#03 2016
ISSN 2450-1344
8 59 69
FARMA PERMAKULTUROWA Z TERMOWIZJĄ WŚRÓD DOMÓW PIEC RAKIETOWY
C Z Ś Ć
Al. Piłsudskiego 135 92-318 Šódź NIP: 728-271-13-70 REGON: 100620426 KRS: 0000320882
]-| - -৳ l b ; u1ÂŒ -hġ -‰; j "uo 1ÂŒ ‹༉ vhb
!
"
#
$
$
$
$
!
%
$
$
&
$
&
%
e-mail: biuro@cohabitat.net wytworcy@cohabitat.net
'
&
&
$
$
$
%
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
1
00
WSTĘP
Witajcie WyTwórcy!
OD WYDAWCY
We wstępie chciałbym podziękować naszym pierwszym czytelnikom, którzy uwierzyli w ten magazyn. Kłaniamy się nisko blisko trzystu osobom, które zechciały dołączyć do nas i czytać wersję papierową. Zachęceni tym szczodrym gestem stworzyliśmy kolejny, wyjątkowy numer. Przyznam się, że naprawdę jestem pod wrażeniem, to pismo literalnie wyłania się z połączonych pasji osób, które je tworzą. Dlatego w drugiej kolejności chcę podziękować autorom, którzy podzielili się swoją wiedzą oraz kilkunastu osobom, które “ulepiły” wszystkie strony. Stworzyliśmy nie tylko coś o wysokiej jakości, ale przede wszystkim zrobiliśmy to w unikalnym stylu, w duchu prawdziwej kooperatywy. Brawo My! Zachęcam do treści. W środku mnóstwo smacznych kąsków dla ludzi kreujących wspólnymi siłami świat wokół siebie. Jest artykuł zwiastujący pojawienie się w Polsce zorganizowanego ruchu na rzecz uzdrowienia roli, jaką pełni edukacja w życiu człowieka. Może niebawem na dobre po-
rzucimy XIX wieczny model kształtowania człowieka standardowego. Czas na Odszkalnianie, tworzenie miejsca na prawdziwe poznawanie relacji, związków, wzorców i mechanizmów, z którymi jesteśmy na trwałe zintegrowani. Warto zwrócić też uwagę na kontynuację serii o piecu rakietowym, tym razem Artur Milicki pokazuje jak zbudować jego trzecią generację w oparciu o koncepcję batch box. Gościmy również unikalny materiał o procesie tworzenia od zera permakulturowej farmy w chłodnym klimacie, którego autorem jest Richard Perkins. Ponadto autorzy dotknęli w tym wydaniu elektroniki, budownictwa naturalnego, ogrodnictwa, crowdfundingu i cohousingu, odsłaniając tym samym kolejny kawałek dużej układanki, która wyłania się z połączenia wielu dyscyplin. Inspirującej lektury !
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
2
00
SPIS TREŚCI
OD REDAKCJI
1
Wstęp
3
Nasi ludzie
4-5
Co się dzieje
04
07
B U D OWA N I E Z N AT U RY
OGRÓD
38-57
01 P E R M A K U LT U R A
Z termowizją wśród domów. Odkrywanie tajemnic domów naturalnych z Pawłem Noszczykiem rozmawiał: Paweł Sroczyński
Zakładamy farmę permakulturową w Ridgedale autor: Richard Perkins tłumaczenie: Agata Lenda
05 66-81
WYTWÓRCZOŚĆ
16-25
Piec rakietowy „na sterydach” autor: Artur Milicki
Automatyka w domu autor: Przemek Jurgiel-Żyła
26-27
Gdyby tylko Adam Słodowy miał Internet… autorka: Justyna Więcek
06 EDUKACJA
82-97
03 28-37
Odszkalnianie na co dzień, czyli Unschooling autorka: Marianna Kłosińska
COHOUSING
Słów kilka o współzamieszkiwaniu autorzy: Karolina Fonfara, Agata Filipowicz
roślin autor: Tomasz “Lope” Górski
08 EKONOMIA
116-119
Patronite.pl. Inny wymiar Crowdfundingu autor: Grzegorz A. Młudzik
AUTONOMIA
02
106-115 DIY: System podlewania
autor: Jarosław Szewczyk
58-65
6-15
Domy z pieńków i polan, cz.1
98-105
Ciemne i jasne strony utopii edukacyjnej – rzecz o MOOCach autorka: Agnieszka Gorońska
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
3
00
NASI LUDZIE
AG ATA KA ŹM I E R CZA K
P A WE Ł S R OC Z Y Ń S K I
redaktorka prowadząca, wizja numeru, koordynacja, team building
wydawca, wizja numeru, koordynacja, team building
Eksperymentuję z cohousingiem, ekowioskami i naturalnym rytmem. Marzę o zbilansowanym rozwoju w „duchu ruchu”, którego podstawą jest kooperatyzm i szacunek do przyrody.
WOJ TE K G Ó R A druk W latach 2009-2013 brałem udział w budowie ośmiu budynków w technologii “strawbale” na terenie Polski. Obecnie, jako pracownik drukarni Alterna uczestniczę w procesie druku „Magazynu wyTwórcy” i innych wydawnictw Fundacji Cohabitat.
Chcę żyć w społeczeństwie, które daje każdemu pełne możliwości wzrastania dzięki otwartej wiedzy i technologii.
WO JC IE C H B A N IAK skład, infografiki, korekta Lubię wspierać tych, którym się chce. Kreatywnych, poszukujących i odważnych.
A G ATA L E ND A
K A M IL P IĄT E K
tłumaczenia
korekta
Jestem studentką polonistyki i absolwentką anglistyki; wegetarianką od 5 lat, weganką od niedawna. Moją aspiracją jest rozwój wewnętrzny, budowanie wewnętrznego piękna po to, by mogło zamanifestować się w rzeczywistości i dopełnić idealny obraz „gotowego” już świata.
Jestem niepoprawnym idealistą, miłośnikiem permakultury i przyszłym zdunem. Mam świra na punkcie języka polskiego. Prywatnie jestem ojcem dwóch urwisów i więcej informacji mogłoby Was przyprawić o ból głowy.
A GN IE S Z K A „M IZ UU” GO RO Ń S K A
K RYSTY NA DUDZIS
MA REK KA MIŃS KI
KRZYSZTOF S. MATEJAK
D A NIEL S TA ŃCZY K
P AU LINA S ZA F RA ŃSKA
korekta
korekta
korekta
infografiki
obróbka zdjęć
korekta, redakcja
Jeśli coś stare i porzucone – znajdę sposób, aby dać temu nowe życie. Szanuję ludzi gotowych do zmiany, do rozwoju. Jestem psychoterapeutą ludzkim, ale i zoopsychologiem, pomagającym skrzywdzonym zwierzętom.
Podróże, współdziałanie, ekologia, równowaga, poznawanie nowego i poznawanie siebie – to część cegiełek, z których buduję swoje życie i świat wokół.
Łączę ludzi, pasje, zdarzenia i inne zjawiska. Moimi obecnie najmocniej eksplorowanymi kompetencjami są: uważność słowa (korekta, redakcja, komunikacja etc.), muzyka (perkusja, bębny etniczne) i zduństwo.
Zajęcia przy komputerze odreagowuję z młotkiem i cęgami.
Na co dzień jestem fotografem i mamą. Marzę o budowie, wraz z grupą przyjaciół, malej ekowioski.
O LGA KRÓ LA K
A LEKS A ND RA JA KU BAS ZEK
P A WEŁ GO D LEWS KI
WO JCIECH NIEMIEC
IWO NA S ZY MA ŃSKA
skład
skład
skład
okładka
Po łódzkiej przygodzie z ASP, szczęśliwie studiuję iberystykę z cudownym portugalskim w wersji brazylijskiej. Jestem roślinożercą buszującym w dżungli stolicy, gdzie staram się holistycznominimalistycznie ogarniać życie.
Jestem dumnym tatą i szczęśliwym mężem. Wraz z rodziną realizuję marzenia o najfajniejszym domu na wsi ever i tajemniczych zakamarkach permakulturowego ogrodu. Miłośnik ciszy, lasu i drogi.
Grafik, designer, forex trader. Pasjonuję się rozwojem osobistym, lubię przekształcać życiowe ograniczenia w świadomości z otaczającym nas światem.
Jestem studentką Wzornictwa na Akademii Sztuk Pięknych w Katowicach, absolwentką Letniej Szkoły Projektowania Pragmatycznego. Działam na polu projektowania produktu, projektowania graficznego, ilustracji, fotografii oraz projektowania systemów informacji wizualnej. Na co dzień współpracuję z Fundacją Cohabitat.
Pracuję jako linguistic freelancer, mam dużo wspólnego z edukacją. Więcej o mnie na www.goronska.pl.
E WA WE RWIŃ S K A GRYC H OWS K A ilustracje, infografiki, obróbka zdjęć, skład Szukam, pytam, projektuję, ilustruję. Chcę żebyśmy byli zdrowsi i szczęśliwsi. www.reniiwilk.pl
skład Grafik, malarz, architekt. Lubię nietypowe zadania i nowe wyzwania.
BA RTOS Z K RUC H LIK
M A CIEJ BA CZA K MA GD A LENA korekta MA JCHRZYCKA
U RS ZU LA ZA BŁO CKA
korekta
Jeśli akurat nie chodzę po lesie, pewnie o tym myślę. Zwykle zajmują mnie dźwięki i słowa. Ostatnio zajmuje mnie także stolarstwo.
obróbka zdjęć
skład
Zajmuję się fotografią, rękodziełem, pisarstwem i grafiką. Na własnej ziemi uprawiam dawne sposoby gospodarowania wiejskiego oraz budownictwo ekologiczne małych gabarytów. Działam w zespole twórczym „Silverclock”.
Studiuję grafikę na warszawskiej ASP. Uwielbiam jeździć na rowerze i chodzić po górach. W wolnych chwilach bawię się trochę muzyką.
Od zawsze chciałem robić coś więcej niż tabelki w Excelu. Uważam, że SIĘ DA i nie wszystko musimy kupować w sklepach. Razem stworzymy hipermarket pomysłów, reszta w Waszych rękach!
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
4
00
CO SIĘ DZIEJE?
CO SIĘ DZIEJE?
budowanie z konopi • seria samodzielnik •
„BUDOWANIE Z KONOPI”– SHORTBOOK
PODRĘCZNIK TYNKOWANIA GLINĄ I WAPNEM
Pierwsza publikacja elektroniczna z serii „Samodzielnik“– już gotowa! Shortbook to krótka publikacja internetowa, będąca zbiorem artykułów wprowadzających do tematu budowania z konopi w Polsce. Znajdziesz tu informacje z zakresu architektury, wykonawstwa, rolnictwa oraz uwarunkowań prawnych.
To pierwsze w Polsce kompleksowe opracowanie dotyczące tematu tworzenia nowoczesnych powłok tynkarskich z materiałów naturalnych takich jak glina i wapno. Pozycja ta stanowi obowiązkowe uzupełnienie wiedzy każdego naturalnego budowniczego, który pragnie wznosić ściany budynków ze słomy oraz gliny.
PUBLIKACJĘ MOŻESZ POBRAĆ BEZPŁATNIE Z TEJ STRONY: https://cohabitat.net/biblioteka
CHCESZ ZAMÓWIĆ PODRĘCZNIK? ZAJRZYJ NA STRONĘ: https://cohabitat.net/biblioteka
**Ilustracje, wizja graficzna i skład shortbooka były częścią pracy dyplomowej Katarzyny Breczko.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
5
00
CO SIĘ DZIEJE?
FORUM I NOWA STRONA COHABITATU Dzięki wsparciu osób zamawiających podręczniki oraz zaangażowanych wolontariuszy udało się rozpocząć proces tworzenia serwisu internetowego Cohabitatu. Od teraz w prosty sposób da się skorzystać z materiałów edukacyjnych, a cenne dyskusje znajdą stosowne miejsce na forum. ZALOGUJ SIĘ NA: www.cohabitat.net I ODKRYJ CAŁY EKOSYSTEM COHABITATU.
FABLAB W DRODZE Wyposażona w “pracownię na kółkach” grupa z Fab Labu Trójmiasto ruszyła wdrogę! Odwiedzają wsie i miasteczka, prowadząc dla mieszkańców warsztaty, mające na celu edukację technologiczną oraz upowszechnienie nurtu “zrób to sam”. Projekt realizowany jest w ramach programu Fab Labs Solidaires. DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ NA: www.facebook.com/FabLabWDrodze
AKADEMIA PROTOTYPOWANIA I FABRYKACJI Fab Lab Łódź startuje z Akademią, która w programie ma kursy elektroniki i programowania oraz prototypowania i fabrykacji. W systemie pracy grupowej zbudowane zostaną działające prototypy i obiekty przy użyciu takich sprzętów jak: drukarki 3D, ploter laserowy, CNC, elektrokomponenty i elektronarzędzia. UCZESTNICTWO W ZAJĘCIACH JEST DARMOWE! DOWIEDZ SIĘ WIĘCEJ NA: http://apif.fablablodz.org
01 PERMAKULTURA
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
8
01
PERMAKULTURA
ZAKŁADAMY FARMĘ PERMAKULTUROWĄ W RIDGEDALE autor: Richard Perkins, tłum. Agata Lenda
Zapraszam Was do zapoznania się z relacją z pierwszego sezonu działań permakulturowych w Ridgedale. Naszym celem było stworzenie od podstaw wielu systemów, m.in. agroleśnictwa, pastwisk, których uprawa zakłada holistyczne podejście czy ogrodów kuchennych. To była ekscytująca podróż, która nie odbyłaby się bez udziału wielu wspaniałych osób z całego świata. Zgrana drużyna, jasny plan działania i dużo dobrze zorganizowanej, intensywnej pracy. Nie da się opisać słowami różnorodności
standardów, obfitujące w możliwości nauki
i bogactwa doświadczeń, które przyniósł
projektowania i budowania wielu syste-
rok 2014. Bardzo przyjemnie było dzielić
mów od podstaw.
ten wyjątkowy, obfitujący w naukę czas
Dysponując skromnym budżetem, za
z wieloma mądrymi, zaangażowanymi
główny cel uznaliśmy zakup farmy, na
kompanami. To oni swoją pracą, działa-
której moglibyśmy zamieszkać od razu
Richard jest certyfikowanym nauczycielem
niem i inicjatywą przyczynili się do wielu
i jak najszybciej zacząć realizować plan
Permaculture Research Institute of Australia
korzystnych zmian na farmie. Częścią na-
odnowienia i ożywienia ekosystemu,
oraz Permaculture Association of Great Bri-
szego założenia w Ridgedale było zapew-
a jednocześnie prowadzić opłacalne go-
tain. Posiada również dyplom z projektowania
nienie innym doświadczenia, które pomo-
spodarstwo. Nasz budżet na cały projekt
permakultury stosowanej i ekologicznej uprawy
że rozwinąć ich umiejętność planowania,
był mniejszy, niż większość ludzi w Euro-
żywności. Jest twórcą Ridgedale Permaculture
a także dostarczy praktycznej wiedzy, którą
pie wydaje na zakup domu. Zważywszy
– farmy bazującej na pastwiskach i roślinach
uważamy za niezbędną podczas prac rol-
na sytuację ekonomiczną Szwecji, było to
wieloletnich, ukierunkowanej na samowystar-
nych czy też przy zarządzaniu projektami.
dla nas nie lada wyzwanie. W tym kraju
czalność. Prowadzi także działalność eduka-
W tym sezonie przeprowadziliśmy trzy
nieruchomości zazwyczaj sprzedawane
cyjną.
szkolenia z projektowania permakulturo-
są podczas przetargów i niestety wiele
wego i dwa dziesięciotygodniowe warsz-
pięknych, niewielkich farm, przeznacza-
taty, bardzo intensywne według wszelkich
nych jest na domki letniskowe, a potencjał
Richard Perkins
www.ridgedalepermaculture.com
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
9
01
PERMAKULTURA
terenu nie jest w pełni wykorzystywany.
Użyliśmy techniki Keyline De
Zdefiniowaliśmy około pięćdziesięciu
sign 1 jako wyznacznika priorytetów
warunków, które miało spełniać docelo-
w większości naszych projektów przez
we miejsce. Założenia te dotyczyły mię-
ostatnie lata – znalazł się wśród nich także
dzy innymi strefy klimatycznej, oddalenia
zarys planu wykorzystania ziemi. Dyspo-
od dróg transportu międzynarodowego
nujemy pasmami pastwisk, z których ko-
oraz odległości od rynków dla lokalnych
rzystają różne gatunki zwierząt – pasą się
produktów o wartości odżywczej wyż-
pośród agroleśniczych obszarów produkcji
szej niż tzw. “ekologiczna”. Istotne było
owoców, orzechów oraz jagód. Przy poło-
też znalezienie terenu pochyłego, który
żeniu 59 stopni szerokości geograficznej
umożliwiłby wykorzystanie grawitacji
północnej, światło jest czynnikiem limi-
w celu wizualnego przedstawienia tych
tującym. Dlatego intensywnie pracujemy
aspektów projektowania, których naucza-
nad układaniem zbiorów w stogi, aby jak
my. Zaplanowaliśmy też niewielki obszar
najlepiej korzystać z krótkich dni.
leśny (z którego pozyskane produkty mia-
Ridgedale ma powierzchnię dziesięciu
ły być wykorzystywane do reperowania
hektarów, na których znajdują się: pastwi-
różnych konstrukcji), obszar budowlany
sko, las, strumyki oraz dobrze nasłonecz-
i wiele innych. Nie chcieliśmy też poświę-
nione zbocza. Takie warunki umożliwia-
cać zbyt wiele czasu na renowację budynków zamiast prac na farmie, dysponując zatem niewielkim budżetem, wybraliśmy
Ogród kuchenny, poletka ryżowe, szklarnia i namiot edukacyjny pięknie prezentują się latem. Wspaniała transformacja w przeciągu kilku miesięcy.
ją nam pracę nad odbudową minerałów w glebie oraz rekonstrukcją cyrkulacji wodnej, a także stworzenie nieustannie
szwedzką wieś. Zjawialiśmy się na przetar-
wzrastającego w różnorodność środowiska,
gach za każdym razem uparcie na nowo
będącego jednocześnie źródłem produkcji
adaptując w myślach nową przestrzeń, za
wysokiej jakości pożywienia dla społecz-
każdym razem jednak przegrywaliśmy li-
ności lokalnej.
cytację. To był bardzo wyczerpujący proces, który musiałem pogodzić z moim harmonogramem zagranicznych wyjazdów. Byliśmy u kresu wiary i motywacji, kiedy natrafiliśmy na Ridgedale. Poprzednimi właścicielami tego terenu
Farmę wyróżnia to, że przede wszystkim zależy nam na zaspokojeniu w jak największym stopniu naszego zapotrzebowania na żywność, a dopiero w dalszej kolejności na sprzedaży nadwyżek.
była skromna para, która hodowała tu świnie i konie dwadzieścia lat temu. Nieupra-
Ekonomiczne zarządzanie farmą na
wiana od tego czasu ziemia i niszczejące
taką skalę wymaga: niskiego debetu na
pastwiska świadczyły o braku zwierząt
początku, utylizowania gromadzonych na
w tym krajobrazie. Zaprojektowaliśmy Rid-
miejscu odpadów, produkcji zapewniają-
gedale jako pastwisko oraz system opar-
cej zaspokojenie własnych potrzeb oraz
ty na uprawie roślin wieloletnich, tak by zmaksymalizować wykorzystanie fotosyntezy, a zminimalizować koszty inwestycji na przyszłość, doceniając przy tym nasze najlepiej odnawialne źródło energii – słońce.
1. Keyline design – technika służąca zmaksymalizowaniu wykorzystania zasobów wodnych danego terenu. Słowo keyline (ang. key – klucz, line – linia) odnosi się do specyficznego układu topograficznego w połączeniu z sieciami wodnymi. Pojęcie keyline design oznacza również zbiór zasad dotyczących projektowania oraz zastosowania technik i systemów wykorzystywanych w rozwoju terenów wiejskich oraz miejskich.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
10
01
PERMAKULTURA
skupienia się na wytwarzaniu wysokiej
wygłodniałych paszczy, przewijających
jących się między nasadzeniami drzew
jakości plonów. Kiedy piszę o “naszych”
się przez farmę każdego roku. Jak wszy-
a polami zbóż. Orka również nie jest zbyt
potrzebach, mam na myśli około dwu-
scy dobrze wiemy, większość żywności
głęboka w porównaniu z powszechnymi
dziestu pięciu do trzydziestu dziarskich
produkowanej dziś na skalę przemysłową,
tendencjami w rolnictwie. Zgodnie z na-
kompanów, którzy przyjeżdżają na farmę
skąpana jest w Dieslu. Oszacowaliśmy, że
szymi założeniami, nie schodzimy poniżej
na pół roku szkolenia. W tym roku utwo-
skoro jesteśmy w stanie uprawiać pola przy
pierwszej warstwy gleby. Robimy herbatę
rzyliśmy 600 m² terenu z nasadzeniami
pomocy prostego quada, możemy sami,
z kompostu i używamy organicznych na-
jednorocznych warzyw na ustalonych
z dość dużą łatwością, dostarczać sobie
wozów do zbóż (własnej produkcji), by
poziomicami grządkach, wykorzystując
zbóż, surowców na olej oraz innych pod-
utrzymać dobry stan gleby.
technikę bezwykopową. W kolejnym roku
stawowych produktów.
Projektowanie na skalę farmy jest nie-
planujemy uprawę z użyciem innowacyj-
co bardziej skomplikowanym procesem,
nego pojazdu ATV2 oraz rozszerzenie
ponieważ istnieje wiele systemów, które
rocznej produkcji dla CSA3. Te założenia
należy ze sobą połączyć. Ponadto, finanse
wdrażamy w życie stopniowo, by dopaso-
są znacznie większe i mnóstwo rzeczy
wać się do potrzeb własnych oraz naszych
dzieje się naraz. Szczególnie widać to
klientów, ale także dlatego, że mamy wiele
w Szwecji wiosną, kiedy wzrost roślin
innych zobowiązań.
jest nagły i intensywny oraz jesienią,
Ziarna, oleje i zbiory z pól – wszystko możliwe z prostym i ekonomicznym pojazdem ATV.
podczas żniw i składowania bogatych Udowodniono, że w niektórych co-
w składniki odżywcze produktów po-
rocznie uprawianych systemach agro-
karmowych i leczniczych, pomagających
leśnictwa zasoby węgla organicznego
nam utrzymać zdrowie podczas długiej,
w glebie mogą w niej pozostać. My jednak
ciemnej zimy.
Z powodzeniem przeprowadziliśmy
chcemy mieć pewność, że minimalizuje-
Przy niewielkim budżecie, budowanie
akcję zbierania funduszy poprzez perma-
my stopień naszej ingerencji w biomasę,
zróżnicowanej infrastruktury, wykorzy-
kulturową stronę internetową finansowa-
dlatego pracujemy nad jak najdłuższym
stywanie odpadów oraz projektowanie
nia społecznościowego WeTheTrees, co
czasem płodozmianu. Robimy to na do-
dostosowane do krajobrazu są bardzo uży-
pozwoliło nam na sprowadzenie amery-
kładnie wydzielonych pasmach znajdu-
teczne. Prowadzenie farmy czy też innego
kańskiej maszyny przypominającej quad, która pomaga uprawiać ziemię, a także sadzić trawę oraz inne rośliny. Tego rodzaju sprzętu używa się powszechnie w Stanach Zjednoczonych do tworzenia terenów pastewnych, na których następnie przeprowadza się polowania na jelenie. Pojazd zwrócił naszą uwagę, kiedy szukaliśmy pomysłu na to, jak zorganizować uprawę zboża dla naszych kurcząt oraz w jaki sposób zająć się sporym obszarem poświęconym produkcji jedzenia na wyżywienie setek 2. ATV (ang. All Terain Vehicle) – czterokołowy pojazd zasilany elektrycznie, przypominający quada. 3. CSA (Community Supported Agriculture) – Rolnictwo Wspierane przez Społeczność (RWS). Więcej o RWS przeczytasz w Magazynie wyTwórcy, nr 1.
Użycie grawitacji w celu zasilenia taranu hydraulicznego i rozprzestrzenienia źródła wody na całą powierzchnię farmy.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
11
01
PERMAKULTURA
przedsięwzięcia wymaga nieustannego re-
Drzewa, które nabyliśmy, tutaj koszto-
i obniżyło jego koszt. Priorytetem było
agowania na potrzeby, które się pojawiają.
wały pięć razy więcej niż te pochodzące
ustalenie dnia przewiezienia roślin do
To kwestia odpowiedzialności.
z Wielkiej Brytanii. Zdecydowaliśmy, że
Wielkiej Brytanii na dzień, w którym
Pierwszy i wyjątkowy rok pracy nad
zważywszy na nieograniczone możliwości
wracałem właśnie z wizyty szkoleniowo-
zbudowaniem farmy od zera przeznaczyli-
przewozu surowców przez Europę, lepiej
-konsultacyjnej w Południowo-Wschod-
śmy na edukację wielu ludzi z całego świa-
będzie sprowadzić drzewa ze znanej nam
niej Azji i Meksyku. Tylko wtedy mogłem
ta w temacie projektowania, organizowa-
już i sprawdzonej pod kątem jakości szkół-
zająć się roślinami, które w tym stanie były
nia i wdrażania wykorzystywanych przez
ki leśnej.
bezbronne. Ich transport był procesem wy-
nas systemów. Odzew był niesamowity
Jeśli chcemy zasadzić nowo nabyte ro-
magającym czasu. Wynająłem ciężarów-
– w 2014 roku odwiedziło nas setki chęt-
śliny, warto jest wcześniej dowiedzieć się,
kę i razem z moim przyjacielem w ciągu
nych do współpracy z dwudziestu pię-
jakie są ich wymagania co do składników
24 godzin przemierzyliśmy siedem krajów,
ciu krajów z całego świata. Czujemy się
odżywczych zawartych w glebie. Kompost
aby dostarczyć je bezpiecznie do naszego
uprzywilejowani możliwością ugoszcze-
organiczny z pewnością okaże się dobry
nowego domu na farmie, co pomogło nam
nia tak wielu wspaniałych ludzi, stano-
dla warzyw, które wyrastają w przecią-
zaoszczędzić ok. 80-100 tys. dolarów.
wiących wspaniałą ekipę wspierającą
gu kilku tygodni, jednak nieodpowiedni
Pastwiska nie gwarantują optymalnych
działanie farmy.
grunt początkowy dla roślin wieloletnich
warunków dla sadzenia drzew, ponie-
oznaczać będzie nieustanne komplikacje
waż współczynnik bakteriologiczny do-
wymagające kompromisów. Jeśli chodzi
minuje nad zawartą w glebie grzybnią.
o sadzenie mniejszych roślin, zwykle na
Krzaki i winorośla najlepiej rozwijają się
początku używamy specjalnych doniczek
w warunkach, gdzie stosunek grzybów do
do hodowli korzonków, natomiast drzewa
bakterii wynosi 2-5:1, natomiast w przy-
są wcześniej zaszczepiane i odżywiane wol-
padku drzew 5-100:1, a nawet więcej (aż
no uwalniającym się nawozem. Te metody
do 1000:1 dla drzew iglastych oraz wieko-
mogą wydać się kontrowersyjne, są jednak
wych lasów). Rodzaj uprawy jest zatem
przemyślane. Niemalże wszystkie sprowa-
uwarunkowany możliwościami, jakie
dzone przez nas rośliny były bez korzeni,
zapewnia gleba.
Przednia i tylna część farmy stanowią strefę uprawy roślin wieloletnich. Ich rozkład zgodny jest z całościowym projektem Keyline, co umożliwia nieustanny rozwój pastwisk na przestrzeni trzech pasm w ciągu kolejnych lat.
w stanie uśpienia, co ułatwiło transport
Sezon rozpoczęliśmy nasadzeniem roślin przy użyciu techniki bezwykopowej, przebudowaniem stodół, skonstruowaniem warsztatu i szklarni, zamontowaniem taranu hydraulicznego, umożliwiającego stworzenie sieci dopływu świeżej wody, również dla przemieszczających się po pastwiskach zwierząt. Następnie zajęliśmy się sadzeniem tysiąca drzew owocowych, orzechów oraz krzewów, by nagromadzić jak największą ilość energii słonecznej na pasmach gruntu pomiędzy pastwiskami. Znaczną część drzew zakupiliśmy w Wielkiej Brytanii, głównie ze względu na jakość i możliwości dostawy, ale również na cenę. Szwecja jest pod tym względem bardzo wymagająca finansowo.
Praca na farmie i nauka. Setki osób z 25 krajów przyjechało, aby wspólnie się uczyć na tej małej, szwedzkiej wsi. Wspaniały czas!
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
12
01
PERMAKULTURA
Oczywiście im lepsza gleba, tym wię-
skalnym. Warto rozważyć różne sposoby
Wyznaczenie długości alei drzew oraz po-
cej traw i chwastów. Takie okoliczności
rozmieszczenia składników niezbędnych
wierzchni pozostałych obszarów, pozwala
jednocześnie jednak umożliwiają nam
do prawidłowego rozwoju rośliny. Zapew-
na obliczenie ilości roślin, jaką trzeba zgro-
wysiew różnego rodzaju poplonu oraz
nienie wszystkich niezbędnych warunków
madzić do posadzenia.
sadzenie drzew oraz krzewów w dobrze
w miejscu jej zasadzenia, pozwala ogra-
Sprzęt, którego używamy, odpowiedni
przygotowanej glebie, bierzemy rów-
niczyć potrzebę rozrostu korzeni w celu
jest dla niewielkiej produkcji, lecz spełnia
nież pod uwagę warunki dopływu wody
pozyskania składników odżywczych. Nie
jednocześnie wiele funkcji naraz. W ze-
w tym rejonie.
zapominajmy, że przejęliśmy ziemię, któ-
szłym roku sprowadziliśmy z Australii pług
ra nie była właściwie uprawiana (a wręcz
(odpowiadający projektowi Keyline), który
niszczona) przez wiele lat, a głębokość orki
będzie służył nie tylko nam, ale i pobliskim
konsekwentnie wynosiła 20-25 centyme-
rejonom. Importowaliśmy również starą
trów. Naszym zadaniem było więc przy-
francuską maszynę (Simon Bedformer),
gotowanie gleby pod uprawę, zadbanie
służącą do tworzenia sadzonek warzyw na
o dopływ wód oraz wdrożenie wielu pla-
przeoranej i spulchnionej ziemi. Model ten
nów wsparcia uprawy jednocześnie.
składa się z podwójnego rotora o długo-
Jako inżynierowie projektów powinniśmy sterować procesami w taki sposób, by wchodziły w pożądane reakcje łańcuchowe. Lniane aleje drzew na wale ziemnym stworzyliśmy od razu, aby jak najszybciej
W takiej sytuacji bardzo pomocny
ści 1,8 metra i ma napęd 90 koni mecha-
rozpocząć proces powstawania gęstej sie-
okazuje się innowacyjny sprzęt oraz wy-
nicznych, co umożliwia przekopywanie
ci roślin. I tak drzewa zostały posadzone
korzystanie warunków topograficznych,
kamieni, a w efekcie lepszą powierzchnię
w kopcach, a krzewy osadzone w ziemi
dostosowanie się do nich. Poniżej znaj-
pod uprawę. Chcieliśmy mieć tę maszynę,
bez korzeni, w regularnej odległości od
duje się szkic procesu układania alei roślin
by stworzyć pewnego rodzaju rowy po obu
siebie. W tylnej części pola znalazły się dwa
wieloletnich według projektu Keyline. Jest
stronach nasadzeń. Pomogła nam także
rzędy zbóż. Podczas wysiewu wzięliśmy
wiele mniej lub bardziej wymagających
w zachowaniu planowanej przestrzeni mię-
pod uwagę intensywność ich wzrostu oraz
technologicznie sposobów sadzenia drzew.
dzy roślinami. Spodziewając się, że trudno
orientację ze wschodu na zachód, tak by
Tak jak w przypadku każdej pracy
będzie przeprawić się z tą maszyną przez
zmaksymalizować absorpcję światła sło-
projektowej, tworzenie map terenowych
pastwiska, zakupiliśmy także stary model
necznego przez te rośliny.
oraz pojęciowych pomaga w opracowa-
brony. Nowoczesne modele są zazwyczaj
W przedniej części farmy znalazły się
niu szczegółowego planu, dzięki któremu
bardzo szerokie, a ta odpowiada szerokości
główne nasadzenia drzew, umieszczone
możemy sporządzić wykaz ilościowy.
naszych pól.
nad przebiegającym przez środek urwiskiem oraz wzrastające po obu stronach krzewy, zgodnie z orientacją od północy na południe. Posadzone przez nas wysokiej jakości drzewa i krzewy, jako rośliny wieloletnie potrzebują dobrego podłoża startowego. Ich korzenie zostały zakopane w przerzedzonej mieszance melasy i wodorostów, a następnie podlane 20 litrami wody, by grzybnia szybciej się rozwijała. Zastosowaliśmy rekomendowaną ilość komercyjnie dostępnej grzybni zaszczepiającej i dodatkowo przez cały sezon będziemy dodawać do gleby mieszankę kompostową (pomocne w zasileniu wzrostu roślin mogą być też wodorosty oraz ryby). Każde drzewo i każdy krzew obsypaliśmy pyłem
Szkic procesu układania alei roślin wieloletnich według projektu Keyline.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
13
01
PERMAKULTURA
GŁÓWNA ALEJA DRZEW
proporcje grzybów do bakterii w glebie na naszą korzyść. Dodatek rozdrobnionej
•
jabłoń
ściółki oraz kompostu z drewna pozyska-
•
grusza
nego z rozebrania dotychczasowego sys-
•
śliwa
temu do ogrzewania kompostem również
•
wiśnia
zapewniają odpowiednią dawkę grzybni.
•
leszczyna
Mączka skalna oraz glony gwarantują bo-
•
rokitnik
gactwo minerałów niezbędne do rozwoju grzybni w słabej jakościowo ziemi rolnej.
GŁÓWNA ALEJA KRZEWÓW •
malina
•
czarna porzeczka
•
czerwona porzeczka
•
agrest
•
wiciokrzew siny
Właściwe planowanie cyklu produkcji na farmie wzmaga motywację, wydajność i jakość wykonywanych prac. Możliwie jak największe wykorzystanie potencjału infrastruktury oraz utylizacja odpadów lokalnych to kluczowe założenia
NASADZENIA POBOCZNE
Ridgedale. Na zakup i rozwój farmy przeznaczyliśmy mniejszy budżet, niż prze-
Nowa odsłona wozu jako środka transportu i miejsca wysiadywania jaj dla kur niosek, będącego jednocześnie środkiem utrzymywania czystości na pastwiskach krów.
•
jagoda goji
ciętnie wydaje się w Europie na domek,
•
pigwowiec japoński
staramy się więc kreatywnie korzystać
•
jarzębina jadalna
z zasobów i szerzyć wielofunkcyjność.
z systemu, który tworzymy jest to, że po
•
cedrówka chińska (ogławiana -
Na przykład drewniany wóz stracił swo-
zakończeniu wstępnych prac, nie będziemy
liście jako plon)
ją pierwotną funkcję. Używamy go teraz
potrzebowali żadnych bardziej skompli-
lipa europejska(ogławiana - liście
jako mobilną wylęgarnię kurzych jaj, prze-
kowanych maszyn, niż te stare modele,
jako plon)
mieszczającą się po pastwiskach i poma-
którymi dysponujemy.
morwa
gającą oczyszczać teren. Zimą pojemnik
Po przeoraniu gruntu pługiem Yeoman-
z jajami jest otwierany i wylęgarnia prze-
sa4 sprawdziliśmy wspomnianą wcześniej
nosi się do szklarni. Kolejną zaletą wozu
maszynę – Simon Bedformer. Ku nasze-
• •
STARSZE ODMIANY
jest możliwość wykorzystania go przy zi-
mu zdziwieniu, udało jej się przedrzeć
•
świdośliwa
mowej wycince drzew, a dodatkowo moż-
przez naszą wyjątkowo gęstą darninę bez
•
aronia
na przewozić w nim węgiel.
problemu. Całą czynność powtórzyliśmy
Pierwszym zadaniem do wykonania
dwa lub trzy razy, aby osiągnąć zamierzony
było przekopanie grządek zgodnie z pro-
efekt, przy czym trzecie powtórzenie było
Nasze własnoręcznie stworzone runo
jektem Keyline. Aleje drzew zostały roz-
potrzebne tylko w przedniej części pola,
zostało wysypane na nasadzenia drzew
rysowane na pasma oddalone od siebie
gdzie zawartość gliny w glebie jest większa.
razem ze ściółką, tak by powstało trwałe
o 12 metrów na przodzie pola oraz o 18
Orka była niezbędna do realizacji na-
podszycie. Pożytek, jaki chcieliśmy osią-
metrów w jego centralnej części. Dziesię-
szego celu, jakim było nasadzenie i roz-
gnąć z tych działań to: utrwalenie zaso-
ciometrowe uwrocia służą do nawracania
przestrzenienie różnorodnych, wielolet-
bów azotu oraz różnorodnych minerałów
maszyn, którymi w naszym przypadku
nich gatunków wspierających uprawę,
w glebie, stworzenie warunków pod upra-
są te określone według projektu Keyline,
wę zbóż jadalnych, a także utworzenie od-
służące do przekopywania padoków przez
powiedniego środowiska dla owadów oraz
najbliższe kilka lat, niewielkie zaprzęgi do
roślin miodnych, i wreszcie – ochrona gle-
cięcia siana, a także - w przyszłości - quad
by. Rośliny wieloletnie pomagają utrzymać
do żniw. Jedną z korzyści wynikających
4. Pług Yeomansa (ang. Yeomans’ Slipper Plow) – narzędzie do głębokiego spulchniania ziemi z pomocą wibracji, bez wynoszenia ziemi na powierzchnię, efektywniejsze od zwykłego pługa i wymagające mniejszego nakładu energii ciągnika, wynalezione w 1974 roku przez Percivala Alfreda Yeomansa.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
14
01
PERMAKULTURA
takich jak sałaty, akumulatory dynamicz-
W 2014 roku na farmie pojawiły się
Wprowadziliśmy również owce, z któ-
ne5, rośliny wiążące azot z powietrza czy
dojne krowy i kozy, kilka partii brojle-
rych chcemy wyhodować większe stado.
rośliny nektarowe. Oczywiście orka selek-
rów oraz kur niosek, a także owce. Kiedy
Obecnie przeczuwamy, że owce, brojlery
cjonuje też zawarte w glebie bakterie, za-
wprowadziliśmy się zimą na farmę, zanim
i jaja przez najbliższy czas będą głównym
tem musieliśmy wprowadzić odpowiednie
podjęliśmy jakiekolwiek kroki, zaplano-
motorem naszej gospodarki, a za kilka lat
środki, aby rozprzestrzenienie mikoryzy
waliśmy wszystko w oparciu o metodo-
stopniowo dołączą do nich drzewa i krze-
w alejach drzew odbyło się jak najszybciej.
logię holistycznego zarządzania hodowlą
wy owocowe. Przy takiej ilości głodnych
Użyliśmy zalecanych dawek początkowych
zapoczątkowaną w 1960 roku przez Allana
brzuchów, które witają u nas w ciągu roku,
mikoryzy dla nieukorzenionych roślin:
Savoriego6. W międzyczasie prowadzili-
zajmie nam trochę czasu aby pojawił się
25 g dla drzew, 10 g dla krzewów oraz 5 g
śmy własne badania i obserwacje, aby
nadmiar plonów!
dla trzciny. Dodatkowo dla każdego drze-
dowiedzieć się, co rośnie i co dzieje się na
wa zastosowaliśmy 2 szklanki pyłu skalne-
pastwisku. Nasza wspaniała menadżerka
go rozmieszczając go w promieniu 50 cm
farmy, Kate, przeprowadziła badanie dar-
od centrum pnia. Dodaliśmy także 3,5 ml
niny oraz żyjącej w niej bezkręgowców, co
skoncentrowanego wyciągu z glonów dla
pomogło nam w zaplanowaniu hodowli
każdej rośliny oraz rozcieńczonej melasy
i zrozumieniu specyfiki gatunków, z jakimi
z trzciny cukrowej jako rozwiązanie na
mieliśmy do czynienia. To pozwoliło nam
nawodnienie korzeni. Ta warstwa została
na zaobserwowanie procesu, w którym
następnie przykryta kartonami (w przy-
w przeciągu 96 godzin liczba żuków gno-
padku drzew), gazetami (krzewy owoco-
jaków w gnojówce drastycznie zmniejszyła
we) i wysypana 1 taczką trocin dla każdego
się, podczas gdy liczba larw much sięgnęła
drzewa, a połową taczki dla krzewu.
zenitu. Klucz to podłoże!
