Kjelda nr. 2 2001

Kjelda Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane Nr. 2

Juni 2001

Årgang 10

10 ÅR MED KJELDA!

Stor konferanse for kommunane

21. og 22. mai skipa Fylkesarkivet til stor arkivkonferanse for kommunane i Sogn og Fjordane. Den såkalla Kontaktkonfarensen er ei årviss tilskiping der alle kommunane i fylket vert invitert til ei fagleg samling ikring aktuelle arkivspørsmål. I år var Alexandra Hotel i Loen konferansestad og over 90 personar tok del. Aktuelle emne var ny personopplysningslov, elektronisk arkivplan og lovkrav til arkivlokalitetar. I emnebolken om personopplysningslova var underdirektør i Datatilsynet, Knut Brede Kaspersen, gjesteførelesar. Det er den interkommunale arkivordninga ved Fylkesarkivet som har ansvar for Kontaktkonferansen.

Gamle handelsstader i Sogn og Fjordane

I dette nummeret av Kjelda (side 4)omtalar vi arbeidet med å presentere dei gamle handelsstadene i Sogn og Fjordane. Presentasjonen skjer i ‘Kulturhistorisk Atlas og Leksikon, tilgjengeleg på Internett på denne adressa: http://www.sffarkiv.no/atlasleksikon.

På side 6 finn du artikkelen om handelsstaden

Korssund, som syner korleis artiklane er oppbygde.

På biletet ovanfor ser vi den gamle handelsstaden Rugsund. Bygningane er verna og er tekne godt vare på. Her vert det framleis drive litt handel, men det er turisme som er hovudnæringa.

Minnestein om utvandringa til USA, s. 10.

(Foto: Fylkesarkivet).

2

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

Fylkessoge for Sogn og Fjordane - fram frå gløymsla?

For nokre år sidan vart det jobba aktivt med ei fylkessoge for Sogn og Fjordane. På midten av 1980-talet engasjerte historikarar, fylkeskommunen og andre seg for å få skrive ei fylkesfemnande historie. Av ulike grunnar stranda prosjektet, og har vel no meir eller mindre gått i gløymeboka.

Men andre stader på Vestlandet blømer tanken. Og ikkje berre tanken: I nabofylket i nord, Møre og Romsdal, kom det eit 3 bands verk for nokre år sidan. I nabofylket i sør er “Strilesoga” no ferdig. På Agder er eit større sogeverk under produksjon; band 1 av 7 (!) er alt ferdig. Fleire andre stader i landet vert det planlagt større regionalhistoriske verk Interessa for regionalhistorie er aukande. Og det har fleire gode grunnar.

Regionalhistorie har ein viktig funksjon som bindeledd mellom vår svært rike lokalhistorie og rikshistoria. Ei god regionalhistorie tolkar og set i perspektiv fenomen og hendingar på lokalplan og analyserer dei “nasjonale straumdrag” i eit regionalt perspektiv. Ein regional vinkling på historia gjev og ny kunnskap om korleis samanhengane, samspelet og konfliktane har utfalda seg mellom bygd, fogderi og kjøpstad.

Ei fylkessoge vil gje oss høve til å analysere, samanfatte og vurdere det ein mangfaldig lokalhistorisk litteratur har gjeve oss. I nyskrivne, lettlesne kapittel kan våre dyktigaste historikarar drøfte og samanlikne fogderi, kystog fjordbygder, utvikling av identitet, kommunikasjonar og næringsliv, frå dei eldste tider og fram til år 2000. Kort sagt: ein vil her få eit utkikkspunkt, og eit høve til å samanfatte soga til folket i Sogn og Fjordane, og det på ein måte som kan vere med på å skape ei felles plattform å stå på. God regionalhistorie kan vere ei positiv, identitetsbyggjande kraft.

Det er viktig at ein no får saka på sporet att. I Sogn og Fjordane er saker som samlar på tvers av fogderi viktige saker. Ei betre sak enn å arbeida for at ei drivande god fylkeshistorie vert røyndom, kan ikkje eg tenkja meg.

Snorre D. Øverbø

Personalnytt Maren Feyling, frå Strand i Rogaland, tok til i eit 1 års vikariatet for Randi Melvær den 23. april 2001. Ho er kandidat i landskapsforvaltning og planlegging, og har lokalhistorie delfag og sosialantropologi grunnfag.

Maren har m.a. praksis som kundehandsamar i Synsam Vest.

Fylkesarkivar Gunnar Urtegaard har søkt og fått innvilga 1 års permisjon frå 1. april 2001.

Han skal nytte permisjonstida si til å byggje opp ei bedrift som m.a. leverer ulike typar tenester knytt til digitale kart. Bedriften vert lokalisert i Leikanger.

Snorre D. Øverbø er konstituert i stillinga som fylkesarkivar i dette året.

Du finn no oppdatert informasjon om Fylkesarkivet sine tilsette på våre nettsider. Sjå http://www.sffarkiv.no. Velg “Om Fylkesarkivet” i knapperada til venstre på heimesida.

Årsmelding 2000 Årsmeldinga til Fylkesarkivet er no ferdig. Ho er på 85 sider, og går relativt detaljert inn på vår mangslungne verksemd i året som gjekk. Årsmeldinga er distribuert ut til samtlege kommunar i fylket og mange andre av våre samarbeidspartnarar. Om stutt tid vert ho lagt ut på våre nettsider:

http://www.sffarkiv.no

Redaksjon Snorre D. Øverbø (ansvarleg), Gunnar Yttri, Oddvar Natvik Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, Fylkeshuset, Boks 27, 6861 Leikanger Tlf. 57 65 61 00. Fax: 57 65 61 01.

Kjelda kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 85,-.

Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682.

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven.

Utforming: Oddvar Natvik.

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane Fylkeshuset, Postboks 27, 6861 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax. 57 65 61 01 Konst. fylkesarkivar: Snorre D. Øverbø, tlf. 57 65 64 01, epost: snorreo@sffarkiv.no Arkivarar: Arild Reppen (foto), Fototeknisk avdeling , 6823 Sandane.

Tlf. 57 86 51 24, epost: arildr@sffarkiv.no Liv Fridtun (musikk), Leikanger, Tlf. 57 65 64 04, epost: livf@sffarkiv.no Ole Stian Hovland (kommunearkiv), Leikanger, tlf. 57 65 64 09, epost: oleh@sffarkiv.no Gunnar Yttri (kommunearkiv), Leikanger, tlf. 57 65 64 08, epost: gunnary@sffarkiv.no Berit Selseng (kommunearkiv), Leikanger, tlf. 57 65 64 07, epost: berits@sffarkiv.no Maren Feyling (sekretær/stadnamn), Leikanger, tlf. 57 65 64 00, epost: marenf@sffarkiv.no Prosjekt: Hermund Kleppa (Atlas-Leksikon), tlf. 57 65 64 02, epost: hermundk@sffarkiv.no Oddvar Natvik (foto/Atlas-Leksikon), tlf. 57 65 64 05, epost: oddvarn@sffarkiv.no

Nettstad: www.sffarkiv.no

Innhaldet Frå innhaldet i dette nummeret: - bankhistorisk utstilling, 3 - amerikaportal, 3 - handelsstader, 4 - handelsstaden Korssund, 6 - ‘engang om Aaret..., 7 - frå vyrdnad til skam, 8 - Nils Furnes (1901-1990), 9 - Fjelli sin minnestein..., 10 - fine i farten i Fjaler, 12 - glimt frå fotoarkivet, 14 - norsk museum for fotografi, 15 - minnesmerket, 16 - motteken litteratur, 18 - motteken musikk, 20 - -hefte med salmar..., 24

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

3

Bankhistorisk utstilling på Skei

Den einaste kjende falske 25-øringen frå 1875 og eit uopna Amerikabrev frå 1877 er to godbitar som folk no kan ta i nærare augesyn på ei bankhistorisk utstilling i Sparebanken Sogn og Fjordane på Skei. Utstillinga opna måndag 4. april og er laga av Fylkesarkivet i høve 100-årsjubileet for sparebanken i Jølster, tidlegare Jølster Sparebank no avdelingsbank i Sparebanken Sogn og Fjordane. Ho skal stå oppe til i haust.

På utstillinga kan folk også stogga ved bilete og opplysningar om dei tidlegare banklokala i Jølster, få nærare kjennskap til ei falskmyntsak i Sunnfjord i 1880, sjå på korleis det eldste arkivmaterialet til banken ser ut og er ordna, “møta” eit par Amerika-kundar og helsa på stadnamneksperten Gustav Indrebø.

Merknad: Falskmynten er omtala i Kjelda 2/1993, Amerikabrevet i Kjelda 1 og 2/1994.

Denne utstillingsmonteren står i ekspedisjonen til sparebanken på Skei. Han er til vanleg fylt av pokalar og andre gjeve premiar Jølster Idrettslag har håva inn opp gjennom åra. I bankjubileumsåret 2001 er premiane skifta ut med ymse bankhistorisk materiale. Falskmynten og Amerikabrevet står på øvste hylla. (Foto: H. Kleppa).

Det var “Arnefjord” Brynjulv Østerbø i Bergen hadde i siste Kjelda eit stykke om tre båtar i Englandsfarten under krigen. Han hadde og eit bilete frå Vågen av ein båt han trudde var den same som ein av dei han skreiv om, nemleg “Arnafjord” frå Framfjorden i Vik kommune. Me ba lesarane om hjelp til å avklara spørsmålet.

Fleire har teke kontakt, både beinveges til Østerbø og til Fylkesarkivet. Jon Sværen, Bergen, skriv at han trur det er den rette båten, nemleg “Arnefjord” (ikkje Arnafjord).

Etter krigen kalla dei båten for Kviten fordi han på 50- og 60-talet var kvitmåla.

