

głównym, itd.).

nej np. temperaturą powietrza) interwały

dziarka pożywki oraz pompa pompująca

cyklu trwają 15 minut włączone i 15 minut

wodę do zbiornika uprawowego. Zaletą

wyłączone. Tradycyjna metoda przewiduje

tego rozwiązania jest to, że w odrębnym

ciągłe działanie pompy nawadniającej.

zbiorniku: • •

•

Metoda CKP często bywa rozbudowy-

sprawdzamy poziom wody, zawar-

wana i uzupełniana dodatkowo kapilara-

tość składników odżywczych, pH;

mi nawadniającymi każdą roślinę od góry,

zwiększamy/zmniejszamy tem-

tworząc w ten sposób system hybrydowy.

peraturę całej wody, a nie tylko w

Zaletą takich systemów jest to, że w po-

martwych strefach;

czątkowej fazie rozwoju rośliny (kiedy

łatwiej wymienia się wodę w sys-

nie ma jeszcze wykształconego sytemu

temie.

korzeniowego) nie ma niebezpieczeństwa wyschnięcia siewek.

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

112

OGRÓD

systemu może w ciągu bardzo krótkiego czasu (jeden, dwa dni) doprowadzić do zaburzeń w uprawie, w tym np. do infekcji grzybowej.

Systemy przepływowo-odpływowe (Flood and drain)

Systemy przepływowo-odpływowe różnią się od innych metod upraw bezglebowych tym, że woda i substancje odżywcze wprowadzane są do systemu od dołu (zamiast od góry czy z boku), zalewając strefę korzeniową do ustalonego poziomu. Następnie pożywka mineralna jest odprowadzana grawitacyjnie z powrotem do zbiornika głównego. Włącznik czasowy kontroluje pompę, która działa przez określony czas, zalewając pojemnik z roślinami. Wyżej usytuowany odpływ nie pozwala lustru wody podnieść się powyżej ustalonego poziomu. Gdy pompa zostaje wyłączona, cała woda spływa przez odpływ wyższy oraz zwrotnie przez niższą rurkę nawadniającą.

Ultra Aeroponika/Fogponika Ultra Aeroponika/Fogponika jest

Aeroponika

W tej metodzie rośliny są umieszczone w koszyczkach uprawowych wypełnionych granulatem ceramicznym lub wełną mineralną (żeby zakotwiczyć roślinę i uniemożliwić światłu penetrację strefy korzeniowej), a system korzeniowy swobodnie zwisa w światłoszczelnym zbiorniku. Odżywka doprowadzana jest przewodami głównymi i rozpylana specjalnymi dyszami na strefę korzeniową roślin, a następnie grawitacyjnie wraca do zbiornika głównego. Jest to jedna z nowszych metod uprawy bezglebowej roślin, która oferuje szybsze tempo wzrostu wegetatywnego. Bez zastosowania odpowiednich środków ostrożności i ciągłego monitorowania

rozwinięciem metody aeroponicznej. Różnica polega na tym, że cząsteczka wody rozbijana jest na mniejsze części, które mogą być przyswajane przez roślinę jeszcze szybciej. Pierwsze próby pokazują, że może to być najefektywniejsza metoda upraw bezglebowych, zużywająca najmniejsze ilości wody. Wciąż trwają badania nad tą metodą.

Aquaponika/Akwaponika

System podobny zasadą działania do poprzednich systemów (jeżeli chodzi o sposób dostarczania pożywki roślinom). Różnica polega na tym, że nie sporządzamy pożywki dla roślin, ale karmimy ryby znajdujące się w zbiorniku poniżej donic uprawowych. Odchody ryb nawożą rośliny (najlepiej poprzez specjalne odstojniki i filtry). Następnie woda z roślin spływa do ryb, które dodatkowo przetwarzają produkty przemiany roślin. W akwaponice głównie chodzi o hodowlę ryb, rośliny służą tu jako filtr biologiczny. Jak podaje Backyard Magazines z półtora hektara

STRONA

ROZDZIAŁ

T E M AT

113

OGRÓD

można rocznie wyhodować nawet 500 ton warzyw, 10 tysięcy ryb i kilkaset kilogramów kompostu.

DIY www.herbs-hydro.pl/propagator-dwc-czyli-hydroponika-sluzbie-upraw-glebowych/ www.herbs-hydro.pl/blog-jak-uprawiac/

BIBLIOGRAFIA 1. Burnie Geoff i inni, Botanica. Rośliny ogrodowe. Könemann, 2005. ISBN 3-8331-1916-0. 2. Gumińska Zofia, Uprawa Hydroponiczna roślin, wydanie drugie uzupełnione, PWN, Wrocław 1966. 3. Gumińska Zofia, Gumiński Stefan, Próchnicowa uprawa hydroponiczna roślin, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego 1976, Wydawnictwo – Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1977. 4. J.S. Douglas, Hydroponics, the Bengal System (III wydanie), Oxford University Press 1959 5. J.Duda i S. Gumiński, Fizjologia roślin (IV wydanie), Wrocław 1962. 6. P. Strebeyko, Woda i światło w życiu roślin, Warszawa 1956. 7. Hlava Bohumír, Rośliny kosmetyczne, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1984, ISBN 83-09-00765-5, s. 56. 8. Mr. Jose, Jak uprawiać indor, wydawca Josef Krejcik, Pilzno 2012. 9. Knaflewski Mikołaj, Uprawa warzyw w pomieszczeniach, red. Knaflewski Mikołaj, PWRiL Sp. Z o. o. Poznań 2010. 10. Muller Renate, Jak uprawiać rośliny bez ziemi, czyli sekrety hydroponiki, Bauer-Weltbild Media Sp. Z o. o., Sp. K. Klub dla Ciebie, ul. Hankiewicza 2, 02-103 Warszawa, Warszawa 2007. 11. Pribyl Jan, Hydroponika dla każdego, Państwowe wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa 1990. 12. Stevens P.F., Angiosperm Phylogeny Website (ang.). 2001, [dostęp 2010-04-15]. 13. William Terier, Hydroponics for everybody all about home horticulture, Mama Editions (2013). 14. Ebook: Hydroponics for the home gardener 15. http://www.wikipedia.org 16. http://www.google.com 17. http://pl.eurohydro.com 18. http://www.backyardmagazines.com 19. http://herbs-hydro.pl/ 20. Dziękuje za pomoc przy tworzeniu grafik systemów hydro www.andrzejskomorowski.pl 21. 1.

BURNIE GEOFF I INNI, BOTANICA. ROŚLINY OGRODOWE. KÖNEMANN, 2005. ISBN 3-8331-1916-0.

NOTATKI MAJSTERKOWICZA