Imitowanie procesów zachodzących w ekosystemie jest jedynym sposobem na prowadzenie przyszłościowej i ekonomicznie wydajnej gospodarki. Poprzez zaplanowanie wędrówki kur niosek przez pastwiska, zaraz po zaplanowaniu wędrówki krów, jesteśmy w stanie zoptymalizować korzystne interakcje tych dwóch gatunków. Kury są “beznapędowym” źródłem rozprzestrzeniania nawozu, a dodatkowo uwielbiają bogate w kwasy tłuszczowe Po wielu eksperymentach dotyczących karmienia brojlerów, odkryliśmy, że jesteśmy w stanie doprowadzić je do średniej wagi 2,4 kg w osiem tygodni, bez strat na jakości.
larwy, z których nie wyklują się muchy kłopoczące później bydło. Jako efekt uboczny tej zdrowej interakcji, dodatkowo otrzymujemy od kur jaja.
5 Dynamiczny akumulator (ang. Dynamic accumulator) – roślina, która ma zdolność do akumulacji określonych pierwiastków z gleby. W projektowaniu permakulturowym wykorzystywana do tworzenia gildii roślinnych.
6 Allan Savory – pochodzący z Zimbabwe ekolog, farmer, międzynarodowy przedstawiciel i naczelny aktywista ruchów związanych z ochroną środowiska; twórca systemu holistycznego zarządzania zasobami ziemnymi w celu zatrzymania i cofnięcia procesu pustynnienia.
Warto było na to pracować! Zachwycająca ilość dobrego jedzenia na farmie już w pionierskim roku jej istnienia. Nigdzie nie da się kupić tak bogatych w składniki odżywcze produktów.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
15
01
PERMAKULTURA
Sposób, w jaki prowadzimy produkcję uzależniamy od pory roku, by zminimalizować straty nieodnawialnej energii. W praktyce oznacza to, że mamy sześć intensywnych miesięcy długich dni i sześć spokojnych miesięcy, kiedy możemy odzyskać siły, a także nadrobić zaległości w pracy za granicą. To bardzo przyjemny cykl, który umożliwia nam elastyczność w naszych stylach życia. Jedna z grup praktykantów zbudowała piękny piec ze słomy i gliny, stworzyła działkę do nasadzeń ziół na najbliższą wiosnę, a także zrobiła wspaniały kompost, aby wyhodować grupę pożytecznych mikroorganizmów, które zapewnią odpowiednie warunki w glebie, podczas zbliżających się intensywnych prac ogrodowych. Zdołaliśmy również znaleźć czas na zaprojektowanie tuzina innych farm i różnych posiadłości. Dało nam to okazję do wyjazdu wraz z praktykantami do Norwegii, gdzie pomagaliśmy przy projekcie jednej z najbardziej urokliwych małych farm, z ruchomym systemem hodowli zwierząt zasilanym wodą źródlaną przy różnicy poziomów wynoszącej 80 metrów. Magiczni ludzie i magiczne miejsca, których działania warto śledzić. To przedsięwzięcie zajęło nam ponad pół roku! Jasną sprawą jest dla nas to, że nie ma takiej rzeczy, której grupa ciężko pracujących, zmotywowanych ludzi nie mogła-
Plan, plan i jeszcze raz plan!.
by zrobić. Mimo że nigdy wcześniej nie
kilku zbiorników wodnych. Będziemy
loma innymi sprawami. Okres zastoju
pracowaliśmy tak dużo jak tego sezonu,
także pracować nad systemem ogrze-
wykorzystamy na zbudowanie nowych,
realizacja zadań do wykonania przyszła
wania światłem słonecznym, zbudowa-
przenośnych wielofunkcyjnych schronień
nam niemalże bez wysiłku. Jakkolwiek bę-
niem stawu, kontynuacją eksperymentu
dla zwierząt, a także na przetwarzanie
dzie wyglądała przyszłość na naszej farmie,
z kompostem Jeana Paina oraz nad wie-
i promowanie naszych produktów na
7
z pewnością ludzie i bio-mimikra pozostaną jej stałymi elementami. Plany na rok przyszły rok uwzględniają znacznie liczniejsze nasadzenia drzew, umieszczanie świń na pastwiskach leśnych, rozmnożenie stad kur niosek i brojlerów do skali opłacalności, a także utworzenie
skalę lokalną. 7 Metoda Jeana Paina – urodzony w Szwecji Francuz, Jean Pain, opracował system bioenergetyczny oparty na stworzeniu kompostu, z którego pozyskana energia miała pokrywać 100% zapotrzebowania gospodarstwa domowego. Założenie udało się zrealizować, dlatego też dziś metodę pozyskiwania energii z kompostowanych materiałów nazywa się kompostowaniem Jeana Paina lub metodą Jeana Paina.
W czasie wakacji będziemy też prowadzić intensywne kursy z naciskiem na wspieranie praktykantów do stawiania pierwszych kroków w profesjonalnym projektowaniu oraz samodzielnym inicjowaniu działań na gruncie rolnym.
02 WYTWÓRCZOŚĆ
Podajnik dla kota fot. MJN123
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
19
02
WYTWÓRCZOŚĆ
AUTOMATYKA W DOMU autor: Przemysław Jurgiel-Żyła
W filmie „Człowiek Demolka” z 1996 roku z Sylwestrem Stallone w roli głównej, twórcy filmu roztoczyli przed nami obraz futurystycznego społeczeństwa w świecie naszpikowanym elektroniką, w tym na przykład mieszkaniami sterowanymi głosem. Pokazane zostały autonomiczne samochody, natomiast komputery, jakby tylko czekały, aż ktoś je zhakuje. 20 lat temu ten obraz był zupełnie poza
na serwery zewnętrzne w internecie, czy
zasięgiem konsumenckim, zaś konstruk-
też nadzorujące w trybie ciągłym pracę
torzy i wizjonerzy mieli mokre sny z tym
wielu urządzeń.
związane. Obecnie jednak samochody
Przemysław Jurgiel-Żyła,
zaczynają poruszać się bez pomocy kie-
Wspaniałe w naszej rzeczywistości jest
rowcy, systemy rozpoznawania mowy są
to, że ludzie chcą dzielić się swoimi wyna-
coraz doskonalsze, zaś komputery mają
lazkami. Programiści piszą gotowe systemy
Współtwórca Makerspace.pl, członek Hac-
wystarczającą moc obliczeniową, żeby
informatyczne, elektronicy udostępniają
kerspace Warszawa, aktywny elektronik,
przechodzić Test Turinga (czyli test, w któ-
schematy, a innowacyjne firmy produkują
programista amator, improwizujący stolarz,
rym rozmówca konwersuje z wieloma stro-
tani sprzęt, często na licencji open hardwa-
kucharz, bloger. Zawodowo manager w spół-
nami w następstwie czego musi określić,
re. Przeciętny użytkownik zainteresowany
ce technologicznej Netsprint. Prywatnie
która strona jest maszyną). Dochodzą do
tematem automatyki domowej, wystarczy,
szczęśliwy mąż i ojciec. Ma monopol na twit-
tego platformy edukacyjne i mikrokom-
że skorzysta z kilku przewodników online
terowy hashtag #LubiePoniedzialek. W wol-
putery o wystarczających zasobach na
i dzięki temu uzyska amatorski lub półpro-
nych chwilach doradza startupom, jak budo-
łączenie się z aplikacjami zarządzającymi
fesjonalny system do nadzoru i sterowania
wać modele sprzedażowe i rozwijać biznes.
naszym otoczeniem, wstawiającymi dane
domem.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
20
02
WYTWÓRCZOŚĆ
Arduino kontroler maszyny do pisania fot.Mario Klingemann
Oczywiście można iść do sklepu lub skontaktować się z firmą, która profesjo-
CZYM JEST AUTOMATYKA DOMOWA?
na wprowadzenie rozwiązań dla domu – bez określania, w który element pojęciowy
nalnie zestawi wszystkie moduły w syste-
Automatyka domowa, to bardzo szero-
mie, udostępni praktycznie bezawaryjne
kie pojęcie obejmujące integrację różnych
się wpasujemy.
oprogramowanie oraz pokaże przycisk
aspektów naszego otoczenia, takich jak:
włącznika. Jednak spodziewam się, że czy-
zarządzanie oświetleniem, zarządzanie
telnicy tego magazynu w większości będą
systemami klimatyzacji i/ lub ogrzewa-
chcieli realizować takie projekty w zaciszu
nia, nadzorujące, czyli systemy alarmowe,
Wybór sprzętu do automatyki domo-
domowym lub warsztacie np. lokalnego
jak również systemy monitoringu jakości
wej nie jest, wbrew pozorom, banalny,
Fab Labu.
powietrza (detekcja gazów), zarządzanie
ponieważ istnieje bardzo szeroka gama
dostępem/otwieraniem drzwi i okien. Do-
produktów, które się do tego nadają. Naj-
PLATFORMA SPRZĘTOWA, CZYLI OD CZEGO ZACZĄĆ
Poniżej przedstawiam przekrój kil-
datkowo ww. systemy mogą być wspiera-
drobniejszym takim rozwiązaniem do
ku przykładowych rozwiązań platform
ne w zakresie sterowania nawadnianiem,
wprowadzenia jest wykorzystanie mikro-
sprzętowych, programistycznych lub
monitoringiem pogodowym, dystrybucją
kontrolera i kilku elementów pasywnych.
gotowego oprogramowania, które może
dźwięku i obrazu oraz dostępem do za-
Niestety, jest on jednocześnie dość trud-
nam pomóc w przygodzie, jaką jest au-
rządzania poprzez sieć teleinformatyczną,
ny do opanowania dla kogoś, kto dopiero
tomatyzacja swojego otoczenia. Nic nie
czyli internet, telefon lub SMS. Równolegle
zaczyna swoją przygodę z automatyzacją,
stoi na przeszkodzie, żeby stworzyć hy-
istnieje pojęcie inteligentnych budynków,
elektroniką czy programowaniem. Z po-
brydę systemu otwartego z zamkniętym.
które częściowo rozwija pojęcie automaty-
mocą przychodzą gotowce w postaci roz-
Są pewne kluczowe elementy instalacji,
ki domowej o zminimalizowanie udziału
wiązań firm/organizacji typu: Arduino,
jak choćby alarm, czy powiadamianie
człowieka w procesie zarządzania oraz do-
Raspberry Pi, Particle, Intel (Edison).
służb ratunkowych, które powinny gwa-
kłada rozwiązania typu symulacji obecno-
Większość z nich ma swoje wariacje i klo-
rantować ponadprzeciętną bezawaryjność
ści mieszkańców czy awaryjnego zasilania.
ny oraz dużą społeczność użytkowników
i gotowość do pracy.
Temat jest bardzo szeroki, dlatego skupimy
i na nich właśnie skupimy uwagę w dalszej
się tutaj na elementach, które pozwolą nam
części artykułu.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
21
02
WYTWÓRCZOŚĆ
ARDUINO Uniwersalna platforma edukacyjna, najczęściej firmy Atmel, oparta głównie o 8-bitowy mikrokontroler (choć można spotkać również rozwiązania 32-bitowe). Razem z częścią sprzętową zostało udostępnione Arduino IDE, czyli zintegrowane środowisko programistyczne strukturą składni oparte o języki C/C++. Ponieważ cały zestaw jest dopracowany, posiadający dobrą dokumentację i otwarte źródła, to w błyskawicznym tempie zyskał sobie rzeszę wiernych fanów. PLUSY ÐÐ
Bardzo proste podłączanie dodatkowych modułów, często w postaci shieldów (płytek w formie „kanapki” z dodatkowymi interfejsami) realizujących komunikację sieciową przewodową i bezprzewodową, ułatwiających podłączanie czujników, rozszerzających porty wejścia/ wyjścia, posiadających wyświetlacz czy klawiaturę.
ÐÐ
Spora odporność na błędy podłączeniowe.
ÐÐ
Niskie koszty budowy systemów.
ÐÐ
Dużo przykładów i proste programowanie.
MINUSY
Przykład System do sterowania przekaźnikami, z czujnikiem ruchu, sensorem światła, podłączeniem do internetu i aplikacją dostępną na telefony z Androidem. www.androidcontrol.blogspot.com/2014/08/arduino-smart-home-automation.html
RASPBERRY PI
ÐÐ
Rozwiązanie skupione na sprzęcie.
Rozwiązanie dużo bardziej kompakto-
tym idzie – przybliżeniu systemu wbu-
ÐÐ
IDE wymaga programowania każ-
we, gdzie na płytce o powierzchni niewiele
dowanego (embedded system) szerszemu
dej funkcji systemu zarządzania
większej od karty kredytowej mieści się
gronu odbiorców.
z osobna.
procesor o taktowaniu blisko 1 Ghz, do 1
Mała moc obliczeniowa (w za-
GB pamięci operacyjnej, do 4 złączy USB,
sadzie wyklucza przetwarza-
port sieciowy, gniazdo HDMI i wiele in-
nie sygnałów audio i video).
nych (w zależności od wersji). W przy-
ÐÐ
padku RPi wskazane jest skorzystanie z systemu operacyjnego zainstalowanego na karcie pamięci FLASH, głównie opartego o Linuksa. Ta platforma również ma bardzo duże wsparcie społeczności internetowej, głównie dzięki bardzo dobremu stosunkowi ceny do wydajności, a co za
Raspberry pi fot. Pierre Lecourt
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
22
02
WYTWÓRCZOŚĆ
PLUSY
PARTICLE
Tanie i modułowe rozwiązanie oparte
Jeszcze do niedawna Spark, z modu-
o open hardware z możliwością zainstalo-
łami Photon (komunikacja tylko przez
wania systemu operacyjnego typu Debian,
WiFi) i Electron (komunikacja tylko
Ubuntu, czy Windows 10 IoT (Internet of
przez 2G/3G), to rozwiązanie częścio-
Things, wersja darmowa).
wo łączące zalety rozwiązań Arduino
ÐÐ
ÐÐ
Złącze kilkudziesięciu pinów z wy-
i Raspberry Pi. Zestawy wyposażone są
prowadzonymi różnymi interfejsa-
w stosunkowo szybkie procesory STM32
mi komunikacji i liniami wejścia/
(32-bitowe), które zawierają bootloader
wyjścia programowane z poziomu
umożliwiający programowanie układów
systemu operacyjnego przy wyko-
poprzez stronę WWW. Samo oprogramo-
rzystaniu Pythona, czy innych ję-
wanie i struktura języka zbliżona jest do
zyków wysokiego poziomu.
tego z Arduino. Dzięki takiemu ujęciu te-
Możliwość podłączenia monitora/
matu programowania, samą płytkę można
ekranu dotykowego.
“zaszyć” w urządzeniu i bez wyjmowania z układu programować zdalnie. Logicznie układy Particle bliższe są Arduino.
MINUSY ÐÐ
Dwa przełączniki Servo z dołączonym Arduino
Wymagana umiejętność programowania wysokopoziomowego (pisania skryptów dla systemu
PLUSY ÐÐ
operacyjnego, instalacji i konfigu-
w układzie docelowym (aktuali-
racji systemu operacyjnego oraz
zacja programu sterującego jest
usług w nim zawartych). ÐÐ
Proste i szybkie programowanie
Nie zawsze dobrze przemyślane
ÐÐ
rozwiązania konstruktorskie/architektoniczne.
Zaszyty moduł sieciowy, bądź modem 2G/ 3G.
ÐÐ
Uwzględniając akcesoria „zaszyte
bardzo prosta).
na płytce” jest to najtańsze rozwią-
Częściowa kompatybilność kodu
zanie z tutaj porównywanych.
programu do Arduino. ÐÐ
ÐÐ
Wysoka wydajność.
ÐÐ MINUSY ÐÐ
Powolne działanie procesu programowania.
ÐÐ
Pierwsza konfiguracja czasem jest kłopotliwa.
ÐÐ
W wersji 2G/3G dość drogie pakiety transferu.
INTEL EDISON Mimo deklaracji producenta, że jest to rozwiązanie dla elektronicznych ubrań (wearables), konstruktorzy traktują urządzenie jak koleją platformę rozwojową i budują również rozwiązania stacjonarne. Wydajnościowo Intel Edison jest gdzieś pomiędzy podstawowymi wersjami , a Particle. Ponieważ przewidziane jest Przykład System do sterowania urządzeniami w domu przy wykorzystaniu Raspberry Pi. www.instructables.com/id/Raspberry-Pi-Home-Automation-Control-lights-comput
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
23
02
WYTWÓRCZOŚĆ
Przykład System logowania danych: temperatura, oświetlenie, wilgotność powietrza. www.openhomeautomation.net/cloud-data-logger-particle-photon
również jako narzędzie edukacyjne, to podstawowa płytka rozwojowa ma złącze
PLUSY ÐÐ
pod shieldy Arduino oraz środowisko
MINUSY
Zintegrowany moduł Bluetooth
ÐÐ
Stosunkowo wysoka cena.
„low power”
ÐÐ
Zamknięta architektura.
IDE (programistyczne) jest identyczne
ÐÐ
Zintegrowany moduł WiFi.
ÐÐ
Duże rozmiary płytki bazowej.
z tym od Arduino.
ÐÐ
Energooszczędność.
ÐÐ
Główne złącze trudne do użycia
ÐÐ
Niewielkie rozmiary głównego
przez amatorów.
modułu. Oprócz wymienionych można spotkać się z innymi platformami, takimi jak seria płytek LaunchPad od Texas Instruments ze środowiskiem programistycznym Energia (oparte o IDE Arduino), ST32 Nucleo od STMicroelectronics kompatybilne z wyprowadzeniami płytek z Arduino oraz IDE na bazie Arduino, Orange Pi i inne wariacje płytek podobnych do Raspberry Pi, czy też wariacje powyższych lub nowe koncepcje, bardzo często szukające wsparcia finansowego na Indiegogo lub Kickstarterze.
PLATFORMA SOFTWARE, CZYLI JAK TO POWINNO DZIAŁAĆ Profesjonalnych i odpłatnych systemów zarządzania i dozorem urządzeń w domu Zestaw Intel Edison z obwodem drukowanym Arduino
omawiać tutaj nie będziemy. Skupimy się za to na rozwiązaniach uniwersalnych, cza-
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
24
02
WYTWÓRCZOŚĆ
FREEDOMOTIC Jest bardzo potężnym systemem działającym na komputerach pod kontrolą Linuksa, Windowsa, MacOSa oraz Raspberry Pi opartym na Javie. Poza realizacją wielu procesów związanych z zarządzaniem domem ma możliwość integrowania się z istniejącymi systemami komunikacji, jak KNX, ModBus oraz wspiera komunikację z modułami wykonawczymi na Arduino. System ma kontrolę użytkowników, wspiera wtyczki rozszerzające możliwości systemu, może symulować (np. obecność), czy profilować użytkowników oraz pozwala na podłączenie się poprzez API. Więcej: www.freedomotic.com Przykład System twittujący informację o aktualnym natężeniu światła. www.diyhacking.com/home-automation-using-intel-edison-board
OPENHAB Jest bezpośrednią alternatywą dla FreeDomotic, ale skierowaną głównie na systemy wbudowane, opartą na Javie. Oprócz
sem wielosystemowych oraz takich, które
ścią sprzętową), przeważnie jako aplikacje
Raspberry Pi wspiera także BeagleBone
korzystają z licencji otwartej. W zależności
na komputer i/lub telefon.
Black (ulubioną platformę autora), UDOO
od potrzeb można skorzystać z gotowych bibliotek, platform, na bazie których roz-
WEBIOPI
oraz Cubieboard (mało popularne w Polsce głównie ze względu na dość wysoką
wija się swój projekt lub pełnych systemów
Jest platformą programistyczną dla
cenę). Oprócz tego działa również na kom-
wymagających jedynie odpowiedniego
Raspberry Pi pozwalającą w prosty sposób
puterach PC/Mac pod kontrolą systemów
skonfigurowania.
podłączać różnego rodzaju układy elek-
Linuks, Windows i MacOS. Od strony in-
Systemy automatyki domowej można
troniczne za pomocą złącza IO. Sam We-
terfejsów posiada olbrzymią gamę wspie-
podzielić na dwie grupy: działające/za-
bIOPi zawiera w domyślnym ustawieniu
ranych rozwiązań. Cała lista dostępna jest
instalowane na końcówce zarządzającej
jedynie możliwość sterowania pojedyn-
na stronie projektu w zakładce „Features”.
(np. dedykowane dla Raspberry Pi i po-
czymi liniami wejścia/wyjścia. Dopiero po
Ciekawostką są dedykowane aplikacje na
chodnych) lub jako rozszerzenie interfejsu
skonfigurowaniu i prostym okodowaniu
Androida i iOS. www.openhab.org/fe-
sieciowego (głównie dedykowane dla Ar-
staje się bardzo dobrym narzędziem do
atures/architecture.html
duino i innych systemów z niską wydajno-
komunikacji pomiędzy ekspanderami IO (in/out), czujnikami temperatury, gazów, oświetlenia, sterowaniem modułami wy-
HOME ASSISTANT
konawczymi (nie ma znaczenia, czy opar-
Ma lekko odmienną ideologię budo-
tych o triaki, czy przekaźniki) oraz wiele
wania domu inteligentnego. Założeniem
innych. Dzięki WebIOPi łatwo można wy-
twórców jest wykorzystanie istniejących
stawić w formie strony internetowej inter-
już urządzeń jako końcówek, z którymi
fejs do sterowania inteligentnym domem.
może się łączyć HA i sterować nimi lub
Projekt rozwijany jest hobbystycznie.
odczytywać z nich informację. W przeci-
Więcej: www.trouch.com/category/ Arduino termostat fot. sudarkoff
Więcej: www.openhab.org
raspberrypi/webiopi
wieństwie do ww. oparty jest na Python3, nie zaś na Javie. Dzięki czemu chyba jeszcze łatwiej uruchomić system i go skon-
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
25
02
WYTWÓRCZOŚĆ
figurować. Na witrynie projektu widnieje
to własna wyobraźnia i budżet przezna-
niezliczona ilość przykładów konfigu-
czony na rozwiązanie. Inaczej (również
racji poszczególnych urządzeń. Główną
kosztowo) będzie wyglądać mechanizm
platformą sprzętową dla tego projektu są
oparty na okablowaniu, a inaczej w pełni
komputery PC/ Mac pod kontrolą Linuksa,
bezprzewodowy. Na inne elementy zwróci-
Windowsa, MacOS, czy Raspberry Pi.
my uwagę chcąc sterować systemem video
Więcej: www.home-assistant.io
w domu, a na inne, gdy skupimy się na
NETTEMP
monitoringu (temperatury, niebezpiecznych dla zdrowia i życia gazów, możli-
To rodzime rozwiązanie Przemka,
wości podłączenia kamer itd.). Ponieważ
właściciela serwisu Techfreak.pl. System
większość z rozwiązań jest dość prosta do
jest prostym rozwiązaniem pozwalającym
instalacji, to zdecydowanie warto przete-
monitorować lokalnie i zdalnie tempe-
stować na własnej skórze z czym się to je
raturę oraz sterować np. przekaźnikami
lub poszukać innych, o których tutaj nie
tycznie) lepsze zoptymalizowanie proce-
w zależności od ustawień czasowych, czy
wspomniano. Powodzenia.
su i 2x "większe" oszczędności wynika-
Wiatraczek łazienkowy sterowany Arduino.
związanych z temperaturą (realizuje więc
Z punktu widzenia użytkownika co-
jące z większego stopnia wykorzystania
także niem można potraktować go jako
habitatowego bardzo istotnym aspektem
„inteligencji” maszyny. Oba przypadki
platformę do własnych rozwiązań i roz-
większości powyższych rozwiązań jest
optymalizacji mają swoje plusy i minusy,
budowy.
fakt, że są to platformy open hardware
więc decyzję o wyborze każdy powinien
/ open software. Warto mieć na uwadze
podejmować indywidualnie.
Więcej: www.techfreak.pl/nettemp
fakt, że mniejsza moc obliczeniowa, to
PODSUMOWANIE
jednocześnie mniejsze zużycie prądu, więc i bardziej zoptymalizowane zarządzanie
Powyższe to oczywiście tylko wybrane
energią. Jak wiadomo: czym większa moc
rozwiązania. Jedyne, co nas ogranicza,
obliczeniowa, tym (przynajmniej teore-
System bezprzewodowego zarządzania domem
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
26
02
WYTWÓRCZOŚĆ
GDYBY TYLKO
ADAM SŁODOWY MIAŁ INTERNET...
Gdyby Adam Słodowy miał Internet z pewnością bywałby na tego typu spotkaniach. Hakerzy, złote rączki, makgajwerzy działający w przestrzeniach twórczych w różnych częściach kraju umawiają się przez sieć i spotykają, aby omówić horyzonty współdziałania. relacjonuje: Justyna Więcek
Justyna Więcek
Burza mózgów, wymiana doświadczeń, planowanie wspólnych działań. fot. Justyna Więcek
Kreatywna dusza, żona majsterkowicza.
Fab Lab Camp w Gdyni, to już nasze
Pierwszy dzień, a w zasadzie wieczór, był
Od kilku lat nasza pasja jest naszą pracą.
trzecie spotkanie. Nasze, czyli ekip
to czas zwiedzania trójmiejskiego Fab Labu
W tym roku połączyliśmy nasze pracownie
tworzących lub chcących utworzyć fab
i luźnych pogawędek nad własnoręcznie
w jedną, wielką, kreatywną przestrzeń, którą
lab/ makerspace w Polsce. W odwiedziny
zrobioną pizzą z glinianego pieca, także
udostępniamy też innym osobom. Zapraszamy
do Gdyni przyjechała większość ekip
zrobionego ręcznie podczas warsztatów
do naszej Fabryki Pasji!
z całej Polski, nawet z jej najodleglejszych
u naszych gospodarzy. Nocnym rozmo-
www.fabrykapasji.org
zakątków. Niektórzy z nas jechali na ten
wom przy ognisku nie było końca, zarów-
zlot przez całą Polskę. Ale było warto!
no na tematy fablabowe, jak i zupełnie
Miejscówka Fab Labu w Trójmieście,
prywatne.
to coś wspaniałego! Stary dworek ze wszyst-
Drugiego dnia obyła się część oficjalna
kimi zabudowaniami, łącznie z wozownią,
– wszystko szło według ustalonego planu,
w której odbywała się oficjalna część zlotu,
który punkt po punkcie był realizowany.
piękny park wokoło i tylko kilkadziesiąt
W rotundzie odbywała się prezentacja
kroków od plaży.
prac przywiezionych przez nas. Każdy
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
27
02
WYTWÓRCZOŚĆ
lab przywiózł swój najciekawszy, najfaj-
Póki co jest to grupa osób, która wy-
spełnianie marzeń o wielkim warsztacie
niejszy projekt (który oczywiście dało się
mienia się pytaniami, informacjami, dobrą
pełnym maszyn, ale jest to też ciężka pra-
przewieźć!). Równocześnie w wozowni
radą, ale chcemy zrobić coś więcej.
ca nad tym miejscem i nad samym sobą.
zaczęliśmy zamknięty panel dla twórców
Pierwsze pomysły zawiązania współpra-
Zwątpienie przychodzi raz na jakiś czas,
FabLabów i makerspaceów. Omówiliśmy
cy między-fablabowej padły już w Łodzi,
kiedy brakuje na czynsz, kiedy są kłopoty
bieżące sprawy i zaplanowaliśmy wspólne
ale dopiero spotkanie w Gdyni umocniło
z użytkownikami, kiedy stoimy w miejscu.
działania na przyszłość.
w nas chęć zbudowania czegoś razem.
I wtedy właśnie spotkanie z ludźmi, którzy
Jak wiadomo człowiek najlepiej uczy
robią to samo co my i pracują tak samo
się na błędach, a jeżeli mamy możliwość
jak my, daje ogromnego kopa do działa-
nauki na czyichś błędach, to mamy po-
nia. Ze spotkań wracamy zawsze z głowa-
dwójne szczęście. W tym przypadku
mi pełnymi pomysłów i potrójną ochotą
nawet jeszcze większe, bo "starych" ekip
do działania oraz oddania się temu miejscu
jest więcej. Każdy z nich startował, każdy
jeszcze bardziej.
był w tym samym punkcie, w którym jest np. Wrocław czy Warszawa, czyli laby dopiero powstające, jak i my– zielonogórski
Pamiątkowe "selfie" przed siedzibą Fab Labu Trójmiasto, fot. Łukasz Więcek
makerspace – czyli twory raczkujące. Każdy z nich, z nas, przeżył większe lub mniejsze
Jakiś czas później przeszliśmy do pre-
zawirowania i dzięki temu są oni mocniejsi
zentacji naszych miejsc. O swoim miejscu
o wiedzę, której jeszcze nie posiadają oso-
opowiedzieli:
by chcące założyć fab lab czy makerspace.
Fab Lab Trójmiasto, Apocoto Gdańsk,
Z naszego punktu widzenia, to, że mo-
Fab Lab Elbląg, Zakład z Poznania,
gliśmy podpytać choćby o tak podsta-
Wytwórnia z Krakowa, Fab Lab Łodź,
wowe rzeczy jak nieumyte kubki czy
Fab Lab Lublin, Makerspace Warszawa,
ubezpieczenie, pomogło nam przebrnąć
Tworzywo Wrocław, Pruszcz Gdański
przez niektóre zagadnienia dużo łatwiej.
i Fabryka Pasji Zielona Góra, czyli my.
Do dzisiaj pamiętamy i będziemy pamię-
W sumie było nas kilkadziesiąt. Każda
tać, że ci ludzie nas nie zdeptali, nie znie-
ekipa miała swój czas na wystąpienie,
chęcili, tylko wyciągnęli rękę i pomogli
a następnie reszta, czyli publiczność, miała
przejść przez trudne początki.
możliwość zadania pytań.
Gospodarze stanęli na wysokości
Prezentacje członków, a w szczegól-
zadania. Wszystko zorganizowane
ności pytania od publiczności, dały nam
od a do z, od śniadania, po wieczorne
możliwość poznania pracy innych fab
koncerty muzyczne. Wspaniała atmosfe-
labów i makerspaców. Mogliśmy dopytać o
ra, którą tworzą przesympatyczni ludzie.
wszystkie szczegóły, które nas interesowały,
Czuliśmy się i bawiliśmy się świetnie.
o sposoby organizacji i finansowania, o
Takie spotkania to nie tylko możliwość
plany, projekty, miejscówki. Nie padło py-
pogadania, wymiany doświadczeń i podej-
tanie, na które ktoś odmówił odpowiedzi.
rzenia pracy oraz organizacji innych fab
To oznacza, że mamy do siebie zaufanie,
labów, ale dla mnie osobiście to też spora
traktujemy się jak partnerów, nie jako
dawka motywacji do dalszego działania.
konkurencję. I to jest piękne. Tworzymy
Każdy z nas, który ma za sobą utworze-
miejsce dla społeczności, ale sami też,
nie i rozwijanie takiego miejsca, na pewno
jako założyciele i twórcy makerspaceów,
miał chwile zwątpienia. To nie tylko możli-
powoli tworzymy społeczność.
wość rozwijania własnych pasji i nierzadko
Prezentacja Fab Lab Łódź, Grzegorz Belica, fot. Justyna Więcek
03 COHOUSING
Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
31
03
COHOUSING
SŁÓW KILKA O WSPÓŁZAMIESZKIWANIU autorki : Karolina Fonfara, Agata Filipowicz
Karolina Fonfara, Agata Filipowicz
Anglicy to mistrzowie small talk. Żeby
Wspólnota Sąsiedzka Old Hall, (http://
zacząć pogawędkę, przy każdej okazji py-
oldhall.org.uk/) to grupa ludzi, którzy zde-
tali nas skąd wiemy o Old Hall - na polu,
cydowali się żyć razem w dawnym budyn-
podczas tea time o 11.00 czy przy prze-
ku klasztoru otoczonym 28 hektarami pól
siewaniu pszenicy. Na początku opowia-
uprawnych. Mieszkańcy to czterdziestu
dałyśmy długą i zawiłą historię, o tym jak
dorosłych i dziesięcioro dzieci, mają od
w nasze ręce wpadł artykuł o cohousingu
dwóch do dziewięćdziesięciu lat. Niektórzy
i co się potem działo. Kiedy jednak same
z nich mieszkają tam od momentu zało-
zaczęłyśmy się gubić, streściłyśmy ją, zgod-
żenia wspólnoty w 1974 r. Postrzegają się
nie z prawdą, do lapidarnego „przez przy-
jako członkowie lokalnej społeczności.
padek”. O idei cohousingu jest w Polsce
Dzieci uczęszczają do okolicznych szkół,
głośno w środowiskach alternatywnych,
a wielu dorosłych pracuje nieomal w sąsiedztwie.
Zaangażowane w sektor NGO, nie zga-
mimo to nie mówi się o niej na studiach ar-
dzają się na bylejakość. Czytają, podróżują,
chitektonicznych. Postanowiłyśmy zgłębić
To były fakty, które znałyśmy wylatując
projektują. Ich motorem napędowym
temat na własną rękę i zdecydowałyśmy się
do Anglii. Oprócz tego miałyśmy morze
jest zdobywanie nowych doświadczeń,
na niskobudżetowy wyjazd na farmę orga-
wątpliwości. Jak grupa ludzi, z własnej
od eksperymentalnej kuchni do udziału
niczną w hrabstwie Suffolk na wschodzie
woli, może dzielić kuchnię, ogród i dzieci?
w koncercie starodawnej muzyki angielskiej
Wielkiej Brytanii. Spędziłyśmy tam dwa
w kościele metodystów w Hadleigh. Całe
tygodnie, korzystając z programu World
życie mieszkają w miastach, w Old Hall po raz
Wide Opportunities on Organic Farms
pierwszy doiły krowy. Studentki architektury.
(http://wwoofinternational.org/), po-
zdjęcie po lewej: Jeden z dziedzińców klasztoru dzisiaj służący jako ogród ziołowy. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
magając przy prowadzeniu gospodarstwa.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
32
03
COHOUSING
GĘSI I BIAŁE KRUKI Kanapy w ogrodzie. Głośna muzyka. Stragan z cheddarem. Tłum rozbawionych ludzi. Ktoś zaprasza nas na koncert w bibliotece. Słyszymy tylko „rozgośćcie się”, w końcu Richard pokazuje nam pokój. Taki obraz Old Hall zobaczyłyśmy zaraz po przyjeździe. Następnego dnia okazało się, że społeczność miała swoje święto. Kiedy obchodzisz czterdzieste urodziny, zapraszasz kilku znajomych. Kiedy bawi się cała wspólnota, pojawia się tłum gości. Stawia się scenę, na której odbywają się przedstawienia dla dzieci i popisy kuglarzy, organizuje się loterię oraz garden party. Zaproszeni goście i solenizanci nie miesz-
Zachodnie wejście do budynku prowadzące z ogrodu do sali spotkań i biblioteki. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
czą się bowiem w żadnym z pomieszczeń, których w Old Hall wiele. Kiedy czterdzieści lat temu kilku znajomych zdecydowało się na wspólne zamieszkanie, ich wymaganiom przestrzennym odpowiadał jedynie wystawiony właśnie na sprzedaż klasztor w East Bergholt. O jego atrakcyjności przesądzał nie tyle metraż, co tereny pod uprawę, bo założycielami kierowała, oprócz chęci stworzenia wspólnego domu, potrzeba samowystarczalności. Dlatego zdecydowali się na prowadzenie farmy organicznej, która daje mieszkańcom pracę oraz wyznacza rytm życia w Old Hall. W miejscu tętniącym życiem podczas lata, zimą jest tak nudno, że można zapomnieć o oddy-
Zsekularyzowana kaplica, w której obecnie organizowane są wydarzenia. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
chaniu. Tak przynajmniej twierdzi John,
mieszkań zupełnie odbiega od tego, które
osiemdziesięcioletni założyciel wspólnoty.
służyło zakonnikom. Malvine i Kevin, któ-
Po układzie funkcjonalnym klasztoru
rzy pomimo braku doświadczenia w pro-
niewiele pozostało. Refektarz zamieniono
jektowaniu musieli podzielić powierzchnię
na kuchnię z wielką jadalnią. Szczególnym
klasztoru na mieszkania, zburzyli regular-
zabiegiem kreującym wspólną przestrzeń
ny układ mnisich cel na rzecz zróżnico-
było zbudowanie w niej antresoli. Dzięki
wanych pod kątem metrażu, doświetle-
temu nie ma tam przytłaczającej stołówko-
nia i lokalizacji mieszkań. Nie ma dwóch
wej hali, lecz klimatyczna jadalnia sprzy-
takich samych jednostek mieszkalnych.
jająca interakcjom.
Niektóre mają własną kuchnię, inne wspól-
Kaplica po desakralizacji służy orga-
ną łazienkę. Cohouserzy mają bliższych
nizacji imprez. Obecne rozmieszczenie
i dalszych sąsiadów. Kiedy wielbicielka
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
33
03
COHOUSING
WSZYSTKO, CO DA SIĘ ZJEŚĆ ŁYŻKĄ Każdy z mieszkańców jest inny, cohouserzy różnią się wiekiem, pochodzeniem, żyją w rodzinach lub samotnie.
Wszystkie, prócz fasoli w puszce, która pojawia się na stole podczas każdej kolacji. Obowiązki takie jak gotowanie, sprzątanie po posiłkach czy zmywanie rozdzielane są w ramach grafiku, do którego cohouserzy sami się wpisują. Z gotowaniem
Ta różnorodność ma odbicie we
obiadu zmierzyłyśmy się osobiście, kiedy
wspólnotowym menu. Codziennie jeden
Louise poprosiła nas o pomoc. Po długiej
z mieszkańców przygotowuje dla wszyst-
naradzie, które z polskich dań wybrać na
kich obiad, a inny kolację. Kiedy gotuje
posiłek dla całego Old Hall, wybrałyśmy
Brenda, autorka książek o historii wspól-
jednogarnkowe i proste, jak się wydawało,
noty, lepiej nie wchodzić. Nie lada wyzwa-
łazanki. Pracowałyśmy pod presją czasu,
niem dla kucharza jest stworzenie kilkuda-
bo pory posiłków we wspólnocie są ściśle
niowego posiłku dla prawie pięćdziesięciu
przestrzegane. Pierwsi głodni pojawiają się
głodnych osób. Mieszkańcy Old Hall mogą
w kuchni jeszcze przed dzwonem z klasz-
lokalnej muzyki Miriam wraca późno
spodziewać się na tablicy z jadłospisem
tornej wieży, który zwołuje wszystkich na
z koncertu, budzi tupaniem wszystkich
wszystkiego: tradycyjnej angielskiej po-
posiłek.
w swoim skrzydle.
trawki z baraniny, hummusu, bakłażana
Ponieważ każdy z mieszkańców zaczyna
Sala Królowej Anny, w której odbywają się zajęcia jogi. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
Na swoim miejscu zostały jedynie po-
w sosie z masła orzechowego albo YMCA
dzień o innej porze, śniadania nie są przy-
mieszczenia gospodarcze, zblokowane
czyli Yesterday’s Meal Cooked Again (pl.
gotowywane wspólnie. Poranna machina
w jednej części budynku. Dzięki temu
“Odgrzane Wczorajsze Danie”). Pewnym
napędzana jednym tosterem i pięcioma
mieszkańcy spotykają się podczas wyko-
jest jedynie, że przygotowana zostanie al-
patelniami na jajka sadzone działa, choć
nywania codziennych czynności, także
ternatywna potrawa dla wegetarian i coś
wydawać by się mogło, że gdy kilkanaście
tych indywidualnych, jak wieszanie pra-
łagodnego dla dzieci.
osób na raz próbuje przygotować sobie
nia i odbieranie poczty. Przy rewolucji przestrzennej oszczędzono klimatyczną bibliotekę z wysokimi oknami i plafonem, obecnie, prócz książek sprzed wieku, wy-
Wszystkie produkty trafiają do kuchni prosto z ogródka.
posiłek, musi dojść do zwarcia. Kolejnym punktem w planie dnia jest przedpołudniowa herbatka o 11.00. Niezależnie od tego, czy pracuje się w polu, warzy ser lub
posażoną w poradniki dotyczące hodowli gęsi i uprawy ziół. Albumy ze zdjęciami cohouserów, uwieczniającymi postawienie stodoły, wykopki i tradycyjne przedstawienia sylwestrowe przygotowywane przez dorosłych dla dzieci, leżą na parapetach w sali królowej Anny. Co poniedziałek odbywają się tam zajęcia z jogi, a kiedy pomieszczenie stoi puste, szczególnie wieczorami, rządzi w nim duch królowej. Pomimo takiej różnorodności wspólnych pomieszczeń, stanowią one tylko 10% całego przedsięwzięcia. Ze względu na dostępność dla niepełnosprawnych i starszych, wszystkie znajdują się na parterze, natomiast na piętrach mieszczą się już tylko mieszkania.