Då “Arnefjord” reiste til England, var det Markus Neset (Gamle-Markus) som eige båten. Han var ikkje kjent med opplegget at båten skulle til England, det var sonen Bjarne Nese som stod bak. Det var meininga at Bjarne og skulle vera med, men han hoppa av i siste liten. Tyskarane henta Gamle-Markus og han sat i fengsel i Bergen nokre månader. Tyskarane var og heime i Framfjorden, hjå Maria Straume, oldemor til Jon Sværen.

“Arnefjord” i 1994.

Noverande eigar av “Arnefjord” er Morten Neset, soneson til Gamle-Markus.

(Foto: I heftet Krigsminner frå Gulen og Brekke, 1995).

Amerikaportal Fylkeskommunen har løyva 100.000 kr til oppbygg av ein internettbasert “amerikaportal”. Gjennom nettstaden skal ein freiste å etablere kontaktar mellom privatpersonar, lag/organisasjonar, næringsliv og offentlege organ på båe sider av Atlanteren. Eit viktig mål i prosjektet vil vere å auke kunnskapen om kultur, historie og

tradisjonar frå Sogn og Fjordane.

Det er eit mål at innhaldet i portalen og skal appellere til andre enn primærmålgruppa, og den ambisiøse målsetjinga er at portalen skal vere den kulturelle hovudinngangen til fylket på Internett for alle med engelsk som morsmål eller brukspråk.

4

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

Handelsstader

i ‘Kulturhistorisk Atlas og Leksikon’

Langs kysten og innover fjordane her i fylket har det reist folk frå tidlege tider. Desse trong både mat og drikke, og i tillegg tak over hovudet om natta. Denne trongen skapte grunnlaget for framveksten av gjestgiveri og handelsstader på stader som hadde gode og lune hamner. På 1600-talet fekk mange bergensborgarar løyve til å driva handel i Sogn, Sunnfjord og Nordfjord noko som var starten på ei stordomstid for ei rekkje av desse stadene.

Av Anders Gjerde

Kulturhistorisk atlas og leksikon

Fylkesarkivet har for tida eit prosjekt som har fått namnet ‘Kulturhistorisk atlas og leksikon’. Her vil ein etter kvart finna artiklar om ulike stader, personar og kulturminne. Det er hovudsakleg kommunane i fylket som har valt ut kva tema det skal lagast artiklar om. Ei rekkje av dei gamle handels- og gjestgjevarstadene er tekne med og nokre artiklar om desse er alt ferdige. I tida framover vil stadig nye artiklar bli tilgjengelege.

Handel og gjestgiveri

Dei reisande var som regel på tur til eller frå Bergen. Bergen var det store

Kulturhistorisk Atlas Leksikon for Sogn og Fjordane

På Internett blir det no lagt ut artiklar av kulturhistorisk interesse for alle kommunane i Sogn og Fjordane, i fyrste omgang tek ein sikte på kring 30 artiklar frå kvar kommune. Gå til denne adressa: http://www.sffarkiv.no/atlasleksikon

handelssenteret på Vestlandet - og lenge også for heile Noreg. Hit måtte ein for å selja og kjøpa varer. På 1600-talet byrja ein del bergensborgarar med handel på mindre stader ute i distrikta i dei to amta Nordre og Søndre Bergenhuus Amt. Nokre av dei flytte til desse stadene og dreiv handelen sjølve, medan andre heldt fram med å bu i Bergen og let handelsgesellar driva handelsstadene for seg. Mange av handelsstadene byrja som overnattingsstader der det vart skipa gjestgiveri. Etter kvart såg ein at det var trong for handel med varer dei reisande hadde bruk for. Handelen med den lokale folkesetnaden var til å byrja med ikkje så viktig. På ei rekkje av handelsstadene ved kysten var handel med fisk ei stor næring. Her var det fiskemottak der fisken vart salta og sendt vidare, helst til Bergen.

Skyssplikt

Skyssplikta var ei gamalt lovfesta plikt bøndene var pålagd. Dei var pliktige til å skyssa kongen og hans menn - embetsmennene. I kyststroka var dei pliktige til å møta opp på skysskiftestaden med ein skikkeleg båt, medan dei i innlandet måtte skaffa ein hest. På Kristian IV si tid fekk

Skjerjehamn i fint vårvêr i mai 2001. Den gamle handelsstaden var ei tid ei av dei travlaste hamnene i fylket. I dag er det stille her - ingen fastbuande. Eigarane nyttar staden til feriebustad.

(Foto: Hermund Kleppa).

privatfolk rett til å krevja skyss mot betaling per mil. Det var i denne tida det kom påbod om at det skulle skipast faste skysskiftestader. Det skulle vera ei gamal norsk mil mellom skysskiftestadene langs kysten, difor vart det sett opp såkalla ‘milekors’, ein kross som synte avstanden. - Diverre har mange misforstått desse krossane og teke dei for gamle kristne symbol og segner om at det var Heilag-Olav som sette dei opp har vortne til. - På skysskiftestadene budde det alltid ein skysskaffar. På ein husmannsplass med namnet Skaffarplassen budde skaffaren i Korssund. - I 1816 vart skyssplikta avskipa og alle ferdafolk skulle frå då av betala den gjeldande taksten for skyssing med hest eller båt.

Frå Bergen til Ytre Sogn

På ferda frå Bergen til Sogn måtte ein gjennom mange sund og forbi mange øyar og nes før ein kom fram til den fyrste gjestgjevarstaden på vår side av

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001 amtsgrensa. I Gulen kunne ein velja mellom dei tre hamnene Børholmen, Skjerjehamn eller søre Glavær som alle var gjestgjevarstader med handel.

Skjerjehamn, som var størst og viktigast, ligg ved den indre skipsleia gjennom Gulen.

Børholmen ligg lenger ute mot havet, men likevel lunt og godt inne mellom nokre større øyar. Lenger nord, nesten ved Sognesjøen, ligg søre Glavær.

Held ein fram frå Børholmen i nordvestleg retning over Sognesjøen kjem ein til Husøy. Husøy er ei av dei vestlegaste øyane i Solund og var i si tid ein viktig handelsstad i dette distriktet. Her var det òg lenge ei kyrkje. Om ein i staden tek turen nordover frå søre Glavær rett over Sognesjøen og inn i Indre Steinsund dukkar det etter kvart opp ein holme med busetnad på - det er Steinsundholmen. Her vart det drive både handel og gjestgiveri fram til fyrste delen av 1900-talet. Reiser ein vidare gjennom Indre Steinsund kjem ein til Liasund og så ut på Lågøyfjorden. Her, langt ute i havet, ligg Gåsvær som lenge var ein handelsstad. Handelen og gjestgiveriet vart lagt ned på 1800-talet men folket her har lenge levt godt av fisket og folketalet har halde seg stabilt.

Verneverdige stader

Ein kan halda fram reisa anten inn Sognefjorden eller nordover til Sunnfjord og Nordfjord og leggja turen innom dei mange handelsstadene langs desse skipsleiene. På mange av dei gamle handels- og gjestgjevarstadene har dei gamle gjestgiveria vorte utbygde til hotell. Særleg på slutten av 1800-talet og byrjinga av 1900-talet, då turisttrafikken auka sterkt, skjedde dette fleire stader. Mange av hotellbygningane frå denne tida vart bygd i sveitserstil med vakre utsmykkingar. Av desse står det framleis att nokre kjende og flotte døme. Det mest kjente er vel Kvikne’s hotell i Balestrand. - Andre stader vart det bygd staselege våningshus som det er verdt å ta vare på. Nokre har ein diverre vore nøydd å riva, men mange

flotte hus står der framleis. I visse høve har ein klart å ta vare på heile bygningsmiljø frå den tida det var handel. Eit godt døme på dette er Rugsund. Her er det framleis drift med handel og turisme mellom dei verna bygningane.

5

Dette gjorde at det vart skipa landhandleri og forretningar på stader som ikkje hadde hatt dei gamle handelprivilegia. Det kom butikkar på mange nes og langt inne i dei tronge dalane. Dette gjorde at nokre av dei mindre handelsstadene vart utkonkurrerte av nye. For andre var det derimot ei tid med sterk vekst. Lærdalsøyri hadde si stordomstid på midten og slutten av 1800-talet.

Lærdalsmarknaden hadde sine beste år på 1840-talet. I tillegg til handels- og gjestgjevarverksemd kom det mykje nytt hit på denne tida. Det fyrste landapoteket vart lagt til Lærdalsøyri. Postkontoret her var sentralt for distriktet, det same gjaldt telegrafstasjonen. Mange av desse nye institusjonane gav staden ein sentral plass i Sogn.

Sentralisering

Ulik lagnad

Lagnaden til handels- og gjestgjevarstadene har vore svært ulik.

Nokre av dei er i dag avfolka og lite kjente for folk flest. Dei måtte gje opp då sjøen ikkje lenger var hovudferdselsåra. At trafikken gjekk over frå sjø til land var til føremon for andre stader. Ein del av desse stadene har vokse seg store og vorte sentrum i sine kommunar. Nokre av dei gamle handelsstadene ved skipsleia har likevel klart seg godt - ikkje minst på grunn av fisket. Måløy var ein gamal handelsstad som utvikla seg til å bli eit av dei største og viktigaste sentra for norsk fiskeri.

Her er det store verksemder som driv fiskemottak og fiskeeksport.

Ny handelslov

Fram til 1842 måtte ein vera borgar av ein by for å få driva handel. Det var sterke reguleringar med handelsprivilegium for å få rett til å driva handelsverksemd. Frå 1842 kunne kvar mann som løyste handelsbrev få denne retten.

På slutten av 1900-talet har utviklinga gått i retning av meir sentralisering av handelen.

Store handelssentra som Førde og Sogndal har vokse fram.

Dette har gjort sitt til at tilbodet på andre stader har gått attende.