Kuchnia jest tak opustoszała tylko późno w nocy. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
34
03
COHOUSING
rąbie drewno, wypada pojawić się w kuch-
Wydatki na miesięczne utrzymanie
ni i zamienić kilka słów z sąsiadem przy
domu opłacane są adekwatnie do zajmo-
kubku gorącego napoju.
wanego metrażu. Poszczególne mieszkania
Rytm dnia wyznaczony przez posiłki
ogrzewane są indywidualnie. Odprowa-
przyspiesza o 13.00, kiedy spożywany jest,
dzana jest miesięczna składka od każdego
już wspólnie, lunch. Podawane są najczę-
z mieszkańców, pomniejszona w przypad-
ściej świeże warzywa, ciepły jeszcze chleb
ku dzieci. Remonty finansowane są ze
i zupa. Zaraz po lunchu w kuchni rozpo-
wspólnej kasy. Miesięcznymi wydatkami
czyna pracę kucharz przygotowujący naj-
za kupowane wspólnie jedzenie mieszkań-
bogatszą w potrawy kolację. Musi zdążyć
cy dzielą się po równo.
na 18.30, kiedy wzdłuż blatu ustawi się kolejka cohouserów z talerzami w dłoniach. Ci, którzy nie zdążą na szwedzki stół, mogą być pewni, że ktoś odłoży im jedzenie.
Woda ogrzewana jest przy użyciu pieca nazywanego przez mieszkańców Old Hall dragon, dla którego paliwem są trociny.
Posiłek wieńczy pudding, czyli zgodnie z definicją podaną przez Lornę, każdy deser, który da się zjeść łyżeczką. Najczęściej więc jest to słodka papka na mleku, świeże owoce czy angielskie crumble, obowiąz-
Trzeba do niego dokładać co trzy dni, stos trocin maleje więc szybko.
SPECJALIŚCI W PIECZENIU CHLEBA
kowo zalane jogurtem lub śmietaną. Siła
Zarządzanie farmą organiczną i prowa-
tradycji jest tak wielka, że mieszkańcy Old
dzenie gospodarstwa domowego na pięć-
Hall dodali nabiału nawet do upieczonej
dziesiąt osób wymaga doskonałej organi-
przez nas szarlotki i wyciągniętych z kom-
zacji. Wydawać by się mogło, że potrzeba
potu jabłek, a potem gratulowali nam wy-
jednego koordynatora prac, tymczasem
śmienitego puddingu.
mieszkańcy wypracowali sobie sprawny
NAKARMIĆ SMOKA Josh pracuje na farmie. Należą do niego najcięższe prace – egzekucja świń, napra-
system wymiany informacji.
Na tablicach rozdzielają obowiązki. Każdy deklaruje, że będzie pracował przez dwanaście godzin w miesiącu na rzecz wspólnoty. Pracuje się rotacyjnie w ramach grup zadaniowych.
wianie maszyn, cięcie drewna i zbiory kalafiorów maczetą. Jednak największego powodu do dumy przysparza mu przygotowywanie posiłków do szkoły dla swoich dzieci, co zaburza normalne funkcjonowanie kuchni. Twierdzi, że może zaoszczędzić 20% swojej miesięcznej pensji, żyjąc w Old Hall z czteroosobową rodziną.
Każdy nowy członek wprowadzając się do wspólnoty kupuje obligacje za mieszkanie zgodnie z aktualną średnią ceną domu w Anglii według Housing Prices Index.
Tablice ogłoszeń w przedsionku. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
35
03
COHOUSING
W praktyce oznacza to dwa razy więcej pracy i zatrzęsienie robactwa. Niektórzy mają przydzielony fragment pola pod uprawę na rzecz wspólnoty. Z okien klasztoru widać malinowy chruśniak Johna i sad Dave’a z siedemnastoma odmianami jabłoni. Tylko sadownik, emerytowany architekt, zna historię każdego drzewa i wie, kiedy owoce są gotowe do zbioru. Za sznurkami na pranie stoją szklarnie z pomidorami, tuż obok Louise uprawia sałatę, a Heather szpinak. Stamtąd niedaleko już na pastwiska i pole z ziemniakami pod Angel - jedna z kilkunastu hodowanych w Old Hall krów. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
lasem. Obok stodoły i garażu na maszyny ciągną się zagony pora, kapusty, brokułów i kalafiora Josha.
KRAINA SZCZĘŚLIWYCH DZIECI Zakamarki starego klasztoru i rozległy
Dzieci w Old Hall zawsze mają się z kim bawić. ogród, domki na drzewach i namioty są wymarzonym placem zabaw. Kiedy dzieci spędzają czas razem, opiekuje się nimi jedno z rodziców. Najmłodsza, dwuletnia Loana zostawiana jest czasem pod opieką starszych dzieci, kiedy jej mama ma dyżur w kuchni. Często jest wtedy narażona na Zagon uprawianego organicznie pora.Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
drobne wypadki. Zawsze można jednak liczyć na uważne spojrzenie troskliwych
W ten sposób rozdzielane są prace przy
Poza grupami zadaniowymi działają
seniorów. Nie wszyscy mieszkańcy lubią
zwierzętach, takie jak dojenie krów, kar-
specjaliści w warzeniu sera, obróbce na-
dzieci, dlatego zadaniem rodziców jest
mienie świń i kur. Jeżeli ktoś potrzebuje
biału, dokładaniu do pieca czy pieczeniu
zapewnienie komfortu wszystkim.
pomocy lub chce poprosić o przysługę,
chleba. Tym ostatnim zajmuje się Peter,
również zamieszcza komunikat na tablicy.
który zna tajniki produkcji od ziarna, po-
W podobny sposób rozwiązuje się car-sha-
przez mąkę, aż do wypieku. Ze względu na
ring. Heather, kuratorka w Ipswich oferu-
ciągłą pracę przy młynie zawsze ma sine
je przejazd do miasta za każdym razem,
paznokcie.
gdy jedzie do pracy. Poza aktywnością zawodową, realizuje się na farmie jeżdżąc traktorem. Czasem w natłoku obowiązków zapomina o dyżurze przy zmywaniu. Wtedy na tablicy pojawia się komunikat: „dziękuję osobie, która wczoraj pozmywała za mnie naczynia”.
Osobnym zagadnieniem jest uprawa ziemi.
Old Hall prowadzi farmę organiczną, co znaczy, że rezygnuje ze środków chemicznych na rzecz naturalnych metod uprawy.
Mali domownicy także uczestniczą w pracach na rzecz wspólnoty, jednak nie w pełnym zakresie. Dojrzałość we wspólnocie osiąga się wraz z ukończeniem szesnastego roku życia, kiedy nabywa się obowiązków i praw dorosłych. Jednym z przywilejów jest możliwość przebywania w kuchni po 19.30. Spójna polityka wobec dzieci zakłada ograniczenia służące dobru wspólnemu i stwo-
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
36
03
COHOUSING
rzeniu przestrzeni przyjaznej dzieciom. Jednym z jej symboli jest znak na bramie z napisem “children playing everywhere”.
DWADZIEŚCIA MINUT NA DECYZJĘ W ciągu tygodnia na tablicy pojawiają się informacje dotyczące tematyki regularnych piątkowych spotkań. Odbywają się one po kolacji i chociaż trwają tylko dwadzieścia minut, sądząc po ilości cohouserów kręcących się w tym czasie po domu, nie cieszą się dużym zainteresowaniem. W spotkaniach mogą brać udział tylko pełnoprawni członkowie wspólnoty. Rozwiązują oni problemy i podejmują bieżące decyzje według planu. Co zrozu-
Zaciszne podwórko, na którym mieszkańcy spędzają czas do późnej jesieni. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
miałe, najbardziej kontrowersyjne sprawy odkładane są na comiesięczne obowiązkowe spotkanie.
Mieszkańcy przyznają, że wybrana przez nich metoda podejmowania decyzji – konsensus – nie jest łatwa. Jeżeli choć jedna osoba nie wyrazi zgody na proponowane rozwiązane, trzeba szukać innego. Niektórzy, wykorzystując swoją charyzmę i pozycję, nadużywali prawa do sprzeciwu. Dlatego wprowadzono regułę, która uniemożliwia bezzasadne blokowanie inicjatyw. Od uczestników wymaga się dobrego uzasadnienia ich stanowiska. Mimo to, w życiu wspólnoty
Rozległy ogród służy również zabawie. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
widoczna jest hierarchia. Johnatan, jeden
stałe. Montserrat z Katalonii dwa lata temu
z założycieli wspólnoty, pilnuje sprawie-
pracowała w ramach WWOOF. Związała
dliwego podziału jedzenia i nie widzi pro-
się z jednym z mieszkańców, została i dzi-
blemu w zwracaniu uwagi, jeżeli uzna, że
siaj uczy wolontariuszy wiązania cebuli.
ktoś wziął na talerz więcej niż powinien.
W Old Hall stworzono możliwość wyna-
JAK ZAMIESZKAĆ W OLD HALL?
jęcia mieszkania na krótki okres, z której rocznie korzysta kilka osób. Mają one
Jest na to kilka sposobów. We wspólno-
status visitor (pl. odwiedzający), nie pra-
cie można spędzić dwa tygodnie jako wo-
cują w pełnym wymiarze na rzecz wspól-
lontariusz. Niektórym w Old Hall podoba
noty, lecz zasilają jej budżet adekwatną
się tak bardzo, że postanawiają przedłużyć
kwotą. Osoby chcące dołączyć do coho-
wakacyjny wyjazd i zamieszkać tam na
usingu na stałe, muszą odwiedzić go kilka
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
37
03
COHOUSING
razy (np. dwa razy w roku, zimą i latem). Kolejnym etapem jest spędzenie w Old Hall kilku dni jako visitor.
Okres próbny służy nawiązaniu relacji z mieszkańcami i weryfikacji własnych oczekiwań. Potencjalni członkowie biorą też udział w comiesięcznych spotkaniach mieszkańców. O przyjęciu do wspólnoty decyduje rada mieszkańców metodą konsensusu, jednak nowi członkowie mogą wprowadzić się dopiero wtedy, kiedy zwolni się odpowiadająca im jednostka mieszkalna.
TO DZIAŁA! Dwa tygodnie wystarczyły nam, żeby przekonać się, że cohousing jest realną i mającą wiele do zaoferowania alternatywą dla tradycyjnych form zamieszkania. Wychowywanie dzieci, podział obowiązków
Jeden z wielu uroczych zakątków starego klasztoru. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
czy to, że ktoś nie lubi marchewki - na te problemy receptą jest dobra organizacja, klarowne zasady współżycia i dostosowana przestrzeń.
Wyjście z Sali Królowej Anny prowadzące bezpośrednio do ogrodu. Fot.: K. Fonfara, A. Filipowicz
04 BUDOWANIE Z NATURY
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
41
04
BUDOWANIE Z NATURY
DOMY Z PIEŃKÓW I POLAN, CZ. 1 autor: Jarosław Szewczyk
Tekst zawiera m.in. uaktualnione ustępy z książki Jarosława Szewczyka Budownictwo z polan opałowych.
Jarosław Szewczyk (1972)
POCZĄTKI KONSTRUKCJI CORDWOOD MASONRY
w namiotach tipi, zaczęły powstawać tysiące naprędce stawianych domów i szałasów,
Od 1620 roku, kiedy to protestanccy
budowanych przez przybyszów z Europy.
uchodźcy religijni zwani purytanami przy-
Były one niszczone przez wojny i upływ
byli na północno-wschodnie wybrzeże dzi-
czasu, porzucane, później znów odbudo-
siejszych Stanów Zjednoczonych Ameryki
wywane; wznoszone najczęściej z drewna,
Północnej (obecnie stan Massachusetts),
ale też z innych – byleby łatwo dostępnych
okoliczne rozległe obszary leżące po obu
i pomysłowo zastosowanych – materiałów.
stronach granicy z Kanadą (m.in. wzdłuż
Jednym z pionierów (jak nazywano europejskich osadników na dziewiczych terenach Ameryki Północnej) był DavidWiliams (1818-1898),
Architekt, absolwent i pracownik naukowy
Krainy Wielkich Jezior) zaczęły być eks-
Wydziału Architektury Politechniki Biało-
plorowane przez tysiące poszukiwaczy
stockiej (w 2006 roku doktorat na Politechnice
dostatku i przygód, traperów i łowców,
Warszawskiej; w 2012 roku habilitacja tamże):
a od XIX wieku także przez emigrantów
autor około 200 publikacji, w tym siedmiu ksią-
zarobkowych. Migracjom towarzyszył
żek, a ponadto pasjonat biegania (ukończone
ruch budowlany będący na tych terenach
w prostej linii potomek protestanckiego
dwa maratony).
swoistym fenomenem: oto na ogrom-
duchownego Rogera Williamsa (1603-
nym, niezurbanizowanym kontynencie,
1683), założyciela kolonii Rhode Island,
zamieszkanym przez plemiona koczujące
który zapisał się w historii Stanów Zjed-
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
42
04
BUDOWANIE Z NATURY
noczonych także ‘nieortodoksyjnymi’ jak na pastora poglądami, był bowiem politycznym inicjatorem pierwszego pełnego rozdziału Kościoła i państwa. W latach czterdziestych XIX wieku David Williams porzucił farmę w hrabstwie Allegany w stanie Nowy Jork i wraz z krótkotrwałą falą żołnierskiej migracji osiadł na dziewiczych terenach dzisiejszego stanu Wisconsin (hrabstwo Walworth). W roku 1857 lub 1849 zbudował tam swój pierwszy stały dom. Piętrowy, lecz stosunkowo niewielki mieszkalny budynek Wiliamsa powstał na wzgórzu porośniętym, podobnie jak cała okolica, dębowym lasem. Jednak, co zastanawiające, osadnik nie sklecił go z desek ani nie zbudował w konstrukcji zrębowej. Pomimo obfitości wysoko-
Dom z ok. 1926 roku w osadzie leśnej Ożynnik w Puszczy Knyszyńskiej
fot. J. Szewczyk
gatunkowego budulca zastosował inną,
imponował współczesnym pomimo nie-
to, aby zakryć tę „dziwną” ścianę przed
niezwykłą konstrukcję – wzniósł ściany
wielkich rozmiarów (24x30 stóp). Gliniana
ciekawskim wzrokiem osób postronnych.
z drobnych kawałków drewna, szczap, po-
zaprawa czterech ścian spajała dwadzieścia
Tym niemniej sława nietypowej technolo-
lan i krótkich okrąglaków, układając je ni-
tysięcy kawałków drewna, które w ścia-
gii odbiła się w okolicy szerokim echem,
czym cegły we wzór wątku i spajając gliną
nach szczytowych ułożono prostopadle,
wskutek czego powstały jeszcze co naj-
z piaskiem i niewielkim dodatkiem wapna.
a w ścianach wzdłużnych równolegle do
mniej dwa obiekty o podobnej konstrukcji
Uważa się, że był to pierwszy znany
powierzchni lica. Wszystkie drewniane
– dom koło miejscowości nazwanej nie-
obiekt o tak specyficznej konstrukcji, jaki
kawałki były równej długości − 14 cali,
co później Delavan oraz młyn zbożowy
udało się odnaleźć w USA. Sam budynek
dokładnie ucięte ręczną piłą. Według re-
w Fontana1.
Gliniana zaprawa czterech ścian spajała dwadzieścia tysięcy kawałków drewna, które w ścianach szczytowych ułożono prostopadle, a w ścianach wzdłużnych równolegle do powierzchni lica. Wszystkie drewniane kawałki były równej długości − 14 cali, dokładnie ucięte ręczną piłą. lacji osób pamiętających budowę, przez
Na przełomie XIX i XX wieku dom Wil-
kilka pierwszych lat budynek przyciągał
liamsa wydawał się już zbyt mały i stary
gapiów, najczęściej sąsiadów – współosad-
by służyć za mieszkanie. Zaczęto go wy-
ników z bliższych i z dalszych okolic − oraz
korzystywać jako skład gospodarczy. Za-
wędrownych handlarzy zaciekawionych
pomniano też o jego niezwyklej konstruk-
nietypową konstrukcją, która z początku
cji, szczelnie ukrytej pod warstwą desek.
była aż nazbyt dobrze widoczna. Kilka lat po wzniesieniu ścian Davidowi udało się pozyskać deski, którymi oszalował ściany, przybijając je wprost do wystających z muru kawałków drewna – dla ochrony przed deszczem, ale być może głównie po
1. Był to prawdopodobnie zarazem młyn i tartak lub może dwa odrębne budynki wzniesione około 1850 roku przez Carlosa Lavalette’a Douglasa, osadnika rodem z hrabstwa Cataraugus w stanie Nowy Jork. Młyn (lub młyn i tartak) był wykorzystywany do 1893 roku i rozebrany prawdopodobnie jeszcze przed wybuchem I wojny światowej.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
43
04
BUDOWANIE Z NATURY
Budynek przechodził w ręce kolejnych potomków, by w latach dwudziestych XX wieku stać się własnością L. D. Williamsa
Twórcy tej metody „tworzyli historię, lecz jej nie opisywali”, tzn. nigdy nie utrwalili na piśmie żadnych informacji o pochodzeniu tej konstrukcji ani o jej pierwotnym sposobie wykonania.
z pobliskiego Delavan, który wydzierżawił go F. D. Grantowi. Rodziną William-
którego autor docenił tę konstrukcję i po-
samym czasopiśmie, w którym ukazał się
sów (jako potomków sławnego antenata,
stulował objęcie jej ochroną dla przyszłych
ongiś tekst Jenkinsa. Perrin nie zamierzał
wspomnianego już Rogera Williamsa)
pokoleń. Opisywany budynek, choć już
jednak kierować uwagi na unikalność nie-
zainteresował się badacz historii Stanów
nieistniejący, do dziś dzierży palmę pierw-
typowej konstrukcji; przeciwnie – wykazał,
Zjednoczonych, protestancki pastor Paul
szeństwa najstarszego obiektu o ścianach
iż budownictwo z polan wbrew pozorom
Burill Jenkins. Jego uwadze nie uszedł rów-
z polan wzniesionego na kontynencie
nie było ani tak rzadkie, ani też tak niety-
nież nietypowy dom Davida Williamsa,
amerykańskim.
powe, jak mogłoby się wydawać.
NIEAMERYKAŃSKA KONSTRUKCJA, KTÓRA PODBIŁA AMERYKĘ
ko-amerykańską pisarkę Sibyl Moholy-
gdyż w tym czasie zaczęły odpadać deski szalunkowe, spod których przezierała zagadkowa faktura nietypowych ścian.
W 1923 roku w czasopiśmie „Wisconsin Magazine of History” Jenkins opublikował artykuł A Stove-wood House2, w którym zwięźle opisał historię i konstrukcję budynku, ilustrując ją kilkoma fotografiami.
Richard Perrin powołał się na niemiec-Nagy, autorkę świeżo wówczas wydanej
Artykuł Paula Jenkinsa wzbudził zro-
książki Native Genius in Anonymous
zumiałe zaciekawienie budownictwem
Architecture. W owej książce znalazła
z polan, choć nie od razu. Przez cztery de-
się wzmianka, że już w XIX wieku kana-
kady uczeni ignorowali ów temat; dopiero
dyjscy drwale budowali domy o ścianach
w 1963 roku historyk architektury Richard
z polan. Jak się okazało, były one wówczas
W.E. Perrin nawiązał do artykułu Jenkin-
dość powszechne: wznoszono je na roz-
sa oraz opublikował rezultaty własnych,
ległych dziewiczych obszarach Kanady,
rozpoczętych na początku lat 50-tych
zwłaszcza Quebecu, a także w okolicach
Artykuł Jenkinsa jest pierwszym peł-
XX wieku, poszukiwań „domów z polan”
Ottawy i w kanadyjskim stanie Ontario.
nym, opatrzonym fotografiami opisem
w artykule Wisconsin’s ‘Stovewood’ Walls:
Przeważnie miały tymczasowy charak-
domu „wymurowanego” z drobnych polan;
Ingenious Forms of Early Log Construction
ter; nieraz klecono naprędce całe zespoły
jest też pierwszym opisem opublikowanym
zamieszczając go chyba nieprzypadkowo
takich domów-szałasów o grubych ścia-
w czasopiśmie naukowym i pierwszym,
w „Wisconsin Magazine of History” – tym
nach, zdolnych utrzymać ciepło podczas
2. P.B. Jenkins: A Stove-wood House. „Wisconsin Magazine of History” nr 7/1923, s. 189-193 kopia jest dostępna online w portalu http://content.wisconsinhistory.org/
3. R.W.E. Perrin: Wisconsin’s ‘Stovewood’ Walls: Ingenious Forms of Early Log Construction, „Wisconsin Magazine of History” nr 46/ 1963, s. 215-219 – kopia jest dostępna online w portalu http://content.wisconsinhistory.org/
3
mroźnej kanadyjskiej zimy. Moholy-Nagy uważała je jednak za lokalny ewenement, pisząc, iż „kanadyjski drwal prawdopodobnie jest jedynym na świecie budowniczym, który potrafi zbudować dom z bierwion układanych nie poziomo lub pionowo wzdłuż ściany, lecz przeciwnie, prostopadle – ścinając drzewo szatkuje je niczym bolońskie parówki, po czym kawałki długości 8-10 cali układa na grubej warstwie gliny lub gipsu, uzyskując masywną ścianę”. Niestety, jak zauważyła sama autorka, a za nią powtórzył Richard Perrin, twórcy tej metody „tworzyli historię, lecz jej nie opisywali”, tzn. nigdy nie utrwalili na piśmie żadnych informacji o pochodzeniu tej konstrukcji ani o jej pierwotnym sposobie
Dom Kruzów w Shawano w USA, wzniesiony w 1884 roku rys. J. Szewczyk na podst. źródeł
wykonania. Z czasem owa wiedza zaginęła
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
44
04
BUDOWANIE Z NATURY
zaprawy wapiennej lub gliniano-wapiennej do spojenia polan, przez co ściany z poczerniałymi polanami wystającymi z lśniącej w słońcu białej zaprawy w wyjątkowy sposób wyróżniały się w krajobrazie. Fundacja Kohlera, po dziś dzień zaangażowana w ochronę owego budownictwa, stoi dziś na stanowisku, iż „wzniesiony z drewna opałowego dom Mecikalskich ma istotne znaczenie jako narodowa pamiątka i jako element dziedzictwa kulturowego stanu Wisconsin, a także dlatego, iż jego konstrukcja świadczy o jednej z ludowych tradycji budowlanych charakterystycznych dla pierwszych tutejszych Budowa domu z pieńków lub chrustu według Mikołaja Niewierowicza (1930)
osadników pochodzenia niemieckiego i polskiego. Nie ma natomiast dowodów, aby te grupy etniczne stosowały tę kon-
i już w czasach Perrina, to jest w połowie
lecz pomysłodawcami i inwestorami
XX wieku, mogła być już tylko przedmio-
– dwaj emigranci z Poznania, bracia John
tem domysłów. I od połowy XX wieku ta-
i Lawrence Mecikalski4. Ściany tego dość
kie domysły, dotyczące pochodzenia tej
dużego jak na wiejskie warunki budynku
konstrukcji, zaczęły się pojawiać jak grzyby
miały 45 cm (18 cali) grubości i wykonane
Czy rzeczywiście brak takich dowodów?
po deszczu w amerykańskiej prasie popu-
były z drewna jałowca wirginijskiego Ju-
W amerykańskim stanie Wisconsin nawet
larnej i naukowej.
niperus virginiana, ale nie rąbanego, lecz
dziś 10% ludności stanowi Polonia, a nie-
Otóż w latach 1963 i 1964 etnografowie Jaroslav Šťastný i Jarmila Šťastná, będący pracownikami naukowymi ÚEF ČSAV w Pradze, przeprowadzili badania terenowe nad czeskim budownictwem ludowym w rejonie Karkonoszy i Gór Orlickich.
strukcję w Europie”5.
CORDWOOD MASONRY A SPRAWA POLSKA
które miasteczka noszą swojsko brzmiące nazwy: Krakow, Pulaski itp. Również liczne budynki z drewna opałowego wznosili tam polscy emigranci. Niektóre z nich nadal istnieją. Na przykład
Sam zaś Richard Perrin kontynuował
układanego z bardzo krótkich okrąglaków
rozpoczęte poszukiwania budownictwa
o zróżnicowanej średnicy, czasami niemal
z polan przez co najmniej dwadzieścia lat.
tak dużej, jak ich długość, to jest wynoszą-
Najwięcej budynków z polan (reprezen-
cej około 40 cm. Przednią i tylną ścianę
tujących różne warianty tej konstrukcji)
szczytową oszalowano, natomiast ściany
znalazł w stanie Wisconsin, wiele innych
boczne prawdopodobnie nigdy nie zostały
także w stanie Michigan. Jeden z najcie-
niczym zabezpieczone i epatowały czernią
– dom mieszkalny z pomieszczeniami
kawszych zachował się w miejscowości
zbutwiałych kawałków drewna wystają-
dla zwierząt, zlokalizowany w okolicach
Lennox w hrabstwie Oneida: był to dawny
cych z białej zaprawy. Charakterystyczną
miejscowości Shawano. W latach dziewięć-
dwukondygnacyjny zajazd, użytkowany
cechą tego budynku (oraz obiektów wspo-
dziesiątych XX wieku należał do Charle-
później jako dom jednorodzinny. Wznie-
mnianych wcześniej) było zastosowanie
sa Laseckiego, który później przekazał go
4. Najwidoczniej byli to Polacy, Jan i Laurenty (a może Wawrzyniec) Mecikalscy. W czasie ekspedycji badawczej Richarda Perrina właścicielem budynku był inny Polak, Aleksander Pałubicki.
5. Cytat według: Mecikalski Stovewood Building: history and biography. Kohler Foundation, Inc., 2008, (w: www.kohlerfoundation.org/ stovewood_bio.html ).
siono go na przełomie wieków (prawdopodobnie w roku 1899), w czasie prosperity pobliskich licznych tartaków. Budowniczym był nieznany bliżej Ed Wolfgram,
w 1884 roku polski emigrant Franz (Franciszek?) Stefaniak zbudował dla swoich krewnych Augusta i Barbary Kruzów niewielki – na rzucie 5x10 m
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
45
04
BUDOWANIE Z NATURY
jako zabytek Stanowemu Towarzystwu Hi-
Tymczasem w samych Czechach (a wła-
opublikowali w czasopiśmie Český lid ob-
storycznemu stanu Wisconsin. Budynek
ściwie w Czechosłowacji) badania budow-
szerny opis kilkudziesięciu napotkanych
został przeniesiony do Eagle (około pięć-
nictwa z drewna opałowego rozpoczęto
przykładów tej konstrukcji, nazywanej tam
dziesiąt kilometrów na zachód od Milwau-
równie dawno, jak w USA, tylko że z uwagi
krčkové konstrukce (krčkové chalupy, stavba
kee) i jest obecnie częścią muzeum – parku
na bariery językowe i polityczne ich wy-
z “krčku”) lub špalíčková stavba (špalíčková
skansenowskiego Old World Wisconsin.
niki nie były Amerykanom znane. Otóż
stavební technika)8.
Niektóre północnoamerykańskie bu-
w latach 1963 i 1964 etnografowie Jaroslav
Dzięki tym badaniom mamy dziś dość
dynki o ścianach mających konstrukcję
Šťastný i Jarmila Šťastná, będący pracow-
dokładne informacje na temat czasu
cordwood masonry, a przynajmniej część
nikami naukowymi ÚEF ČSAV w Pradze,
i okoliczności powstania niektórych tam-
z tych w stanie Wisconsin, można by więc
przeprowadzili badania terenowe nad cze-
tejszych budynków o ścianach z polan, to
określić jako przykłady polsko-amerykańskiego, a może nawet genetycznie polskiego dziedzictwa architektonicznego. Sęk w tym, że po długotrwałych poszuki-
Krčkové chalupy dawniej spotykano znacznie częściej – można zatem domniemywać, iż zapewne nie tylko obficiej występowały, ale i na daleko większym obszarze, zaś pierwsze z nich zapewne zaistniały tam wcześniej, w pierwszej połowie XIX wieku.
waniach wspomniany już Richard Perrin uzyskał od polskich uczonych informację,
skim budownictwem ludowym w rejonie
jest mówiąc po staroczesku: z krčků. Na
iż „ten rodzaj konstrukcji jest w Polsce nie-
Karkonoszy i Gór Orlickich7. Podczas ba-
przykład gdy w 1874 roku pożar strawił
znany” . I to właśnie ta opinia utrwaliła się
dań zarejestrowali kilkadziesiąt obiektów
87 budynków we wsi Borová koło Nácho-
w świecie nauki. Jak się jeszcze dowiemy
mających ściany wymurowane z krótkich
du (to jest dwie trzecie całej zabudowy
– niesłusznie.
pieńków i polan: po pierwsze, w czeskich
tej wsi), kilka lub kilkanaście obiektów
Karkonoszach w okolicach miasteczka Ji-
odbudowano właśnie w konstrukcji ry-
lemnice (we wsiach Benecko, Martinice,
glowo-polanowej. Inne krčkové chalupy
6
ŠPALÍČKOVÁ STAVBA W CZECHACH Od dawna północnoamerykańscy ucze-
Horní Branná, Horní Štěpanice i Dolní
w tejże wsi zbudowano jeszcze wcześniej,
ni tacy jak Richard W.E. Perrin oraz Wil-
Štěpanice – w linii prostej 50 km na zachód
to znaczy przed wspomnianym pożarem,
liam H. Tishler zauważali, iż zaskakująco
od Wałbrzycha) oraz, po drugie, w oko-
a niektóre z nich wcale nie były małe –
wiele spośród najstarszych budynków,
licach miejscowości Náchod (na zachód
obecny właściciel takiego niemałego,
mających konstrukcję cordwood masonry
od Kotliny Kłodzkiej i 4 km na zachód od
zachowanego do dziś domu nr 72 datuje
zostało wzniesionych przez emigrantów
polskiego miasta Kudowa Zdrój). W 1967
jego powstanie na rok 1868, zaś dawna
z Polski lub pogranicza polsko-niemiec-
roku Jaroslav Šťastný i Jarmila Št’astná
właścicielka domu nr 50 określała jego powstanie na rok 1866. Ponadto pewne
kiego. Prowadzone przez nich ówczesne poszukiwania śladów takich budynków w Polsce wprawdzie zawiodły, ale wskazały inny ciekawy trop: Czechy. 6. Oto ów cytat, negujący polskie korzenie omawianego budownictwa, wyjęty z opisu jeszcze jednego z budynków wzniesionych przez polskich emigrantów, mianowicie stodoły Mastejów: „the Mastey barn is believed to have been built by a farmer of Polish origin, which would not be unusual in view of the concentration of Polish settlers in the AngelicaPulaski-Krakow area. But while the building somehow has a Polish look to it, stovewood, at least according to experts at the University of Cracow, Poland, is not known in that country” (R.W.E. Perrin: Wisconsin’s Stovewood Architecture, „Wisconsin Academy Review” t.20, nr 2/1974, s. 2-9; kopia artykułu jest dostępna online w portalu http://digicoll.library.wisc.edu/cgi-bin/WI/WIidx?type=turn&entity=WI.v20i3.p0004&id=WI. v20i3 ; tu cytat ze strony 6).
7. Góry Orlickie to najwyższa część Sudetów Środkowych. Stanowią południowo-zachodnią granicę Kotliny Kłodzkiej i przebiega przez nie polsko-czeska granica państwowa na pograniczu polsko-czeskim (tylko po stronie czeskiej). Fragment ściany stodoły w Mężeninie nad Bugiem, wzniesionej około 1955 roku fot. J. Szewczyk
8. J. Šťastný, J. Št’astná: Krčkové chalupy na Jilemnicku a Náchodsku. „Český lid” nr 54, 1967, s. 317-323.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
46
04
BUDOWANIE Z NATURY
budynki, w których zastosowano tę kon-
strowali na dwóch niewielkich obszarach,
strukcję, to obiekty niebagatelne zarówno
każdy o wielkości odpowiadającej mniej
co do wielkości (więc i kosztu, na przykład
więcej obszarowi przeciętnej polskiej
miejska kamienica przyrynkowa w No-
gminy i oddalonych od siebie o około
vým Hrádku), jak i funkcji: Jaroslav Šťast-
setkę kilometrów, wzmiankując jednak,
ný i Jarmila Št’astná wzmiankują między
iż − według wypowiedzi informatorów −
innymi o dawnych gospodach – czyli bu-
w obu regionach krčkové chalupy dawniej
dynkach użyteczności publicznej – które
spotykano znacznie częściej – można za-
wzniesiono prawdopodobnie jeszcze
tem domniemywać, iż zapewne nie tylko
w I połowie XIX wieku we wsiach Vícho-
obficiej występowały, ale i na daleko więk-
vá i Vilímov, i które dawniej miały ściany właśnie z drewnianych polanek (później zostały one zburzone i odbudowane z tra-
A w Polsce? Na Podlasiu spośród 300 odnalezionych polanowych domów wciąż jeszcze istnieje dwie trzecie z nich, to jest około 200.
dycyjnych materiałów, ale zachowały swą wcześniejszą potoczną nazwę: krčkovny,
szym obszarze, zaś pierwsze z nich zapew-
Šťastný i Jarmila Št’astná pisali: „Obecny
zdradzającą ich pierwotną konstrukcję).
ne zaistniały tam wcześniej, w pierwszej
stan badań nie pozwala na wiarygodną
Mamy też informacje o dawnej gajówce
połowie XIX wieku.
ocenę genezy ani rozpowszechnienia bu-
z krčků w Roprachticach (nr 2) i o nieza-
Powróćmy jednak jeszcze raz do pol-
downictwa z polan, nie posiadamy bowiem
chowanym już budynku straży pożarnej
skiego wątku, podniesionego, a potem od-
dostatecznego materiału porównawczego
w Novým Hrádku – a w sumie o: gajów-
rzuconego przez północnoamerykańskich
ani z naszych ziem, ani z obszarów sąsied-
ce, strażnicy pożarnej, dwóch gospodach,
uczonych, mianowicie − czy takie obiekty
niej Polski, gdzie najwyraźniej występo-
miejskiej kamienicy oraz o kilkudziesięciu
występowały również w Polsce, a jeżeli tak,
wały podobne budynki. W celu zbadania
budynkach mieszkalnych mających ściany
to czy były one pierwowzorami, czy też
tych zagadnień trzeba by było najpierw
z drewna opałowego i wzniesionych w II
kopiami budynków w USA i Kanadzie.
przeprowadzić odpowiednio ukierunko-
połowie XIX wieku. Wszystkie te budynki
Analogiczne pytania stawiali wspomnia-
wane badania, gdyż liczne budynki o tej
Jaroslav Šťastný i Jarmila Št’astná zareje-
ni czescy uczeni. W 1967 roku Jaroslav
konstrukcji wciąż pozostają nierozpoznane, zaś sama konstrukcja ukryta pod tynkiem”9.
Wzmianka o Polsce wydaje się naturalna, jako że obiekty reprezentujące špalíčkovą stavbę znajdują się u podnóża Karkonoszy, które przecież po części rozciągają się także na terytorium Polski, podobnie zresztą jak Góry Orlickie, gdzie również odkryto tę konstrukcję. Można by więc domniemywać, iż ewentualne poszukiwania innych obiektów o ścianach z polan opałowych powinny być kontynuowane między innymi w polskich Karkonoszach oraz w Kotlinie Kłodzkiej, której południowo-zachodnią granicę staNieistniejący już dom w Kaniukach nad Narwią, z wczesnych lat powojennych
fot. J. Szewczyk
9. Tamże, s. 322.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
47
04
BUDOWANIE Z NATURY
istniejących obecnie lub do niedawna na Podlasiu i przyległych obszarach. W związku z tym nie tylko okazało się, że Polska nie jest pozbawiona budynków o tej ciekawej konstrukcji, lecz przeciwnie – podlaski obszar występowania budownictwa z polan opałowych niespodziewanie okazał się największym skupiskiem tego typu obiektów na świecie.
Te 262 obiekty zostały skatalogowane i opisane w książce Budownictwo z polan opałowych (cordwood masonry albo stackwall), nowią właśnie Góry Orlickie. Okazuje się jednak, iż czescy badacze bynajmniej nie
która później spełniła rolę rozprawy ha-
mieli na myśli ani polskich Karkonoszy,
bilitacyjnej autora, będącego pracowni-
ani w ogóle polskich Sudetów. W przypisie
kiem naukowym Wydziału Architektury
do zacytowanego wyżej stwierdzenia piszą
na Politechnice Białostockiej. Już po jej
bowiem: „pracownik naukowy ÚEF ČSAV
wydaniu przyjaciele i studenci dostarczali
A w Polsce? Na Podlasiu spośród 300
w Pradze, Miroslaw Janotka, natknął się
kolejne informacje o nowo „odkrytych”
odnalezionych polanowych domów wciąż
na podobne konstrukcje podczas swych
budynkach mających tę konstrukcję, tak iż
jeszcze istnieje dwie trzecie z nich, to jest
badań naukowych w Polsce, mianowicie
liczba znanych polskich obiektów obecnie
około 200.
w 1961 roku w okolicach Drohiczyna nad
przekroczyła 300: na przykład w samej tyl-
Bugiem”10. Innymi słowy, Czesi – poszuku-
ko niewielkiej podbiałostockiej wsi Uho-
jąc genezy owej tajemniczej podkarkono-
wo Martyna Kusznerko odkryła kolejnych
Powróćmy do USA, gdzie domy ma-
skiej albo podsudeckiej techniki budowla-
12 domów mających tę konstrukcję ukrytą
jące ściany z polan opałowych nie tylko
nej – wskazali na Podlasie.
pod warstwą tynku (domy te stoją po dziś
są badane przez uczonych, lecz otaczane
dzień) .
ochroną jako cenny element północno-
11
POLSKIE ZAGŁĘBIE CORDWOOD MASONRY
Fragment ściany domu we wsi Borová (czeskie Góry Orlickie) fot. J. Szewczyk
OCHRONA POLANOWYCH DOMÓW
Porównajmy: najstarsze północno-
amerykańskiego dziedzictwa. Na przykład
amerykańskie i czeskie budynki z polan
w Webster House Historical Museum w El-
W 2003 roku autor niniejszego arty-
opałowych pochodzą z około połowy XIX
khorn w stanie Wisconsin przechowywa-
kułu natknął się na stary dom mający
wieku, ale te już nie istnieją, zaś spośród
ny jest spory kawałek ściany pochodzący
tę konstrukcję w północno-wschodniej
około siedemdziesięciu nieco nowszych
z najstarszego, lecz dziś już nieistniejące-
części naszego kraju, na Podlasiu – mia-
budynków tego typu w północnoame-
go budynku o omawianej tu konstruk-
nowicie w centrum Białegostoku. Oka-
rykańskim stanie Wisconsin przetrwało
cji, to znaczy z domu Davida William-
zało się, że ów budynek pochodzi z 1926
do naszych czasów zaledwie kilkanaście;
sa, wzniesionego w połowie XIX wieku.
roku. Mało tego: z czasem w Białymstoku
spośród około trzydziestu w stanie Mi-
Dom wprawdzie zburzono w 1950 roku,
znaleziono aż 17 podobnych obiektów
chigan – kilka, a w całych Czechach po
ale część ściany udało się zachować. Jest
(większość z nich wciąż istnieje). Zaś do
dziś dzień ostało się nie więcej niż dziesięć
ona więc pod ochroną muzealną. W tym
2010 roku autor uzyskał informacje o 262
takich obiektów.
przypadku działaniom konserwatorskim
domach mających konstrukcję cordwood masonry, pochodzących z lat 1920-1965, 10. Tamże, s. 325.
11 M. Kusznerko: Nowo odkryta grupa 12 budynków z drewna opałowego we wsi Uhowo, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” t. VII, zeszyt 1, Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2011, s. 101-113.
patronowało Towarzystwo Historyczne Hrabstwa Wallworth. Z inicjatywą ochrony wystąpił ówczesny prezes Towarzystwa, Georges van Biesbroeck (nawiasem mó-
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
48
04
BUDOWANIE Z NATURY
wiąc, znany astronom z Obserwatorium
Stefaniaka w okolicach Shawano, również
początku lat osiemdziesiątych XX wieku.
Yerkes).
mający konstrukcję typu cordwood ma-
W tym ostatnim przypadku prace reno-
Pochodzący z 1899 roku dom i zajazd
sonry, został w latach dziewięćdziesiątych
wacyjne i procedurę wpisu do rejestru
Jana i Wawrzyńca Mecikalskich w Jennings
XX wieku przekazany Stanowemu Towa-
zabytków przeprowadzono pod auspicja-
w stanie Wisconsin odrestaurowano w la-
rzystwu Historycznemu stanu Wisconsin,
mi Norwesko-Amerykańskiego Muzeum
tach 1985-1987 z inicjatywy wzmianko-
a następnie przeniesiony do założonego
Vesterheim w Decorah (Norwegian Ame-
wanego już wcześniej badacza, Williama
w 1976 roku dużego parku skansenow-
rican Museum of Decorah).
H. Tishlera, a wcześniej (również z jego
skiego Old World Wisconsin z siedzibą
inicjatywy) wpisano do stanowego reje-
w Eagle (między Milwaukee a Madison
stru zabytków (Wisconsin State Historic
w stanie Wisconsin). Dom w Białymstoku
fot. J. Szewczyk
Jeśli zaś chodzi o samą Norwegię, to dopiero ostatnio „odkryto” tamtejsze dawne, rodzime budownictwo z polan opałowych, zwane tam kubbehus. Otóż w latach 1998-2004 kilka instytucji podjęło wspólne poszukiwania nieznanych dotąd tradycyjnych rozwiązań architektonicznych. Badania finansowano ze środków Norweskiego Funduszu Kultury (Norsk kulturfond), zaś zaangażowane instytucje to muzea, mianowicie Norweskie Muzeum Rolnictwa (Norsk Landbruksmuseum), Follo Museum w Akershus, Fredrikstad Museum w Østfold i Trøndelag Folkemuseum w regionie Sør-Trøndelag, a także jedyna w tym zespole instytucja niemająca charakteru muzealnego, mianowicie Norweska Akademia Rolnicza
Register), ostatecznie zaś do Narodowego
Spośród ośmiu dawnych pensjonatów
(Norges landbrukshøgskole). Co ciekawe,
Rejestru Zabytków USA (National Register
o ścianach z polan opałowych w dawnym
zainteresowanie norweskich instytucji mu-
of Historic Places). Wspomniane działania
ośrodku Edgewater Beach Resort w Lake
zealnych i uniwersyteckich tradycyjnym
konserwatorskie współfinansowała Funda-
Detroit w stanie Minnesota dwa zachowały
budownictwem z drewna opałowego i to-
cja Kohlera , a w poznaniu pochodzenia
się we względnie niezmienionym stanie
warzysząca temu zainteresowaniu akcja
12
oraz konstrukcji budynku pomogły materiały zebrane i opublikowane w 1955 roku przez Clarę Mecikalski Kulinski (krewną budowniczych) jak też badania zrealizowane w późniejszych latach przez Donnę M. Gager pod kierunkiem Williama H.
A u nas? Żaden z dwustu zachowanych jeszcze polanowych domów nie został poddany ochronie konserwatorskiej z uwagi na swą konstrukcję. Żadnego nie przeniesiono do muzeum skansenowego ani nie udostępniono do zwiedzania na prawach terenowej placówki muzealnej. Żaden region, gmina ani miejscowość nie szczyci się domami o niezwykłej konstrukcji cordwood masonry.
Tishlera. Dawny dom Augusta i Barbary Kruzów,
i w 1989 roku również zostały wpisane do
popularyzatorska zaowocowała nowymi
zbudowany w 1884 roku przez Franciszka
Narodowego Rejestru Zabytków USA. Do
budynkami, wznoszonymi współcze-
tegoż rejestru (National Register of Historic
śnie w Norwegii i posiadającymi ściany
Places) wpisano także dawny tak zwany
z drewna opałowego. Przykładem jest
dom Norrisa Millera w pobliżu Decorah
budynek w Toftemo koło Dovre w środ-
w stanie Iowa, który odrestaurowano na
kowej Norwegii (200 km na południe od
12. Zob. W.H. Tishler: Cordwood Masonry: A Vernacular Architectural Tradition, [w:] Roy R.L. (red.): Cordwood Building: The State Of The Art, New Society Publishers, Gabriola Island (BC) 2003, s. 3-11.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
49
04
BUDOWANIE Z NATURY
Dom we wsi Borová (czeskie Góry Orlickie)
fot. J. Szewczyk
Niestety, obecnie w Czechach krčková stavba praktycznie zanikła, choć – poniewczasie – staje się doceniana i okazuje się skutecznym turystycznym wabikiem, a nawet marketingowym znakiem kilku regionów turystycznych,
Trondheim), wzniesiony w 2009 roku.
o ścianach z polan, między innymi dawna
Ten niewielki obiekt na rzucie prostokąta
szkoła (dziś dom mieszkalny). Szkołą ta
o wymiarach 4,5x5,5 m posiada ściany
pierwotnie miała konstrukcję zrębową,
z krótkich (35 cm), dość grubych (ok.
ale na początku XX wieku wymieniono
25 cm) pieńków, układanych w rzędach
zewnętrzne ściany na szkieletowe z wy-
(każdy rząd zwieńczono cienkimi deska-
pełnieniem z polan spajanych zaprawą
mi przekładkowymi o szerokości równej
trocinowo-wapienną. Później zmieniono
szerokości ściany) i spajanych zaprawą
sposób użytkowania tego budynku na
mianowicie Jilemnicka (tj. okolic mia-
cementowo-wapienną. Jest nakryty da-
mieszkalny i jako taki funkcjonuje on po
sta Jilemnice) oraz Náchodska (okolic
chem o konstrukcji slegowej, w którym
dziś dzień. Aktualnie zaś wieś Horní Štěpa-
miasta Náchod), będąc odnotowywana
slegi mają dokładnie taki sam przekrój, jak
nice pozostaje (zgodnie z czeską nomen-
w dziesiątkach folderów krajoznawczych
pieńki w ścianach.
klaturą) rezerwatem architektonicznym,
i przewodników turystycznych. W owych
Również czeskie budynki z polan opa-
zaś lokalne publikacje krajoznawczo-prze-
folderach z reguły sugeruje się, iż budow-
łowych otoczone są – przynajmniej teore-
wodnikowe informują o znajdujących się
nictwo z drewna opałowego wciąż pozo-
tycznie – ochroną. Jednym z przykładów
w niej dawniej i dziś obiektach mających
staje charakterystycznym, łatwo dostrze-
takiej ochrony była decyzja z 1995 roku
ściany z polan, aczkolwiek autorowi udało
galnym elementem i wartością lokalnego
o objęciu ochroną konserwatorską wsi
się w 2010 roku znaleźć tylko jeden taki
krajobrazu, oraz pisze się o „grupie bu-
Horní Štěpanice, w której znajdowało się
obiekt, mianowicie właśnie wspomnianą
dynków o oryginalnej konstrukcji”, tym-
wówczas kilka budynków mieszkalnych
dawną szkołę (współcześnie figuruje ona
czasem w rzeczywistości na całym pogórzu
jako dom nr 3).
Karkonoszy turysta może dostrzec jeden,
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
50
04
BUDOWANIE Z NATURY
a w Górach Orlickich zaledwie trzy takie obiekty! Północne Czechy, uważane za zagłębie budownictwa z krčků (i faktycznie dawniej nim będące), współcześnie stały się regionem niemal zupełnie pozbawionym owej konstrukcji. A u nas? Żaden z dwustu zachowanych jeszcze polanowych domów nie został poddany ochronie konserwatorskiej z uwagi na swą konstrukcję. Żadnego nie przeniesiono do muzeum skansenowego ani nie udostępniono do zwiedzania na prawach terenowej placówki muzealnej. Żaden region, gmina ani miejscowość nie szczyci się domami o niezwykłej konstrukcji cordwood masonry.
POLSKIE PUBLIKACJE O ŚCIANACH Z POLAN OPAŁOWYCH Przypomnijmy jeszcze raz, iż najstarszy północnoamerykański opis konstrukcji cordwood masonry zawarto w artykule Paula Jenkinsa A Stove-wood House, opublikowanym w 1923 roku w czasopiśmie „Wisconsin Magazine of History”. W Czechach początek badań tej konstrukcji datuje się na lata sześćdziesiąte XX wieku, a w Norwegii i sąsiedniej Szwecji podjęto je zaledwie kilka lat temu. Niedawno zburzony dom w Białymstoku (ul. Ostrowiecka), pochodzący z ok. 1926 roku fot. J. Szewczyk Chałupa wiejska we wsi Gliniszcze Wielkie na Podlasiu fot. J. Szewczyk
Na tym tle Czytelnika zapewne zaskoczy informacja, że – choć w naszym kraju zupełnie już zapomniano o rodzimych budynkach z polan opałowych – odnośne piśmiennictwo poświęcone temu tematowi nie tylko istnieje, lecz liczy niemal dwa stulecia, bo pierwsza wzmianka pochodzi z 1821 roku. A przede wszystkim jest to POLSKIE piśmiennictwo. Otóż właśnie w 1821 roku anonimowy publicysta zamieścił na łamach polskojęzycznego „Dziennika Wileńskiego” artykuł zatytułowany Budowanie wieyskie z gliny surowey z wrzosem, opisujący glinobitkę (ścianę ubijaną z warstw gliny), w której poszczególne warstwy przekładano wrzosem. Nie byłoby
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
51
04
BUDOWANIE Z NATURY
Niewierowicz udoskonalił tę metodę budowania jeszcze w XIX wieku, a następnie nadal udoskonalał i niestrudzenie upowszechniał ją przez około 35 lat. Już w 1900 roku zgłosił udoskonalony przez siebie rodzaj konstrukcji cordwood masonry na konkurs organizowany przez Wileńskie Towarzystwo Rolnicze, to może dziś dla nas interesujące, gdyby
darczej podczas Wielkiego Kryzysu z lat 1929-1933. Dlatego polskojęzyczną edycję
nie fakt, że nieco późniejszy opis tej samej
które zresztą nagrodziło go wyróżnie-
książki Niewierowicza sfinansowano z fun-
metody, zawarty w wydanej w 1834 roku
niem. Na posiedzeniu Towarzystwa (także
duszy publicznych. Nosiła ona tytuł: Porad-
książce Sposób stawiania budowli gospo-
w 1900 roku) wygłosił referat poświęcony
nik wiejskiego budownictwa ogniotrwałego
darskich z wrzosu i gliny, i pokrycia onych
budownictwu ogniotrwałemu z gliny prze-
z gliny i drzewa lub betonu i drzewa16.
dachem niepalnym , autorstwa Kajetana
kładanej drewnem opałowym. Wileńskie
Konstrukcję Niewierowicza (jak ją za-
Krassowskiego14, jest bardzo bliski technice
Towarzystwo Rolnicze wydało ów referat
częto nazywać) zaczęli na Wileńszczyźnie
cordwood masonry, bo Krassowski radził
drukiem, a w kolejnych latach trzykrot-
propagować polscy działacze i politycy,
w razie braku wrzosu przekładać warstwy
nie wznawiało wydanie broszury w obo-
tacy jak Teofil Szopa, który po tak zwa-
gliny chrustem lub pociętymi gałęziami,
wiązującym na terenie Cesarstwa języku
nym buncie Żeligowskiego został w Wilnie
a nawet zwykłym drewnem opałowym.
urzędowym, czyli rosyjskim. W roku 1930
mianowany Dyrektorem Departamentu
Otrzymywano w ten sposób ściany nie-
broszurę postanowiono wydać ponownie,
Przemysłu i Handlu w randze ministra
mal identyczne jak cordwood masonry, tyle
tym razem w języku polskim. Z niezna-
w Tymczasowej Komisji Rządzącej Litwy
tylko, że polana opałowe układano w nich
nych nam przyczyn (być może z powodu
Środkowej i − choć pochodził spod Ol-
pod kątem 45 stopni względem osi ścia-
bardzo podeszłego wieku) żyjący jeszcze
kusza – przez większą część swego życia
ny. Co ciekawe, Kajetan Krassowski pisał:
wówczas Mikołaj Niewierowicz nie był
był związany z Wileńszczyzną, gdzie też
„sposób ten budowania od niemałego już
w stanie napisać polskiej wersji języko-
założył (jako absolwent petersburskiego
czasu jest używany, ile mi wiadomo, w In-
wej, toteż przetłumaczenie wersji rosyj-
Instytutu Technologiczno–Budowlanego)
flantach, Kurlandii, Litwie i na Białej Rusi,
skojęzycznej na język polski zlecono przy-
własne biuro budowlane. Innym pasjona-
gdzie w wielu miejscach podobne budowy
jacielowi, współpracownikowi i byłemu
tem konstrukcji Niewierowicza (czyli wła-
13
widzieć się dają” . 15
Jednak prawdziwie epokową publikacją okazała się książka autorstwa Mikołaja Niewierowicza, polskiego ziemianina z okolic miasteczka Soły w ówczesnym
W 1821 roku anonimowy publicysta zamieścił na łamach polskojęzycznego „Dziennika Wileńskiego” artykuł zatytułowany Budowanie wieyskie z gliny surowey z wrzosem, opisujący glinobitkę (ścianę ubijaną z warstw gliny), w której poszczególne warstwy przekładano wrzosem.
powiecie oszmiańskim niedaleko Wilna (obecnie na Białorusi). 13. K. Krassowski: Sposób stawiania budowli gospodarskich z wrzosu i gliny, i pokrycia onych dachem niepalnym, Nakład i druk Marcinkowskiego, Wilno 1834 (wyd. II: Nakładem Rubena Raf. Księg. Wileń., Wilno 1839). 14. O Kajetanie Krassowskim (1784-1854) wiemy, iż był adiunktem na Uniwersytecie Wileńskim (gdzie wykładał m. in. fizykę oraz zasady rolnictwa), zaś od 1824 roku dyrektorem wileńskiego gimnazjum, a także wizytatorem szkół guberni wileńskiej. Znano go również jako lokalnego społecznika. 15. Tamże, s. 5-6.
klientowi Niewierowicza, inżynierowi
śnie polskiej odmiany cordwood masonry)
Władysławowi Reychmanowi. Tymczasem
był nie kto inny, jak sam generał Lucjan
grono pasjonatów tej metody budowlanej
Żeligowski, co koreluje z faktem, że po-
– tylko pozornie niezwykłej, jak na polskie
wołanym przez Żeligowskiego po zajęciu
warunki – stało się już dość spore i ciągle
przez niego Wilna w 1920 roku przedsta-
rosło, co zresztą było naturalną konse-
wicielem Tymczasowej Komisji Rządzącej
kwencją społecznej wrażliwości na potrze-
do spraw Straży Kresowej był wspomniany
by odbudowy kraju zdewastowanego po
już Teofil Szopa.
działaniach wojennych okresu 1914-1918 (i w mniejszym stopniu 1919-1920) oraz wynikało ze specyficznej sytuacji gospo-
16. Wyd. Państwowy Bank Rolny, Wilno 1930; reprint wydało ostatnio Wydawnictwo Górnoleśne (Milanówek 2014).
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
52
04
BUDOWANIE Z NATURY
Teofil Szopa nieco wcześniej, bo w 1917 roku opublikował na łamach „Kalendarza Ostrobramskiego” artykuł17, w którym tak oto opisywał sposób wznoszenia ścian z polan opałowych
dzić się z wagą wodną i pionem, potrafi
przy osiadaniu. Jeżeli jeszcze wzmocnić
doskonale całą robotą pokierować. Po
za pomocą szkarp naroża budynku, wów-
wzniesieniu fundamentu i ułożeniu war-
czas otrzymuje się budowla pod względem
stwy izolacyjnej ustawia się po rogach bu-
wytrzymałości i trwałości nie ustępująca
dynku i w kilku miejscach pośrodku ścian
niczym budowli z cegły, a pod względem
pionowe żerdki lub listwy, za które zakła-
małego przewodnictwa ciepła i odporności
oraz sens ich stosowania w ówczesnych
da się 1½-calowe deski, tworzące formę
na wpływy powietrza nawet przewyższa-
warunkach: „Stosowanie w naszych wa-
do układania ściany. Deski te utrzymuje
jąca budynki wznoszone z cegły. Chrust
runkach klimatycznych ścian ubijanych z gliny, jak to ma miejsce na przykład w Kaliskiem, nie może być zalecane, gdyż ubita na surowo glina nie wysycha głębiej
W drugiej części tego artykułu przedstawimy jej zarys, to jest zręby praktycznych informacji o cordwood masonry, w tym o jej odmianach północnoamerykańskich, czeskich i polskich.
niż na 3 cale i ściany takie zawsze wilgoć trzymają; z tych samych powodów nie
się w położeniu pionowym za pomocą
w ścianach wyprawionych nie ulega gni-
może być zalecany u nas sposób stosowa-
rozpórek naciskających deski do żerdek.
ciu, ściany takie nie ulegają zwietrzeniu
ny na Podolu i Ukrainie – lepianek z gli-
W miarę kładzenia ściany (układania na
ani murszeniu, są ogniotrwałe i mogą stać
ny z wewnętrznym rdzeniem koszowym,
ukos chrustu i zarzucania go gliną) deski
setki lat. Ściany budynków gospodarczych,
plecionym z łozy lub wikliny. Doskonałym
podnosi się do góry i umocowuje za pomo-
jak chlewy, spichrze itp. mogą być cieńsze
natomiast jest sposób budowania z chrustu
cą rozpórek w ten sposób, że dolne kanty
– ¾ arszyna, wewnątrz na wysokość 2 ar-
i gliny. Kraj nasz obfituje w glinę i odpad-
desek nie schodzą ze ściany poprzednio
szynów wyprawione zaprawą półcemento-
ki drzewne wszelkiego rodzaju. Glina do
wykonanej. Razem z deskami podnosi się
wą dla zabezpieczenia od zniszczenia przez
takiej budowy nie powinna zawierać zbyt
umocowane do rozpórek szablony kanałów
gnojówkę. Do budynków gospodarczych
wiele piasku, powinna być nakopana przed
pionowych w ścianach budynku. System
można jednakże z powodzeniem zastoso-
zimą i dobrze wymrożona. Glinę trzeba
kanałów wewnątrz ścian łączących się
dobrze wygnieść nogami ludzi lub koni
z kominem pozwala nawet w wilgotnym
i przygotować tak samo jak się to robi
klimacie na wyschnięcie ścian w przecią-
przy wyrobie cegły. Chrust również przy-
gu 2 do 3 miesięcy i chata wybudowana
gotowuje się zawczasu w zimie, aby mógł
na wiosnę, na jesieni już może być za-
przeschnąć; chrust używa się wszelkiego
mieszkaną bez obawy o wilgoć. Ściany
rodzaju; gałęzie, łoza, leszczyna, olszniaki,
po wyschnięciu mają powierzchnię chro-
obrzynki desek itp.; zamiast chrustu może
powatą z wystającymi końcami chrustu,
być użyta trzcina lub słoma. Chrust tnie
jakby umyślnie przygotowaną do wyprawy.
się na pręty długości 1 arszyna 6 wiersz-
Ściany od zewnątrz są wyprawiane wap-
ków (grubość ściany 1 arszyn) i układa się
nem, od wewnątrz starannie zatarte gliną
w sążnie. Budowę należy rozpoczynać na
i wybielone. Grubość ściany powinna być
wiosnę, aby budynek w czasie lata mógł
około 1 arszyna, przy czym na wschodzie
przeschnąć należycie. Budowa z gliny
kraju, gdzie zimy są sroższe, należy dawać
i chrustu zabiera wiele czasu, wymaga
więcej chrustu, tak że glina wypełnia tylko
staranności i akuratności w robocie, jed-
przestrzenie pomiędzy prętami, w ścianie
nakże robocizna nie wypadnie zbyt drogo,
przeważa chrust, zaś na zachodzie, gdzie
gdyż prosty wiejski cieśla umiejący obcho-
klimat jest znacznie łagodniejszy, chrust może być dany rzadziej albo zastąpiony
17. T. Szopa: W sprawie odbudowy wsi. Z czego budować? „Kalendarz Ostrobramski na rok 1918” (Rok III), Księgarnia Józefa Zawadzkiego w Wilnie, Wilno 1917, s. 51-60.
przez słomę i trzcinę. Chrust wówczas staje się materiałem pomocniczym, wiążącym ścianę i zabezpieczającym ją od pęknięć
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
53
04
BUDOWANIE Z NATURY
wać następny sposób, łatwiejszy i mniej marudny w robocie niż sposób budowania z chrustu i gliny, mianowicie ściany z surówki”18. Podsumowując: w „Kalendarzu Ostrobramskim” opisano dobrze rozwinięty i wcześniej sprawdzony typ konstrukcji oraz uwzględniono różnorodne aspekty, nie tylko konstrukcyjne, ale też fizykotermiczne, takie jak izolacyjność (zależna od grubości ściany, konstrukcji kanałów powietrznych i procentowego udziału drewna w masie ściany) i szybkość wysychania, a nawet przewidziano ogrzewanie ścienne za pomocą systemu pionowych kanałów. Uwzględniono problemy nośności, występujące w budynkach o ścianach glinobitych. Przewidziano dość grube ściany:
Szopa zalecał ich grubość równą arszynowi, co odpowiadało około 71 centymetrom19. Przed pękaniem ścian chroniło ich ukośne zbrojenie chrustem oraz narożne przypory (te bowiem wzmacniały naroża mające tendencję do wykruszania się).
Dom we wsi Borová (czeskie Góry Orlickie)
nałów dymowych. Konstrukcyjne powinowactwo ścian z gliny według metody Szopy-Niewierowicza ze ścianówkami
fot. J. Szewczyk
U nas powrót do tej techniki zainicjowali przed ponad dekadą Paulina Wojciechowska i Jarema Dubiel,
pieców ceglanych i kaflowych prawdopodobnie nie jest przypadkowe i świadczy,
a kontynuują młodzi pasjonaci ekobu-
iż ową metodę znano, sprawdzono i sto-
downictwa. Tyle tylko, że wznosząc takie
sowano jeszcze przed I wojną światową,
budynki współcześnie, zwykle opieramy
a być może na obszarach Wileńszczyzny
się dziś na dość jeszcze skąpym piśmien-
Skutecznie rozwiązano nawet odwieczny
rozwinięto równolegle z rozwojem tech-
nictwie północnoamerykańskim, inter-
problem towarzyszący tynkowaniu glinia-
niki zduńskiej, to jest w II połowie XIX
netowych tutorialach i anegdotycznych
nych ścian, polegający na odspajaniu się
wieku. Wileńszczyzna zatem zdaje się być
przekazach. Tymczasem istnieje obszerna
sztywniejszej warstwy zewnętrznego tynku
ojczyzną konstrukcji cordwood masonry,
dawna wiedza o specyfice budowania z po-
od masy muru pod wpływem dość znacz-
a jej tamtejsze wytwory (jak też te na nie-
lan, o jego licznych zaletach (i niestety też
nych ruchów spowodowanych okresowymi
zbyt odległej Białostocczyźnie) imponują
wadach) oraz różnorakich rozwiązaniach,
zmianami temperatury i wilgotności gliny.
konstrukcyjno-materiałową finezją.
odmianach i wariantach tej konstrukcji. Ta
Pamiętajmy też, iż „Kalendarz” ukazał się w okresie szybkiego rozwoju rzemiosła
CORDWOOD MASONRY DZIŚ
wiedza jest już obca nie tylko publice, lecz nawet specjalistom, tymczasem jest ona
zduńskiego i popularyzacji nowocze-
W USA pasjonaci polanowych ścian
teoretycznie nadal dostępna, tyle że roz-
snych (jak na owe czasy) pieców z tzw.
pielgrzymują do ostatnich spośród daw-
siana po rozmaitych źródłach, nie wyłącza-
ścianówkami, czyli ściankami grzejnymi
nych cordwoodowych domów, ale zarazem
jąc tych najcenniejszych, a paradoksalnie
wyposażonymi w system pionowych ka-
od lat siedemdziesiątych wznoszą nowe,
nam najbliższych, bo polskich. W drugiej
przywracając wiedzę o tej niezwykłej kon-
części tego artykułu przedstawimy jej za-
18. Tamże, s. 54-55.
strukcji. W Czechach nowe budynki z po-
rys, to jest zręby praktycznych informacji
19. W 1849 roku oficjalnie wprowadzono w Polsce rosyjskie pieniądze i miary. Podstawową jednostką długości był sążeń, w budownictwie używano głównie arszynów (1 sążeń = 3 arszyny). 1 arszyn = 16 werszków = 0,71 m.
lan znów wznoszą potomkowie (prawnu-
o cordwood masonry, w tym o jej odmia-
kowie) tych, którzy w XIX i na początku
nach północnoamerykańskich, czeskich
XX murowali krčkové chalupy.
i polskich.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
54
04
BUDOWANIE Z NATURY
ROZMAWIAM Z MATEUSZEM SZWAGIERCZAKIEM, TWÓRCĄ NAJŁADNIEJSZEGO CORDWOODOWEGO BUDYNKU W POLSCE, A MOŻE I ZA GRANICĄ. SZKIELET
Cześć Mateuszu! Cieszę się, że mogę
Zbudowaliśmy tę altanę dobrych kil-
porozmawiać z twórcą tak dobrze wyko-
ka lat temu, to wciąż były nasze początki
Ta „altana” to spory budynek, w dodat-
nanego cordwoodowego budynku.
eksperymentowania z technikami natural-
ku rewelacyjnie wkomponowany w kra-
nymi, zwłaszcza z cordwoodem. Altana,
jobraz. Jakie fundamenty zrobiliście dla bu-
Witam Cię, Jarku. To bardzo miłe z Two-
jako całość, wyszła naprawdę dobrze, ale
jej strony. Na wstępie chciałbym Ci powie-
same ściany z cordwoodu częściowo w niej
dzieć, że podziwiam ogrom pracy, który
użyte, pozostawiają jeszcze sporo do życze-
włożyłeś w badania nad cordwoodem.
nia. W tym kontekście chętnie podzielę
Fundamenty punktowe pod słupami,
Twoja książka szybko znalazła się mojej
się wiedzą, co zrobiliśmy źle i jak zrobić
a tak konkretnie to betonowe kręgi od
naturalnej bibliotece. Cieszę się, że mogę
to lepiej.
szamba zalane jeszcze dodatkowo beto-
dynku?
w jakikolwiek sposób pomóc w dalszym
nem. Fundamenty wykonywała lokalna
badaniu tematu.
firma na zlecenie inwestora, niestety nie
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
55
04
BUDOWANIE Z NATURY
wchodziły w grę żadne eko-alternatywne
nachylenia dachu jest niski (5 stopni), to
1-2 cm od krawędzi, tak by następnie zakła-
rozwiązania. Altana w rzucie ma formę
siły działające na rozpieranie przy słupach
dana fuga zlicowała się z czołem balików.
dwóch przecinających się dziewięciokątów
są znikome, a do tego równoważone przez
foremnych. Jedna część jest zabudowana
symetryczny układ dachu. Słupy są odwró-
i ocieplona, i tam jest wylana betonowa
cone „korzeniem”, czyli szerszą częścią do
niezbrojona płyta (tzw. chudziak); druga
góry, zarówno ze względów estetycznych,
część, która pozostaje otwarta, uzbrojona
jak i funkcjonalnych (więcej przestrzeni
Drewno jodłowe, suszone około trzech
jest jedynie w betonowe bloczki, ułożone
przy podłodze) oraz technicznych (więcej
lat. W sensie: sezonowane, oczywiście,
na piaski jako support dla legarów podło-
miejsca, by oprzeć dziewięć krokwi),
bez suszarni; nie sposób suszyć w kla-
ŚCIANY
sycznej suszarni takich dużych przekro-
Jaki daliście rodzaj drewna i jak długo je suszyliście?
gowych tarasu.
W tym projekcie ściany w technologii
jów ( 20-40 cm). Pomogło, że klocki były
cordwood, czyli za Tobą „polan opało-
już pocięte na krótkie odcinki od samego
Co druga belka promienistego stropu
wych”, zostały użyte w wersji niesamo-
początku. Znacznie przyspieszyło to wy-
wspiera się na belkach (czy raczej pniach)
nośnej, tzn. dach podpierany jest przez
sychanie drewna.
murłatowych w najbardziej wrażliwym
drewniane słupy i leżące na nich belki.
miejscu, to jest w miejscu ich łączenia –
Okrągłe drewniane klocki wymurowane
jak to zrobiliście?
na zaprawie są tylko wypełnieniem pól konstrukcji szkieletowej, nie przenoszą
Tak, jest to dość wrażliwe miejsce. Otóż
one żadnego obciążenia.
A grubość ściany? Drewno, grubość – 25 cm. Pierwsza warstwa leżała na podwalinach z połó-
murłaty są mocowane do słupów na drew-
To oczywiście pełen infill, cordwood
wek bali o średnicy 30 cm, nieco ściętych
niane owalne kołki około 35 mm średni-
nie miał przenosić nawet części obciąże-
z góry, ale w celu zapewnienia jeszcze
cy (średnicy transwersalnej, tej większej,
nia z dachu.
większej stabilizacji ściany, pierwsza war-
k woli ścisłości). Do tego po dwa wkręty ciesielskie 10x300 mm. Murłaty, natomiast,
stwa polan była przykręcona do podwaliny Jaki daliście skład zaprawy?
łączone są ze sobą poprzez wstawienie do-
długimi wkrętami. Do tego dla większej przyczepności zaprawy, w miejscach,
datkowego elementu drewnianego, około
Klasycznie jak do tynku glinianego.
gdzie były spore otwory oraz przy styku
50 cm długości, o przekroju 10x10 cm,
Przy stosowaniu gliny z Radoszyc było to
z podwaliną, oczepem oraz słupami były
z twardego drewna (dąb albo jesion, już
1:3 glina/piasek. A piasek klasyczny bu-
dodatkowe mocowane gwoździe. Ten sys-
nie pamiętam teraz). Na tych murłatach
dowlany, zróżnicowane ziarno, 0-4 mm.
tem się sprawdził, zaprawa nawet grubo
wspierają się jednym swoim końcem kro-
Zaprawa była układana w dwóch pasach
nakładana, nie spływała. Teraz pewnie
kwie/belki stropowe (bo to stropodach
o grubości około 5-7 cm z pozostawieniem
dołożyłbym do zaprawy sieczki, a może
oczywiście). Jako że pośrodku tych dzie-
niewielkiej przestrzeni izolacyjnej na ke-
i słomy w większych przestrzeniach, by
więciokątów mamy ustawione słupy, a kąt
ramzyt. Pasy były też odsunięte o koło
poprawić stabilność i zmniejszyć skurcz.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
56
04
BUDOWANIE Z NATURY
Czy w ścianach jest izolacja termiczna (a jeśli tak, to jaka)?
ale tylko krawędzie (szlif wyższą granulacją może by załatwił sprawę). Czerwona glina akurat bardzo barwi, głęboko wchodzi
Tak, w przestrzeniach pomiędzy pasa-
w strukturę drewna i dobrze trzyma ko-
mi zaprawy z gliny jest keramzyt. Jednak
lor – co oczywiście w tej sytuacji nas nie
z założenia miała to być altana letnia,
cieszyło. To co przeszlifowaliśmy, zostało
więc izolacja termiczna ścian nie była
ponownie pomalowane.
tutaj priorytetem – stąd keramzyt, który
Generalnie, moja opinia nt. cordwoodu
zdecydowanie nie wiedzie prymu wśród
jest taka: wysiłek, tak naprawdę, szalony,
materiałów izolacyjnych. Teraz pewnie
jeśli ściana ma być w jakimś sensie płasz-
podejrzewam, by użycie cementowej za-
użyłbym innego materiału izolacyjnego
czyzną (tzn. plus minus 1 cm). Bowiem
prawy miało zapobiec pęknięciom, jako
(np. perlitu czy szkła piankowego, choć
dociąć pieńki, tak by ich płaszczyzny czo-
że zaprawa cementowa jest znacznie mniej
nie wiem, czy występuje w takim drobnym
łowe były równoległe i trzymały wymiar
elastyczna. Choć w Stanach przecież uży-
granulacie, a może trociny z wapnem. Na
– to niełatwe, a co za tym idzie bardzo pra-
wają niby takiej zaprawy do ścian i ich
pewno nic, co pod wpływem wilgoci z za-
cochłonne zadanie. Nawet posiadanie ide-
później nie tynkują. Ale widziałem tylko
prawy mogłoby dostać grzyba. Czyli nie
alnie równoległych płaszczyzn czołowych
na zdjęciach, bez zbliżeń, więc nie wiem
zastosowałbym wełny drzewnej, owczej czy
nie daje gwarancji, bo nie zawsze można je
do końca, jak to jest. Na moje doświad-
celulozowej, o bardzo dobrych właściwo-
tak położyć. Przecież to w kształcie nawet
czenie to nie ma opcji, żeby szczeliny się
ściach termoizolacyjnych, które z technicz-
nie jest cylinder, tylko raczej ścięty stożek,
nie pojawiały – drewno, mimo że wmon-
nego punktu widzenia mogły być bardzo
w dodatku jeszcze nieregularny.
towane jest jako powietrzno-suche, to za-
wygodne w użyciu w tym zastosowaniu. Nie wspominając nawet o wełnie szklanej czy styropianowym granulacie – toż to syf nie z tej ziemi). Co zrobiliście z pęknięciami w pieńkach?
Koszty były dość spore, biorąc pod uwagę wszystkie procesy. Robocizna surowa, bez narzutu, około 200zł/m², materiały około drugie tyle, jeśli są wysokiej jakości (drewno bez śladów kory, suszone, oleje naturalne).
W tym przypadku były szpachlowane gliną. Nie jest to jednak dobre rozwiązanie, jeśli chcemy zachować szczelność.
wsze będzie zwiększać i zmniejszać swoją objętość pod wpływem zmiany wilgotności powietrza na zewnątrz, co będzie skutkowało pojawieniem się szczelin pomiędzy zaprawą a obwodem pieńków. No może gdyby czoło drewna było superszczelnie zalakierowane – tylko po co ta chemia? A zastosowanie oleju nic w tym wypad-
Do tego bale, pomimo że trzy lata sezo-
ku nie da, para wodna i tak wniknie
nowane i mierzone na 16% wilgotności,
w strukturę drewna, powodując zmianę
oczywiście popękały, a do tego wokół po-
objętości. Więc szczeliny moim zdaniem
Wykończenie: Czym fugowaliście? Czy
szczególnych pieńków pojawiły się szpary
zawsze tam będą, chyba że zastosuje się np.
po wzniesieniu ściany fugowaliście pieńki,
na obwodzie. To sprawiło, że cała ściana
plastyfikatory, takie jak do domów z bali,
czy tylko je oczyściliście?
wymagała jeszcze raz fugowania. A potem
tzw. chinking, który jest na tyle elastyczny
kolejny raz. Po trzecim razie okazało się, że
i sprężysty, że będzie ściskany w przypadku
Fugowaliśmy też tynkiem glinianym.
altana w dużej mierze funkcjonuje też zimą
zwiększania objętości polan, a następnie
Polana były szlifowane przed ich zamon-
(a nie jak wyjściowo zakładano głównie
będzie się rozprężał w przypadku spadku
towaniem w ścianie (ściernica listkowa
latem i wczesną jesienią), Nie pozostawa-
wilgotności podczas schnięcia. W Nor-
125 mm na szlifierce kątowej, granulacja
ło nic innego jak otynkować cordwood
wegii, podobnie jak kiedyś w Polsce, przy
40) i zabezpieczone lazurą ochronną Le-
z zewnątrz, co zdaje się dość popularną
rekonstrukcji starych budynków z bali
inos z jednej strony i woskiem z drugiej
i racjonalną praktyką, jeśli używana jest
stosuje się mech zmieszany z gliną (dość
(od wewnątrz). Przy murowaniu nawet się
zaprawa gliniano-wapienna. Nie wiem,
chudą, ale bez dodatkowego piasku), wła-
specjalnie nie pobrudziły, natomiast póź-
jak jest w przypadku betonu, bo stronię
śnie jako uszczelnienie pomiędzy balami.
niej przy szpachlowaniu – tak i owszem,
od takich prac jak od ognia, ale też nie
Może więc tak ? :)
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
57
04
BUDOWANIE Z NATURY
Plastyfikatory fabryczne są zaś szalenie drogie – pewnie doszłoby ze 100zł/1m² w przypadku takiej ilości.
Czy mieliście jakieś wsparcie techniczne? Czy też zielony dach wykonaliście w 100% samodzielnie? Z czym były pro-
CAŁOŚĆ Jak poszło z pozwoleniem na budowę?
blemy? Wiesz... Duża posiadłość i dawne czasy.
Reasumując: jeśli jeszcze kiedykolwiek miałbym zdecydować sie na technologię
Nie, nie mieliśmy wsparcia, dachy zie-
Nic nie widać, nikomu nie przeszkadza.
cordwood, to tylko wtedy, jeśli miałby to
lone robimy już kilku lat, a inne natu-
Jakiś tam papier może jest, nie wchodzi-
być okrągły budynek i ściana taka byłaby
ralne pokrycia dachowej jeszcze dłużej.
łem w szczegóły. Jednak dla samego cor-
nośna albo wyłącznie dla tej specyficznej
Tutaj użyty jest klasyczny system, średnio-
dwoodu w ścianie nie byłoby problemu,
estetyki, ale już bez żadnej spiny z izolacją/
-oszczędnościowy.
klasycznie w projekt wpisałoby się, że to
szczelnością.
W innych przypadkach przegrywa ona w moim odczuciu z alternatywnymi technologiami naturalnymi, głównie czasowo, ale za tym idzie ostatecznie również strona finansowa. Może kiedyś to miało sens, gdy był słaby dostęp do dobrej jakości drewna na niektórych terenach.
DACH Jakie daliście warstwy?
Wadą jego jest to, że dość długo się za-
ściana z drewna, nie wiem natomiast jak to
zielenia (2 lata do około 90%). W tym wy-
wygląda ew. w mieście, bo to jednak elewa-
padku obyło się z zasadzie bez problemów,
cja... No, ale kto buduje cordwood w mie-
żadnego przesychania na przykład.
ście i po co wówczas tak się wyróżniać,
Najczęściej jednak stosujemy nieco
skoro technicznie, jak już wspomniałem,
droższe systemy – używamy membra-
nie ma to sensu? Może konieczne byłoby
nę epdm 1,3 mm zamiast papy i czasem
też odniesienie się do użycia tzw. wyro-
również gotowe zielone już maty. Ale cie-
bów jednostkowych, ale to dość prosty
kawym i dość tanim rozwiązaniem są też
i powszechnie stosowany zabieg formal-
dachy zielone w technologii low-tech, czyli
ny w przypadku naturalnych materiałów
najczęściej na samej folii kubełkowej lub
budowlanych.
nawet na starych banerach i z darnią ściągniętą z pobliskiej łąki. Też działa, tylko
Od dołu: belka stropowa, boazeria wo-
ma inną specyfikę.
To naprawdę bardzo ciekawy budynek. I zrobiony z kulturą!
skowana 19 mm, kontrłata wentylacyjna/ pustka powietrzna 25 mm, opóźniacz pary,
Jak odpływa nadmiar wody?
izolacja z wełny drzewnej 14 cm, legarowa-
Dziękuję! To był nasz pierwszy budynek w pełni design&build, no może bez projek-
nie co 40 cm osiowo, membrana wysoko-
W tym projekcie właśnie ze względu na
tu wykończenia wnętrza (choć częściowo
paroprzepuszczlna, kontrata wenytlacyj-
większą ilość wody spływającej z dachu niż
tak, jak np. cordwoodowy bar – jeśli chcesz
na 25 cm, płyta MFP-P5 albo deskowanie
początkowo zakładaliśmy, w nieco póź-
mogę Ci dać dokładny opis techniczny jego
25 mm (nie pamiętam, stosujemy zamien-
niejszym okresie zostały zamontowane
wykonania, krok po kroku, bo robiłem kie-
nie) i na to papa termozgrzewalna 5,2 mm,
drewniane rynny ze spustami z łańcucha.
dyś dla kolegi.
folia kubełkowa kubełkami do góry, keramzyt 1-2 cm, geowłóknina 3 00 g/m², 10 cm ziemi (w tym przypadku nie było nawet żadnego specjalnego substratu) i w to sadzone rośliny z rodziny Sedum (25 szt/m², jeśli dobrze pamiętam). Wokół krawędzi dachu ułożono opaski o szerokości 20 cm z keramzytu. Teraz robimy żwirowe, ew. keramzyt idzie na dno, a żwir przyciska go z wierzchu. Żwir zapobiega wywiewaniu materiału, jest jednak dość cieżki. Wokół krawędzi oczywiście obróbka blaszana, tutaj konkretnie tytan-cynk.