Nærbutikkane har kjempa ein hard kamp for å overleva - mange har måtta gje opp kampen mot dei store kjedene. Fleire stader har ein vore svært oppfinnsam for å halda på eit visst minimumstilbod. Nokre av dei gamle handelsstadene ved kysten har satsa på småbåtturisme og lukkast godt med dette. Småbåthamner med serviceanlegg er bygde slik at turistane kan få ta ein dusj, gjera unna toalettbesøk, vaska kler eller handla dei nødvendige varer her.

Mange av dei gamle handelsstadene vil finnast også i framtida. Andre er i dag fritidsbustader for eigarar som bur andre stader i landet.

Kan nokre desse få ein ny vår ved å satsa på turisme eller andre tiltak? Kven veit? Framtida er uviss.

I Kulturhistorisk atlas og leksikon på Fylkesarkivet sine internett-sider finn ein fleire ferdige artiklar om dei gamle handels- og gjestgjevarstadene. Her ser vi den ferdige artikkelen om kremmarleiet på Børholmen.

6

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

Handelsstaden Korssund

Korssund ligg inne i Korssundosen, nord for Åfjorden og sør for Vilnesfjorden. Med småbåtar er det mogleg å segla til Vilnesfjorden gjennom det smale Lammetusundet. Det går ein riksveg heilt ut hit, bygd på 1960-talet. Framleis vert det drive landhandel og postekspedisjon her. Korssund har frå gamalt høyrt til Askvoll, men etter kommunereguleringa i 1992 kom staden under Fjaler kommune.

Av Anders Gjerde

Attendeblikk

Korssund har fått namnet sitt etter ein stor steinkross som vart sett opp her kring år 1000. Krossen står like sør

for våningshuset i Korssund. Staden ved krossen vart brukt til messestad.

Korssund ligg lagleg til som samlingsplass og har god hamn.

Alt på 1600-talet var Korssund gjestgjevarstad, og truleg den eldste i dette distriktet, - Askvoll og Fjaler. For reisande frå Bergen på veg nordover var Korssund det fyrste gjestgiveriet dei passerte i Sunnfjord. Alle som reiste mellom Sunnfjord og Bergen måtte forbi staden, med unnatak av dei som reiste ytre lei gjennom Steinsund.

Gjestgjevarstad

Den fyrste som ein heilt visst veit var gjestgjevar i Korssund var Zacharias Michelsen Bech. Han er nemnd som gjestgjevar i 1629. I 1618 hadde han løyst borgarbrev i Bergen.

- Bech eigde også Hatløyna i Øen sokn. Denne øya har sidan vorte kalla Sakrisøyna etter han. Ettermennene hans heitte Griil.

Gjennom heile 1700- og 1800-talet var Korssund eit av dei viktigaste gjestgiveria i futeriet. I 1742 heiter det at staden er særs nødvendig for dei reisande. Staden vart omtalt som ein gamal privilegert gjestgjevarog skysskiftestad, og ei nødvendig jekte- og båthamn.

Thomas Christiansen Rue overtok Korssund kring 1720. Enkja og sonen dreiv staden vidare etter hans død. Då desse fall frå i 1758 var det Henrik Holtermann frå Bergen som kjøpte staden. Han eigde og dreiv staden til 1800. Ein skysskaffar var tilsett hjå gjestgjevaren på Korssund. På Holtermann si tid bur Hans Josefson på Skaffarplassen.

1800-talet

Elias Hiortdahl kjøpte Korssund i Nokre medlemar av familien Skår ved steinkrossen som har gitt staden namnet sitt. Krossen skal ha vorte reist til minne om Heilag-Olav.

(Foto: KAL/SF-1429041.004).

Korssund i 1972. Driftsbygningen er borte og ein ny sett opp. Steinkrossen frå middelalderen står rett til høgre for hovudbygningen. (Fotograf: ukjend).

1800. Hiortdahl skal også ha starta med handel på staden. I 1801 var ei “husholderske”, tre mannlege og fire kvinnelege tenarar tilsette i verksemda hans. Gjennom heile 1800-talet var Korssund både handelsog gjestgjevarstad. Hiortdahl selde staden til jølstringen Johannes Saarheim i 1810. Då Saarheim døydde i 1820 dreiv enkja verksemda vidare. Ho gifta seg med Anders Olsen Strømmen og dreiv staden fram til 1849. Strømmen er omtalt som gjestgjevar, medan ettermennene hans er kalla handelsmenn. I 1845 hadde dei to mannlege og tre kvinnelege tenarar.

I folketeljinga frå 1865 er Hans Clausen Lund nemnd som handelsmann medan Mathias Guldbrandsen Spord var gardbrukar. Det budde i alt 13 personar på Korssund. Johannes Helenius Nordstrand står som eigar av Korssund i 1890. I 1886 eller 1889 fekk staden postkontor, og har sidan hatt ein eller annan form for postekspedisjon.

Dampskipsstoppestad

I 1872 handsama amtstinget eit framlegg om at handelsstaden Korssund måtte bli dampskipsstoppestad. I 1877 er Korssund med i rutetabellen til Fylkesbaatane som stjernestoppestad båten stoppa berre om det var last eller passasjerar til eller frå staden.

Bertel Johnsen frå Knarvik er i 1886 nemnd som handelsmann og ekspeditør på dampskipskaia. Han budde i Røysa under Luten.

Direksjonen i Fylkesbaatane handsama i 1897 ein søknad frå Johan R. O. Skaar om stønad til å setja opp bryggje i Korssund. Nokon umiddelbar respons på dette fekk han ikkje. To år seinare var det framleis ikkje løyvd pengar til føremålet. Kaia vart bygd i 1902, men ikkje på same staden som handelsstaden låg. (framhald s. 21)

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

“Eengang om Aaret tilsiges hver Rodes Mandskab …”

Den 28. juli 1824 signerte kong Karl Johan ei lov om vegvesenet som var den første av det slaget som galdt for heile landet. Ho delte offentlege vegar i to klassar, hovud- og bygdevegar.

Av Berit Selseng

Vegane skulle vedlikehaldast av dei som budde i det distriktet vegane var lagde, etter matrikkelskylda, med inndeling i roder og vegstykke. Ei ny lov kom i 1851.

Her finn me meir spesifisert korleis vegane skulle delast opp og merkast med “milepæle” for kvar halve og heile mil, med vegvisarar i vegkryss og med rodestolpar mellom kvar rode.

Me har sett på ein vegprotokoll for Fjaler som dekkjer tida frå 1899 og framover. Her var det 58 roder i alt fram til 1921. Dei 25 første og eldste var frå Tross til Hyllestad grense. Rode nr. 1 var “ Fra Trods Brygge til Aases Tun, 1833 m.”

Dette skulle alle bruka på gard nr. 59 Yksnebjør halda ved like etter skylda.

Til denne roden høyrde den seks meter lange Espelidbrua av stein. Namna til dei ymse rodemeistrane gjennom 24 år er noterte, og når dei var tilsette, i alt sju. Elles er det ymse merknader. Slik held protokollen fram med å visa kvar og kor mykje kvar brukar hadde av arbeidsplikt med vegane.

Arbeidet var delt i sommar- og vintervegarbeid. Ein vald rodemeister hadde ansvar for å kalla inn til arbeid, vanlegvis like etter våronna. Det bestod

mest av grusing, jamning og grøfting. At dette var nytt og uvanleg arbeid ser me av lova frå 1824: “Det som ved Grøfternes Gravning eller Rensning opkastes af disse, og ei til Veifyld er tjenligt, maa henlægges paa den Side af Grøften, der vender fra Veien.”

Det vert elles åtvara mot å nytta vegfyll som “Halm, Høvelfliser, Skarn eller deslige paa Veien.”

Vintervegarbeidet var for det meste snøplogkøyring og snømoking eller ishogging, alt etter vanleg fordeling.

Det skulle ikkje vera tvil om korleis ei grind skulle oppsetjast, etter denne teikninga frå amtsingeniøren i Nordre Bergenhus kring 1900.

I 1907 sende lensmannen i Ytre Holmedal ut melding til rodemeistrane om korleis snøplogen skulle vera og når den skulle køyrast. Teikning følgde med frå amtsingeniøren. Plogen var laga av tre, 3,5 m lang og 1,88 m brei. Høgda var 0,32 cm. Han vart dregen av hestar.

Snøplogen skulle køyrast første gonge ved 25 cm snø, seinare etter kvart snøfall på 15 cm.

Alle hadde plikt til å yta sin del av vedlikehaldet, og brot på dette førte til bøter. Ved for seint frammøte

7

vart det bot for kvar time. “Befindis nogen Mødende drukken, modvillig, eller udygtig, eller ei at have medbragt befalet Redskab …”, vart det rekna som han ikkje hadde møtt, og bota var deretter, 1⁄2 til 4 spd. Elles var det bøter for andre brot på veglova. Det vart prenta ymse plakatar til oppslag. I 1896 kom ein “Advarsel” frå amtet om kva som var forbode å gjera på offentleg veg, m.a. tømmerkøyring og foring av hestar i vegkanten.

Ein “Veiplakat” frå 1908, også frå amtet, tek opp bruk av køyrereiskap på offentlege vegar. Første paragraf lyder: “Brug af hjulredskaber, ved hvilke lasten ikke fuldkommen bæres af hjulene, men slæber eller støder mod veibanen, forbydes.” På “hjulføre” skulle all trafikk gå på hjul. Det var bøter frå 2 til 200 kroner for brot på dette.