Więcej: organica.net.pl inhabitat.com/green-roofed-natural-arbor-is-an-amazing-all-natural-fir-cabin-in-poland/organica-cord-house-4/
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
59
04
BUDOWANIE Z NATURY
WŚRÓD
Z TERMOWIZJĄ DOMÓW ODKRYWANIE TAJEMNIC DOMÓW NATURALNYCH
WYWIAD Z PAWŁEM NOSZCZYKIEM PRZEPROWADZIŁ PAWEŁ SROCZYŃSKI
Dom zbudowany w technologii strawbale, Osada „Słomiany Zapał”
Chyba wszyscy oglądaliśmy Predatora w młodości… Przynajmniej Ci, którzy byli młodzi kilkanaście lat temu. Przybysz z obcej planety wyposażony z pokaźną ilość kosmicznych technologii i śmiercionośnych broni w swoim egzoszkielecie. Jedną z nich była także zintegrowana w hełmie termowizja. Mógł dostrzegać w terenie
Paweł Noszczyk
obiekty emitujące ciepło. Wyobraźmy sobie, co by się stało, gdyby Predator wpadł na pomysł zbudowania domu
Z wykształcenia budowlaniec, doktorant
z kostek słomy… Pewnie zobaczyłby to, co Paweł Noszczyk podczas swoich badań.
na Politechnice Wrocławskiej. Jako młody naukowiec zgłębia wiedzę z zakresu fizyki
Zrobiłeś badania termowizyjne kilku
fali elektromagnetycznej. Takimi falami
budowli oraz budownictwa naturalnego
obiektów wykonanych w technice kostki
są np. fale radiowe odbierane przez radio,
i ekonomiczno-energo-oszczędnego. W swo-
słomy. Na czym polega takie badanie,
światło widzialne – nagrywane przez zwy-
jej pracy badawczej specjalizuje się badania-
jak działa kamera?
kłe kamery czy też właśnie ciepło (inaczej zwane promieniowaniem podczerwonym),
mi termowizyjnymi. Prywatnie, miłośnik gór i biegania.
Kamera termowizyjna działa bardzo
które rejestruje kamera termowizyjna.
podobnie do kamery, którą nagrywamy
Drogę od wyemitowania ciepła przez cia-
zwykłe filmy i robimy zdjęcia. Najwięk-
ło do otrzymania obrazu pokazuje Ryc.1.
sza różnica to oczywiście otrzymany
Jak można zobaczyć na Ryc. 1 człowiek
obraz, który pokazuje rozkład tempera-
widzi budynek w świetle widzialnym,
tury na powierzchni badanego elemen-
ale w tym samym czasie, kiedy my widzi-
tu. Każde ciało emituje ciepło w postaci
my kolor i kształt budynku, to obiekt taki
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
60
04
BUDOWANIE Z NATURY
przykładowy detektor
widmo widzialne
Promieniowanie IR Absorber Termometr Izolacja cieplna Odczyt informacji Sygnał
promieniowanie cieplne
rejestracja natężenia promieniowania przez detektor i jego zamiana na sygnał elektryczny
zamiana sygnału analogowego na cyfrowy
zbliżenie obrazu
widmo promieniowania podczerwonego przetworzone na obraz widzialny dla ludzkiego oka (każdemu pikselowi przypisana jest konkretna wartość temperatury)
Ryc.1 Zasada działania przetwarzania promieniowania cieplnego na obraz widzialny dla człowieka.
nieprzerwanie emituje ciepło do otocze-
tość temperatury zbadanej powierzchni.
Powyżej opisałem pokrótce samo dzia-
nia (ciepło, którego człowiek nie zobaczy,
Jeśli chcemy, żeby wartość ta była jak naj-
łanie kamery termowizyjnej. Jeśli cho-
gdyż nie posiada w oku odpowiednich
bliżej wartości rzeczywistej, podczas ba-
dzi o badanie termowizyjne (lub inaczej
receptorów). Promieniowanie cieplne trafia
dania kamerą termowizyjną, należy wpro-
badanie termograficzne) to trzeba
do kamery termowizyjnej, następnie pada
wadzić do urządzenia szereg parametrów
pamiętać o jednej fundamentalnej za-
na detektor i natężenie tego ciepła zamie-
tj.: emisyjność powierzchni (okre-
sadzie – przy badaniu przegród budow-
niane jest na sygnał elektryczny analogowy,
śla zdolność do odbijania promie-
a następnie na sygnał cyfrowy. Wewnętrz-
niowania cieplnego przez badane
ny system kamery zamienia otrzymany
ciało, najlepiej, gdy wartość ta jest
sygnał cyfrowy na zdjęcie termowizyj-
jak najbliższa 1,0. Dla materiałów
Promieniowanie cieplne trafia do kamery termowizyjnej, następnie pada na detektor i natężenie tego ciepła zamieniane jest na sygnał elektryczny analogowy, anastępnie na sygnał cyfrowy.
budowlanych najczęściej wynosi około 0,9), wartość temperatury powietrza między kamerą a badanym obiektem,
Udało mi się dzięki uprzejmości właścicieli domów oraz pomocy osób z Cohabitatu i Ogólnopolskiego Stowarzyszenia Budownictwa Naturalnego (OSBN), wykonać badania czterech obiektów budowlanych.
odległość kamery od obiektu oraz wartość wilgotności względnej powietrza. Wszystkie te parametry mają wpływ na odczyt kamery termowizyj-
ne (inaczej termogram), który operator
nej i są uwzględniane przy
kamery może już oglądać jak zwykłe
obliczaniu temperatury,
zdjęcie. Co ważne każdemu pikselowi
pokazywanej na termo-
na obrazie przypisana jest konkretna war-
gramie.
lanych musi występować odpowiednia różnica temperatury powietrza po obu stronach badanej przegrody. Najlepiej gdy ta różnica wynosi około 20°C, minimum jest wartość różnicy powyżej 10°C. Przy
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
61
04
BUDOWANIE Z NATURY
poza zewnętrzne lico budynku. Mógłbyś skomentować konsekwencje takiej decyzji projektowej, zwłaszcza dla konstrukcji słomianej i komfortu wewnątrz budynku? Konsekwencją takiego układu konstrukcyjnego budynku będzie obniżona temperatura ściany wokół belki stropowej. Wielkość różnicy temperatury (pomiędzy środkiem ściany a miejscem przy belce) w tym newralgicznym miejscu, będzie uzależniona od konstrukcji materiałowej ściany (grubości izolacji cieplnej oraz właściwości izolacyjnych użytych materiałów). Na Ryc.2 widoczne jest lokalne obniżenie Ryc.2. Mostek termiczny w okolicy belki stropowej wystającej poza obręb budynku
temperatury do około 17°C. Nie stanowi to żadnego zagrożenia dla konstrukcji
mniejszych różnicach temperatury ciepło
nie słoneczne) oraz aby unikać opadów
przegrody, jednakże należy mieć na uwa-
przepływa przez przegrodę „zbyt słabo”,
atmosferycznych, gdyż mokre i zawilgoco-
dze, że badanie było wykonywane przy
aby można było uchwycić widoczne różnice
ne powierzchnie mogą dawać przekłama-
temperaturze zewnętrznej około 5°C.
na termogramie. Przeprowadzone przeze
ne wyniki pomiaru. Na szczęście podczas
Co się wydarzy,
mnie badania termowizyjne budynków
wykonywania przeze mnie badań, pogoda
gdy lokalnie
Na Ryc.2 widoczne jest lokalne obniżenie temperatury do około 17°C. Nie stanowi to żadnego zagrożenia dla konstrukcji przegrody, jednakże należy mieć na uwadze, że badanie było wykonywane przy temperaturze zewnętrznej około 5°C. Co się wydarzy, gdy lokalnie przymrozi do -10 czy -20°C?
przymrozi do -10 czy -20°C? Przy ocenie takiego przypadku, pomocna może być
wykonanych w technologii kostek słomy
dopisała i zostały spełnione wszystkie wa-
analiza komputerowa, która pozwoli wy-
były wykonywane ostatniej zimy, w lutym
runki umożliwiające dokonanie pomiarów.
kazać wartość temperatury w newralgicz-
2015 roku. Udało mi się dzięki uprzejmo-
nym miejscu na poziomie 12°C lub mniej
ści właścicieli domów oraz pomocy osób
Twoje badanie wykazało kilka
– a to już stanowi realne ryzyko wystą-
z Cohabitatu i Ogólnopolskiego Stowarzy-
dość typowych błędów popełnianych
pienia kondensacji powierzchniowej pary
szenia Budownictwa Naturalnego (OSBN),
w budownictwie drewnianym, jednym
wodnej (zacznie wykraplać się woda uwię-
wykonać badania czterech obiektów
z nich jest wypuszczanie belek stropowych
ziona w powietrzu i zawilgacać stopniowo
budowlanych. Części wyników można było się spodziewać, chociaż część z nich była dla mnie zaskoczeniem. Wracając jeszcze do metodyki wykonywania badań termowizyjnych, ważne jest, aby pomiar był dokonywany w pochmurny dzień lub kilka godzin po zachodzie słońca (tak, aby wyeliminować wpływ chwilowego nagrzewania powierzchni przez promie-
Domek „Słoneczny” zbudowany w technologii strawbale, Osada „Słomiany Zapał”
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
62
04
BUDOWANIE Z NATURY
MIEJSCA WRAŻLIWE, CZYLI NA CO ZWRACAĆ UWAGĘ
Stolarka okienno-drzwiowa: niedokładne wykończenie połączenia stolarki okiennej ze ścianą zewnętrzną może być miejscem ucieczki ciepła z budynku.
Otwory wentylacyjne są miejscem, w którym występuje znaczne wychłodzenie. Warto zadbać o ich prawidłową izolację termiczną.
Niższa temperatura w narożnikach pomieszczeń (o około 3-4oC) jest naturalnym zjawiskiem, niemniej należy zadbać o prawidłowe rozwiązanie detalu konstrukcyjnego pod względem jego izolacyjności termicznej, aby różnica nie była zbyt duża.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
63
04
BUDOWANIE Z NATURY
blem: w miejscu tym często występuje dużo więcej materiału drewnianego (o słabszych właściwościach termoizolacyjnych) niż materiału termoizolacyjnego, jakim jest słoma. Duży względny udział pola powierzchni drewna w narożu, w niektórych rozwiązaniach konstrukcyjnych, może być powodem znaczącego zwiększenia mostka termicznego (ciepło będzie uciekać z budynku przez elementy drewniane). Również liczne skomplikowane połączenia konstrukcji drewnianej i kostek słomy w takim miejscu jak Ryc.3 Mostek termiczny jest akceptowalny, gdyż różnica temperatury w narożu nie przekracza 3°C
naroże, mogą nie być idealne i powodować wolne przestrzenie przy połączeniu
powierzchnię). W najgorszym przypadku,
We wszystkich badanych budynkach
obu materiałów (wraz ze spękanym, nie-
przy takim rozwiązaniu konstrukcyjnym
słabymi miejscami są narożniki. Czy to
szczelnym tynkiem glinianym). Przez
może dojść do zawilgacania materiału
może wynikać z nieszczelności zewnętrz-
wewnątrz przegrody, co w konsekwencji
nej powłoki tynków czy może po prostu
doprowadzi do pogorszenia jego izo-
z geometrii budynku i związanymi z nią
lacyjności termicznej i jeszcze bardziej
stratami generowanymi przez owiew
napędzi proces zawilgacania i przema-
wiatru?
Najlepszym rozwiązaniem jest unikanie mostków cieplnych (miejsc wzmożonej ucieczki ciepła z budynku) i ich minimalizacja.
W konstrukcjach szkieletowych gniazdka elektryczne powinny być montowane najlepiej w jak najpłytszych puszkach.
Narożniki zawsze będą „wypadały”
te miejsca może dochodzić w konstrukcji
gorzej, jeśli chodzi o rozkład pola tempe-
do lokalnego przewiewania i jej wychła-
ratury. Jest to związane ściśle z geometrią
dzania, co będzie widoczne (od wewnątrz
ściany. Takie mostki termiczne są zwane
budynku) na termogramie w postaci
geometrycznymi mostkami termicznymi
obniżonej temperatury naroża.
rzania wnętrza ściany. To są oczywiście
i nie mamy na nie większego wpływu –
skrajne przypadki, należy pamiętać, że taki
optymalne byłyby narożniki zaokrąglone.
Jak można zapobiegać sytuacjom,
indywidualny projekt najlepiej sprawdzić
Na Ryc.3 mostek termiczny jest
w których czuć chłodne podmuchy
w newralgicznych punkach za pomocą
akceptowalny, gdyż różnica tempe-
w gniazdkach elektrycznych?
programów komputerowych do analizy
ratury w narożu nie przekracza 3°C.
mostków cieplnych. Najlepszym rozwią-
Oczywiście w budynkach o konstrukcji
W konstrukcjach szkieletowych gniazd-
zaniem jest unikanie mostków cieplnych
szkieletowej ocieplonej kostkami słomy
ka elektryczne powinny być montowane
(miejsc wzmożonej ucieczki ciepła z bu-
występuje w narożach dodatkowy pro-
najlepiej w jak najpłytszych puszkach.
dynku) i ich minimalizacja. W przytoczonym przykładzie rozwiązaniem jest np. ocieplanie zewnętrzne belek stropowych lub opieranie ich jedynie na konstrukcji wewnętrznej nośnej bez przebijania izolacji termicznej.
Ryc.4
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
64
04
BUDOWANIE Z NATURY
Zapobiegnie to przebijaniu folii izolacyj-
Czy mógłbyś skomentować mostek
nej, którą umieszcza się wewnątrz prze-
cieplny, który widoczny jest w badaniach
grody. Jej nieszczelność będzie najczęst-
budynku w miejscowości Piskórka?
szą przyczyną przewiewania konstrukcji i dostawania się do wnętrza budynku
Na wstępie należy sobie uświadomić,
zimnego powietrza poprzez gniazdka
że połączenie podłogi na gruncie ze ścianą
elektryczne. Przy montażu tradycyjnych
zewnętrzną, jest jednym z najtrudniejszych
gniazdek z zastosowaniem puszki, war-
mostków termicznych do zminimalizowa-
to dodatkowo uszczelnić dno otworu
nia. Czy to mówimy o budownictwie tra-
pod puszkę. Najlepiej puszki montować
dycyjnym (murowanym), czy też konstruk-
już na etapie budowy podczas montażu
cjach szkieletowych ocieplanych kostkami
Ryc.5
folii i „scalać" puszki oraz uszczelniać
słomy. Powodem takiego stanu rzeczy jest
przy ich kontakcie z folią. Najlepszym
trudność lub czasem niemożność zacho-
rozwiązaniem oczywiście będzie montaż
wania ciągłości izolacji w tym połączeniu.
gniazdek elektrycznych natynkowych.
W badanym obiekcie, dobrze widoczny
W przypadku doboru puszek pod gniazd-
jest mostek na ścianie cokołowej (tempe-
ka elektryczne, pamiętajmy, że są one
ratura po stronie zewnętrznej miejscami
dostępne w różnych rodzajach –
jest wyższa o 5°C od jednorodnej ocieplo-
od bardzo głębokich (80mm), po płytkie
nej ściany budynku). Taki stan rzeczy
(40mm). Na ryc. 4, po lewej stronie, wi-
jest wywołany najprawdopodobniej przez
Nie zapominajmy o dokładnym wykonawstwie, które błędnie przeprowadzone, może skutkować problemami w późniejszym użytkowaniu budynku. dać wychładzanie się gniazdka na skutek
brak izolacji termicznej między podwaliną
zimnych podmuchów powietrza. Zdjęcie
a murowaną warstwą cokołową. Dodatko-
po prawej pokazuje nie tylko przedmuchy,
wo nie ma możliwości zachowania ciągło-
ale także mostek termiczny na połączeniu
ści izolacji termicznej podłogi na gruncie,
podłogi na gruncie ze ścianą zewnętrzną
z izolacją termiczną w ścianie ze-
(obniżona temperatura pod szeroką listwą
wnętrznej. Możliwe, że występują
przypodłogową). Bardzo prawdopodob-
również w połączeniu nieszczelno-
ne jest występowanie wolnych przestrzeni
ści na styku konstrukcji drewnianej
w tym połączeniu co prowadzi do obni-
z kostkami słomy, na wskutek cze-
żenia temperatury przy gniazdkach nawet
go dochodzi do dodatkowej uciecz-
do wartości około 13°C.
ki ciepła z wnętrza budynku. Taki
Dom w Piskórce zbudowany w technologii strawbale
Dom zbudowany w technologii strawbale, Osada „Słomiany Zapał”
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
65
04
BUDOWANIE Z NATURY
stan rzeczy stanowi problem z uwagi
Podsumowując, muszę przyznać,
mi się słabymi punktami obudowy ciepl-
na możliwość wystąpienia kondensa-
że badania termowizyjne jakie udało mi
nej budynków), gdzie mogły występować
cji pary wodnej po wewnętrznej stro-
się wykonać tej zimy pozytywnie mnie
nieszczelności. Jednakże badania wykazały
nie przegrody. Detal, jakim jest połą-
zaskoczyły. Przed badaniami obawiałem
dobrą izolacyjność cieplną w tych miejscach we wszystkich badanych obiektach. Oczywiście słabymi punktami, które zlo-
Badania wykazały dobrą izolacyjność cieplną [...] we wszystkich badanych obiektach. [...] słabymi punktami, [są] połączenie podłogi na gruncie ze ścianą zewnętrzną oraz miejsca przebicia izolacji cieplnej (słomy) przez elementy konstrukcyjne.
kalizowano podczas badań to połączenie podłogi na gruncie ze ścianą zewnętrzną
Wystarczy być świadomym projektantem i konstruktorem i już na etapie projektowania minimalizować mostki cieplne i detale rozwiązywać w sposób poprawny.
czenie podłogi na gruncie ze ścianą
oraz miejsca przebicia izolacji cieplnej
zewnętrzną, powinien być zaprojektowany
(słomy) przez elementy konstrukcyjne.
w sposób poprawny, ale to należyte wy-
Jednakże wystarczy być świadomym pro-
konanie na budowie będzie świadczyć
jektantem i konstruktorem i już na etapie
o jego rzeczywistej termoizolacyjności.
projektowania minimalizować mostki cieplne i detale rozwiązywać w sposób
Nie zapominajmy o dokładnym wykonawstwie, które błędnie przeprowa-
się wzmożonej ucieczki ciepła przez drew-
poprawny, a później dopilnować wyko-
dzone, może skutkować problemami
nianą konstrukcję nośną takich obiek-
nawcy na placu budowy, dzięki czemu
w późniejszym użytkowaniu budynku.
tów oraz przy jej połączeniach ze słomą
obejdzie się bez przykrych konsekwencji
(te miejsca ścian zewnętrznych wydawały
podczas użytkowania takich domów.
05 AUTONOMIA
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
69
05
AUTONOMIA
PIEC RAKIETOWY „NA STERYDACH” autor: Artur Milicki
Akumulacyjny komorowy piec rakietowy jest połączeniem wydajnego paleniska rakietowego batch box z komorowym systemem akumulacji ciepła oraz kominem. Każdy z tych trzech elementów można zbudować na wiele sposobów, każdy z nich wpływa i oddziałuje na pozostałe, a wszystkie razem tworzą zwartą całość, która powinna działać sprawnie, efektywnie, długo i prosto.
Artur Jan Milicki
W ciągu ostatnich dwóch lat kierowałem
Akumulacyjny komorowy piec rakieto-
budową 14. pieców rakietowych z paleni-
wy jest połączeniem wydajnego paleniska
skiem batch box w różnych lokalizacjach na
rakietowego batch box z komorowym sys-
terenie Polski. Każdy z tych pieców różni
temem akumulacji ciepła oraz kominem.
się od pozostałych, gdyż użyte materiały,
Każdy z tych trzech elementów można
jak i preferencje gospodarza w każdym
zbudować na wiele sposobów, każdy
Wolnomyśliciel, społecznik, praktyk i promotor
miejscu były inne. Doświadczenia ze-
z nich wpływa i oddziałuje na pozostałe,
kooperatyzmu, otwartej kultury, ekoosadnic-
brane na etapie projektowania i budowy
a wszystkie razem tworzą zwartą całość,
twa, lokalnej samowystarczalności, rozwoju
pieca, a także komentarze i obserwacje
która powinna działać sprawnie, efektyw-
osobistego oraz społecznej i duchowej wol-
użytkowników pozwalają mi na coraz bar-
nie, długo i prosto. A co najważniejsze, po-
ności. Współtwórca „Akademii Bosej Stopy”.
dziej precyzyjną opinię na temat mocnych
winna być dostosowana do rzeczywistych
Z zamiłowania zdun, naturalny budowniczy,
i słabych stron tych urządzeń; ich wydajno-
warunków i potrzeb grzewczych konkret-
ogrodnik.
ści, skuteczności, możliwości modyfikacji
nej lokalizacji.
Blog Artura: www.milicki.net
i dostosowywania do różnych warunków i potrzeb.
Budowa każdego pieca, a w szczególności pieca do użytku w pomieszczeniach
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
70
05
AUTONOMIA
mieszkalnych jest przedsięwzięciem, do
pieców mogą pracować przy zastosowaniu
podnośnikiem ciepła lub dopalaczem (ang.
którego należy podejść ze szczególną od-
nieco innych teorii, technologii i mate-
heat riser), można określić mianem pieca
powiedzialnością, wiedzą i starannością.
riałów. Szanuję to i cieszę się, że możemy
rakietowego. Temperatura w podnośniku
W niniejszym opracowaniu wiele ważnych
uczyć się od siebie nawzajem, poszerzając
ciepła może, w zależności od konstrukcji
zagadnień poruszam skrótowo, sygnalizu-
wiedzę i horyzonty naszej twórczości.
i sposobu izolacji, wynosić od 800°C do
jąc jedynie ich istotę na różnych etapach projektowania i budowy. Skupiam się wy-
CO TO ZNACZY PIEC RAKIETOWY?
1200°C1 co sprawia, że paleniska te mogą wykazywać się dużą efektywnością spala-
łącznie na krótkim opisie zasad, którymi
Bazując na własnych obserwacjach
nia gazów uwalnianych podczas procesu
sam się kieruję oraz metod, materiałów
ośmielam się twierdzić, że każdy piec,
spalania opału (suche drewno jest prefe-
i narzędzi, które obecnie preferuję i wy-
którego palenisko połączone jest z zaizo-
rowanym paliwem).
bieram. Inni projektanci i konstruktorzy
lowaną pionową komorą spalania, zwaną
Gdy temperatura spalania drewna (lub innej biomasy) przekroczy 700°C, nastę-
Czytelników, którzy poważnie myślą o samodzielnym projektowaniu, a potem budowie pieca, zachęcam do poszerzania swojej wiedzy i odsyłam do studiowania materiałów z poniższych źródeł.
puje proces utlenienia pierwiastków węgla i wodoru. Wynikiem tego jest powstanie 1.http://mha-net.org/visit-with-peter-van-den-berg/
ŹRÓDŁA: 1. Kluczową bazą informacji o piecach rakietowych z paleniskiem batch box jest anglojęzyczne forum internetowe:
Birszenk Apolinary, Piece Mieszkaniowe i Trzony Kuchenne, Państwowe Wydawawnictwo Techniczne, Warszawa 1953.
www.donkey32.proboards.com . Konstruktorzy z całego świata otwarcie dzielą się tam swoją wiedzą, pomysłami, re-
Z pośród pięciu wymienionych wyżej pozycji szczególną
alizacjami, usprawnieniami, testami i ich wynikami. Można
uwagę zwracam na książkę Karola Szrajbera „Nowoczesne
powiedzieć, że rodzą się tam i ewoluują nie tylko pomysły na
Piece Mieszkaniowe”. Jest ona praktycznym podręcznikiem do
coraz bardziej wydajne wersje palenisk, ale również cały styl
nauki projektowania komorowych pieców akumulacyjnych.
budowania pieców rakietowych w systemie komorowej akumu-
W sposób przejrzysty wyłożone są tam zasady racjonalnej
lacji ciepła. Zwróćcie szczególnie uwagę na teksty i komentarze
budowy akumulacyjnych pieców komorowych (bezkanało-
Petera van den Berga - człowieka, który zoptymalizował, prze-
wych), ich palenisk, ścian, komór oraz kominów. Autor zawarł
testował i nadał imię palenisku batch box. Sugeruję rozpocząć
tam wyczerpujące dane o procesach spalania, przewodności
lekturę od wszystkich wątków, które są przyklejone.
i pojemności ciepła, o akumulowaniu i przenikaniu ciepła, o strefach klimatycznych i normach temperatur do obliczeń.
2. Polskojęzyczne podręczniki branżowe – w wersji dru-
Poza wnioskami opartymi na własnych doświadczeniach
kowanej dostępne wyłącznie w bibliotekach i antykwa-
Szrajber mocno opiera się na wywodach badaczy rosyjskich
riatach (w sieci krążą również kopie elektroniczne):
i niemieckich jak Grum-Grzymajło, Asche, Protopopow, Łu-
Szrajber Karol, Nowoczesne Piece Mieszkaniowe, wyd. 2 popra-
kaszewicz, Brabbe i innych.
wione i rozszerzone, Państwowe Wydawawnictwo Techniczne, Warszawa 1951. Snopiński Tadeusz, Roboty Zduńskie w Budownictwie,
3. Anglojęzyczni czytelnicy mogą wynieść dużo wiedzy i inspiracji zduńskiej także z niżej wymienionych for i stron internetowych:
Budownictwo i Architektura, Warszawa 1954.
http://www.rocketstoves.com
Paradistal Janusz, Roboty Zduńskie cz. I, Państwowe
http://www.permies.com/forums/f-125/rocket-stoves
Wydawnictwo Szkolnictwa Zawodowego, Warszawa 1959.
http://www.mha-net.org
Paradistal Janusz, Roboty Zduńskie cz. II, Państwowe
http://www.stove.ru/index.php?lng=1
Wydawnictwo Szkolnictwa Zawodowego, Warszawa 1959.
http://stovemaster.com
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
71
05
AUTONOMIA
tlenku i dwutlenku węgla (CO i CO2) oraz
kości i mocy) i kilku prostych narzędzi.
tura panuje w palenisku i podnośniku cie-
OD CZEGO ZACZĄĆ?
pary wodnej (H2O). Im wyższa tempera-
pła, tym większy jest potencjał spalania
Prace projektowe nad każdym piecem
tych gazów. Efektywności spalania gazów
poprzedzam zebraniem danych na temat
znacząco sprzyja doprowadzenie podgrza-
warunków panujących w budynku. Roz-
nego powietrza (tzw. powietrza wtórnego)
mawiając z gospodarzami pytam o ich pre-
bezpośrednio do podnośnika ciepła oraz
ferencje, wizje oraz potrzeby techniczne
odpowiedni kształt paleniska, podnośnika
i estetyczne związane z nowym piecem.
i przejścia między nimi, wywołujący wiro-
Studiuję dostarczone mi zdjęcia i plany
wykończenia. Używam do tego celu pro-
wy ruch gazów zmieszanych z powietrzem
architektoniczne. Często zdarza się, że
gramu sketchup.
wtórnym.
odwiedzam w tym celu miejsce, w którym
FUNDAMENT
Efektywność spalania gazów w prawi-
ma stanąć piec i samodzielnie dokonuję
dłowo zbudowanym piecu rakietowym
oględzin i pomiarów. Wszystko po to, aby
Gdy ostateczna wersja projektu zostanie
z paleniskiem batch box może wynosić od
ustalić współczynnik godzinnych strat
zatwierdzona, odczytujemy z niego wymia-
85% do 95%2 w zależności od szczegółów
ciepła, który ma być zrekompensowany
ry fundamentu pieca, obliczamy masę cał-
konstrukcyjnych paleniska, podnośnika
piecem akumulacyjnym o odpowiednich
kowitą i udajemy się z tymi informacjami
ciepła oraz właściwej obsługi pieca. Dla
parametrach mocy paleniska i pojemno-
na konsultację do konstruktora budowla-
porównania, efektywność spalania gazów
ści masy akumulacyjnej. Gdy mam już
nego. Piec może ważyć od 2 do 6 ton i zaj-
w prostych, otwartych kominkach wyno-
komplet informacji, wykonuję pierwsze
mować powierzchnię od 0,7 do 2 m.kw,
si zaledwie 10%. Oprócz pieców rakieto-
obliczenia i rysunki, przedstawiam gospo-
potrzebujemy zatem fundamentu dosto-
wych efektywność spalania na poziomie
darzom moją opinię na temat możliwości
sowanego do uwarunkowań technicznych
80% uzyskują też nowoczesne piece, kotły
połączenia ich potrzeb, oczekiwań i wizji
panujących na miejscu budowy. Inaczej
i kominki3 o porządnym standardzie z re-
z opcjami technicznych i konstrukcyjnymi
przygotowuje się fundament pod piec na
gulacją nadmuchu powietrza pierwotne-
pieca w zaistniałych warunkach. Gdy uda
różnych rodzajach wylewek, inaczej na
go i wtórnego. Efektywność powyżej 90%
nam się uzgodnić zadowalające rozwiąza-
stropach, inaczej na gołym gruncie. Zale-
osiągana jest natomiast przez zaawanso-
nie, przystępuję do opracowywania trójwy-
cam konsultować te szczegóły z konstruk-
wane kotły z pełnym sterowaniem nieza-
miarowego projektu pieca, przygotowując
torem budowlanym. Błąd przy konstrukcji
leżnymi źródłami powietrza pierwotnego
czasami kilka propozycji różniących się
fundamentu może skutkować pęknięciami
i wtórnego, tak by odpowiednio je poda-
zewnętrznym kształtem, formą i estetyką
ścian pieca, posadzki, lub stropu. Piec jest
wać w różnych fazach spalania. Paleniskisko batch box jest zatem konstrukcją, która efektywnością spalania gazów dorównuje najbardziej zaawansowanym współczesnym technologiom grzewczym. Przewyższa je jednak znacznie pod względem kosztów materiałowych, gdyż palenisko - najbardziej istotną część pieca - można wykonać samodzielnie, przy użyciu zaledwie 80-120 cegieł szamotowych (w zależności od potrzebnej wiel2. http://donkey32.proboards.com/ thread/511/adventures-horizontal-feed 3. Ibidem
Projektowanie pieca.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
72
05
AUTONOMIA
urządzeniem, które pod wpływem eksploatacji i dużych zmian temperatur rozszerza się i drga (im mniejsza masa pieca, tym intensywniej pracuje), warto zatem na obwodzie fundamentu zastosować dylatację
PPP PODNOŚNIKA CIEPŁA <= PPP KOMINA PPP PODNOŚNIKA CIEPŁA <= P PP WSZYSTKICH KOLEJNYCH KANAŁÓW, ZAKRĘTÓW I PRZEWĘŻEŃ W PIECU.
o odpowiedniej grubości (przynajmniej 5-10 mm).
PODSTAWOWE WYTYCZNE UWZGLĘDNIANE PRZY PROJEKTOWANIU PIECA RAKIETOWEGO Kluczową wartością uwzględnianą przy projektowaniu i budowie każdego pieca jest pole powierzchni przekroju (skrót:
• wartość bazowa: 0,7234 * średnica podpodnośnika ciepła o takim profilu podstawiamy do wzoru na pole powierzchni okręgu i wyliczamy fikcyjną średnicę.
PROPORCJE I WYMIARY PALENISKA BATCH BOX
nośnika ciepła, • wysokość podnośnika ciepła: od 8 do 10 * wartość bazowa, liczona od podłogi paleniska. • szerokość paleniska: 2 * wartość bazowa, • wysokość paleniska: 3 * wartość bazowa, • głębokość paleniska: od 4 do 5,5 * war-
ppp) jego różnych elementów konstrukcyj-
W grudniu 2013 roku Peter van den
nych. Wartość tę obliczamy korzystając ze
Berg przedstawił zbiór wzorców definiu-
wzorów na pole powierzchni figur geome-
jących wymiary wszystkich elementów
• wysokość portu: 2,2 * wartość bazowa,
trycznych, które odpowiadają przekrojom
składowych paleniska batch box, opierając
• szerokość portu:0,5 * wartość bazowa,
poszczególnych elementów pieca (okrąg:
się na wielkości bazowej wyprowadzonej
• ppp wlotu powietrza pierwotnego = 0,2
Πr2, prostokąt lub kwadrat: A*B, oktagon:
ze średnicy podnośnika ciepła. Wartości5
4.82843*A*A, itp.)
te przedstawiają się następująco:
Wymiarem, który zawsze bierzemy
maksymalne możliwe pole powierzchni przekroju podnośnika ciepła. Innymi słowy, ppp podnośnika ciepła musi być równe lub mniejsze od ppp komina. Natomiast ppp każdego kolejnego kanału, zakrętu i przewężenia w piecu, występującego poza paleniskiem musi być zawsze większe lub równe ppp podnośnika ciepła4. Ppp podnośnika ciepła oraz jego średnica – realna lub fikcyjna – są zatem kluczowymi wymiarami w konstrukcji pieca. Wszystkie pozostałe przekroje występujące w palenisku lub poza nim bezpośrednio się do nich odnoszą. Fikcyjną średnicę podnośnika ciepła obliczamy wówczas, gdy podnośnik ciepła ma profil inny niż okrąg. Wartość ppp 4. http://www.rocketstoves.com
* ppp podnośnika ciepła, • ppp wlotu powietrza wtórnego = 0,05 * ppp podnośnika ciepła.
pod uwagę jako pierwszy jest ppp kanału kominowego. Wielkość ta określa nam
tość bazowa,
5. http://www.mha-net.org/visit-with-petervan-den-berg/
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
73
05
AUTONOMIA
ska i zlecić ich wykonanie profesjonalnemu ślusarzowi lub możemy nieznacznie dostosować wymiary szerokości i wysokości paleniska do gotowych drzwiczek, oferowanych na rynku. Ja dotychczas wybierałem tę drugą opcję i wyposażałem paleniska w komplet trzech drzwiczek. Na samym dole montowałem drzwiczki popielnikowe, pełniące czasami również funkcję wlotu powietrza pierwotnego, (jeżeli do pieca nie było doprowadzane powietrze z zewnątrz). Powyżej umieszczałem drzwiczki paleniskowe, służące do rozpalania i załadunku opału, a tuż nad nimi montowałem małe drzwiczki wyczystkowe, służące jako wlot
Zaizolowane palenisko i podnośnik ciepła.
Palenisko rakietowe batch box jest pro-
na efektywność procesu spalania gazów.
stopadłościenną komorą z drzwiczkami
Mieszanka gorących gazów z powietrzem
na ścianie frontowej, przez które ładuje-
wtórnym z dużą prędkością przeciska się
my opał oraz wąskim i podłużnym portem
przez port, a po uderzeniu w ścianę pod-
Powietrze zarówno pierwotne, jak
(szparą, przewężeniem) na ścianie tylnej,
nośnika ciepła formuje dwa przeciwstawne
i wtórne może być pobierane przez piec
przez który spaliny wraz z płomieniami
wiry, Następuje gwałtowne wymieszanie
bezpośrednio z pomieszczenia w którym
przechodzą do podnośnika ciepła. Na spo-
się powietrza wtórnego z gazami i dopa-
znajduje się piec lub może być doprowa-
dzie paleniska znajduje się wąska, płaska
lenie tej mieszanki. Temperatura spalania
dzone z zewnątrz. Jeśli nie ma ku temu
powierzchnia o szerokości portu. Po pra-
może dochodzić tutaj do 1200°C.
uzasadnionych przeciwwskazań zalecam
wej i lewej stronie dna paleniska znajdują się skosy o nachyleniu 45 stopni (wliczone w wymiar paleniska), których zadaniem
DOBÓR DRZWICZEK DO PALENISKA BATCH BOX
powietrza wtórnego.
WLOTY POWIETRZA
i proponuję pobór powietrza z wewnątrz pomieszczenia. Piec dodatkowo pełni wówczas funkcję naturalnej wentylacji,
jest koncentrowanie opadającego (podczas
Dobierając drzwiczki do paleniska batch
która wymusza w trakcie palenia dopływ
procesu palenia) drewna i żaru w środ-
box mamy do wyboru dwie opcje. Może-
świeżego powietrza i likwiduje znaczną
ku paleniska. Podobny skos znajduje się
my samodzielnie zaprojektować drzwiczki,
część unoszących się w powietrzu bakterii
w tylnej części dna podnośnika ciepła.
uwzględniając optymalne wymiary paleni-
i roztoczy.
Wlot powietrza pierwotnego znajduje się w dolnej, frontowej części paleniska – jest to albo otwór w drzwiczkach, albo szpara w podłodze paleniska. Powietrze wtórne dostarczane jest poprzez kanał prowadzony nad sklepieniem paleniska, który w końcowej fazie obniża się do górnej części portu, dostarczając powietrze w miejscu łączenia portu z podnośnikiem ciepła. Szerokość wylotu kanału powietrza wtórnego ma tę samą szerokość co port. Podnośnik ciepła powinien mieć profil okrągły lub oktagonalny, gdyż aerodynamika tych kształtów wpływa korzystnie
Budowa oktagonalnego podnośnika ciepła
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
74
05
AUTONOMIA
KOMORA SPALEŃ
III
OKNO PŁOMIENNE
II KOMORA PALENISKOWA
RUSZTA
I
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
75
05
AUTONOMIA
KOMORY AKUMULACYJNE I ZASADA SWOBODNEGO RUCHU GAZÓW
wywołania szkodliwych naprężeń. Wylot
mogą być pomocne przy wstępnym do-
gazów do komina lokuje się na spodzie
stosowywaniu wielkości paleniska i masy akumulacyjnej.
Peter van der Berg sugeruje, aby paleni-
komory, co powoduje, że do komina
ska batch box zabudowywać komorowym
przechodzą wyłącznie gazy o najniższej
systemem akumulacji ciepła, gdyż jest on
temperaturze.
po pierwsze, zgodny z zasadą swobodnego ruchu gazów, po drugie, prosty w wykona-
WYZWANIA PROJEKTOWE
1. Igor Kuzniecow, powołując się rosyjskie opracowania, w dużym uproszczeniu pisze, że ciepło emitowane przez jeden metr kwadratowy pieca akumulacyjnego,
niu i projektowaniu, i po trzecie, znacznie
Zgodnie z założeniami technicznymi
który jest rozpalany dwa razy na dobę
bardziej wydajny i trwały niż popularne
piec akumulacyjny, posiadający pewną
przez okres od 1,5 do 2 godzin wynosi
systemy kanałowe.
stałą wydajność cieplną z jednostki swej
w uśrednieniu 0,5kW na godzinę. Moż-
Piece akumulacyjne z komorowym sys-
powierzchni na godzinę, powinien mieć
na zatem szacować, że piec o wymiarach
tem rozrządu gazów narodziły się w Rosji
dostateczną powierzchnię grzejną do po-
1x1x2 m. ma łączną uśrednioną moc 4kW
na początku XX wieku w pracowni prof.
krycia godzinnych strat ciepła pomiesz-
na godzinę (nie wliczamy tu sufitu pieca,
Grum-Grzymajło, autora „Teorii hydrau-
czeń, które ogrzewa oraz odpowiednią
gdyż często jest on izolowany i ma mini-
licznego ruchu płomienia w piecach”.
pojemność cieplną (masę), która umoż-
malną emisję ciepła). Jeżeli w piecu będzie-
W Polsce popularyzatorem tego systemu
liwi mu emitowania ciepła przez pożąda-
my rozpalać tylko raz dziennie, wówczas
był Karol Szrajber, projektant pieców, założyciel prężnie działającej w okresie międzywojennym firmy Piece Szrajbera
Wylot gazów do komina lokuje się na spodzie komory, co powoduje, że do komina przechodzą wyłącznie gazy o najniższej temperaturze.
sp. z o.o.. W swojej książce pt.: „Nowoczesne Piece Mieszkaniowe” Szrajber szcze-
ną ilości godzin w przerwach pomiędzy
jego uśredniona moc będzie pomniejszona
gółowo opisuje zasady działania pieców
paleniami. Palenisko pieca powinno mieć
o 30-40% wobec dwóch rozpaleń na dobę.
komorowych, zasady ich projektowania
zatem odpowiednią wydajność i moc, aby
2. Peter van den Berg w uproszczeniu
oraz dostosowywania ich wielkości i mocy
w krótkim czasie palenia od 1,5 do 2 go-
podaje, że palenisko batch box o 15 cm
do realnego zapotrzebowania na ciepło
dzin, przekazać masie akumulacyjnej wy-
średnicy podnośnika ciepła powinno być
w użytkowanych pomieszczeniach.
starczającą ilość ciepła.
zabudowywane komorą akumulacyjną
Systemy komorowe wykorzystują na-
Jeśli projekt domu, w którym chcemy
o łącznej powierzchni ścian wewnętrznych
turalny ruch gazów gorących, które w za-
postawić piec zawiera dane o zapotrzebo
wynoszącą od 5 do 6 m2, nie licząc podłogi
mkniętej przestrzeni pieca układają się
waniu na moc grzewczą budynku i jego
oraz sufitu, jeśli jest izolowany.
stosownie do posiadanej ciepłoty, a tym
poszczególnych pomieszczeń, to najważ-
3. Z moich obserwacji i obliczeń wynika,
samym ciężaru. Gazy gorętsze (lżejsze)
niejszą informację mamy już podaną. Jeżeli
że maksymalna moc paleniska batch box
wznoszą się samoczynnie do góry i zajmu-
w projekcie nie ma takich danych to albo
o 15 cm średnicy podnośnika ciepła może
ją położenie szczytowe, po czym w miarę
zlecamy wykonanie audytu energetyczne-
wynosić nawet 45kW na godzinę. Wartość
oddawania ciepła stają się cięższe i ustę-
go fachowcowi, albo przeprowadzamy go
tę uzyskałem, zestawiając maksymalną
pują miejsca napływającym z paleniska
samodzielnie. Uproszczone narzędzie do
kubaturę paliwa jaka mieści się w paleni-
nowym gazom gorętszym, same opadając
wykonania takich obliczeń znajduje się na
sku z czasem pełnego wypału paliwa oraz
w dół. Ogrzanie masy pieca w kierunku
stronie http://cieplowlasciwie.pl
wartością opałową drewna odczytaną z ta-
poziomym jest równomierne, zaś w kie-
Gdy znamy już zapotrzebowanie na moc
blic. Paląc zatem w palenisku przez okres
runku pionowym górna część komory jest
grzewczą pomieszczeń, możemy przystąpić
2 godzin jesteśmy w stanie przesłać do
znacznie gorętsza. Różnice rozszerzania
do projektowania pieca akumulacyjnego,
masy akumulacyjnej ciepło, które będzie
się masy w kierunku pionowym są mniej
który zaspokoi tę moc. Obszerne informa-
następnie emitowane do pomieszczenia
szkodliwe dla konstrukcji pieca, gdyż
cje opisujące kolejne etapy projektowania
przez kolejne 12-20 godzin.
składa się on zwykle z warstw poziomych
takiego pieca znajdują się w książce Karola
4. Karol Szrajber zaznacza, że zdolność
(cegły, kafle, itp.), które mogą w pewnych
Szrajbera. Poniżej wymieniam kilka infor-
grzejna pieców akumulacyjnych o średniej
granicach rozszerzać się samodzielnie bez
macji zebranych z różnych źródeł, które
i dużej pojemności cieplnej, które grzeją
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
76
05
AUTONOMIA
ciepłem zgromadzonych w ścianach aku-
5. Projektując piec, należy również za-
z cegły), należy wówczas zadbać o to, aby
mulacyjnych zależy od intensywności ich
dbać o to, aby ilość masy akumulacyjnej
ilość masy akumulacyjnej odbierającej
opalania i przy forsownym paleniu może
oraz moc i wielkość paleniska były dopaso-
energię cieplną z paleniska dostosować do
być powiększona o 50%. Dlatego też zdol-
wana w taki sposób, by zapewnić nie tylko
konstrukcji komina w taki w sposób, aby
ność grzejną tych pieców można ustalić
rekompensatę współczynnika godzinnych
temperatura spalin w dowolnym odcinku
równą 66%, wypadających z obliczeń go-
strat ciepła w ogrzewanych pomieszcze-
komina była wyższa od punktu rosy spalin,
dzinnych strat ciepła, z tym że podczas
niach, ale również zagwarantować prawi-
52°C6. W przeciwnym razie skropliny będą
większych mrozów, które trafiają się tyl-
dłową pracę i eksploatację komina.
wpływać destrukcyjnie na konstrukcję ta-
ko czasami, możemy pokryć maksymalne zapotrzebowanie ciepła poprzez dłuższe lub kilkukrotne palenie.
kiego komina. Jeśli mamy do czynienia z kominem
Dobrze jest, jeżeli w użytkowanym regu-
wrażliwym na wilgoć (np. murowanym
larne piecu (rozpalanym przynajmniej raz dziennie) po 10-15 minutach od rozpalenia temperatura spalin na wyjściu z pieca dochodziła do 120-150°C.
GRUBOŚĆ ŚCIAN AKUMULACYJNYCH Grubość ścian akumulacyjnych pieca powinna zawierać się w przedziale od 8 do 13 cm. Większa grubość (czyli większa kubatura masy akumulacyjnej) powoduje zwiększenie zdolności magazynowania ciepła, ale także zmniejszenie prędkość przepływu tego ciepła oraz zmniejszenie temperatury powierzchni grzewczej. Zatem piec z grubszymi ścianami będzie wymagał stosunkowo dłuższego okresu palenia, aby nasycić go odpowiednią ilością ciepła i osiągnąć pożądaną temperaturę powierzchni grzewczej. Piece z grubszymi ścianami wolniej reagują na intensywność palenia, wolniej oddają ciepło i dłużej je przechowują. Piece z cieńszymi ścianami nagrzewają się szybciej, osiągają większe temperatury na powierzchni grzewczej, ale także szybciej stygną. Warto również pamiętać że ze względów zdrowotnych maksymalna temperatura na powierzchni pieca mieszkalnego nie powinna przekraczać 60°C. Wyższa temperatura powoduje zniekształcenie naturalnego składu powietrza, które staje się suszące i ulega zanieczyszczeniu przez przypalanie organicznych cząsteczek kurzu. Piec ceglany w Kaliszu.
6. http://dobrykomin.pl/pl/cms/doc/index/id/670
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
77
05
AUTONOMIA
USTAWIENIE PIECA WZGLĘDEM ŚCIAN
współczesnego wnętrza, to powinniśmy
Lokalizacja pieca powinna być dobrana
być gotowi na wydatek materiałowy rzędu
3. Osprzęt żeliwny: drzwiczki do paleniska
w taki sposób, aby piec wypromieniowywał
od 5 do 10 tys. zł . Duży udział w kosztach
z szybą od 300 do 2.000 zł, drzwiczki
nagromadzone ciepło w najbardziej efek-
materiałowych mogą stanowić dobrej jako-
popielnika od 100 do 800 zł, drzwiczki
tywny sposób. Najlepsze rezultaty uzyska-
ści drzwiczki (paleniskowe, popielnikowe,
wyczystkowe (4 szt.) od 200 do 800 zł.
my wtedy, gdy maksymalna powierzchnia
wyczystkowe) oraz cegły charakteryzujące
4. Około 300 kg tłustej gliny: od 100 do
pieca jest wyeksponowana na ogrzewaną
się zarówno dobrą wytrzymałością mecha-
przestrzeń. Lokalizacja centralna jest za-
niczną, dużą zdolnością akumulacji ciepła
5. Około 1 tona piasku: 100 zł.
tem najkorzystniejsza. Dobrym rozwiąza-
oraz estetyką wyglądu.
6. 25 kg zaprawy szamotowej: 40 zł.
niem jest również wkomponowanie pieca
Opcjonalnie piec można otynkować gli-
w ścianę działową pomiędzy dwiema du-
ną, lub zabudować kaflami, co dodatkowo
żymi przestrzeniami mieszkalnymi.
może podnieść koszty.
Zdecydowanie należy unikać dostawia-
nowa – 3,5-4,5 zł.
300 zł.
PRZYGOTOWANIE GLINY DO ZAPRAWY ZDUŃSKIEJ
Przykładowy kosztorys materiałowy
Gdy wszystkie materiały są już zgroma-
nia pieca do ścian (szczególnie zewnętrz-
takiego pieca, zbudowanego w całości
dzone na miejscu budowy, a fundament
nych lub nośnych), gdyż tracimy wówczas
z cegieł, przedstawia się następująco:
pod piec jest wystarczająco suchy i twar-
powierzchnię grzewczą. Jeśli jednak zmu-
1. 80 nowych cegieł szamotowych do bu-
dy, możemy przystąpić do przygotowania
szeni jesteśmy zbliżyć piec do ściany, na-
dowy części paleniskowej: 3,5-4,5 zł za
leży zachować margines minimum 13 cm.
sztukę.
glinianej zaprawy zduńskiej. Ponieważ glina wydobywana w różnych
Taka odległość między ścianą pieca a ścia-
2. O d 700 do 800 cegieł do budowy
miejscach ma różne właściwości, nie ma
ną budynku nadal umożliwia swobodne
wszystkich komór, kanałów i obudowy
możliwości podania powtarzalnej recep-
emitowanie ciepła przez tę ścianę pieca.
pieca, koszt 1 cegły w zależności od ro-
tury na dobrą zaprawę zduńską. Dobrze
dzaju: porozbiórkowa – 1 zł, zendrówka
przygotowana zaprawa zduńska według
– 1,5 zł, szamotowa porozbiórkowa –
starych receptur jest mieszanką piasku
2 zł, klinkierowa – 2,5-3 zł, szamotowa
i gliny w której glina stanowi od 20% do
KOSZTY MATERIAŁOWE Typowy piec rakietowy z paleniskiem batch box w prostej bryle prostopadłościa-
25% objętości7. Nie oznacza to jednak,
nu o wymiarach podstawy 90 na 110 cm
że mieszankę taką uzyskujemy mieszając
i wysokości 200 cm można zbudować z mi-
dowolną glinę z piaskiem w stosunku 1:3
nimalnym budżetem na materiały rzędu
lub 1:4, gdyż glina sama w sobie może
1,5-3 tys. zł. Jeśli jednak zależy nam nie tylko na dobrej akumulacji, trwałości i jakości pieca, ale również na gustownym i stylowym wyglądzie, dopasowanym do
7. W starych książkach zduńskich czytamy, że zaprawa w paleniskach ma mieć proporcje 1/4 (glina/piasek). Poza paleniskami może mieć 1/3 ale nie musi. Może też mieć ¼.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
78
05
AUTONOMIA
Glinę do budowy pieca możemy pozyskać bezpośrednio z wykopu, nabyć ją w cegielni w formie niewypalonych cegieł lub sproszkowaną w workach.
i cementu portlandzkiego, stosuję się do proporcji zalecanych przez producenta zaprawy szamotowej.
zawierać bardzo zróżnicowane ilości pia-
lub sproszkowaną w workach. Wiele ce-
sku, czasami 10%, 50% lub 70%. Osoby
gielni prowadzi obecnie sprzedaż inter-
mające doświadczenie w wyrabianiu za-
netową, w ich ofertach jest również spro-
prawy zduńskiej lub chudej gliny stoso-
szkowana glina oraz niewypalona cegła.
MUROWANIE KOMÓR, KANAŁÓW I OBUDOWY PIECA Przed rozpoczęciem prac murarskich
wanej często w budownictwie naturalnym
Glinę zalewamy wodą i mieszamy, do-
należy przez kilka (lub kilkanaście) mi-
mogą wyczuwać właściwą proporcję tej
dając stopniowo piasek, aż do uzyskania
nut moczyć w wodzie cegły, aby w pełni
mieszanki w palcach. Jeśli nie mamy ta-
jednolitej struktury. Ilość wody w zapra-
nasyciły się wodą. Zapobiega to szybkie-
kiego doświadczenia, powinniśmy zrobić
wie powinna być tak dobrana, aby zapra-
mu wsiąkaniu wody z zaprawy po rur-
przynajmniej jeden test potwierdzający
wa przełożona pomiędzy dwiema cegła-
kach kapilarnych cegły i w związku z tym
jakość naszej mieszanki pod względem
mi łatwo wyciskała się podczas mocnego
szybkiej utracie właściwości plastycznych
lepkości, wytrzymałości i skurczliwości.
nacisku dłoni lub uderzeń murarskim
zaprawy glinianej. Ponieważ zaprawa gli-
młotkiem.
niana twardnieje tylko poprzez stopniowe
Najprostszy taki test polega na przygotowaniu sześciu próbek z mieszankami gliny i piasku o różnych proporcjach (1:0, 1:1, 1:2, 1:3, 1:4, 1:5). Rozrabiamy nasze próbki
MUROWANIE PALENISKA I PODNOŚNIKA CIEPŁA
i wolne wysychanie, a nie w skutek działania procesów chemicznych, jednym z najważniejszych warunków dobrego spojenia
z wodą i formujemy placki o zbliżonej kon-
Całe palenisko oraz podnośnik ciepła
masy jest właściwe dociskanie cegieł jed-
systencji, wielkości i grubości, układamy
należy zbudować z dobrej jakości cegieł
nym wprawnym ruchem ręki, bez suwania,
je na tej samej powierzchni i czekamy aż
szamotowych (spód i ścianki boczne) oraz
poprawiania, i postukiwania młotkiem,
wyschną - może to trwać dobę, dwie lub
płyt szamotowych (sklepienie), przy użyciu
lub prostowania skrzywionej ściany przez
trzy, w zależności od warunków w jakich
zaprawy szamotowej na bazie białej glinki.
nadbijanie itp. Każda cegła powinna zostać
odbywa się schnięcie. Spośród próbek wy-
Grubość spoin powinna wynosić od 2 do
przyssana do poprzednich niewielką ilo-
bieramy tę najbardziej twardą, wytrzymałą
3 mm. Proporcja glinki do piasku szamo-
ścią zaprawy wypełniającej spoinę i odtąd
na uderzenia i jednocześnie pozbawioną
towego powinna wynosić 25%8. Maksy-
nie powinna już być poruszana, w prze-
pęknięć.
malna ziarnistość kruszywa nie powinna
ciwnym wypadku wiązanie zaprawy może
Glinę do budowy pieca możemy po-
przekraczać 1 mm. Im drobniejszy piasek,
zostać mocno osłabione.
zyskać bezpośrednio z wykopu, nabyć ją
tym lepszy. Jeżeli nabyta w sklepie zaprawa
Pierwszą warstwę cegieł murujemy na
w cegielni w formie niewypalonych cegieł
szamotowa ma większą zawartość gliny niż
całej powierzchni fundamentu, ustawia-
wspomniane 25%, odchudzam ją, dodając
jąc bazowe poziomy we wszystkich na-
odpowiednią ilość piasku. Dodatkowo, aby
rożnikach. Fundament również uprzed-
obniżyć temperaturę spieku i szkliwienia
nio nasączamy wodą. Kolejne warstwy
spoiny z 1000°C na 600-700°C, do zaprawy
cegieł murujemy już zgodnie z projektem
szamotowej dodaję opcjonalnie sól niejo-
technicznym pieca. Grubość warstwy za-
dowaną lub szkło wodne i cement port-
prawy po wmurowaniu cegieł poziomo
landzki. Wpływa to korzystnie na odpor-
i pionowo powinna wynosić 3-8 mm,
ność i wytrzymałość zaprawy, szczególnie
optymalnie 5 mm. Zaprawę należy ukła-
w tych częściach paleniska, gdzie tempera-
dać na całej szerokości muru. W każdym
tura nie dochodzi do 1000°C. Na 10 litrów
narożniku najlepiej jest ułożyć minimum
zaprawy szamotowej dodaję do ½ kg soli.
trzy warstwy cegieł zanim wypełni się
Jeśli zamiast soli używam szkła wodnego
odcinki ścian pomiędzy nimi. Fachowo określa się to wyciąganiem narożników.
8. Szrajber Karol, Nowoczesne Piece Mieszkaniowe, Warszawa 1951.
Cegły w narożnikach muszą być ułożone naprzemiennie. Należy zadbać o uzyskanie
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
79
05
AUTONOMIA
jednakowego poziomu kolejnych warstw cegieł we wszystkich narożnikach. Po ułożeniu każdej kolejnej warstwy cegieł w narożniku należy kontrolować pionowe ustawienie muru przy użyciu poziomicy. Kontrolę poziomego ułożenia cegieł pomiędzy narożnikami ułatwia rozciągnięcie sznurka murarskiego. Cegły układa się w kolejnych warstwach w sposób zapewniający prawidłowe ich przewiązanie. Spoiny pionowe w sąsiadujących ze sobą warstwach w żadnym wypadku nie mogą się pokrywać, lecz muszą być przesunięte
Każda cegła powinna zostać przyssana do poprzednich niewielką ilością zaprawy wypełniającej spoinę i odtąd nie powinna już być poruszana (...)
Zabezpieczanie drzwiczek matą mineralną.
co najmniej o połowę wysokości cegły9.
wać więcej niż jednego rodzaju cegieł, np.
matą ceramiczną (jeżeli mamy uzyskać
Jeżeli to możliwe, zaleca się wykonanie
cegieł szamotowych i zwyczajnych, mu-
przenikalność ciepła) lub materiałem
przewiązania poprzez przesunięcie wy-
rując z cegieł szamotowych tylko ścianki
izolacyjnym.
noszące połowę szerokości cegły.
paleniska, a ze zwyczajnych całą resztę,
UWAGI DOTYCZĄCE ZAPRAWY W DUKTACH
Cegły należy docinać staranie, aby pa-
należy pamiętać, że współczynniki ciepl-
sowały do siebie jak najlepiej, bez sztu-
nego rozciągania się tych dwóch rodzajów
kowania i wypełniania pustych miejsc
cegieł są różne – nagrzewane rozciągają
Budując dukty z cegieł zaprawianych
i nierówności gliną lub kawałkami cegły.
w różny sposób. Dlatego trzeba unikać
gliną, należy starannie gładzić spoiny gli-
Do cięcia cegieł można użyć piły stołowej
łączenia muru szamotowego i spoin sza-
niane mokrą ręką. Im gładsze spoiny, tym
z tarczą diamentową, szlifierki kątowej
motowych z murem i spoinami zwykłych
trudniej sadza przykleja się do nich i tym
z tarczą diamentową lub ręcznej pilarki
cegieł. Różnie nagrzane i nierówno roz-
łatwiej jest ją oderwać podczas czyszcze-
brzeszczotowej z napędem elektrycznym.
ciągnięte będą niszczyć jednolitość muru.
nia pieców. Gładkość powierzchni ma też
Ścięty bok cegły należy przed nałożeniem
Dlatego jeden rodzaj cegieł nie powinien
korzystny wpływ na swobodę przepływu
zaprawy dokładnie umyć wodą aby usu-
dotykać drugiego rodzaju. Ścianki szamo-
gazów.
nąć warstwę pyłu naniesionego podczas
towego paleniska muszą być wymurowane
cięcia. Jeśli pozostawimy ten pył na cegle
oddzielnie od ścianek ze zwykłych czerwo-
zmniejszymy przyczepność zabrudzonej
nych cegieł, pozostawiając odstępy 5 mm,
płaszczyzny do zaprawy i muru. Docięte
które wypełniamy kartonem bazaltu lub
MONTAŻ DRZWICZEK I ELEMENTÓW METALOWYCH Wszystkie miejsca styku cegieł ze sta-
cegły należy wmurowywać w środkowej
lowymi lub żeliwnymi drzwiczkami oraz
części ściany, możliwie jak najdalej od
innymi metalowymi częściami konstruk-
narożników.
cyjnymi pieca należy wyścielić uszczelnia-
CEGŁY DO BUDOWY PIECA Jeśli planujemy przy budowie pieca uży-
jącą warstwą maty z włókna ceramicznego o grubości od 5 do 10 mm. Rozszerzalność temperaturowa cegieł oraz elementów metalowych jest różna. Zastosowanie maty
9. tzw. mijanka
ceramicznej jako szczelnej warstwy dyla-
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
80
05
AUTONOMIA
UWAGA!!!
siebie najwyższą temperaturę, ponieważ
Przepisy przeciwpożarowe zabraniają montowania zamknięcia na wylocie pieca. Jest to poparte wieloletnimi doświadczeniami opartymi na dziesiątkach tragicznych zdarzeń związanych z zaczadzeniami ludzi.
góry. Warto zatem zadbać o odpowiednią
najgorętsze powietrze wędruje zawsze do grubość sklepienia. Dobrze, aby miało ono przynajmniej 10-15 cm grubości10. Układamy zatem na płasko dwie warstwy cegieł, unikając pokrywania się spoin. W zależności od potrzeb sklepienie można pokryć również materiałem izolacyjnym. Zmagazynowane ciepło będzie wówczas stop-
tacyjnej daje zatem możliwość swobod-
z cegieł, lub płyt ceramicznych, ustawio-
niowo przekazywane i oddawane przez te
nej pracy tym materiałom i minimalizuje
nych na ceglanych krawędziach i podpo-
ściany pieca, które pozbawione są izolacji.
powstawianie napięć powierzchniowych
rach, bez konieczności posiłkowania się
pomiędzy nimi. Unikamy w ten sposób
metalowymi wspornikami. Jeżeli już mu-
ryzyka pęknięć powierzchni muru bądź
simy użyć elementów metalowych, warto
elementów metalowych.
zabezpieczyć je antykorozyjnymi farbami
Rozpoczynając eksploatację nowego pie-
żaroodpornymi oraz izolacją z maty mi-
ca, należy przestrzegać procesu wysycha-
neralnej nie tylko w miejscach łączenia
nia nowej konstrukcji. Nowy piec należy
SKLEPIENIE PIECA
WYSYCHANIE PIECA I PIERWSZE ROZPALANIE
Idealnie jest, jeżeli cała konstrukcja
metalu z cegłami, ale na całej długości me-
osuszać przez okres około 4-6 tygodni, do
pieca zbudowana jest z monolityczne-
talowych wsporników. Dobrą alternatywą
momentu wyparowania z konstrukcji pieca
go materiału. Unikamy wówczas różnic
dla metalowych wsporników jest samo-
wody, która dostała się do niej w trakcie
w rozszerzalnościach cieplnych różnych
dzielne wykonanie odlewu płyt sklepienia
prac budowlanych. Suszenie należy wyko-
materiałów. Warto zatem dołożyć starań
pieca z cementu ogniotrwałego i piasku
nywać przy otwartych drzwiczkach paleni-
na etapie projektowania, aby sklepienie
kwarcowego. Warto również pamiętać, że
ska, popielnika, wyczystek oraz szybrach.
pieca ceglanego było również wykonane
sklepienie pieca komorowego przyjmuje na
Palenie w piecu należy rozpoczynać stopniowo. Początkowy schemat palenia może wyglądać następująco: czekamy od 4 do 6 tygodni bez palenia. Przed pierwszym paleniem sprawdzamy ciąg w kominie. Jeśli w kominie nie ma ciągu to albo wstrzymujemy się z rozpalaniem w piecu do momentu aż pojawi się ciąg, (wieczorami, gdy na szczycie komina jest chłodniej niż w pomieszczeniu, ciąg jest już odpowiedni), albo w pierwszej kolejności rozgrzewamy przewód kominowy poprzez wyczystkę, aby zainicjować ciąg. Podczas pierwszego dnia palimy w piecu drobno pociętymi kawałkami drewna przez 15 minut. Kolejnego dnia palimy tak
Zaizolowane teowniki jako podparcie dla sufitu pieca.
10. Dodatkową zaletą ciężkiego sklepienia jest to, że swoją masą dociska cały piec i ogranicza ruchy wynikające z rozszerzalności temperaturowej materiału. Szrajber Karol, Nowoczesne Piece Mieszkaniowe, Warszawa 1951.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
81
05
AUTONOMIA
Gdy piec już się nagrzeje i zostanie wygaszony, powietrze dalej będzie miało naturalną tendencję, by siłą ciągu przepływać przez piec. samo przez 20 minut, następnego dnia o 5 minut dłużej. Po 7 dniach dojdziemy do 45 minut. W kolejnych dniach stopniowo zwiększamy ilość materiału opałowego do momentu osiągnięcia optymalnej ilości opału w warunkach eksploatacji. Palenie w trybie suszenia należy wykonywać do momentu, w którym całkowicie zakończy się powstawanie kondensatu („pocenie się“) na zewnętrznych powierzchniach ścian pieca. Trzeba pamiętać, że eksploatowany piec, który przez długi czas nie był opalany i który znajduje się w pomieszcze-
Im gładsze spoiny, tym trudniej sadza przykleja się do nich i tym łatwiej jest ją oderwać podczas czyszczenia pieców. niu o niskiej temperaturze, należy również wypalać stopniowo. Nieprzestrzeganie tych zaleceń może prowadzić do tworzenia się szczelin w konstrukcji pieca.
ZAMKNIĘCIE PIECA PO WYGASZENIU Gdy piec już się nagrzeje i zostanie wygaszony, powietrze dalej będzie miało naturalną tendencję, by siłą ciągu przepływać przez piec. A przepływające powietrze wyprowadza z pieca ciepło na zewnątrz. Dlatego po zakończeniu palenia i wygaszeniu ognia warto zamknąć szczelnie wszystkie wloty powietrza.
Świętochowska Grupa Unschoolingowa, fot. archiwum Fundacji Bullerbyn
06 EDUKACJA
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
84
01
UNSCHOOLING
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
85
06
EDUKACJA
CZYLI
ODSZKALNIANIE NA CO DZIEŃ,
UNSCHOOLING
autorka: Marianna Kłosińska
Fot. Tomasz Górecki
Marianna Kłosińska Jestem matką trojga dzieci. Rodzicielstwo stało się dla mnie źródłem pasjonującego życia zawodowego. Moja najstarsza córka jest już studentką
MATKA POLKA UNSCHOOLERKA [ANSKULERKA]
się czasem w ramię, żeby sprawdzić, czy nie śnię. Tak trudno mi uwierzyć, że jesz-
i koordynuje projekty społeczne. Dwoje młodszych dzieci uczy się poza szkołą przy Fundacji
powstają szkoły demokratyczne… Szczypię
Ogrom niezwykłych zmian wydarzył się
cze niedawno byłam kimś zupełnie innym,
Bullerbyn, której jestem prezeską.
w moim świecie, odkąd cztery lata temu
w zupełnie innym świecie.
W tej chwili najbardziej zaangażowana jestem
mój, wówczas 11-letni, syn i jego troje
Przeczytałam niedawno na jednym
w ruch edukacji alternatywnej prowadząc m.in.
przyjaciół zaczęli się uczyć poza szkołą.
z portali społecznościowych: „To wszystko
Grupy Unschoolingowe działające przy Świetlicy
Dzięki nim portal Stressfree.pl opubliko-
bardzo fajnie wygląda. Nie umiem jednak
Bullerbyn oraz organizując w Polsce międzynaro-
wał pierwszy artykuł w języku polskim
odeprzeć dwóch argumentów przeciw –
dowy zjazd szkół demokratycznych EUDEC i to-
o Unschoolingu.
zahermetyzowania w pewnej małej grupie, co może prowadzić do niezaradności
warzyszący mu festiwal INSPIRE THE FUTURE. Z wykształcenia jestem grafikiem. Studia arty-
Dziś takie publikacje znajdziemy w nie-
w relacjach społecznych. Dwa – co potem?
styczne to efekt niemal chorobliwych: kreatyw-
mal każdym czasopiśmie parentingowym.
Edukacja średnia, wyższa? Kiedyś nastanie
ności i optymizmu. Od 2007 roku prowadzę
Sama jako praktyczka Unschoolingu i jed-
moment, że alternatywa nie wystarczy; ja
Fundację Bullerbyn i jej sztandarowy projekt –
na z liderek ruchu na rzecz edukacji alter-
mogę być mentorem życia, zasad i idei dla
Wioskę Bullerbyn, który okazał się być początkiem
natywnej udzieliłam już wielu wywiadów.
moich dzieci (i mam nadzieję, że jestem)
naszej pracy związanej z edukacją alternatywną.
Polska sieć pęka od newsów na temat szkół
ale nie mam wiedzy w każdym wąskim za-
Mój zachwyt światem organizacji pozarządowych
bez ławek i stopni. Na portalach społecz-
kresie, w jakim mogą podążyć ich zainte-
trwa do dziś. Dla niego porzuciłam działalność
nościowych jak grzyby po deszczu po-
resowania. Nieuniknione może być kiedyś
gospodarczą. Dlaczego w końcu NGO?
wstają coraz to nowe grupy tematyczne
podjęcie edukacji systemowej. Poza tym
Cóż… Uwielbiam ludzi :)
związane z alternatywą, coraz więcej o tym
całe nasze życie opiera się o jakiś system.
blogów, pączkują grupy unschoolingowe,
Nie unikniemy tego. Szkoły powinny po
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
86
06
EDUKACJA
prostu rozwijać swój światopogląd, mniej wciskać wiedzę, a bardziej zaciekawiać. Ja takiej szkoły życzyłabym moim dzieciom”.
CZY WŁAŚNIE TAK MYŚLAŁAM KILKA LAT TEMU? Unschooling to dla mnie wyjście z klatki, w której mnie zamknięto w procesie
Unschooling, to warto pamiętać, opiera się głównie na naszej relacji z dzieckiem, z innymi ludźmi; na tym, że szanujemy autonomię drugiego człowieka i że znajdujemy siebie wzajemnie w tym, co nas łączy i akceptujemy to, że jesteśmy różni, czerpiąc od siebie wzajemnie. I w trudach, i w satysfakcji. MARIANNA KŁOSIŃSKA
skolaryzacji, odbierając mi świadomość tego, że poza nią istnieje cokolwiek innego.
dziewczynkę, która wspinała się na drze-
z Agnieszką Stein. Uśmiechnęła się. „U na-
Przypominam sobie małą, upartą, wiecz-
wa, zawzięcie szydełkowała, wynalazła
czelnych jest inaczej” – powiedziała.
nie wiercącą się, niepokorną dziewczynkę,
szybkiego Billa na trzepaku i łaziła po ze-
Wkrótce potem odkryłam książkę „An-
która nigdy niczego się nie nauczyła, jeśli
wnętrznym parapecie drugiej kondygnacji
tykruchość” Nassima Nicholasa Taleba.
sama nie była do tego przekonana. Słabnę,
budynku szkolnego, żeby wygrać zakład
Odkryłam antykruchość w sobie i zro-
przypominając sobie, ile wysiłku wkłada-
z chłopakami. Gdy się ją odnajdzie i się
zumiałam, że mój instynkt samozacho-
no, aby mnie w mojej żądzy zdobywania
nią zachwyci, przyjdzie kolej na głęboką
wawczy i intuicja wiodące mnie przez
świata złamać, zawężając mój horyzont do
miłość i szacunek dla autonomii siebie
meandry wyzwań, porażek i prokrasty-
ciasnych reguł czterech ścian szkolnej sali. Jak to możliwe, że w latach dziewięćdziesiątych XX wieku, kiedy zaczęły przy-
Przypominam sobie małą, upartą, wiecznie wiercącą się, niepokorną dziewczynkę, która nigdy niczego się nie nauczyła, jeśli sama nie była do tego przekonana.
chodzić na świat moje dzieci, nie byłam w stanie wyobrazić sobie świata bez szkoły?
sześcio-, dziesięcio-, nastoletniej. Kto po
nacji do ogromnej satysfakcji, poczucia
Jak to możliwe, że dałam sobie wmówić,
takiej wyprawie wgłąb siebie zdoła zmusić
sensu i szczęścia to model życia, jakiego
że jest ona tak samo niezbędnym warun-
swoją Pippi Langstrumpf do siedzenia 45
nikt nigdy nie byłby w stanie dla mnie
kiem przeżycia jak oddychanie? Absurd?
minut w jednym miejscu? Kto uzna to za
zaprojektować. Poddałam się naturze, nie
Owszem. Niestety jest to sposób myślenia
ludzkie?
szkole.
większości moich rówieśników – rodziców
Kiedy już uszanujemy siebie samych
dzieci urodzonych na początku XXI wieku.
w naszym dzieciństwie, jesteśmy gotowi uszanować autonomię naszych dzieci i tu powinien zacząć się Unschooling. Czy na pewno?
UNSCHOOLING TO STAN UMYSŁU.
CZY W POLSCE DA SIĘ REALIZOWAĆ UNSCHOOLING? Faktycznie, nasze życie diametralnie się odmieniło, odkąd przestaliśmy zmuszać
Jakiś czas temu wpadł mi w ręce zbiór
nasze dzieci do nauki. Zdecydowaliśmy
reportaży Witolda Szabłowskiego „Tańczą-
się na edukację poza szkołą, ale nadal
ce niedźwiedzie”. Autor opisuje przywra-
spełniamy obowiązek szkolny. Okazało
canie wolności zwierzętom tresowanym
się, że nasze dzieci potrafią świadomie za-
od urodzenia. Szabłowski przy pomocy
akceptować warunki brzegowe polskiego
bardzo sugestywnej metafory pokazuje
systemu prawnego i umiejętnie radzą so-
nas – postkomunistycznych. W moim od-
bie z zaliczeniem kolejnych etapów edu-
czuciu nas postszkolnych – tresowanych
kacji, bez ograbiania siebie z możliwości
w pruskim modelu edukacji. Niedźwie-
decydowania o tym co, kiedy i jak robią.
dzi uczy się wolności w rezerwacie, ale
Dzięki temu rozwijają się przede wszyst-
Trzeba samemu być Unschoolersem,
pozbawia się je doświadczenia rodziciel-
kim w tych obszarach, które są związane
żeby umożliwić swoim dzieciom wzra-
stwa. Ponoć niedźwiedź raz zniewolony
z ich osobistymi potrzebami. Rozpychają
stanie bez szkoły. Trzeba w pierwszej
nie nauczy wolności swego potomstwa.
się w świecie łokciami na tyle mocno, na
kolejności odszukać w sobie tę małą
Niosąc tę smutną refleksję, spotkałam się
ile są w stanie i na tyle, na ile je to bawi.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
87
06
EDUKACJA
SKĄD WZIĄŁ SIĘ UNSCHOOLING?
Edukacja alternatywna jest jednym
Połowa poprzedniego stulecia. John
z chętniej badanych tematów pedagogi-
Holt, amerykański pisarz i pedagog, po
ki akademickiej, powstają dziesiątki prac
latach pracy w szkole klasycznej przeko-
naukowych i artykułów w mediach. Zasta-
nuje się, że reforma systemu szkolnego nie
nawiającym jest, dlaczego pomimo rozpę-
Mają nasze zaufanie, wsparcie, akceptację
jest możliwa. Zaczyna być gorącym zwo-
dzonej machiny cywilizacyjnej i szybkiego
i miłość. Często wymaga to od nas zderze-
lennikiem edukacji domowej, czemu daje
rozwoju technologii struktura i kondycja
nia się z naszymi własnymi paradygmata-
wyraz w licznych publikacjach. Uważając,
szkoły klasycznej w zasadzie nie ulegają
mi, dostrzeżenia stereotypu w pozornym
że „dzieci wyposażone w bogate i stymulu-
zmianie, w niewielkim stopniu czerpiąc
rozsądku. Dzięki naszym dzieciom sami
jące środowisko uczenia się będą dowiady-
z ponad stuletniego dorobku pedagogów,
się uczymy. Uwielbiamy długie rozmowy,
wać się, tego na co są gotowe, co pozwoli
praktyków i badaczy tematu odszkalniania.
wspólne czytanie, oglądanie filmów, spacery. Lubimy długo spać. Marcelina rozkręciła szafę wnękową w swoim pokoju.
Kiedy już uszanujemy siebie samych w naszym dzieciństwie, jesteśmy gotowi uszanować autonomię naszych dzieci i tu powinien zacząć się unschooling.
Od kilku tygodni przemalowuje podłogę i stolarkę. Planuje podróże i zaczyna je re-
im samym zorientować się, czego chcą się
Nurt antypedagogiczny, w który wpisuje
alizować bez naszego wkładu finansowego.
nauczyć" stał się jednym z pionierów ru-
się przekonanie Holta o tym, że dzieci nie
Olek spędził dwa miesiące w Meksyku,
chu społecznego uwalniającego dzieci od
powinny być zmuszane do nauki oraz jego
a teraz zajmuje się grafiką komputero-
przymusowego szkolnictwa.
wiara, że dzieci, ucząc się naturalnie, w wol-
wą. Julia na dziekance zdała rozszerzoną
Mija właśnie 30 lat od jego śmierci i po-
ności, mają potencjał, by zadbać o własne
maturę z polskiego. Juliusz, mój mąż, na-
nad 100 odkąd w pedagogice pojawiają się
interesy i wykorzystają do tego bogaty
reszcie może funkcjonować w zgodzie ze
ludzie, których możemy nazwać pioniera-
asortyment wszelkich dostępnych środków,
swoim rytmem dobowym, co oznacza, że
mi ruchu antypedagogiki - spójnej z kon-
zaczęto nazywać U nschoolingiem.
z naszego domu zniknęła poranna histeria
cepcją Unschoolingu. Wśród nich Janusz
związana ze zdążeniem gdziekolwiek na
Korczak z jego ideą emancypacji dziecka
które wraz z wydawanym przez nie-
ósmą rano. Nasze życie przestało być regu-
i A.S.Neill – twórca Summerhill. Obaj pro-
go periodykiem znacząco wpłynęły na
lowane dzwonkami szkolnymi. Ja własną
wadzili placówki, w których udowodnili,
ruch Unschoolingu na świecie. W Polsce
aktywność zawodową całkowicie zinte-
że dzieci są w stanie uczyć się i rozwijać
w 2007 roku wydano jedną z ostatnich jego
growałam z przecieraniem szlaku moim
w środowisku niedyrektywnym, tworząc
publikacji „Zamiast edukacji. Warunki do
dzieciom. Fundacja, którą założyłam or-
zdrową społeczność.
uczenia się przez działanie”.
John Holt napisał dziesięć książek,
ganizuje już nie tylko wolne wakacje dla dzieci, ale i wolną szkołę. Ostatnie lato było dla mnie ogromnym wyzwaniem ponieważ podjęliśmy się zorganizowania międzynarodowej konferencji. Dla wielu ludzi stała się przełomem w myśleniu o relacjach w ogóle, o tworzeniu społeczności szkolnych, o tym czym szkoła nie jest i o tym czego chcą dla swoich dzieci, a nasze dzieci znów się uczyły. Wolontariat i poznawanie ludzi. Ogrom doświadczeń i szczęścia. W ogóle taka jakoś dziwnie szczęśliwa z nas rodzina. Od mniej więcej czterech lat :).