Veglova av 1824 forbyr bruk av grindar utan løyve frå vegstyret. I 1851 vart det fastslege at alle grindar på offentlege vegar skulle lagast etter vegstyret sine vedtak. Eit skriv frå amtsingeniøren til ordføraren i Gaular, datert 30.juni 1915, ber bod om ei ny tid på vegane: “Som nævnt for Dem under vort samvær paa amtstinget har en cyklist været saa uheldig at faa ødelagt sin cykkel ved at kjøre paa en av de jerngrinder, der er opsat paa hovedveien mellem Vadheim og Førde i Gaular, fordi han i tusmørke om natten ikke saa grinden, før han rendte paa den. Han selv slap fra katastrofen uten nævneværdig skade.

For at forebygge saadant uheld i fremtiden, skal jeg anmode hr. ordføreren om at sørge for, at de jerngrinder, der er i Gaular - saavidt vites ved Birkeland, ved Prestegaarden og paa Lunde - snarest mulig blir malt hvite.”

Kjelder:

- Det Norske Veivæsens Historie I, Kristiania 1899 - Alm. Norsk Lovsamling 1660-1860, Christiania 1855 - Fjaler kommunearkiv

8

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

Den historiske utviklinga i synet på fattige:

Frå vyrdnad til skam

I middelalderen (ca. år 700 1500) hadde ein respekt for den fattige. Fattigdom vitna ikkje på nokon måte om moralsk forfall, men var snarare den sikre vegen til Gud. Men tanken om at fattigdom var noko skammeleg byrja å slå rot i Europa ikring 1200-talet.

Først fleire hundre år seinare vert dette ei meir vanleg haldning, skriv den svenske historikaren Peter Englund i eit lite essay kalla “Om fattigdommens historie”. Med innhogg i nyare europeisk historieskriving viser Englund korleis synet på fattigdom og fattige har gjennomgått store endringar.

For medan fattige og fattigdom alltid har funnest, så er oppfatninga av fattigdom som eit sosialt problem noko temmeleg nytt historisk sett. Det er først i andre halvdel av 1700-talet at denne oppfatninga vert rådande, skriv Englund.

Av Gunnar Yttri

I middelalderen hadde den fattige hatt ein naturleg og respektert plass i samfunnet, og dei rike sikra seg gode og kristelege gjerningar med å gje almisser. Dessutan var det relativt få tiggarar i mellomalderen. Trass i ei tid prega av vold, elende og synd, var folk relativt velberga. Middelalderen var ikkje halvparten så mørk som ein har rekna med.

Frå vyrdnad til skam

Tunge kriser på 1500-talet med uår og omveltingar i jordbruket førte til at europeisk ideologi og mentalitet vart rista i sine grunnvollar. Dette fekk også djuptgripande følgjer for synet på dei fattige, meiner Englund. Det breie lag sine materielle vilkår vart mykje forverra. I landbruket vart mange småbønder tvinga frå gardsbruket og

gjekk til eit liv som dagarbeidarar og husmenn. Under trugsmålet om naud og store hordar av tiggarar, vart middelalderen sitt bilete av den fromme og gode fattige, erstatta med biletet av lausgjengaren, eit vandrande trugsmål mot lov og orden. Fattigdom, betleri og skam vart no sett i nær samanheng og det nye problemet vart freista styrt gjennom lovverk, registrering og tukthus.

Englund meiner at fattigdom som sosialt problem oppstår i andre halvdel av 1700-talet, og at fenomenet høyrer saman med industrialismen.

Den nye økonomiske utviklinga med industrialisering skapte på den eine sida ein flaum av eigedomslause og fattige. På hi sida var det først under industrialismen at produksjonsgrunnlaget og førestillinga om ein breiare folkeleg velstand oppstod. Industrialiseringa ga voner om at fattigdomen kunne eliminerast.

Englund avsluttar essayet sitt med å slå frampå om at det var først når ei endeleg, materiell løysing på fattigdomen byrja verta realistisk at den fattige sto fram som eit sosialt problem.

Frå fattigkassa til forsorg-støtte

Endringar i haldningar til dei fattige vert særleg tydelege hjå Peter Englund avdi essayet spenner over nesten eit heilt tusenår. Men kan hende augnar me også store spenn i haldningar om me går til språkbruken i moderne norsk lovgjeving innanfor det aktuelle feltet.

I 1948 fekk alle fattigstyra i kommunane i Noreg melding om at dei hadde fått nytt namn. Heretter heitte det ikkje lenger fattigstyret, men forsorgsstyret. I alle ordsamanstillingar skulle nemninga fattig no bytast ut med forsorg.

Fattigvesenet vart til forsorgsvesenet.

Omgrepet fattig ga inntrykk av noko stakkarsleg, usselt og tarveleg og i det

sosialdemokratiske etterkrigs-Noreg skulle ingen omtalast slik. Omgrepet forsorg spegla på hi sida den ansvarlege velferdsstaten si omsut for det trengande menneske.

Fram til 1948 hadde omgrepet fattig (av norr. fátøkr, få og ta) vore i bruk i uminnelege tider og i lokal-forvaltninga heilt sidan midten av 1700-talet med opprettinga av fattigkommisjonane.

Med det kommunale sjølvstyret frå 1837 kom den første fattiglova i 1845 og i seinare lover vart omgrepet fattig nytta heilt fram til utskiftinga med forsorg i 1948.

Frå forsorg-støtte til sosial støtte

Men omgrepet forsorg var nok også for tungt lada med negative tankesamband.

Då nytt lovverk på området kom til på 1960-talet var nemninga forsorg bytta ut med den meir nøytrale og tekniske, og samstundes meir inkluderande og kameratslege nemninga sosial. (framhald s. 21)

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

9

Spelemannsportrettet:

Nils Furnes (1901-1990)

Gaular har dei siste åra markert seg med stor aktivitet i spel og dans. Godt rekrutteringsarbeid i denne kommunen har ført til at mange unge har fått gode plasseringar, både på lokale kappleikar i fylket vårt og på større kappleikar. Bygdene i Gaular kommune har rike slåttetradisjonar å ta vare på frå eldre tid, og ei av kjeldene våre i arkivet er hardingfelespelemannen Nils Furnes frå Gaular. Han var fødd i 1901, og voks opp på Fureneset i Bygstad.

Av Liv Fridtun

Lærte hos Ola Nos

Nils Furnes lærte slåttar direkte av farbroren Ola Nos, som var frå Lundekvam i Gaular. Ola Nos, eller Spelar-Ola, som han vart kalla, lærte å spele av faren Nils, og av spelemannen Gunnar Lundekvam (1820-1912).

Ola Nos var skomakar og hadde verkstad der han arbeidde, men han reiste og kring på gardane etter tinging, då var han om lag ei veke på kvar gard. Frå bygdene i heile Indre Sunnfjord var det mykje spurnad etter Spelar-Ola til lag og samkomer. Han rekna sjølv med at han spela i 400 bryllaup. Han likte godt å vere ute på speling, og i eit bryllaup var det ofte gode pengar å tene.

Første gong Nils Furnes høyrde SpelarOla var i eit bryllaup på Nos i 1910.

Spelar-Ola stod i tunet og spela då gjestene kom til gards. Dette gav ei kjensle av høgtid, og 9-åringen fekk eit sterkt ynskje om å skaffe seg ei fele og lære seg å spele. Det første bryllaupet Furnes spela i var det året han gjekk for presten.

To av dei som lærde slåttar av Ola Nos var Einar Bakkane frå Solheimsdalen (tidl.

Naustdal kommune), og Nils Furnes. Ein annan som lærde av Ola Nos var Valton Torvik i Ervik i Naustdal.

Den siste tida budde Ola Nos hos slekta si i Fureneset i Gaular. Der lærte han vekk slåttar til Nils Furnes, som var brorson hans.

Bryllaups-spelemann

Det var mykje samkvem mellom spelemenn i bygdene mellom Dalsfjorden og Førdefjorden. Då Nils Furnes var i 20-årsalderen, fekk han spørsmål om å kome i eit bryllaup i Bjørkedalen.

Bjørkedalen og bygdene på sørsida av Førdefjorden høyrde i den tid til Naustdal kommune. Då Furnes kom til bryllaupsgarden, var dansen i full sving, og der stod tre andre spelemenn og spelte.

Det var Valton Torvik, Ola Fauske og Einar Bakkane. Seinare vart det slåtteutveksling og godt venskap med desse spelemennene.

Kring 1920 spela Nils Furnes i eit bryllaup på Guddalen i Fjaler. Gjestene la i hatten som skikken var når dei skulle danse med brura, og det vart mest kopar og sølvpengar. Då han skulle heim, hadde han 400 kroner i lomma, “så eg gjekk mest skeiv på grunn av

Vestlandskappleiken 2001

Vestlandskappleiken for 2001 vert i år halden på Vassenden i Jølster. Kappleiken skifter stad for kvart år, og vekslar mellom ulike stader i fylka på Vestlandet. I år er turen komen til Jølster, og kappleiken vert halden 5. – 7. oktober.

tyngda i den eine jakkelommen”. 400 kroner var mykje pengar i den tid.

Busett i Bergen

Nils Furnes flytte til Bergen då han var 23 år, og der budde han sidan. Her arbeidde han som bøtker. Furnes var ein av skiparane av spelemannslaget i Bergen som seinare fekk namnet Fjellbekken. Han var aktivt med i laget, og spelte bl.a. saman med Arne Bjørndal, som og har gjort opptak med han ved fleire høve. Nils Furnes har og spela inn slåttar for NRK. Ved Fylkesarkivet, musikkavdelinga, finst opptak med Furnes frå 1950-60talet (v/ Bjørndal) og på 1970- og 80-talet v/ Einar Eimhjellen. Totalt har ein over 100 slåttar innspela med Nils Furnes, både gammalda-ns og bygdedans.

Forfattar av vise prenta i Kjelda nr.1-2001: I Kjelda 1-2001 hadde vi med ei vise om kraftutbygginga i Jostedalen. Men forfattaren til visa var ukjend for oss. No har vi fått svaret frå ein hjelpsam lesar, og namnet på den som har skrive visa er Kristen Ormberg frå Jostedal. Visa har tidlegare og vore på trykk i ei av sogneavisene.