Fot. wydawca sesji zdjęciowej 1983 r. Źródło: www.johnholtgws.com. Na zdjęciu John Holt.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
88
06
EDUKACJA
UNSCHOOLING I BULLERBYN
W 2007 roku byłam młodą matką troj-
Rok 2007 ma ogromne znaczenie dla
ga dzieci. Zafascynowana psychologią
mnie osobiście. Uwieńczyłam wówczas
kreatywności, po studiach artystycznych,
swoją dotychczasową edukację osobistą
pracowałam w przedszkolach i szkołach,
projektem, który zaistniał dzięki oddolnej
które pieczołowicie wybierałam dla swoich
rodzicielskiej inicjatywie.
dzieci. Prowadziłam „creative works”. Tego
Dziś, patrząc wstecz, odnoszę wrażenie,
lata umówiłam się z przyjaciółmi, że zajmę
że był to jeden z niezbędnych elementów
się ich dziećmi w naszym domu na pod-
wiązania, które musiało powstać, aby coś
warszawskiej wsi. Na podwórku stanęło
się kluczem Unschoolingu w moim życiu.
się w temacie polskich szkół w końcu ru-
w kręgu kilka namiocików i przez dwa ty-
Na podwórzu nowego domu znajdowało
szyło. Nie incydentalnie, a w formie szerokiego ruchu społecznego, w którym połączą swoje siły pedagodzy i rodzice, dotychczas podzieleni na dwa fronty w bitwie o dziecko w szkole klasycznej. Może właśnie dlatego, że nie jestem pedagogiem z wykształce-
W pracy z dziećmi od programu zajęć ważniejsza jest jakość kontaktu, który powstaje między ludźmi, kontaktu, który może prowadzić do więzi opartej na wzajemnym szacunku i zaufaniu.
się sporo pozostałości pobudowlanych. Wśród nich hałda piachu. To na niej najchętniej przebywała grupka sześciolatków, wśród nich mój syn. Chłopców za nic na świecie nie dało się zaprosić do najbardziej atrakcyjnych zajęć. Po pierwszych próbach zachęcania i nakłaniania ich do
nia, mam możliwość skorzystania w pełni z perspektywy rodzica i czerpać z własnego
godnie miałam pełne ręce roboty, opieku-
udziału w czymś, czym kierowali dorośli,
dzieciństwa w realizacji swojego rodziciel-
jąc się ponad dwudziestką dzieci w różnym
dałam za wygraną i zaczęłam obserwować
stwa w najlepszy możliwy sposób, również
wieku. O tych wakacjach mogłabym na-
co robią. Szybko okazało się, że my doro-
w krytycznym spojrzeniu na instytucję
pisać osobną książkę, ale dla potrzeb tego
śli nie byliśmy im do niczego potrzebni
szkoły.
artykułu wspominam moment, który stał
w ich zabawie, a de facto w zdobywaniu
Wioska Bullerbyn 2007 r. Na zdjęciu Marianna Kłosińska z dziećmi podczas warsztatów. Fot. archiwum Fundacji Bullerbyn.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
89
06
EDUKACJA
przez nich wiedzy o świecie. Wszystkie doświadczenia w kierowanej przez nich samych aktywności, pełne prób i błędów, prowadziły ich koniec końców do ogromnej satysfakcji, nieporównywalnej z tym, co osiągały dzieci w działaniach, które były prowadzone zgodnie z programem. Odczułam wówczas solidny bezsens tego, co robię w szkole, wkładając ogromny wysiłek i energię w komin wypalenia zawodowego. Po tych wakacjach nie byłam już w stanie wrócić do pracy.
Pierwsza Wioska Bullerbyn 2007r. fot. archiwum Fundacji Bullerbyn
Zafascynowana psychologią i pedagogiką, wiedziałam, że mam niebagatelny wpływ na moje dzieci, ale nie dzięki temu, że je formuję dyrektywnym wychowywaniem. Istotą mojego wpływu było to, kim jestem, kogo widzą, patrząc na mnie. Jako „wychowawca” potrzebowałam najpierw zrozumieć siebie, znaleźć w sobie osobę, która jest gotowa stanowić wsparcie dla dzieci w budowaniu przez nie ich własnej tożsamości. Odkryłam, że w pracy z dziećmi od programu zajęć ważniejsza jest jakość kontaktu, który powstaje między ludźmi, kontaktu, który może prowadzić do więzi opartej na wzajemnym szacunku i zaufaniu. Założyłam Fundację Bullerbyn i zaję-
Wioska Bullerbyn 2008 r. Kadra pierwszej fundacynej Wioski Bullerbyn. Po lewej Joanna Jeżak, która szkoliła zespół wychowawców i realizowała warsztaty dla rodziców. Fot. archiwum Fundacji Bullerbyn.
łam się organizowaniem wakacji dla dzieci.
Akademii Wychowawców Bullerbyn ze
rzeczy na zasadach, które dyktowały im ich
Zależało mi na tym, by stworzyć wspól-
stażem pod superwizją. Rodziców dzieci,
potrzeby. Wśród tych potrzeb na pierw-
notę dzieci i dorosłych: rodziców i wy-
które do nas przyjeżdżały zaprosiliśmy na
szym planie była potrzeba bezpieczeń-
chowawców, wspierając budowanie więzi
warsztaty umiejętności wychowawczych.
stwa i akceptacji w grupie. Dzieci różnie
opartych na szacunku i zaufaniu. Jeszcze
Dzięki temu wysiłkowi dzieci w Wiosce
sobie z tym radziły. Często potrzebowały
wtedy nie miałam pojęcia, że już zaczynam
Bullerbyn zyskały uważnych dorosłych
wsparcia dorosłego, dlatego skupiliśmy się
realizować Unschooling i tworzyć szkołę
w naturalnym środowisku, w którym
na tym, aby to wsparcie było i by było dla
demokratyczną. Nie wiedząc o tym przygotowywałam pod to grunt społeczny. Wokół Wiosek Bullerbyn zaczęły się gromadzić setki rodzin i dziesiątki młodych
Wokół Wiosek Bullerbyn zaczęły się gromadzić setki rodzin i dziesiątki młodych ludzi, którzy chcieli pracować z dziećmi.
dziecka budujące. Podczas wakacji nie obowiązuje nas jako organizatorów wypoczynku i jako rodziców obowiązek szkolny, ani obowiązek nauki. Wymogi kuratoryjne dotyczące
ludzi, którzy chcieli pracować z dziećmi. Wszystkich dorosłych zaprosiliśmy do za-
mogły po prostu się bawić. Bawić się pia-
planów pracy, zdają się mieć w swej inten-
inwestowania w swój rozwój osobisty na
skiem, wodą, patykami, chodząc po drze-
cji konieczność zabezpieczenia dzieciom
rzecz dzieci. Warunkiem pracy podczas
wach, budując domki na drzewie i błotne
wartościowo zorganizowanych kolonii.
Wioski Bullerbyn był udział w rocznej
konstrukcje, doświadczając wielu innych
Kontrole wymagają od nas prowadzenia
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
90
06
EDUKACJA
dokumentacji potwierdzającej, że dzieci
dzieci zapraszały dorosłych jako specjali-
W Polsce wrze ruch związany z rozwojem
są otoczone odpowiednią opieką. Nikt
stów, sięgały do bullerbynowej biblioteki
osobistym. Coraz odważniej mówi się
nas nie wylicza z siatki godzin i realizacji
po wiedzę. Odczuwam sporą konsternację,
o wsparciu psychologicznym. Rodzice,
podstawy programowej. To dlatego w roz-
opisując zabawę dzieci takim językiem.
którzy idą do poradni uzyskują społecz-
wijaniu projektu mogliśmy się skupić nad
Wolałabym żyć w świecie, w którym
ną aprobatę jako „świadomi”. Powstaje
aspektem umiejętności społecznych. Pro-
wartość zabawy byłaby dla wszystkich
coraz więcej organizacji zajmujących się
gram i plany pracy wychowawców stały
oczywista. Tymczasem najczęstszy za-
„parentingiem”, skupiając rodziców, którzy
się, tylko i aż, źródłem pomocy w sytu-
rzut wobec placówek alternatywnych,
wcześniej „rodzili po ludzku”. Wychowanie
acjach, kiedy dzieci potrzebowały silniej-
który słyszę w Polsce, to właśnie stawianie
staje się wyzwaniem, za którym idzie wła-
szego wsparcia ze strony dorosłych, którzy
zabawy w antytezie do nauki czy pracy.
sny rozwój osobisty. Dzieci od urodzenia
nie mając wcześniejszego doświadczenia
By rozjaśnić to fałszywe przekonanie,
otrzymują od nas poszanowanie ich auto-
pracy w wolnej szkole, potrzebowali sięgać
warto sięgnąć do publikacji psychologa
nomi. Karmimy piersią zgodnie z potrze-
do stworzonego przez siebie curriculum.
Peter’a Gray’a na jego blogu oraz do wy-
bami dziecka, później dajemy wybór tego,
Zwłaszcza na początku pobytu dziecka.
danej ostatnio po polsku książki „Wolne
co chce jeść. Nosimy w chuście. Jesteśmy
W miarę czasu, im dzieci czuły się bez-
dzieci. Jak zabawa sprawia, że dzieci są
zwolennikami „rodzicielstwa bliskości”.
pieczniej, tym chętniej korzystały z wła-
szczęśliwsze, bardziej pewne siebie i lepiej
Tak przygotowani, ze zdrowo rozwijający-
snych pomysłów na zabawy i tym więcej
się uczą?”.
mi się dziećmi stajemy u wrót przedszkola,
zdobywały wiedzy o sobie samych i o tym, co je otacza. Co więcej, chętnie dzieliły się
RODZICE
własną wiedzą i własnymi umiejętnościa-
W 2007 roku na polskim rynku poja-
mi. Dzieci uczyły się od siebie nawzajem.
wia się „Zamiast edukacji” Johna Holta
Często powstawały „projekty”, do których
i zaczyna działalność Fundacja Bullerbyn.
gdzie zaczyna się kłopot. Szkołę odbieramy
2013 rok – w Warszawie ruszają trzy szkoły demokratyczne, w Poznaniu dwie. jak porażkę w batalii o dziecko. Widzimy niezgodność tego, co już wiemy, tego, w co wierzymy z tym, co oferuje ciasny system edukacji. Epicentrum naszej pokoleniowej niezgody to bunt sześciolatków w ruchu „Ratujmy maluchy”. W 2012 roku moim dzieciom „grozi widmo gimnazjum”. Od ponad roku projektujemy w Fundacji własną szkołę, ale czegokolwiek nie wymyślimy, nie jesteśmy usatysfakcjonowani. W końcu porzucamy tę koncepcję. Razem z Małgosią odkrywamy Unschooling i docieramy do środowisk edukatorów domowych. Po roku włączymy się w ruch edukacji demokratycznej, tworząc pierwszą w Warszawie grupę inicjatywną, której uczestnikami są rodzice z całej Warszawy. Wraz z grupą z Poznania szukamy sposobu na to, by w realiach polskiego prawa stworzyć naszym dzieciom warunki do uczenia się w polskiej
Fot. Wydawnictwo MIND
„Summerhill”. Wkrótce rozdzielimy się
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
91
06
EDUKACJA
Krąg rodziców i dzieci w Wiosce Bullerbyn w Świętochowie pod Warszawą. Fot. Lech Spaszewski, archiwum Fundacji Bullerbyn.
na 3 odrębne grupy. 2013 rok – w War-
lerbyn jako członek EUDEC była w tym
Nowoczesnego, ponieważ wpisuje się ide-
szawie ruszają trzy szkoły demokratycz-
roku głównym organizatorem między-
alnie w nurt kluczowych zmian w bizne-
ne, w Poznaniu dwie. Pączkowanie czy
narodowego zjazdu środowisk edukacji
sie, o których mówi np. profesor Andrzej
może bardziej bąblowanie się rozpoczęło.
demokratycznej w ramach którego odbył
Blikle, zwracając uwagę na potrzeby auto-
Kocioł niezadowolenia rodziców wrze,
się dwudniowy nieodpłatny festiwal IN-
nomicznych ludzi współtworzących swoje
czego efektem są nowo powstające grupy
SPIRE THE FUTURE, który zgromadził
środowisko pracy. Nowoczesny biznes to
unschoolingowe działające na zasadach
praktyków i sympatyków edukacji de-
społeczność wzajemnego zaufania.
szkół demokratycznych. Lato 2015 w Pol-
mokratycznej z całej Europy. Absolutnie
Z pełnym przekonaniem twierdzę, że
sce to międzynarodowy zjazd szkół demo-
wyjątkowe doświadczenie autentycznych
właśnie nasza postawa to najistotniejszy
kratycznych EUDEC, na którym pojawia
spotkań z ludźmi. Tęsknimy za tą atmos-
czynnik dający naszym dzieciom źródło
się przeszło siedemset osób. Zaraz potem
ferą. Dlatego dalej zamierzamy bąblować.
do zdrowego i satysfakcjonującego ich
bierzemy udział w organizowanym przez
Fundacja prowadzi poradnię psycholo-
MEN i IBE 3 Kongresie Edukacji Polskiej
giczno-pedagogiczną, gdzie m.in. udziela-
w całości poświęconym oddolnym ini-
my indywidualnych konsultacji dla rodzin,
cjatywom „budzących się szkół”. Mnożą
które rozważają zmianę życiową związaną
się konferencje i spotkania zwolenników
z Unschoolingiem. Konsultacji psycholo-
aternatywnej edukacji. Mnożą się oddolne
gicznych udziela Magdalena Kidoń – psy-
inicjatywy. Nowe idzie z impetem.
cholog i psychoterapeuta Gestalt, która od
CO TERAZ?
2010r. zajmuje się w Fundacji wsparciem merytorycznym i pracuje bezpośrednio
Moje dzieci rozpoczynają właśnie
z kadrą i rodzicami w bullerbynowych
czwarty rok edukacji poza szkołą. Fun-
grupach unschoolingowych. Będąc w cią-
dacja Bullerbyn prowadzi dwie grupy
głym doświadczeniu, tworzymy z Magdą
unschoolingowe. Wspieramy w nich kil-
know how Fundacji Bullerbyn. Ten swo-
kadziesiąt rodzin. Pomagamy też w two-
isty system naczyń powiązanych, który
rzeniu autonomicznych grup. Dzielimy się
tu naturalnie powstał, tworzy przestrzeń
swoim doświadczeniem podczas zjazdów
nowoczesnego rozwiązania biznesowego
szkół demokratycznych. Fundacja Bul-
w obszarze odpowiedzialności społecznej.
dorosłego życia.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
92
01
UNSCHOOLING
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
93
06
EDUKACJA
NAJCZĘŚCIEJ ZADAWANE PYTANIA RODZICÓW ZADAWANE NA KONSULTACJACH W FUNDACJI BULLERBYN. 1. Unschooling? Jakie niepolskie słowo! Co to właściwie jest i skąd się to w ogóle wzięło?
lepsze od szkoły klasycznej. Zdarza się, że wówczas identyfikują Unschooling w warunkach polskiego prawa z koniecznością dopilnowania dziecka w przygotowaniu się do zdawania egzaminów kwalifikacyjnych i wchodzą w rolę egzekutorów wiedzy. Taka sytuacja może rodzić ogromną fru-
3. Jak to, dziecko robi to, co chce? Czy ono się w ten sposób w ogóle czegoś nauczy? A czy są już ludzie którzy „skończyli” taki Unschooling i co oni w życiu robią? Czy takie dziecko poradzi sobie w normalnej szkole? A co ze studiami? Co z językami obcymi?
Unschooling – forma edukacji, w któ-
strację. Moim zdaniem lepiej, aby wówczas
By zrozumieć, że nie warto się o to mar-
rej uczenie się opiera się na zainteresowa-
dziecko zostało w szkole klasycznej i ra-
twić, odsyłam do pełnej publikacji opartej
niach, potrzebach i celach ucznia. Można
zem z rodzicem utyskiwało na jej manka-
na badaniach Petera Greya i Giny Riley
spotkać się też z określeniami: naturalne
menty, mając w rodzicu wsparcie, wiedząc,
„A Survey of Grown Unschoolers I, II,
uczenie się, uczenie się prowadzone/kie-
że w trudnych sytuacjach będzie go miało
III i IV”, cytując fragment: „W skrócie,
rowane przez dziecko, uczenie się poprzez
po swojej stronie.
okazało się, że większość z nich w życiu
odkrywanie. (...) Unschooling jest zwykle
Niektórzy widzą tę krzywdę w upadku
zawodowym realizuje kariery, które są
uważany za rodzaj edukacji domowej, któ-
etosu wiedzy ogólnej, której znajomość
przedłużeniem ich zainteresowań i pasji,
ra polega po prostu na edukowaniu dzieci
jest wyznacznikiem statusu społecznego.
kontynuacją zrodzonej w dzieciństwie za-
w domu zamiast w szkole. (...) odróżnia się
Pojęcia sprawiedliwości społecznej i rów-
bawy. Najchętniej wybierają aktywności
od innych form edukacji domowej tym, że
nych szans edukacyjnych są dla tych osób
zawodowe, które są dla nich sensowne,
edukacja danego ucznia nie jest kierowa-
wartościami nadrzędnymi, co determinuje
ekscytujące i radosne, przedkładając to
na przez nauczyciela ani przez program
wymuszanie na dzieciach znajomości tej
nad karierę, która jest potencjalnie bar-
nauczania (Wikipedia). Szerzej na to py-
wiedzy. Trudno wówczas zaakceptować
dziej opłacalna. Wysoki odsetek badanych
tanie odpowiadam w części „Skąd wziął
sytuację, w której nasze dziecko jako osoba
poświęciło się twórczości artystycznej
się unschooling?”.
dorosła wykaże jej brak. Przewidujemy, że
i całkiem sporo (w tym 50% mężczyzn)
doświadczy wówczas wstydu i upokorze-
wybrało branżę technologiczną i naukową.
nia, takiego samego jakiego doświadczamy
Zdecydowana większość z nich prowadzi
podczas odpowiedzi ustnej przy tablicy.
własny biznes.”
2. Ale czy pozbawienie dziecka szkoły nie jest dla niego krzywdą? Wszystko oczywiście zależy od okolicz-
Unschooling dewaluuje pojęcie wiedzy
ności. Sam fakt chodzenia czy też niecho-
elementarnej, dając każdemu człowieko-
dzenia do szkoły nie przesądza o tym, czy
wi prawo do zdobywania wiedzy, pośród
dziecko dozna krzywdy. Na Unschooling
ogromu obecnie dostępnej. Jako matka
decydują się zazwyczaj rodzice bardzo
unschoolerka doceniam każde doświad-
świadomi tego kroku, mający konkretny
czenie dziecka i dzięki temu wspieram je
pomysł na to, jak zapewnić swojemu dziec-
w tym, by te doświadczenia, niezależnie
ku dobrostan. Podstawowym warunkiem
od tego, czy są percypowane jako błąd, po-
Unschoolingu jest zaufanie dorosłego wo-
rażka, czy sukces, były dla niego budujące.
bec dziecka. Jeśli wierzysz w to, że Twoje
Wiem, że zasoby, które ma od narodzin,
4. Mam żal do moich rodziców, że nie docisnęli mnie z graniem na pianinie albo z grą w tenisa. Podobno, żeby wyrobić w czymś mistrzostwo potrzeba 1000 godzin wytrwałej pracy ku mistrzostwu, a moi rodzice poddali się mojemu słomianemu zapałowi. Boję się, że moje dziecko też będzie żywiło taki żal do mnie.
dziecko ma potencjał do tego by dokony-
które już zdobyło i te, które zdobędzie są
Ten sposób myślenia jest zgodny
wać sensownych wyborów, by brać odpo-
dla niego wystarczającym źródłem poczu-
z koncepcją kształtowania/ kształcenia
wiedzialność za swoje decyzje i uczyć się
cia własnej wartości w byciu empatycznym
człowieka z nieuniknionym w tej sytuacji
na błędach, to wówczas Unschooling jest
wobec świata.
uprzedmiotowieniem dziecka, jako
dla Ciebie. Jeśli nie, rezygnacja ze szkoły
osoby niezdolnej do podejmowania
może być dla Was źródłem udręki. Niekie-
samodzielnych, trafnych wyborów,
dy rodzice rezygnują ze szkoły, działając
wymagającej formowania z zewnątrz.
w efekcie totalnego niezadowolenia z sys-
Konsekwencją takiego formowania jest
temu. Wydaje im się, że wszystko będzie
uznanie, że nasze życie jest zależne od
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
94
06
EDUKACJA
spokojny sen, uzależniony, od głęboko osadzonego poczucia bezpieczeństwa, staje się głębokim snem uzależnionym od
sku o wydanie zezwolenia dołączono: - opinię poradni psychologiczno-pedagogicznej;
ucieczki w poszukiwaniu bezpieczeństwa.
- oświadczenie rodziców o zapewnieniu
Dziecko w tej sytuacji uczy się bezradności
dziecku warunków umożliwiających reali-
czynników zewnętrznych i per saldo
wobec relacji z najbliższymi. Przestaje
zację podstawy programowej obowiązują-
niezależne od nas samych. Twój żal zatem
sięgać po wsparcie. Uczy się, że będzie
cej na danym etapie kształcenia;
jest uzasadniony i żal Twoich dzieci do
bezpieczne tylko wówczas, gdy się
- zobowiązanie rodziców do przystę-
Ciebie również. Inaczej będzie, gdy
wirtualnie odseparuje od swojej potrzeby.
powania w każdym roku szkolnym przez
spojrzysz na swoje życie jak na procesy
Gdy dorasta w kulcie dostosowywania się
dziecko spełniające obowiązek szkolny lub
współzależności, gdzie Twoje własna
do norm kosztem swoich potrzeb, zaczyna
obowiązek nauki do rocznych egzaminów
aktywność ma znaczenie. Wówczas Twoje
wierzyć w to, że to te normy regulują
klasyfikacyjnych, o których mowa w ust. 11
własne działanie w obrębie własnego życia
poziomem jego szczęścia i satysfakcji.
Dziecko spełniające obowiązek szkolny
zobaczysz jako najistotniejsze. To Twoje
Zaczyna się sztafeta dostosowywania się do
lub obowiązek nauki poza szkołą otrzymu-
decyzje, zależne od Twoich wyborów
różnych systemów i to one i reprezentujący
je świadectwo ukończenia poszczególnych
czynią Cię odpowiedzialnym za siebie.
je ludzie stają się, w naszym wyobrażeniu,
klas danej szkoły po zdaniu egzaminów
Uznanie swojej autonomii jest pierwszym
odpowiedzialne za poziom satysfakcji
klasyfikacyjnych z zakresu części podstawy
krokiem do tego, żeby uznać innych
z życia. To właśnie ten mechanizm sprawia,
programowej obowiązującej na danym eta-
i docenić wartość współzależności. Relacje
że mamy żal do naszych rodziców o to, że
pie kształcenia, uzgodnionej na dany rok
nabierają wagi. Przestajesz wywierać presję
nas nie dopilnowali. Natomiast rzeczywisty
szkolny z dyrektorem szkoły, przeprowa-
na sobie i swoim otoczeniu i zaczynasz
żal dotyczy czegoś zupełnie innego.
dzonych zgodnie z przepisami przez szko-
współdziałać dla swojej korzyści,
łę, której dyrektor zezwolił na spełnianie
Twoje otoczenie. Dokładnie ten sam proces
5. Jak to się robi? Czy to zgodne z prawem? Jak sobie z tym ludzie radzą? Jak to pogodzić z pracą zawodową?
dotyczy relacji z naszymi dziećmi. Kiedy
Zgodnie z prawem dziecko realizuje
dostrzegamy własną odpowiedzialność
obowiązek szkolny poza szkołą. Ustawa
- na wniosek rodziców;
w kontakcie z dzieckiem, naszą rolą staje
o systemie oświaty z dnia 7 września 1991
- jeżeli dziecko z przyczyn nieusprawie-
się nie kształtowanie dziecka, a wspieranie
roku (z późn. zm.) reguluje zasady nauki
dliwionych nie przystąpiło do egzaminu
go w rozwoju. Jako dorośli mamy inną
w trybie realizacji obowiązku szkolnego
klasyfikacyjnego, o którym mowa w ust. 10
skalę możliwości, co powoduje, że
poza szkołą:
pkt 2 lit. c, albo nie zdało rocznych egza-
dostrzegając, że jest ona możliwa jedynie wówczas, gdy korzyść wyniesie z tej relacji
obowiązku szkolnego lub obowiązku nauki poza szkołą. Cofnięcie zezwolenia, o którym mowa w ust. 8, następuje:
możemy ją wykorzystać w różny sposób
Art. 16 Na wniosek rodziców dyrektor
wobec małego dziecka, które jest od
odpowiednio publicznego lub niepublicz-
minów klasyfikacyjnych, o których mowa
nas zależne. Ważne abyśmy od samego
nego przedszkola, szkoły podstawowej,
początku byli wrażliwi na własne potrzeby
gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej,
i na potrzeby tego konkretnego dziecka.
do której dziecko zostało przyjęte, może
Ta forma edukacji zdecydowanie naj-
Niestety obecnie w naszej kulturze
zezwolić, w drodze decyzji, na spełnianie
lepiej sprawdza się, gdy rodzice są przed-
wymagane jest frustrowanie tych potrzeb
przez dziecko odpowiednio obowiązku,
siębiorczy i kreatywni; od strony prak-
w imię idei zaczerpniętych z autorytetów
o którym mowa w art. 14 ust. 3, poza
tycznej trzeba znaleźć sposób najbardziej
promując ych konkretne metody
przedszkolem lub inną formą wychowania
odpowiadający potrzebom i możliwościom
wychowawcze. Stajemy się autorytarni
przedszkolnego i obowiązku szkolnego lub
Waszej rodziny, być otwartym na zmia-
i wobec siebie i wobec dziecka, niszcząc
obowiązku nauki poza szkołą. Zezwolenie,
ny, czasem nawet daleko idące; bywa, że
naturalne więzi. Płaczące w nocy dziecko
o którym mowa w ust. 8, może być wydane
rodzice rezygnują z dobrze płatnej pracy
zostawiamy sobie samemu, bo „musi
przed rozpoczęciem roku szkolnego albo
w korporacji na rzecz własnej działalno-
się nauczyć zasypiać samo”. Tymczasem
w trakcie roku szkolnego, jeżeli do wnio-
ści gospodarczej po to, żeby pracować ela-
w ust. 10 pkt 2 lit. c; - w razie wydania zezwolenia z naruszeniem prawa.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
95
06
EDUKACJA
6. Czym różni się Unschooling od Szkoły Demokratycznej?
gami w obawie, że same nie są w stanie się
często towarzyszy rodzicom w aktywności
Unschooling jest koncepcją myślenia
samym tempie jak ich rówieśnicy ze szkół
zawodowej, doświadczając w rzeczywisto-
o edukacji w poszanowaniu dziecięcej au-
klasycznych. Inne z kolei będą negować
ści, na czym polega praca rodzica. Klasycz-
tonomii. Szkoła demokratyczna to jedna
wszelką aktywność kojarzącą się ze szkołą
na edukacja wymaga rozdziału pomiędzy
z form, w której ta koncepcja może być
w poczuciu, że są „wolnymi ludźmi i nikt
życiem zawodowym i rodzinnym. Praca
realizowana. W szkole demokratycznej
im nie będzie rozkazywać”. Upłynie jakiś
jest dla Ciebie przede wszystkim źródłem
unschoolingowa wartość zaufania jest roz-
czas zanim odzyskają przyjemność uczenia
finansowania życia. W unschoolingu do-
budowana o wartość społeczności i stano-
się. Warto jednak pamiętać, że każda ich
celowo realizujesz się zawodowo w takim
wią one dwa podstawowe filary działania
aktywność i każde doświadczenie w tym
obszarze, który jest dla Ciebie źródłem
takich placówek.
okresie są wartościowe i uczące i zauważe-
stycznie i połączyć (sic!) życie zawodowe z rodzinnym. W takiej formule dziecko
osobistej satysfakcji, którą z przyjemnością wskazane, jako element budowania wiedzy
7. Czy jak dziecko już chodziło do szkoły klasycznej, to sobie poradzi?
dziecka o realnym świecie. Rodzice, którzy
Nie widzę tu specjalnego problemu.
dzielisz się ze swoimi bliskimi. Jest to wręcz
uczyć (czyt. przerabiać materiału) w takim
nie tego staje się naszą rolą jako dorosłych wspierających nasze dziecko.
8. Czy każde dziecko się do tego nadaje?
nie rezygnują z czynnego, życia zawodo-
Oczywiście przejście ze sztywnego sys-
„Każde dziecko, ale nie każdy rodzic”
wego determinującego ich tryb życia jako
temu w strukturę budowania autonomii
– brzmi standardowa już odpowiedź
minimum 8-godzinną pracę w siedzibie
i, co za tym idzie, odpowiedzialności po-
praktyków alternatywy. Tak, Unschooling
pracodawcy, szukają innych rozwiązań.
ciąga za sobą takie same konsekwencje,
wymaga świadomego i uważnego rodzica,
Może to być np. unschooling realizowany
jak każda solidna zmiana życiowa. To
w przeciwnym razie może przerodzić się
w szkole demokratycznej. Jednakże, moim
wyzwanie, któremu trzeba stawić czoła,
w opuszczenie i zaniedbanie i nie będzie
zdaniem, pełna zależność od pracodawcy,
ucząc się nowego funkcjonowania. Dlatego
dziecku służyć. Wyjątkowej uważności wy-
bez możliwości samorealizacji w przedsię-
dziecko potrzebuje w tej zmianie nasze-
magają specyficzne indywidualne trud-
biorstwach o hierarchicznej strukturze zna-
go wsparcia, które polega na umocnieniu
ności dziecka związane z zaburzeniami
cząco utrudniają życie rodziny unschooler-
poczucia bezpieczeństwa podczas, słynnej
rozwoju. Niestety w takich przypadkach
sów, powodując „schizofrenię” wartości
już, „detoksykacji”. Niektóre dzieci będą
szkoła klasyczna też nie bardzo sobie ra-
i frustrację potrzeb.
to przeżywały, starając się za wszelką cenę
dzi. Często również trudności takie nie są
samodzielnie realizować to, co wcześniej
zdiagnozowane odpowiednio wcześnie.
realizowały w szkole, tracąc grunt pod no-
Za konkretnymi, trudnymi zachowaniami trzeba dostrzec potrzeby dziecka. Być może to właśnie jasne granice, wyraźnie określone przez otoczenie gwarantują mu bezpieczeństwo. W środowisku ciągłych zmian, któremu blisko do chaosu i niepewności, traci potencjał poznawczy i cała jego energia spala się u podstaw piramidy Maslowa. Unschooling kształtuje u dziecka antykruchość, ale jednocześnie wymaga jej od rodzica. Choćby na poziomie gotowości podejmowania wyzwań.
Fot. Lech Spaszewski; archiwum Fundacji Bullerbyn.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
96
06
EDUKACJA
Warsztaty dla rodziców. Fot. archiwum Fundacji Bullerbyn.
9. Po co te warsztaty dla rodziców? Po co psycholog?
10. Czy to nie jest jakaś sekta?
społeczności socjokratycznych po to, by
Sekta to grupa posiadająca silnie roz-
wiedzieć jak ukształtować grupę party-
Teoretycznie Unschooling nie wyma-
winiętą strukturę władzy, której liderzy
cypacyjną uwzględniająca autonomię jej
ga wiedzy psychologicznej, ale sprostanie
deklarują cele w znacznym stopniu odbie-
członków. Grupa Unschoolingowa powin-
zmianie wiąże się z przewartościowaniem
gające od celów realizowanych i ukrywają-
na się rozwijać na zasadach transparent-
wszystkiego, w czym nas wychowano.
ce faktyczne normy, regulujące w sposób
ności, zaufania i partnerstwa.
Zwłaszcza, gdy mówimy o polskich re-
istotny życie uczestników grupy. Zatem
aliach. Sama zdecydowałam się na tera-
warto spojrzeć na to, jak tworzą się grupy
pię ponad dziesięć lat temu. Sięgnęłam po
unschoolingowe i jaką przyjmują strukturę.
nią w momencie kryzysu, ale już wcześniej
Często grupa unschoolingowa to po prostu
11. Czy to oznacza, że nasze całe życie się zmieni? Moja rodzina uważa, że totalnie oszalałam.
sięgałam po rozwój osobisty i nauczyłam
grupa przyjaciół, których celem jest, aby
Wybór edukacji poza szkołą w Polsce
się brać dla siebie wsparcie. Tak właśnie
dzieci mogły wspólnie spędzić trochę cza-
wymaga przeredagowania dotychczaso-
rozumiem odpowiedzialność. W drodze
su. Bywa jednak, że lider zainicjuje powsta-
wego życia. Począwszy od wymyślenia
do szczęśliwego życia uczę się, wykonu-
nie bardziej ustrukturalizowanej formy
sposobów na pogodzenie życia zawodo-
ję pracę nad sobą i mam prawo się mylić
dążąc np. w kierunku zbudowania szkoły
wego z zagospodarowaniem czasu dziecka,
i popełniać błędy. Uznanie tego jest jed-
demokratycznej. Tak było w przypadku
zdobycia dodatkowej wiedzy i pomysłów
nocześnie uznaniem, że ktoś może mi
Bullerbyn. Wówczas grupa potrzebuje sta-
związanych ze wsparciem dziecka w przy-
pomóc, ale muszę po tę pomoc sięgnąć,
bilnej konstrukcji gwarantującej dzieciom
gotowaniu go do zdawania egzaminów
a potem sobie ją wziąć. Rożni się to od
regularne spotkania i infrastrukturę i tu
z podstawy programowej, po pracę nad
postawy roszczeniowej, gdy uważam, że
zaczynają się schody. Rodzice powinni się
własnym postrzeganiem procesu uczenia
komfort szczęśliwego życia mi się należy
ze sobą dogadać co do zasad współpracy ze
się. Do tego potrzebujemy pewności siebie
i wiem najlepiej, co inni mają mi zagwaran-
świadomością działania naturalnego proce-
w spotkaniach z ludźmi, którzy nie rozu-
tować. W polskiej kulturze przeważa obec-
su grupowego pełnego wyzwań i frustracji.
mieją tego, czym jest Unschooling. Wśród
nie właśnie ta druga postawa. Sama nadal
Jest to temat na kolejne duże opracowa-
nich będą nasi bliscy. Wraz z nami zacznie
się łapię na tym, dlatego jestem w ciągłym
nie. Ze swojego doświadczenia podkreślę
się zmieniać całe nasze środowisko i będzie
samorozwoju i doskonaleniu. Nie zosta-
skrótowo, że proces ten powinien wspierać
się to wiązało z naszym osobistym wysił-
wiam jednak w tym siebie samej, bo w tym
co najmniej facylitator. Zachęcam też do
kiem. Trzeba to uwzględnić podejmując
procesie potrzebny jest drugi człowiek.
znalezienia informacji na temat budowania
taką decyzję.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
97
06
EDUKACJA
12. T o znaczy, że można sięgać po pomoc? Czy są jakieś szkoły, kursy, szkolenia, strony internetowe, youtube, materiały edukacyjne? Co warto przeczytać?
Bibliografia:
Literatura
Publikacje w Internecie języku polskim ◦◦ http://stressfree.pl/unschooling-uwolniona-edukacja-domowa-cz-1/ ◦◦ http://miastodzieci.pl/dla_rodzicow/70:/2342:unschooling-edu-
◦◦ Ivan Illich: ODSZKOLNIĆ SPOŁECZEŃSTWO,
kacja-domowa-bez-ograniczen
Fundacja Bęc Zmiana, Warszawa 2010
◦◦ http://mieszadlo.pl/wolna-szkola-potrzebna-jest-zmiana-naucza-
◦◦ John Holt: ZAMIAST EDUKACJI Warunki do uczenia się przez
niu-dzieci/
działanie, Wydawnictwo Impuls 2007
◦◦ http://nienietak.pl/unschooling-nie-do-zatrzymania/
◦◦ Peter Gray: WOLNE DZIECI Jak zabawa sprawia, że dzieci są szczę-
◦◦ http://darja.tv/2015/05/19/unschooling-w-polsce-i-wolne-szkoly/
śliwsze, bardziej pewne siebie i lepiej się uczą?, Wyd. MiND 2015
◦◦ http://www.egaga.pl/unschooling-alternatywa-dla-tradycyjnej-
◦◦ Dayna Martin: Radical Unschooling – A Revolution Has Begun,
-edukacji/
Edition by Dayna Martin
◦◦ http://www.tatento.pl/a/475/rodzice/wychowanie/uczen/fun-
◦◦ Jesper Juul: TWOJE KOMPETENTNE DZIECKO
dacja-bullerbyn-co-to-jest-unschooling
Dlaczego powinniśmy traktować dzieci poważniej?
◦◦ http://dziecisawazne.pl/kryzys-szkoly/
◦◦ Jesper Juul: KRYZYS SZKOŁY Co możemy zrobić dla uczniów,
◦◦ http://edukacja.dziennik.pl/aktualnosci/artykuly/486222,naucza-
nauczycieli i rodziców?, Wydawnictwo MiND 2015
nie-domowe-men-liczy-dzieci-ktore-ucza-sie-w-domu.html
◦◦ Alfie Kohn: WYCHOWANIE BEZ NAGRÓD I KAR
◦◦ http://weekend.gazeta.pl/weekend/1,138262,17770791,Ko-
Rodzicielstwo bezwarunkowe, Wydawnictwo MiND 2013
niec_tradycyjnej_szkoly__Unschooling_po_polsku_.html
◦◦ Hubertus von Schoenebeck: WOLNOŚĆ OD WYCHOWYWANIA, Wydawnictwo Impuls 2008 ◦◦ Gerald Hüther, Uli Hauser: WSZYSTKIE DZIECI SĄ ZDOLNE
Audycje radiowe ◦◦ TOK FM Odcinek audycji „Wieczór – Hanna Zielińska”: O kryzysie
Jak marnujemy wrodzone talenty, Dobra Literatura 2014 ◦◦ Hüther Gerald: KIM JESTEŚMY – A KIM MOGLIBYŚMY BYĆ,
tradycyjnego szkolnictwa i edukacji alternatywnej opowiada
Dobra Literatura 2015
◦◦ TOK FM Odcinek audycji „Wakacyjny Salon”: Rozmowa
◦◦ Richard Louv: OSTATNIE DZIECKO LASU, Grupa Wydawnicza
Relacja 2014
z Marianną Kłosińską, która uwalnia dzieci od szkoły ◦◦ TOK FM Odcinek audycji „Wieczór – Aleksandra Pezda:
◦◦ Carl Honoré: POD PRESJA Dajmy dzieciom święty spokój!,
Marianna Kłosińska
Drzewo Babel 2011
Rozmawiamy o apelu Manifesto'15”. Gośćmi audycji byli: Marianna
Kłosińska Szkoła Bullerbyn i Agata Stafiej-Bartosiuk Fundacja Ashoka ◦◦ PolskieRadio.pl Trójka Klub Trójki: Szkoła, w której rządzą dzieci.
Internet ◦◦ www.johnholtgws.com
Marzenie czy koszmar?
◦◦ www.unschooling.com
◦◦ PolskieRadio.pl Czwórka Poranek OnLine: Marianna Kłosińska
◦◦ www.daynamartin.com
◦◦ www.psychologytoday.com/blog/freedom-learn
opowiada o unschoolingu, szkołach wolnych i demokratycznych ◦◦ PolskieRadio.pl Jedynka Cztery Pory Roku: W szkole, w domu czy
◦◦ www.storiesofanunschoolingfamily.com
w „wiosce”? O nauczaniu domowym rozmawiają Marianna
◦◦ www.freechild.org/unschooling.htm
Kłosińska i Monika Werwicka ◦◦ PolskieRadio.pl Radio dzieciom Zasoby: Mamy zmieniają świat
◦◦ Poranek RDC: Wiele osób nie radzi sobie z podejściem do edukacji,
Grupy dyskusyjne na portalu społecznościowym Facebook ◦◦ Unschooling EN
jakie proponują szkoły demokratyczne
◦◦ Edukacja alternatywna [Cohabitat] ◦◦ Wolna edukacja ◦◦ Edukacja wolnościowa
Fundacja Bullerbyn ◦◦ www.bullerbyn.org.pl ◦◦ www.facebook.com/WolnaSzkolaDemokratyczna
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
99
06
EDUKACJA
CIEMNE I JASNE STRONY UTOPII EDUKACYJNEJ – RZECZ O MOOCACH autorka : Agnieszka Gorońska
Agnieszka “Mizuu” Gorońska
Niski, pucołowaty mężczyzna bierze
dostępnego po angielsku w komputerze,
mikrofon. Słychać w jego angielskim wy-
który dosłownie wmurowano w ścianę ów-
raźnie azjatycką nutę. To Sugata Mitra,
czesnego biura Mitry, a potem w innych
naukowiec, który na przełomie mileniów
miasteczkach. Zostawione same sobie,
przestał interesować się półprzewodni-
pomimo braku znajomości angielskiego,
kami czy strukturami sieci neuronowych,
grupowo uczyły się obsługi sprzętu, jęzków
a zaczął głosić dobrą nowinę: edukacja
obcych, a nawet bardziej skomplikowanych
dzięki wynalezieniu Internetu będzie od
zagadnień naukowych (wedle danych Mi-
tej pory dostępna dla wszystkich, zawsze
try około 300 dzieci w ciągu pół roku, na
i wszędzie. Nawet w ubogich slumsach
1 komputerze w ścianie). Sugata Mitra od
Indii.
tego czasu uczestniczy w różnych konfe-
O jego najbardziej znanym eksperymen-
rencjach dotyczących edukacji i jest naj-
Człowiek-orkiestra. Współpracuje z kilkoma
cie, Dziurze w Ścianie (A Hole in the Wall),
lepszym ambasadorem uczenia się przez
pracodawcami naraz jako spec od języków ob-
rozpoczętym w 1999 – można posłuchać
Internet.
cych i edukacji. Najwięcej czasu spędza eduku-
na platfomie TED (w wystąpieniu z 2007
Każdy z nas jest w znacznie lepszej
jąc innych, pisząc i ucząc się. Lubi być po obu
roku [link]1 lub z 2013 roku [link]2 i usły-
sytuacji niż dzieci biorące udział w eks-
stronach nauczycielskiego biurka, chociaż woli,
szeć inspirującą historię o dzieciach z ubo-
perymencie Mitry: ma zapewne własne
żeby biurka w ogóle nie było, a wszyscy w gru-
giej dzielnicy Kalkaji w New Delhi, które
urządzenie z połączeniem do Internetu,
pie mówili sobie po imieniu. Ponadto blogerka
spontanicznie zaczęły używać internetu
jakieś zręby wiedzy o języku angielskim
i pisarka (odwiedźcie ją na www.goronska.pl i Naczelny Queer Polskiego Tweetera.
zdjęcie po lewej: Sugata Mitra podczas TEDx UFM 2015. Fot. Louis Pedro Miron
i na pewno potrafi czytać. Nie musi też błą-
) 1 www.ted.com/talks/sugata_mitra_shows_how_
dzić po omacku, za to, zwyczajem współ-
kids_teach_themselves
czesnej kultury Zachodu, może położyć
2 www.ted.com/talks/sugata_mitra_build_a_
nacisk na efektywność i produktywność.
school_in_the_cloud
A to wszystko dzięki istnieniu MOOCów.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
100
06
EDUKACJA
MOOC TO SKRÓT, KTÓRY ROZWIJA SIĘ DO MASSIVE OPEN ONLINE COURSE - ZBIOROWEGO, OTWARTEGO KURSU INTERNETOWEGO. Dorastaliśmy do tego pomysłu powoli,
i czaty. Niektóre oferują też certyfikat po
od czasu wynalezienia przez Imperium
ukończeniu kursu i oddaniu wszystkich
Brytyjskie współczesnego systemu edu-
zadań domowych. Brzmi wspaniale, bo
kacji, któremu miały podlegać wszystkie dzieci, bez względu na klasę, płeć czy wyznanie. Wraz z rozwojem mediów otrzymaliśmy pasma telewizji edukacyjnej,
kimkolwiek byśmy nie byli i jakakolwiek nie byłaby zawartość naszego portfela, możemy po zalogowaniu się na jedną z platform spróbować swoich sił w kursach na przykład robotyki, oferowanymi przez takie giganty uniwersyteckie jak MIT czy Oxford.
a także niezapomniane kursy korespondencyjne, gdzie wysyłano za pewną opłatą pakiet złożony najczęściej z zeszytu ćwiczeń i kasety magnetofonowej, przy czym nośnik ewoluował z czasem - była kaseta
GDZIE SZUKAĆ NAJLEPIEJ PRZYGOTOWANYCH MOOCÓW?
wideo, DVD... Dziś w ten sposób wciąż uczy się np. fitnessu. Internet stał się krokiem milowym w wymiarze "Massive" – co prawda "Przy-
Coursera
byszów z Matplanety" oglądały przecież
www.coursera.org
setki tysięcy polskich dzieci, ale wszystko odbywało się w myśl zasady "każdy sobie rzepkę skrobie". Komunikacja między
Klasyka gatunku przez relatywnie długi czas wyznaczająca trendy, chyba najszerszy wybór tematów, najwięcej zadawanych wypowiedzi pisemnych i samodzielnych projektów końcowych, wolne i wyraźne nagrania wideo, które na całe szczęście bardziej zaawansowani użytkownicy angielskiego mogą sobie przyspieszyć.
widzami, a także między oglądającymi a dystrybutorem programu była właściwie żadna. W MOOCu może teoretycznie brać
edX
udział choćby i milion osób, ale wciąż wy-
www.edx.org
soce prawdopodobne jest istnienie między
Najbardziej dopracowane, ale też najtrudniejsze MOOCe w sieci. Autentyczne materiały z najlepszych światowych uniwersytetów, szybkie tempo, specjalistyczna wiedza, genialne symulacje do ćwiczeń praktycznych.
jednostkami czy grupami żywa, autentyczna komunikacja.
A działa to tak: jednostka, zespół lub instytucja produkują materiały wideo, okraszają je, w zależności od tematu i możliwości, dodatkowymi materiałami: interaktywnymi ćwiczeniami, quizami, tekstami do analizy, wykresami, prezentacjami itd. Spreparowane odpowiednio treści wrzu-
FutureLearn www.futurelearn.com
Khan Academy www.khanacademy.org
cają do Internetu na platformę obsługującą
Canvas Network
MOOCi (patrz: ramka), która umożliwia
www.canvas.net
odbiorcom-uczniom dostęp do treści, a także pozwala im na dyskusje przez fora
Spory wybór różnych kursów (w tym wielu z przedmiotów humanistycznych!), ale sprofilowanych zbyt mocno pod amerykańskiego odbiorcę (odczuwalny w niektórych kursach infantylizm i spłycenie tematu).
To niemal wirtualne korepetycje. Darmowy dostęp do spersonalizowanych testów wiedzy wraz z wykładami pomagającymi uzupełnić luki w kustomizowalny sposób.
Współpracują z pokaźną listą uniwersytetów i college’ów, ich kursy często związane są z umiejętnościami miękkimi, sporo też ekonomii – wszystko w krótkich, dobrze zmodułowanych kursach optymalizujących poświęcony na nie czas.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
101
06
EDUKACJA
Brzmi zbyt pięknie, aby było prawdziwe, prawda? Prawda. W dalszej części
MASYWNOŚĆ/ SPOŁECZNOŚĆ/ PLEMIONA
A jednak, w przeciwieństwie do lekcji szkolnych czy wykładów uniwersytec-
tego tekstu przyjrzę się różnym aspektom
Jak już wspomniałam, to dzięki
kich, rzadko można zawrzeć przyjaźnie,
MOOCów i postaram się wskazać ich silne
MOOCom poczyniliśmy największy krok
które przetrwają cały kurs. Ba, w wielu
i słaby strony, aby łatwiej było Wam czerpać
naprzód w edukacji. Możliwość podysku-
kursach można poradzić sobie z zerową
korzyści i możliwie najprościej niwelować
towania o różnych koncepcjach z człowie-
interakcją między innymi uczestnikami!
niedostatki wnikające z takiej edukacji.
kiem z Australii mieliśmy już wcześniej,
Twórcy MOOCów próbują stymulować
A może zainspiruję Was to do stworzenia
ale zbiorowa kompetencja, fakt, że każdy
dyskusję przez naliczanie postów na forach
własnego kursu? Jesteśmy w końcu ma-
do kursu dołącza z innymi doświadczenia-
(pewna minimalna liczba np. 1 post na ty-
kerami, każdy z nas może nauczyć czegoś
mi i umiejętnościami - jest nieoceniona.
dzień w dowolnym temacie, pozwala zdo-
innych, nie marnujmy tej okazji!
Wiele MOOCów przydziela losowo kursantów do małych grup uczniowskich (study groups), żeby nie przytłaczały ich ilość ludzi i mnogość tematów, poruszanych na forach.
być np. 15% końcowej oceny), tworzenie wyżej wymienionych study groups, a także ocenianie grupowe. Jak sami się zapewne domyślacie, żaden wykładowca nie ma czasu ocenić setek tysięcy prac w tydzień. Mniejsze testy oczywiście może oceniać komputer, dzięki istnieniu testów pytań zamkniętych, testów wielokrotnego wyboru czy uzupełnianek z kluczem. Ale to mało
Iversity www.iversity.org
rozwojowe ćwiczenia – aby więc ukończyć
Jedyne w stawce liczące się przedsięwzięcie o europejskich korzeniach (stąd też niemiecka wersja strony i niektórych kursów, dla anglofobów). Widać, że uczyli się na błędach Coursery, ale nie wiem czy nie wykreowali przy tym nowych niedostatków. Niewątpliwie jednak mają mnóstwo do zaoferowania.
bardziej prestiżowe kursy należy złożyć projekt końcowy – raport, esej, wideo lub własny program. Następnie ocenić prace trzech innych uczniów i samemu zostać ocenionym przez kolejną trójkę – wszyscy wybrani losowo przez system.
P2PU www.p2pu.org/en
Udemy www.udemy.com
Udacity www.udacity.com
To nie pomaga, jeśli samemu nie ma się
Ciekawe przedsięwzięcie, które zachęca do korzystania z MOOCów w grupach znajomych spotykających się na żywo. Lepiej tego zrobić się nie dało.
Skoncentrowany w większości na umiejętnościach technologicznych: programowaniu, edycji mediów czy zaawansowanym wykorzystaniu pakietów biurowych. Ze względu na targetowanego odbiorcę, obok darmowych kursów wstępnych znajdziemy tu dużo kursów odpłatnych.
Tu także możemy poszerzyć swoje zdolności okołokomputerowe za pewną kwotę pieniędzy. Różnica jest taka, że rekiny przemysłu informatycznego honorują certyfikaty wydawane przez Udacity z otwartymi ramionami ze względu na dużą ilość ćwiczeń praktycznych i umowę handlową.
chęci brania udziału w dyskusjach, nikt nie może nas do tego zmusić.
Ogromne rzesze ludzi, skoro mają taką możliwość, po prostu przeglądają materiał wideo i teksty, czerpią potrzebną im wiedzę i nigdy jej nie werfikują, ani nie pomagają innym zrozumieć tego, co sami już opanowali. Nic dziwnego, skoro często nie widzisz twarzy swoich kolegów i koleżanek, nie możesz z nimi też wyjść "po zajęciach na piwko" – nie masz częstokroć motywacji, by czuć się z nimi związanym, a cóż dopiero – odpowiedzialnym za nich!
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
102
06
EDUKACJA
CENA/ DARMOWOŚĆ
wydolnymi obywatelami świata – żądanie
(nauczanie, zarządzanie czasem i zasoba-
Jak wiemy z ekonomii – nie ma dar-
od tych biedniejszych zapłaty to czysta hi-
mi, wyszukiwanie informacji, argumen-
mowego lunchu. W zamian za dostęp do
pokryzja. Niestety, upłynie wiele megabi-
tacja, przemawianie publiczne, tworzenie
MOOCów musimy przehandlować część
tów w łączach, nim zwietrzone pieniądze
organizacji oddolnych). Ponadto zauwa-
swoich danych. Osobiście mi to nie prze-
będą pochodziły głównie z crowdfundingu
żalnie częściej ambitne podejście twórców
szkadza, nie lubię być anonimowa, kiedy
lub fundacji walczących o równy dostęp
pozwala realizować interdyscyplinarne
mam szansę znetworkingować się ze spe-
do wiedzy.
MOOCi, gdzie wielu specjalistów wspólnie
cjalistami w interesującej mnie dziedzinie, ale nie wszystkim przychodzi to tak łatwo.
ZAKRES TEMATYCZNY
dzieli się swoją wiedzą, naświetlając problemy współczesnego świata i nauki z wie-
Dalej jest jednak pod górkę. Gdy po ukoń-
Mam nadzieję, że na tym etapie tekstu
lu perspektyw. Takie kursy mają też często
czeniu kursu chcemy otrzymać certyfikat
nie podchodzisz bezkrytycznie do tego
najlepiej napędzane platformy dyskusyjne
(imienny, z lub bez oceny) musimy uiścić
typu edukacji (świetny artykuł o modelach
oraz wyraźnie zarysowaną obecność na
pewną kwotę; są też kursy online, mienią-
edukacji alternatywnej, która odbywa się
mediach społecznościowych. Kiedy ha-
ce się MOOCami, gdzie trzeba płacić już
twarzą w twarz, napisała do tego numeru
shtag kursu zaczyna żyć własnym życiem,
za sam dostęp! Same certyfikaty mają też
Marianna Kłosińska z Fundacji Bullerbyn)
znacznie łatwiejsze okazuje się nawiązywa-
często tylko postać przesłanego nam do samodzielnego druku PDFa. Ceny wahają się od symbolicznych 10��dolarów do nawet paru tysięcy. Jeśli
i zdajesz sobie powoli sprawę, że pewne rzeczy wypadają w nauczaniu przez MOOCi lepiej, inne zaś gorzej.
w naszym interesie jest wzbogacenie so-
nie kontaktów przez twittera, instagram czy facebooka.
TEORIA A PRAKTYKA Przy nauczaniu online instynktownie myślimy o braku praktyki. No bo co możemy więcej zrobić? Gapić się w ekran, pisać posty i wypracowania, rozwiązywać jakieś interaktywne testy. Tak, owszem, ale parę lat temu.
bie CV czy zyskanie dodatkowych punk-
Lepiej i częściej realizowane są tematy
tów ECTS na uczelni, należy się głęboko
ścisłe – w rankingach liczebności królują
zastanowić, które platformy wybrać i czy
kursy programowania, kodowania stron
stać nas na dodatkowy papier. Dla mnie
czy statystyki. Potem przedmioty ekspery-
osobiście zrozumiałe jest płacenie twór-
mentalne, jak chemia czy biologia, i kursy
com jednostkowym i/ lub co łaska (model
związane z finansami tudzież zarządza-
Cohabitatu) wyprodukowanie samemu
niem. Posucha panuje wśród kursów ję-
Dziś coraz więcej MOOCów wychodzi
co najmniej pięciu godzin nagrań (z do-
zykowych, które ulokowały się w innych
naprzeciw potrzebom uczenia się
świadczenia, tyle przeciętnie liczą takie
gałęziach kursów internetowych i opro-
w praktyce. Prace "semestralne" przesyła
kursy) oraz materiałów dodatkowych. To
gramowania SRS (ang. Spaced Repetition
się na serwery w formie wideo lub audio,
wysiłek, za który należy się gratyfikacja.
System, System Powtórek Rozłożonych
co wymaga nie lada zachodu i interakcji
Uczelnie natomiast korzystają często z po-
w Czasie).
ze społeczeństwem. Ludzie z Harvardu,
siadanego sprzętu, materiałów i nagrań, a ich największym wkładem jest zarządzanie ogromnymi liczbami kursantów. Jeśli przystępują do takiego projektu z założeniem dobrowolnego wyrównywania szans między ubogimi, a ekonomicznie
Cudownym zjawiskiem jest rozkwit kursów dotyczących takich tematów jak ekologia, zrównoważony rozwój, a także kompetencji miękkich
żeby uruchomić ogromnie złożony MOOC z dostępem do symulacji laboratoryjnych i cudownymi animacjami w temacie neuronauk (Fundamentals of Neuroscience – dostępne pod adresem www.mcb80x.org) obrali model crowdfundingowy. Za
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
103
06
EDUKACJA
niewielką opłatą wysyłali do przyszłych,
ten nieuchronnie będzie się rozwijał, tym
jednak prowadzi nas do kolejnego zagad-
chętnych studentów zestaw DIY do
samym zwiększając naszą, uczestników,
nienia...
mierzenia potencjałów elektrycznych
satysfakcję.
np. w ciele dżdżownicy. The Hong Kong University of Science and Technology zamieścił w swoim sylabusie do kursu Nauka w Gastronomii (The Science of Gastronomy www.coursera.org/course/ scigast) potrzebne uczniom składniki ze sklepu spożywczego, które umożliwią im wykonanie eksperymentów z zadań
CERTYFIKATY Z SIECI Jak wspomniano wcześniej, certyfikaty rzadko są darmowe.
Czy opłaca się wysupłać grosz z portfela, żeby kupić sobie taki dokument? W Polsce – niekoniecznie.
TEMPO KURSÓW Istnieją dwa zasadnicze modele udostępniania zasobów – albo dostęp do kolejnych treści zyskujemy co tydzień, albo cały kurs dostajemy na tacy od razu i od nas zależy jak szybko “przerobimy” materiały i zadania. W pierwszym wymienionym modelu
domowych na... samym sobie. Zebrane przez nich dane posłużyły wykładowcom
Pracodawcy z rzadka dorośli do tego, by
także zadania i egzaminy mają określony
do dalszych analiz na bardziej
uwzględniać kursy internetowe jako mia-
termin wykonania, w drugim już nieko-
reprezentacyjnej grupie badanych.
rodajny wzrost kompetencji pracownika.
niecznie. Wiele platform, oferując model
Niektóre MOOCi (w tym, mam nadzieję,
Uczelnie, przynajmniej te publiczne, także
cotygodniowy, szacuje za nas od razu
te udostępnione w przyszłości przez
nie pozwalają umieścić MOOCów jako
liczbę godzin, które będziemy musieli po-
Cohabitat) oferują za dodatkową opłatą
przedmiotów fakultatywnych w indeksie,
święcić w tym przedziale czasu i wysyła
warsztaty offline, gdzie zdobytą wiedzę
ani naliczać z nich ECTSów. Jeśli natomiast
w regularnych odstępach przypomnienia
można przetestować w działaniu. Trend
masz kontakt z zagranicznym kontrahen-
o nowych treściach.
Daphne Koller współzałożycielka Coursera. Fot. Mirko Ries (Flickr)
tem i stać Cię – bierz je w ciemno. Co-
W zależności od tego, jaki jest przed-
ursera dodatkowo ułatwia podczepienie
miot kursu i jego poziom, powinniśmy
zaliczonych kursów do profili na LinkedIn.
sami dobrać sobie model. Kursy, z których
To, co należy tu rozważyć szczególnie,
nie potrzebujemy uzyskać certyfikatu lub
to KIEDY zapłacić za taki certyfikat. Jeśli
istnieje duża szansa, że większość materia-
przyjmiecie moją radę w tym zakresie, nie
łu jest nam znana warto móc “ogarnąć” za
róbcie tego z góry. Wedle różnych statystyk
jednym razem. Tak dzieje się w przypad-
(patrz tu www.katyjordan.com/MOOC-
ku kursów z umiejętności miękkich, jak
project.html lub tu http://lytics.stanford.
organizowanie czasu czy tematów dobrze
edu/datadriveneducation/papers/yange-
nam znanych z innych źródeł, dajmy na
tal.pdf) do końca kursu dotrwa od 5% do
to budowaniu z gliny. Zazwyczaj możemy
40% zapisanych. To w tej chwili największy
wtedy rozwiązać zadania bez oglądania
kłopot jaki istnieje w tym przedsięwzięciu
wszystkich wykładów, mamy też szansę
– zapisać się jest łatwo, obejrzeć parę filmów z wykładami prosto, ale wykrzesać z siebie coś więcej bez mocnej, wewnętrznej motywacji już trudniej.
obejrzeć tylko to, co uzupełni nasze braki w wiedzy. Natomiast kursy posiadające w swoim curriculum duże projekty lub obejmujące kompleksowe tematy – np. genetykę molekularną czy edytowanie wideo – zdecydowanie lepiej opanowywać w stałym, z góry narzuconym tempie.
Salman Khan z Khan Academy. Fot. Kate Mason (materiały prasowe Khan Academy)
Często zdarzy się coś ciekawszego do
Nowe informacje będą wtedy miały szansę
zrobienia, jesteśmy chorzy albo przytłocze-
skonsolidować się w naszej pamięci, mniej-
ni nauką czy pracą, którą musimy odwalić
sza też będzie nasza frustracja wynikająca
"w prawdziwym życiu". MOOC nie ma sił
z natłoku danych.
przebicia na naszej liście priorytetów, co
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
104
06
EDUKACJA
JESZCZE RAZ - CO ZROBIĆ, ŻEBY NIE ZWARIOWAĆ?
Zadawaj pytania, dziel się doświad-
dzialny za siebie, a o niektórych
Chciałabym podsumować kilka punk-
czeniem i przemyśleniami, zaprzy-
rzeczach nie wystarczy przeczytać
tów wartych rozważenia w celu maksyma-
jaźnij się z kimś. W swoim otocze-
czy posłuchać.
lizacji naszej satysfakcji z podjętego kursu
niu poszukaj kogoś, kto mógłby
6. Nie bierz za dużo na głowę.
MOOC.
skorzystać z danego kursu razem
Człowiek na przeciętnym eta-
1. Dowiedz się jak najwięcej przed
z Tobą – nie ma lepszej motywacji
cie i z jakimś życiem osobistym,
rozpoczęciem kursu. Przeczytaj
niż ludzie, którzy dzielą Twoje pasje
może tak naprawdę sprostać
jego opis, wymagania, plan zajęć,
i zainteresowania.
dwóm MOOCom jednocześnie.
dowiedz się jak długo będzie trwał itp.
4. Nie bój się eksperymentować.
Freelancerzy czy osoby na piątym
2. Zaplanuj swoje działania i cele
Zacznij od darmowych kursów
roku studiów mogą się rzucać na
z wyprzedzeniem. Czy chcesz
i sprawdź się, potem łatwiej bę-
kilka kursów, ale doradzam, aby
otrzymać certyfikat? Chcesz na-
dzie Ci dobrać tematykę kursu
się nie rozdrabniać i raczej zaczy-
wiązać nowe znajomości? Budu-
czy jego trudność (kiedyś skusi-
nać naraz mniej przedmiotów niż
jesz bazę źródeł? Ile czasu możesz
łam się o MOOC na temat neuro-
więcej.
poświęcić? (Protip: na Courserze
obrazowania, dużo pisałam o tym
i edXie są tzw. Pre-course surveys,
w magisterce – okazał się szalenie
które często pomagają uporządko-
medyczny i odpadłam w połowie.
wać sobie w głowie własne ocze-
Ale przynajmniej czegoś się o sobie
kiwania)
dowiedziałam!)
3. Korzystaj z narzędzi społecz-
5. Staraj się nie ignorować zadań
nościowych, które oferuje kurs.
domowych. Sam jesteś odpowie-
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
105
06
EDUKACJA
WYTWÓRCZOŚĆ A MOOCI
A nade wszystko – MOOCe, nawet po-
nych przez normy programowe. A gdy są
Na zakończenie tego tekstu chciałabym
mimo ponurych wieszczeń i dalekich od
zbyt niecodzienne, by znalazły się na nie
przypomnieć, jak mocno zazębiają się ide-
ideału statystyk, wciąż są narzędziem do
fundusze w murach uniwersytetów – od-
ały permakulturowe, unschoolingowe czy
chwiania w posadach ruchem formalnej
wołują się do ducha crowdfundingu.
cohabitatowe z MOOCami. Ten tekst nie
edukacji. Kością w gardle stoją różnym mi-
Sugata Mitra powiedział kiedyś: Ludzie
znalazł się tu bez powodu!
nistrom edukacji i wywołują opór u tych
czasów wiktoriańskich byli świetnymi inży-
pracowników akademii, którzy zamknęli
nierami. Stworzyli system edukacyjny tak
się w wieżach z kości słoniowej i potrafią
trwały, że jest z nami do dzisiaj, produkując
już tylko pouczać ex cathedra. Dają lepszy
wytrwale identycznych ludzi dla maszyne-
dostęp do specjalistów z różnych dziedzin
rii, która już nie istnieje. Nasze nowe szkoły
niż podręczniki w księgarniach i bibliote-
są w chmurach, w wirtualnych chmurach,
kach. Pozwalają konstruować swoją wiedzę
tam gdzie kamienie rozżalonych konser-
świadomie, bez odgórnych ram narzuca-
watystów go nie dosięgną.
Nie ma bowiem nic bardziej WyTwórczego niż pragnienie propagowania wiedzy wśród wszystkich, którzy jej potrzebują; niezależnie od ich pochodzenia, koloru skóry, wyznania, orientacji seksualnej, płci czy majętności. W świecie tego typu kursów nie ma orzeczeń o niepełnosprawności czy dysortografii. Nauczyciel (lub system) nie ocenia nas za to, w jak ładny żakiet czy garnitur “wbiliśmy się” na egzamin, ani za upodobanie do kolczyków, tatuaży albo dreadów.
W świecie MOOCów istnieją tylko nasze kompetencje i nasza wiedza – a my sami istniejemy na tyle, na ile interakcji pozwolimy sobie z innymi. Dzięki MOOCom budujemy w sobie samodzielność i niezależność – to od nas zależy, jakie przedmioty wejdą w nasz plan dnia. Czy obierzemy kierunek interdyscyplinarny, czy skoncentrujemy się na wąsko wyspecjalizowanych zagadnieniach? Obejrzymy każde wideo i zanurkujemy w każdy link “dla chętnych” czy też nie? Możemy uczyć się ze znajomymi offline lub tworzyć grupy dyskusyjne na facebooku. Będąc odpowiedzialnymi za swój proces uczenia się w dość łatwo modyfikowalnej strukturze, uczmy się operować jako jednostki wewnątrzsterowalne i samowystarczalne. Podobnie jak autorzy systemów opartych na Wikipedii – tworzymy sieć połączeń, wiedzy, kompetencji. zdjęcie otwierające dział: Na zajęciach w Khan Academy. Fot. Isaac Durand (materiały prasowe Khan Academy)
07 OGRÓD
ROZDZIAŁ
T E M AT
109
07
OGRÓD
DIY:
SYSTEM
STRONA
ROŚLIN autor: Tomasz Lope” Górski ”
Tomasz „Lope” Górski Absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Aktualnie kontynuuje wykształcenie w zawodzie fitote-
Nawadnianie roślin to jeden z bardziej
Nie wymaga on prądu, pomp, kapilar,
rapeuty w Instytucie Medycyny Klasztornej
pracochłonnych etapów uprawy roślin.
sterowników itp. Można wyodrębnić 3 ele-
w Katowicach. Fan hydroponiki, który nie boi
Wymaga wprawy i systematyczności.
menty tego systemu:
się ubrudzić ziemią, propagator uprawiania
Co więc zrobić, jeżeli mamy mało czasu,
Zbiornik na wodę – woda tutaj wytra-
własnego jedzenia. Nie mówi trzy letniej cór-
a nie chcemy martwić się o wzrost naszych
ca chlor i jest ogrzana do odpowiedniej
ce „jedz bo zdrowe”, ale razem z nią uprawia
roślin?
temperatury.
ogródek.
Ostatnie lato obfitowało u mnie w róż-
Zbiornik napełniający – umieszczony
Prowadzi sklep ogrodniczy
ne prace. Często nie było mnie przy mo-
www.herbs-hydro.pl
ich roślinach, a upały spowodowały, że
Połączone donice – na zasadzie naczyń
oraz blog
większość z nich uschła. I to był dla mnie
połączonych, woda jest rozprowadzana
www.herbshydro.blogspot.com
wystarczający bodziec do działania. Zbu-
równomiernie do każdej z donic.
Wymyśla receptury kosmetyków naturalnych
dowałem system nawadniający działający
www.tradycyjnemydlo.pl
na zasadzie naczyń połączonych.
w nim zawór reguluje poziom wody.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
110
07
OGRÓD
CO NAM BĘDZIE POTRZEBNE NARZĘDZIA:
ELEMENTY SYSTEMU: 1. BECZKA NA WODĘ I WIADERKO NAPEŁNIAJĄCE Beczka o poj. 200 l – 1 szt. (50 zł)
1. WKRĘTARKA 2. PRZECINARKA KĄTOWA
2. ZAWÓR KULOWY F1-F1 – 1 szt. (12,98 zł)
3. OTWORNICA 4. MAZAK
3. REDUKCJA M1-F3/4 – 1 szt. (2,98 zł)
5. LINIJKA
4. PRZYŁĄCZE – 2 szt. na wąż o średnicy 25 mm (17,96 zł) 5. REDUKCJA F1-F1/2 – 1 szt. (1,98 zł) 6. WĄŻ OGRODOWY – 1 szt. o długości 50 cm i średnicy 25 mm (4,44 zł) 7. OPASKI METALOWE, ZACISKOWE – 2 szt. (6,5 zł) 8. WIADRO Z POKRYWKĄ o poj. 20 l (zbiornik wyrównawczy) – 1 szt. (10 zł)
1 5 4
2
3
9. ZAWÓR NAPEŁNIAJĄCY ZNZ BOCZNY ½” PP – 1 szt. (14,83 zł) 10. USZCZELKA DO PRZYŁĄCZA o średnicy 16 mm – 1 szt. (8 zł) 11. PRZYŁĄCZE O ŚREDNICY 16 MM TYPU L – 1 szt. (5 zł) 12. WIADRO-DONICE O POJ. 20 L – 3 szt. (30 zł) 13. DURSZLAKI PLASTIKOWE – 3 szt. (9 zł) 14. WORKI JUTOWE – 3 szt. (3x5zł=15 zł)
Całkowity koszt mojego systemu na trzy doniczki wyniósł 236,67 zł. Każda dodatkowa doniczka w systemie to koszt ok. 34 zł. Prócz tego potrzebne nam będą także: ziemia, nawozy, sadzonki. Kwoty przeze mnie podawane są oczywiście tylko cenami sugerowanymi.
15. WĄŻ PLASTIKOWY O ŚREDNICY 16 MM I DŁUGOŚCI 0,5 M – 3 szt. (9 zł) 16. PRZYŁĄCZE O ŚREDNICY 16 MM TYPU L – 1 szt. (5 zł) 17. PRZYŁĄCZE O ŚREDNICY 16 MM TYPU T – 2 szt. (10 zł) 18. USZCZELKI DO PRZYŁĄCZY O ŚREDNICY 16 MM – 3 szt. (24 zł)
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
111
07
OGRÓD
2
3
4 1
5
4
6 9
7
8
10 11 12
15 14
13
18
16
17
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
112
07
OGRÓD
I. PRZYGOTOWUJEMY ZBIORNIK GŁÓWNY NA WODĘ
II. PRZYGOTOWUJEMY ZBIORNIK NAPEŁNIAJĄCY 1. Wkładamy zawór napełniający do wiadra i sprawdzamy wysokość, by zweryfikować ile trzeba go skrócić. Skracamy go do odpowiedniej wysokości (u mnie otwór na zawór jest na wysokości 20 cm od dna wiadra).
1. Zaznaczamy miejsce i robimy w beczce otwór otwornicą.
2. Wiercimy otwór otwornicą na zawór na oznaczonej wysokości (u mnie 20 cm) od dna (zawór napełniający ZNZ boczny) oraz 2. Wkręcamy przyłącze o średnicy 25 mm do zaworu kulowego. drugi po przeciwnej stronie wiadra na wysokości – w moim 3. Od środka beczki wkładamy w otwór redukcję M1-F3/4. przypadku – 4 cm na wąż plastikowy (doprowadzający wodę do doniczek).
3. W niższym otworze umieszczamy uszczelkę. 4. Od zewnątrz przykręcamy zawór kulowy do redukcji M1-F3/4.
4. W kręcamy przyłącze o średnicy 25 mm do redukcji F1-F1/2.
5. W wyższym otworze montujemy zawór napełniający, a od zewnątrz przykręcamy do niego redukcję F1-F1/2.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
113
07
OGRÓD
III. BECZKĘ NA WODĘ UMIESZCZAMY WYŻEJ NIŻ ZBIORNIK NAPEŁNIAJĄCY. ŁĄCZYMY ZBIORNIK GŁÓWNY (BECZKĘ NA WODĘ) WĘŻEM O ŚREDNICY 25 MM I DŁUGOŚCI 0,5 M ZE ZBIORNIKIEM NAPEŁNIAJĄCYM I SKRĘCAMY DWOMA ZACISKOWYMI OPASKAMI METALOWYMI IV. PRZYGOTOWUJEMY DONICZKI UPRAWOWE
1. Od środka wiadra zaznaczamy miejsca na otwory wentylacyjne (po 4 w rzędzie; pierwszy ok. 14 cm od dna wiadra oraz 1 otwór na wysokości 4 cm od dna wiadra).
2. Wiercimy wcześniej oznaczone otwory otwornicą. 3. W najniższy otwór wkładamy uszczelkę. 4. Do każdego wiadra wkładamy po jednym durszlaku plastikowym dnem do dołu. Dzięki temu worek jutowy z ziemią nie zatka otwory doprowadzającego wodę.
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
114
07
OGRÓD
V. PRZYGOTOWUJEMY WĘŻE ŁĄCZĄCE ZBIORNIK NAPEŁNIAJĄCY Z DONICAMI 1. Łączymy 3 odcinki węża o średnicy 16mm i przyłącza o średnicy 16 mm w kolejności: przyłącze L (pierwsza donica) wąż przyłącze T wąż przyłącze T wąż przyłącze L (ostatnia donica). Dla ułatwienia sobie zadania możemy delikatnie podgrzać wąż zapalniczką. 2. Wkładamy przyłącza w otwory z uszczelkami.
VI. WLEWAMY WODĘ DO ZBIORNIKA GŁÓWNEGO, OTWIERAMY ZAWÓR KULOWY, SPRAWDZAMY SZCZELNOŚĆ USZCZELEK I POŁĄCZEŃ
VII. WKŁADAMY WORKI JUTOWE DO DONIC, WSYPUJEMY ZIEMIĘ, NAWOZIMY, WSADZAMY SADZONKI Jak to się sprawdza?
System po drobnych uszczelnieniach działa bez zarzutu. 8 sierpnia 2015 po powrocie z wyjazdu, okazało się, że część moich roślin nie wytrzymała upałów. Wybrałem i wsadziłem do systemu sadzonki pomidorów i papryki, które w innym przypadku wyrzuciłbym na kompost. Efekty mówią same za siebie – system działa. Oczywiście dużo zależy też od planu nawożenia. Ja użyłem produktów firmy Biotabs (rewelacyjne nawozy z certyfikatem ekologicznym; koszt na jedną donicę to ok. 20-35 zł).
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
115
07
OGRÓD
I CO DALEJ? NA CO ZWRÓCIĆ SZCZEGÓLNĄ UWAGĘ? 1. Szczelność połączeń (ja użyłem kleju na gorąco). 2. Poprawne działanie zaworu napełniającego. To serce naszego systemu, więc musimy o nie zadbać, jak o swoje własne :). 3. System działa na zasadzie naczyń połączonych. Zwróćmy uwagę na to, by wszystkie donice były na tej samej wysokości. 4. Beczka na wodę oraz zbiornik napełniający powinny być zamknięte lub przykryte w ten sposób, by nie wpadły do niej liście, ani poprochy, które mogłyby zatkać przewody. 5. W szklarni duży zbiornik wody ma dodatkową zaletę
8 sierpnia 2015
– w ciągu dnia się nagrzewa, a w nocy oddaje to zgromadzone ciepło. Dzięki temu nie ma w pomieszczeniu dużych skoków temperatury. 6. Dodatkowo można włożyć kamień napowietrzający do beczki z wodą/ zbiornika napełniającego. 7. Można też udoskonalić go przez wsadzenie do każdej z donic, koło durszlaka, kamienia napowietrzającego, ale wymaga to także podłączenia pompki napowietrzającej i zasilenia jej elektrycznie. 8. Używajmy ziemi z dodatkiem perlitu lub keramzytu – korzenie muszą mieć swobodę wzrostu. 9. Na początek proponuję używać dobrych, ekologicznych nawozów długo przyswajalnych (Biotabs), dodawanych bezpośrednio do donic i ziemi, a dopiero później eksperymentować z własnymi. Ważne, aby używać nawozów bezpośrednio do donic. Dlaczego? Ponieważ nawozy naturalne są mało stabilne, a mineralne po pewnym czasie mogą pozatykać węże i zawory. 10. W celu uniknięcia rozwoju chwastów, każdą donicę możemy przykryć agrowłókniną. Dzięki temu możemy pokusić się też o uprawę roślin poza szklarnią. 11. Przy roślinach szybko rosnących (np. pomidory) dobrym pomysłem jest zbudowanie drewnianego stelaża
31 sierpnia 2015
– pozwoli to na odpowiednie prowadzenie roślin. 12. Raz na jakiś czas powinniśmy rośliny osuszyć – zamknijmy zawór kulowy na 1-3 dni (kontrolując, czy rośliny nie mają za sucho). Pozwoli to na dotlenienie strefy
Bibliografia:
korzeniowej.
www.herbs-hydro.pl www.herbs-hydro.pl/latwa-organiczna-uprawa-roslin www.herbs-hydro.pl/blog-jak-uprawiac www.alaskagrowbuckets.com
08 EKONOMIA
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
118
08
EKONOMIA
PATRONITE.PL INNY WYMIAR CROWDFUNDINGU autor: Grzegorz A. Młudzik
Pan Adam Pędzel jest artystą – swój talent do malowania obrazów odziedziczył razem z nazwiskiem. Jest również pracownikiem biurowym – musi przecież zarobić na chleb oraz na płótno. Pan Adam wie jednak, że jeśli chciałby w pełni oddać się sztuce, musiałby wybierać: albo chleb, albo obrazy. Postanowił założyć swoje portfolio na Patronite.pl – od tamtego czasu jego życie to nieskrępowana głodem czy brakami płótna sztuka.
Grzegorz A. Młudzik Przewodnik po Patronite.pl – współtworzy
Patronite.pl to miejsce, które ma po-
Wspierający nawet symboliczną złotów-
łączyć ludzi z pasją i talentem, z ludźmi
ką miesięcznie będą w stanie większą gru-
którzy chcieliby ten talent finansowo
pą sprawić, że dany twórca zacznie wresz-
wspierać.
cie żyć z tego, że jest twórcą. Bez udziału
Nie mówimy tu o znanym już klasycznym crowdfundingu, gdzie jednorazowo finansuje się stworzenie jednej rzeczy - mówimy o modelu, który ma wspierać całokształt twórczości człowieka, cyklicznie.
wydawców, dystrybutorów czy sklepów, które zazwyczaj pochłaniają znaczną część dochodów z jego produktu. Wystarczy założyć konto, zbudować portfolio, zaproponować przyszłym Patronom coś w zamian i budować z nimi trwałą, zaangażowaną relację. W przypadku bycia samym Patro-
serwis pod kątem przygotowania autorów do rozpoczęcia nowego rozdziału ich twórczości.
Innymi słowy, muzycy, graficy, malarze,
nem, wystarczy po założeniu na stronie
Sam zaangażowany w działalność kulturową,
filmowcy, aktorzy, społecznicy, podróżni-
konta wybrać swojego ulubionego twórcę
od pixelartu po teatr improwizacyjny. Dawniej
cy, sportowcy czy wszyscy inni, dający coś
i wybrać jaką comiesięczną kwotą chcemy
(i obecnie) opiekun komiksowych kampanii na
społeczeństwu, będą mieli szansę zyskać
go wspierać.
Wspieram.to.
Patronów.
www.patronite.pl
STRONA
ROZDZIAŁ
T E M AT
119
08
EKONOMIA
Model ten sprawdził się za granicą. Ist-
Patronite.pl działa już od listopada, cho-
nieją portale, które rozmaitym artystom
ciaż nie ukrywamy, że nadal trwa subtelne
pozwalają zacząć zarabiać na swojej twór-
i kosmetyczne poprawianie portalu – chce-
czości. Wirtualnym patronom często są
my się upewnić, że będzie on prosty i zro-
udostępniane specjalne dzieła, np. rysun-
zumiały w obsłudze, a jednocześnie dostar-
ki, które nigdzie nie zostały publikowane.
czymy narzędzie, pozwalające wszystkim
Są artyści, którzy łącząc swój talent z ta-
twórcom zaprezentować się z jak najlepszej
kim modelem finansowania zarabiają ok.
strony. Ważne jest także, aby komunika-
70 tys. dolarów miesięcznie.
cja między nimi a Patronami przebiegała
Współczesny odbiorca to istota społecz-
bezproblemowo. Partonite jest docelowo
na, świadoma i interesująca się tym, w jaki
portalem, z którego sami moglibyśmy ko-
sposób pożytkowane są jego pieniądze.
rzystać. Część zespołu tworzącego stronę,
Zdaje sobie sprawę z wartości jakie niesie
to również w wolnym czasie artyści.
za sobą choćby minimalne zaangażowanie i szuka stałych relacji ze swoim ulubionym zespołem muzycznym czy lokalnymi ruchami społecznymi – w tym w Polsce. Pokazał to chociażby crowdfunding, do którego ludzie na początku podchodzili nieufnie, ale z biegiem lat stał się czymś naturalnym w procesie poszukiwania finansowania.
Patronite jest odpowiedzią na sygnalizowane potrzeby artystów. Wszystko wskazuje na to, że polscy twórcy będą mogli liczyć na hojne wsparcie wirtualnych Patronów.
NOTATKI MAJSTERKOWICZA
DOŁĄCZ DO NAS • JESTEŚ WYTWÓRCĄ? • PROJEKTUJESZ? • CHCIAŁBYŚ NAM POMÓC WYDAWAĆ MAGAZYN?
NAPISZ NA:
wytworcy@cohabitat.net