10

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

Fjelli sin minnestein om utvandringa til Amerika Av Arne M. Sølvberg

Bakgrunn og ide

Den kommunale komiteen ‘’Stryn 2000’’ ville gjeme markere jubileet for utvandringa til Amerika, slik det og var oppmoda om frå sentralt hald. Det vart nemnt markering på tre stader i kommunen: på fjellgarden Segestad i Oppstryn, garden Lid i Innvik og på Sølvberg. Sistnemnde stad var ekstra i fokus i samband med Rasmus Sunde sitt arbeid med utvandrarsoga for Stryn.

Han hadde på ein av sine turar i Amerika kome over skriftene som låg att etter utvandraren Isak Sølvberg, som hadde vakse opp på ein husmannsplass i Sølvbergskleiva under Isakbruket (bnr. 2). Rasmus Sunde hadde i møte med Stryn kommune og i lokalavisa ‘’Fjordingen’’ fortalt om desse interessante skriftene, og varsla at dei kom til å verte gjennomgangstema i boka (som førebels ikkje er ferdig).

Det vart søkt om midlar frå sentralt hald til utvandrarmarkeringane i Stryn, men med negativt resultat. Underteikna som sit i ‘’Stryn 2000’’ tilbaud seg å prøve å få til eit stemne på Sølvberg, og vi ville konsentrere oss om berre dette eine stemnet. Saka vart drøfta på eit grunneigarmøte på Sølvberg hausten 1999, og der var straks ja til innsats.

Men Fjelli ungdomslag vart utfordra til å stå som den formelle tilskiparen. Ungdomslaget valde seinare ei hovudnemnd for Utvandrarjubileet, med underteikna som leiar.

Jon Slettenes kom til meg med ein ide om at vi burde setje opp ein minnestein over dei som utvandra til Amerika. Kanskje han kunne stå på ein av desse husmannsplassane? Jon Slettenes kjem frå Olden, men gifte seg med jordajenta Olaug Sølvberg på bnr. 3, Andersbruket som dei driv. Nettopp frå dette bruket kom den fyrste store huslyden som emigrerte frå Sølvberg. Abelo og Christian Andersson heldt til på plassen ved Sølvbergsnausta, og reiste med sine sju born til Amerika i 1868. Denne huslyden vart hovudpersonar i det tablået som Vidar Bergset skreiv til jubileumsstemnet 25. juni 2000, og som vart framført med stort hell av

lokale teateramatørar ved Sølvbergsnausta.

Ideen ut i livet

Jon Slettenes vart vald inn i ungdomslaget si hovudnemnd for utvandrarjubileet, og fekk hovudansvar for dette med minnesteinen. Han gjekk i skog og mark og leita etter ein høveleg stein, og etter rådføring med underteikna og med steingravøren Per Arne Tøsse i Innvik, fall valet på ein flat hellestein frå eit kulturbeite på garden Lillejord på Bergset.

Hella låg på overflata ved ein liten fjellknaus/ skrent aust-søraust for gardstunet. Steinen vart brukt akkurat slik han var forma frå naturen.

(Det vart vurdert å slå vekk noko på grunn av ei sprekke, men ein fann det rettast å la han vere som han var). Steinen/ hella går opp i ein spiss når den står på kant. Den er 20 cm tjukk på den tjukkaste kanten (mot nord), og går ned til ca 15 cm på den andre kanten (mot sør). Grunneigar Audun Fjell gav samtykke til å ta steinen, og den vart frakta til Innvik for gravering av teksten.

Bygdas Vel Fjelli løyvde dei pengane som trongst til dette arbeidet (om lag 5000 kr).

Framlegg til tekst på steinen vart utforma av Arne M. Sølvberg og drøfta på møte i hovudnemnda. Sidan dette var eit lokalt føretak som heilt og fullt vart finansiert av bygda, ville vi gje teksten eit lokalt preg, samtidig som det markerte den store utvandringa og jubileumsåret 2000. Det endelege resultatet vart:

Til minne om utvandringa til Amerika.

Reist av folket på Fjelli år 2000.

Steinen til minne om utvandringa ved ungdomshuset på Fjelli. På steinen står skrive: Til minne om utvandringa til Amerika. Reist av folket på Fjelli år 2000. (Foto: Hermund Kleppa).

Plasseringa og oppsetjinga

Komiteen for utvandrarjubileet på Fjelli utfordra Fjelli ungdomslag til å ta plasseringa av steinen opp som årsmøtesak.

Tre alternativ var inne i biletet. Det eine var ved husmannsplassen i Kleiva. Det andre var ved Sølvberg/Bergsetnausta, der dei fleste av utvandrarane tok farvel med heimegrenda. Det tredje alternativet var ved ungdomshuset ‘’Fjellvarden’’. Det vakre ungdomshuset vart i si tid bygt på ein stor haug på Sølvberg der ungdomen brukte å samle seg i eldre tid. Frå denne staden har ein godt utsyn både mot fjellet og fjorden og rundt i bygda. Sjølv om dei fleste var innstilte på denne plasseringa ved ungdomshuset, leid årsmøtet av vedtaksvegring, og saka vart utsett for å høyre meir om stemninga i bygda.

Alternativet ved Kleiva fall tidleg ut av biletet, men det var ein del som smaka

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001 på dette med plassering ved nausta.

Det vart ingen strid om plasseringa, då dei personane som vart spurde til råds alle meinte at den naturlege staden var ved ungdomshuset.

Ein føremon med den staden var og at ein her hadde råderett over grunnen, med langsiktig festeavtale. Og her var den staden som dei fleste ville sjå minnesmerket tidt og ofte. Denne plasseringa vart difor vedteken på eit møte i jubileumskomiteen tidleg på våren 2000.

På haugen ved ‘’Fjellvarden’’ peika det seg ut eit platå eller ei flate vest-nordvest for huset, mellom den gamle og den nye tilkomstvegen til huset. Og alle var samde om ei symbolsk plassering der flata med skrift skulle stå i nord-sør retning, slik at ein står vendt mot vest når ein les skrifta. Jon Slettenes med sine medhjelparar (Arne P. Myklebust, Arve Fjellkårstad og Matias Magne Sølvberg) gjekk i gang med gravemaskin og hadde førebudd seg på å bore nokre boltar ned i fjellet, slik at desse skulle støtte steinen. Og ved foten av steinen var det tanken å mure opp ei rydningsrøys som både skulle skjule boltane og støtte sjølve minnesteinen. Men då gravearbeidet starta, fekk karane seg ei overrasking som fekk dei til å stanse opp og lure på om høgare makter var inne i biletet. Då dei grov bort det vesle jordlaget, kom det til syne ei grop i fjellet, med ein rett kant som låg akkurat nord-sør. Det var berre å setje minnesteinen inntil kanten og plugge attåt med stein. Og det vart gjort.

Dermed minka og steinen si høgde over bakken, og ideen med ei rydningsrøys ved foten vart droppa, fordi ein då ville kome for nær opptil skrifta som allereide var ferdig gravert. I staden fann Jon ein flat stein på 150 x 60 cm som vart lagt på framsida av minnesteinen.

Denne vart henta frå området ved Lianakken, i skogteigen til gnr 175, bnr 4, Intunsbruket. Steinen var frå naturen si

side noko tjukkare, slik at han vart kila i to, og Nils Sølvberg har den andre halvparten. Ferdig oppsett rekk no minnesteinen 175 cm over marka. Den er 100 cm breid.

I gropa på vestsida av foten på steinen la Jon Slettenes ned ei glasflaske med dobbel kork (vanleg og skru) med innlagt eit papirark i ein plastpose. Der hadde han skrive litt om minnesteinen, kven som hadde gravert o.s.v. Så vidt eg kjenner til var det ingen som hugsa på å fotografere under arbeidet med oppsetjinga.

Avlauvinga

l staden for å dekkje steinen med duk, fann vi på å dekkje han med bjørkelauv.

Greinene med lauv vart knytte saman på toppen og festa i eit tau som gjekk over ei grein på ei fure som står attmed. Fylkeskulturdirektør Lidvin Osland fekk æra av å drage av lauvet, med Jon Slettenes som assistent. Når lauvet gjekk til vers kom neverlursignal spela av Audun Sølvberg. Det skjedde på utvandrarstemna, søndag 25. juni 2000.

Det rikhaldige programmet på stemna er skildra i aviser og i SOFUL-posten, så vi skal ikkje gå altfor mykje i detalj her. Etter utvandrartablået ved Sølvbergsnausta gjekk folket opp Berget til ‘’Fjellvarden’’ der det vart servert ‘’utvandrarkost’’ som kubbasild, poteter, flatbrød, spekemat, graut (bygg-

11

Fylkeskultursjef Lidvin Osland avlauvar minnesteinen over utvandrarane frå Stryn. (Foto: Håkon Skaar).

og rjøme ), lefse og kaffi. Bortsett frå grauten vart maten servert på spesiallaga bordøskar med innsvidd innskrift til minne om dagen. Desse fekk folk ta med seg heim. Det vart servert mat til 300 personar, og truleg var der nokre i tillegg som berre kom til programmet eller rett og slett arbeidde slik at dei ikkje hadde tid til eting. Ei eiga nemnd hadde laga til ei interessant utstilling inne i ungdomshuset. Programmet elles gjekk føre seg ute, under leiing av underteikna. Der var tradisjonsmusikk, danseoppvisning og song. Hovudtalar for dagen var Rasmus Sunde, som med sitt fyrstehands kjennskap til utvandrarsoga heldt ei glimrande tale. Dette var rette staden å referere til utvandraren Isak Sølvberg sine skrifter.

(Isak sin konfirmasjonsbibel vart overlevert av Rasmus Sunde til Nordsida kyrkje under utvandrargudstenesta same kvelden).

Lidvin Osland sin tale skulle normalt sett vore ein kort ‘avlauvingstale’. Men det er verd å merke seg at Lidvin var så inspirert at han tok seg tid til ein grundig appell om betydninga av våre band til slekta i Amerika, og om det symbol som denne dagen og steinen burde vere for framtida. Han fortalde om husmannsfolka på Hjellhaugen på (framhald s. 22)

12

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

Fine i farten i Fjaler Det var nok ikkje mange bilar på vegane i Fjaler i 1930-åra, men dei som var tok seg ualminneleg godt ut og hadde vakre amerikansk-klingande namn. Her køyrde Jac. J. Forthun ikring i sin ‘”Oakland” drosjecoupe med kjennemerke S-1213, og her dukka Erik Hovland opp med Dale Billag sin “Diamond T, ei vogn som kombinerte transport av både personar og last.

Av Gunnar Yttri

Desse bilane er lista opp i registeret lensmannen i Fjaler førte over alle bilar og motorsyklar i kommunen på 1930-talet. I dag gjev registeret eit innblikk i den tidlege bilismen i Fjaler. Held ein dette registeret opp mot det fotomaterialet Fjaler kommune har samla

inn og registrert i samarbeid med Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, står ein plutseleg med eit lite stykke bil- og samferdsle-historie.

Nedanfor er lista opp resten av dei køyretøya som var førte opp i “Fortegnelse over innregistrerte Bilar og Motorsyklar i Fjaler”, kven som åtte

Ottar Bakkebø (heilt til venstre) registrerte i juli 1937 motorsykkelen “Wanderer”. Her er han på farten saman med frå venstre Elida Holmelid, Aslaug Vårdal og Leif Åsnes. (Foto: SFFf-94137.0008).

desse og ulike opplysningar knytta til registreringane. I tillegg vert det gjeve smakebitar frå foto-samlingane ved Fylkesarkivet med køyretøy frå Fjaler kommune.

Bilar frå Chevrolet til Rugby

Sigvald Haugsbakke køyrde ein Chevrolet med lasteplan og kjennemerke S 1401.

Denne hadde han fått i 1932.

Oddleif Fagerheim styrte ein drosjecoupe Chevrolet med kjennemerke 1437 og hadde særskilt løyve til offentleg personførsle.

Her er folk frå Fjaler på langtur på Nordfjordeid. Sjåføren Hans Tuland støttar seg på panseret. Loneland og Tuland billag åtte bilen, ein Ford med 73 hestekrefter og kjennemerke S-1297.

(Foto: SFFf-96022.0058).

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

13

Dale Billag sin “Diamond T” med frå venstre Erik Hovland, Frås, Tora, (fødd Nitter)Fagerheim, Oddleif Fagerheim, Maria (fødd Holmelid) Refsnes og Bjarne Refsnes.

(Foto: SFFf-94043.0028).

frå 65 til 140 kg, men Harald Vårdal hadde løyve til å køyra to personar på sin 155 kg tunge “F.N” som han regisrerte i juni 1936.

Loneland og Tuland billag, med adresse i Flekke, eigde ein “Fargo”, S- 1232, på 2100 kg som kombinerte transport av personar og last. Denne vogna hadde ruteløyve frå 1934 - 1937 og kunne transportera 14 personar eller 1350 kg last. På bygdevegar måtte ikkje nettolasta overstiga 1200 kg. Sjåfør var Hans T. Tuland.

Same billag mønstra fleire lastebilar, ein Ford med 73 hestekrefter, S-1297, og ein Ford med 40 hestekrefter, S-1459.

Hans L. Hovlandsdal var eigar og førar av ein Chevrolet, kombinert for last og personar, med kjennemerke S-1209 og med særskilt løyve til å driva offentleg personførsle.

Arthur Birkhaug hadde løyve til å køyra 5 personar i sin personbil, ein 960 kg tung Rugby med kjennemerke S-1124.

Motorsyklar frå Wanderer og Harley Davidson

Jon K Hope og Ottar Bakkebø registrerte i juli 1937 kvar sin motorsykkel “Wanderer”, den første med kjennemerke S-1591, sistnemnde med kjennemerke S-1592.

Tidleg på 1970-talet vart “Diamond T” sett på lasteplanet og selt frå Hovlandsgarden. (Foto: SFFf-94215.0034).

Konrad Hofland på si side føretrakk ein Harley Davidson med kjennemerke S-1574, som han registrerte i mai same året. I mai året etter registrete Nils Tømmerbakk sin Dürkoppmotorsykkel, kjennmerke S-1004. Alle desse motorsyklane var registrerte for køyring av berre ein person og vog

Det gjekk nok fleire køyretøy på vegane i Fjaler på 1930-talet, men dei ovannemnde var dei som var innregistrerte i lensmannen sin hovudprotokoll. Dette registeret har kome Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane i hende i samband med arkivarbeid for Fjaler kommune.

Fylkesarkivet skal seinare overføra lensmannsarkivet til Statsarkivet i Bergen.

14

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

Glimt frå fotoarkivet

Arild Reppen

I denne spalta vil me visa fram bilete frå den rikhaldige fotosamlinga til Fylkesarkivet

I glimt frå arkivet denne gongen har vi funne fram til noko så sjeldsynt som ein biletserie frå arbeidslivet. Serien er frå eit støype-, armeringsog forskalingskurs som Norsk Sementforening arrangerte hjå Bernhard Hauge i 1930. Staden er Hauge i Gulen.

Dei tre bileta synt her er frå ein serie på åtte bilete. Det er bilete av arbeidet, deltakarane, og

der er og detaljbilete som syner korleis armeringsjarn vart lagt før støypinga. Elles har vi lite kjennskap om dei som vart avbilda. Men det går fram av teksten at det var eit fjøsgolv som vart støypt på kurset.

Dei som ønskjer å sjå alle bileta i serien kan finne dei på Internett ved å skrive inn SFFf-94107 i feltet for arkiv/samling, og støypekurs i feltet for motiv/stikkord.

På biletet øvst ser vi heile gjengen oppstillt. 19 deltakarar på støypekurs på Hauge i 1930. Vi kjenner ikkje namna på personane. (Eigar: Elias E. Haveland.

SFFf-94107.0043).

Biletet til venstre: Her skal den nye fjøsen kome.

(SFFf-94107.0041).

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

15

SFFf-94107.0044. Armeringsjarnet er på plass, og arbeidslaget har teke til med støypinga.

Norsk museum for fotogra - Preus fotomuseum opna

26. mai opna Norsk museum for fotografi Preus fotomuseum i nye lokale på Karljohansvern i Horten. Kulturminister Ellen Horn heldt opningstale for museet. I talen sa kulturministeren mellom anna at “Alt i alt tør vi påstå at den samlede innsats som har vært ytet for museet i Horten, har lagt grunnen for et fotomuseum vi drister oss til å kalle det mest komplette fotomuseum i Norden”.

Av Arild Reppen

Samlinga til museet, som består av fotografi, gjenstandar (kamera m.m.) og ei omfattande boksamling, byggjer på den private samlinga Leif

Preus har bygd opp i sitt museum, Preus fotomuseum i Horten. Preus fotomuseum opna i 1976. I 1992 vart det på initiativ frå Norsk Kulturråd lagt fram to utgreiingar, som begge konkluderte med at det burde opprettast eit museum for fotografi. Og i 1994 vedtok den norske stat å kjøpe det tidlegare Preus fotomuseum.

Og no står det der, på Karljohansvern i Horten. Magasinet der museet er lagt er oppført mellom 1860 og 1864. Den internasjonalt kjende norske arkitekten Sverre Fehn har utforma interiøret for museet. Det vert spanande å følgje med på kva rolle museet vil få i fotobevaringsarbeidet. Det er ingen tvil om at det vil verte ei sentral rolle.

Meir om museet finn den interesserte på internett: www.foto.museum.no

Gluggen

‘Gluggen’ er eit lokalhistorisk magasin frå Hyllestad, som berre inneheld bilete. I ‘Prosjekt Fotovern’ vart det samla inn og registrert om lag 2000 bilete i Hyllestad, i eit samarbeid med Fylkesarkivet. Det er desse bileta som blir presentert i ‘Gluggen’. Nummer ein i år er på 16 sider og inneheld 26 bilete. Det vil koma 3 nummer i 2001. Det kostar kr 75,for ei årstinging av bladet, om du bur i Hyllestad, elles kr 100,-. Einskildnummer kan kjøpast for kr 35,-. Kontakt Hyllestad kommune, v/Næring, kultur og miljøkontoret, 6957 Hyllestad. Epost: nkm@hyllestad.kommune.no

16

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

Minnesmerket Av Hermund Kleppa

Fylkesarkivet samlar inn foto og opplysningar om minnesmerke (bautasteinar, minnesteinar, støtter, monument o.l.). Denne gongen gjer me ein vri på innhaldet i minnesmerke-spalta. Istadenfor omtale av eitt minnesmerke, har me laga eit stykke om fleire, med hovudvekt på kva me har fått inn om nokre minnesteinar i det siste, og kven som har kome med bidrag.

Harald Bruland, Ålfoten - om Bautasteinen i Ålfoten

I Kjelda nr 1-2001 hadde me foto av ein “1914-stein” i Ålfoten og ba folk om å kontakta oss. Kort tid etter ringde Harald Bruland. Han kunne for det fyrste fortelja at steinen lokalt ikkje vert omtala som 17. mai-stein men som Bautasteinen. Så korrigerte han namnet på kvinna på biletet. Ho heiter Eggereide

til etternamn, ikkje Eggen. Elles hadde Bruland vore stad og sett nærare på steinen, og hadde mykje å fortelja.

Steinen er av gneis og kan ha vore funnen oppunder Kårnykjen, eit fjell på ca 1000 m o.h. i vest. Han ragar 4,38 m over ein betongfot, og på baksida står innhogge 17 MAI 1914. Skriftteikna er 13-16 cm høge og 7-10 mm djupe, og svært førseggjort arbeid.

Isbrytaren “Isbjørn” og fangstskuta “Selis” var med på den britisk/norske ekspedisjonen til Svalbard i mai 1942.

Fartya og folka vart angripne av fire tyske bombefly medan dei var i ferd med å bryta seg gjennom isen i Grønfjorden.

Begge båtane gjekk ned og 14 mann miste livet. To av dei var frå Davik, Ingvald Elias Bøen, f. 1903, og Sigvald Kristian Høiland, f. 1923.

Det var bestefar til Harald Bruland, lærar Anders Bruland frå Utvik, som hogg inn skriftteikna. Han laga seg meislar sjølv av gamle filer, og gjorde ferdig ein bokstav for kvelden.

Steinen blei reist av Ålfoten Ungdomslag, eit lag som framleis er i drift, men som låg nede i 1950-60-åra. Laget hadde lenge eit handskrive lagsblad med tittelen Kåre. Harald Bruland kjenner ikkje til kva som finst av gamle protokollar og papir frå laget, men han skal høyra etter.

tyske bombefly, og fleire vart drepne.

Opplysningar til minnesmerket i Davik har me fått frå journalist Thoralv Lund i Tromsø, frå rektor Roar Førde (som heldt avdukingstalen) og frå Aud Myklebust (med familietilknytning).

Journalist Thoralv Lund i Tromsø og to andre - om minnestein over over falne frå Davik, reist år 2000

Dei fleste minnesteinane over nordmenn som fall i krigen 1940-1945 vart reiste dei fyrste åra etter krigen. Men det finst fleire døme på minnesteinar av nyare dato. I Hyllestad og Davik vart det så seint som i fjor avduka minnesteinar.

Steinen attmed kyrkja i Davik er sett til minne om tre menn frå Davik kyrkjesokn. To av dei var med ein britisk/ norsk ekspedisjon på veg til Svalbard i mai 1942. Skipa vart angripne av

Arne M. Sølvberg, Stryn - om utvandringssteinen på Fjelli i Stryn

I fjor sommar reiste bygdefolket på Fjelli ein minnestein om utvandringa frå Stryn. Me ringde Arne M. Sølvberg og spurde etter foto og opplysningar om minnesteinen utover det som kom fram i nyhendeoppslag i lokalbladet Fjordingen. Han lova å sjå på kva som kunne finnast og høyra etter med andre, og så la oss få høyra.

I slutten av april kom det ei fleire siders fyldig utgreiing og mange foto. Denne rapporten vil for alle tider vera ei hovudkjelde til kunnskap om utvandringssteinen dei reiste ved ungdomshuset på Fjelli år 2000. Utgreiinga tek føre seg bakgrunn og ide, ideen sett ut i live, plassering og oppsetjing, avdukinga (som i røynda var ei avlauving),

Me ønskjer fleire opplysningar om minnesteinar! Kontakt Hermund Kleppa, tlf. 5756402. Epost: hermundk@sffarkiv.no

4

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

17

økonomien i prosjektet og eit oppsummerande sluttord.

Her står mykje som berre dei mest innvigde visste om, m.a. at det i den gropa steinen står, også vart sett ned ei dobbeltkorka flaske med eit skriv om minnesteinen inni!

(Sjå Sølvberg sitt stykke ein annan stad i Kjelda, side 10).

Etnedal historielag, Etnedal i Valdres - om minnesmerke i Etnedal over Johan Berge, Stryn, som fall 24.4.1940

I aprildagane 1940 var det harde kampar ved Høljerasten bru og i Tonsåsen. Seks norske soldatar fall her og endå fleire tyske. Ein av nordmennene var Johan Berge frå Stryn. Han vart gravlagd ved Bruflat kyrkje og bygdefolket i Etnedal sette opp ein minnestein på grava hans eit av dei fyrste krigsåra. Etnedal historielag har arbeidd mykje med krigshistoria i Etnedal. Dei har laga fleire minnesmerke, gjeve ut mange skrift og skipa til minnesamlingar.

På førespurnad frå oss om minnesteinen over Johan Berge, kom det i fyrstninga av april ei svært innhaldsrik sending frå Etnedal Historielag, om steinen på grava hans og 3 andre krigsminnesmerke i Etnedal.

Jorid Leknes, Rørvik i Askvoll - om minnesteinen i Ålasvingen i Kvammen, Askvoll

Tidlegare Vevring fiskarlag gjorde straks etter krigen vedtak om å reisa minnestein over tre menn frå sørsida av tidlegare Vevring kommune som fall i krigsåra 1940-1945. Jorid Leknes greidde å få fatt i fotografi frå avdukinga i 1951, fortalde somt ho sjølv kjenner til, og fekk fatt i opplysningar hjå

andre. Mellom anna kunne ho fortelja at dei fann steinen inne i Mulen, og at dei frakta han ut til Kvammen på slep, det vil seia opphengd mellom to doryar.

Hjalmar Aarseth, Askvoll - om minnestein over Leo Aarseth ved Vevring kyrkje

Sytten år gamle Leo Aarseth miste livet då tankbåten “Orkanger” vart torpedert av ein italiensk u-båt i Middelhavet 12. juni 1940. Skipet var på veg frå Abadan til Malta.

Hjalmar Aarseth har sendt oss nyttig fotomateriale; portrettfoto av Leo og bilete av båten, og frå ei 17. mai-høgtid ved steinen i dei seinare år. I vår ringde han og fortalde det langt om lenge hadde lukkast han å få fatt i fotografi frå avdukinga. Ei tid etter kom fotografiet frå minnehøgtida i posten frå Torleiv Førland, Naustdal.

Harald Jarl Runde, Naustdal - om to “1914-steinar” i Naustdal

Det har kome inn opplysningar om to “nye” 1914-steinar oppsette til minne om Sogn og Fjordane-innsats i krigsåra 1807-1814. Harald Jarl Runde i Naustdal har fortalt om ein stein i Naustdal sentrum og ein på Fimland.

Runde held på å samla opplysningar om dei, og skal skriva artiklar om begge i Kulturhistorisk Atlas og Leksikon for Sogn og Fjordane.

Frå avdukinga av minnesteinen over Leo Aarseth ved Vevring kyrkje, 1. juli 1951.

Hjalmar Aarseth, bror til Leo, legg ned krans. Det var Hjalmar Aarseth som greidde å spora opp dette biletet hjå Torleiv Førland i Naustdal.

(Biletet er teke av Else Aarseth).

A. O. Bergvik, Ballangen, Nordland - om minnestein over offiseren og skulemannen Ivar Hyldmo

“Eidar får minnestein i Ballangen” stod det i Fjordenes Tidende 10.7.2000.

“Eidaren” og trønderen Ivar Hyldmo budde på Nordfjordeid frå 1923 til 1929. Han gjorde teneste på ekserserstaden der og hadde kroppsøvingstimar på gymnaset.

Etter åra på Eid flytte Hyldmo til Nord-Noreg der han held fram med kombinasjonen militær og sivil samfunnsinnsats. I Ballangen skipa han handelsskule og gjorde så mykje til gagn og glede for bygda at folket i fjor sommar reiste han ein minnestein. Ballangen Historielag stod bak tiltaket.

På førespurnad sende A. O. Bergvik oss fleire fotografi og rikhaldig informasjon om minnesmerket. Hyldmo-steinen er døme på minnesmerke med tilknytning til Sogn og Fjordane som står utanom fylkesgrensene.

18

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

Litteratur motteken av Fylkesarkivet frå 15. februar 2001 til 15. mai 2001

Februar 2001 u Losnegård, Rolf og Gaute, Rivedal, Henning. Dalsfjordboka: frå Gaularfjellet til Bulandet. 1999. SKALD. u Wetting,Olav. Sogndal Tændstikfabrik 1855-1884: (artikkelmanus utan årstal) u.å. Norsk teknisk museum. u Kleiva, Ivar. Losna i fortid og notid (manuskript utan årstal) u.å. Dalsøyra. u Sogn og Fjordane fylkeskommune. Budsjett 2001: Økonomiplan 2001-2004: Tenestenivå u.å. Fylkeskommunen. u Hirsch, Joh. L. Fodernød og bjørg. 1903. Centraltrykkeriet, Kristiania. u Andagtsbog for Sjømænd og Fiskere. 1910. Luthersk Bogmission i Bergen. u Rørholt, Arnold. Repetitionskursus i norsk stil. Raad og regler for høiere klasser og viderekomne (gymnasier, u seminarier o.s.v.). 1895. J. W. Cappelen forlag. u Regnskap over veikassens indtægter og utgifter i Nordre Bergenhus amt for regnskapsaaret. u 1. april 1911 til 31. mars 1912. 1912. N. Nilssen & søns boktrykkeri. u Statens rasjoneringsdirektorat. Lover, resolusjoner og departeu mentsbestemmelser vedrørende rasjoneringen 2nen samling u (to eks.). 1919. O. Fredr. Arnesens bok-&akcidenstrykkeri. u Hirsch, Joh. L. Dyrkning af Kunæpe (Turnips) Særtryk af u “Beretning om Norges Landbrugshøiskoles Virksomhed i u 1901-02” (Norges Landbrugshøiskoles Skrifter Nr. 3). 1902. u Johansen & Nielsens Bogtrykkeri. u Aarnes, S. K. Bestemmelser om Bidrag af Amtsskolekassen i u Nordre Bergenhus Amt med forklarende Bemerkninger af u Amtsskolestyret 1905. 1905. N. Nilssen & Søns Bog- & u Accidentstrykkeri. u Gulliksen, Gunvald. Hjælp til selvhjælp et forslag av Gunvald u Gulliksen. 1909. Den norske husflidsforening. u Kort oversigt over kirkekommissionenes forslag omden norske u kirkes organisation m.v. u.å. u W. C. Fabricius & Sønner A/S, Kr.a. u Sogn og Fjordane Landbruksselskap. Årsmelding frå Sogn og u Fjordane Landbruksselskap 1933. 1934. u R.Søreides Prenteverk. u Brekke, Jens.Vetlaboki: Songbok for barnehagane i Vik u kommune. u.å. (1999-2000?). Heimastølen Forlag. u Brekke, Jens. Vetlaboki: Notehefte: sognbok for barnehagane u i Vik kommune. u.å. (1999-2000?). Heimastølen Forlag. u Red: Bakken, Kristin og Wetås, Åse. Namn gjennom 2000 år u - namn i år 2000: Den 9. nasjonale konferansen i u namnegransking Blindern 11. - 12. mai 2000. 2000. Seksjon u for namnegransking,Universitetet i Oslo. u Red: Kruken, Kristoffer. Seksjon for namnegransking u årsmelding 1999. 2000. Universitetet i Oslo, u Institutt for nordistikk og litteraturvitskap. u Bergfjord, Kjell. Eit hamskifte i meierisamvirket - eit oversyn u over soga til Sogn og Fjordane Meieri frå 1985 til 1997. 2000. Sogn og Fjordane Meieri, u Eco-Trykk AS,Førde. u Nordsjøfartmuseet. Telavågtragedien og Nordsjøfarten 1940-45 (faldar). u.å. u Nordsjøfartmuseet. Nordsjøfartmuseet: Telavåg (faldar a4). u.å. u “De brente våregårder - de drepte våre menn”:Krigshandlingane i Tælavåg (Minneskrift til 50-års markeringa). 1992. u u Sund kommune. u Nordsjøfartmuseet. Nordsjøfartmuseet i Tælavåg (faldar). u.å. u ICA. List of Publications 1994. 1994. ICA. u State Historical Society of Wisconsin 1996-1997. Books Etc. u.å. u State Historical Society of Wisconsin 1999-2000 Annual Report. u.å. u Schumann, Johan. Landbovilkaar (Med henblik til forskjellige samfundsgjenstande) Fjortende afsnit. 1900. Eget forlag. u Schumann, Johan. Faarehold i Norge, II Praktiskfaarestel Trettende afsnit: Faarebedriftens fremtid hos os. 1899. u Eget forlag. u Borchgrevink, H. Norges Livredningsselskap: Redningsvesen - Livredning. 1928. Norges Livredningsselskap.

Oversikt over litteratur og musikk som kjem inn til Fylkesarkivet. Send oss publikasjonar som blir utgjevne i Sogn og Fjordane, eller som omhandlar fylket. Kontakt for denne spalta er Gunnar Yttri, tlf. 57 65 64 08. E-post: gunnary@sffarkiv.no

Årgang 10, nr 2 - 2001 u u u u u u u u u u u u u u

Kjelda

19

Gulbranson, C. Norges Skoger før og nu. 1931. Kjenn ditt land.

Skogdirektøren. Skogplanting i Norge: Kommunale skoganlegg bør fremmes: annen og endrede utgave (fire eks.). 1924.

Landsforeningen norsk arbeide. Norsk produksjon norsk forbruk: En rettledning for lærerne utsendt av Kirke- og undervisningsdepartementet (tre eks.). 1930.

Love og forskrifter angaaende torskefiskeriet i Bremanger og Selje m.m. samt lov om vaarsildfiskeriet af 24. sptbr. 1851 med tillægslove og lov om sildefiskeriene af 26. juni 1893. (fire eks.). 1902. N. Nilssen & søns bogtrykkeri.Bergen.

Love om Vaarsildfiskeriet af 24. September 1851, 28. August 1854, 21 Marts 1860 og 27. Marts 1869. 1900.

“Karmsundsporten”s Trykkeri. Haugesund.

Lover om stortingsvalg og om nominasjon ved stortingsvalg,begge med tillegg av 17. des. 1920… tillikemed lov om suspensjon av statsborgerlig stemmerett av 28.mars 1912 og grunnlovens §§ 50-64 (seks eks.). 1927.

Grøndahl &søns boktrykkeri, Oslo.

Justisdepartementet. Lovene um stortingsval og nomination fraa 17. december 1920, den fyrste med tilleggslov fraa …

Utgjevne i landsmaalsumsetjing av Justisdepartementet. 1927. Prenteverket til Grøndahl &søn, Olso.

Moen, Randi Frøystad. …Slektssoge: Nilsine og David Frøystad: Røtter, knoller og avleggere…. 1998.

Mars 2001 u Ager, Waldemar. Colonel Heg and His Boys: A Norwegian Regiment in the American Civil War. 2000. NAHA, Minnesota. u Sjögren, Eva og Lundström, Catarina. Historia på riktigt! - arkivpedagogik i praktiken. 2001. Skånes Arkivförbund. u Norges matrikel: Matrikulerede eiendomme og deres skyld den 1. oktober 1906 i Indre Holmedal herred af Søndfjord u sorenskriveri, Nordre Bergenhus amt. 1907. Finans- og Tolddepartementet. u Norges matrikel: Matrikulerede eiendomme og deres skyld den 1. oktober 1906 i Daviken herred af Nordfjord sorenskriveri, u Nordre Bergenhus amt. 1907. Finans- og Tolddepartementet. u Norges matrikel: Matrikulerede eiendomme og deres skyld den 1. oktober 1906 i Borgund herred af Indre Sogn u sorenskriveri, Nordre Bergenhus amt. 1907. Finans- og Tolddepartementet. u Norges matrikel: Matrikulerede eiendomme og deres skyld den 1. oktober 1906 i Kinn herred af Søndfjord sorenskriveri, u Nordre Bergenhus amt. 1907. Finans- og Tolddepartementet. u Beskrivelse over de særskildt skyldsatte Brug i Lysters herred samt forslag til ny Skatteskyld for Herredet: Udarbeidet i u Overensstemmelse med Lov af 6te Juni 1863 af… 1863. u Fortegnelse over matrikulerede Eiendomme og deres Skyld den 30te September 1890 i Sogn Fogderi,…1890? u Centraltrykkeriet, Kristiania. u Vigrestad, John.Forholdet mellom almue og øvrighet i Indre Sogn sorenskriveri under den store nordiske krig. u Hovedoppgave i historie ved UiB. 1978. u Koth, Halvdan. Johan Sverdrup: Hefte 23 (s.97-120). 1920. Aschehoug &co. u Red: Fet, Tvinnereim, Birkeland. Mellom springdansar og salmetonar: folkemusikkarkivet for Møre og Romsdal 1990-2000: u Eit jubileumsskrift. 2000. FAMR u Register for Nordre Bergenhus amtstings forhandlinger for aarene 1908-1917. u.å. A/S John Griegs boktrykkeri u og N. Nilssen & Søn. u Forhandlinger ved det 7de ordinære generalmøde afholdt i Stavanger 23de-25de august 1904 forsaavidt angaar sag No.3: u Udkast til lov om haandverksnæring. 1906. u A.W. Brøggers bogtrykkeri, Kristiania. u Udkast til lov om haandverksnæring afgivet af en af den Norske u fællesforening for haandverk & industri nedsat komite. 1906. John u Griegs bogtrykkeri. u Oversigt over skatteloven av 18de august 1911. 1912. u N. Nilssen &søns boktrykkeri,Bergen. u Lover om stortingsvalg og om nominasjon ved stortingsvalg u begge av 17.desember 1920 den med tilleggslover av … u tillikemed lov om suspensjon av statsborgerlig stemmerett av u 28.mars 1912 og grunnlovens §§ 50-64. 1927. u Grøndahl & søns boktrykkeri, Oslo. u Rundskrivelse fra Justisdepartementet: Stortingsvalget 1927. u 1927. Grøndahl & Søn. u Tabellarisk oversigt over resultatet av skatteligningerne i u Nordre Bergenhus amt for 1908. 1908 (?). u N. Nilssen & søns bok & accidentstrykkeri,Bergen. u Kongelig Kundgjørelse av 16de Mai 1911 angaaende indu komstskat til statskassen i budgetterminen fra 1ste juli 1911 til u 30te juni 1912. 1911 (?). W.C. Fabritius & Sønner A/S. u Eikeland, Inge. Fra seil til damp: Sjømannssamfunnet i u endring, Bergen 1875-1912. Hovedoppgave i historie. UiB. u 2000. UiB, Historisk institutt. u Risa, Lisabet. Hå gamle prestegard 1637-1985. 1985. Hå kommune ved kulturkontoret. u Råd og rettledning: Særtrykk fra Håndarbeidsspalten i “Den norske skole”. u.å. Nikolai Olsens boktrykkeri - Oslo. u Nelson, Marion John: Painting by Minnesotans of Norwegian Background 1870-1970. 2000. NAHA. u Love for Nordre Bergenhus Amts Skogplantningsselskab. u.å. u Kommunalstatistiske Opgaver for Norges Byer og Bygder. Bilag 4 til Formannskabslovkomiteens Indstilling. 1899. Kristiania. u A.W. Brøggers Bogtrykkeri.

20 u

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

Dale, John Joe: Paa Sogns Barnehjem. 1918.

April 2001 u Annaniassen, Erling og Vestheim, Geir: Bok over land: u Trekk ved Statens bibliotektilsyns historie. 1999. Tano/Aschehoug. u Christensen, Olav. Bergteken: Nye vegar til gamle segner. 2000. u Norsk folkeminnelag/Aschehoug. u Red: Djupevåg, Bjørn. Veiviser til Vestlandets fiskerihistorie: u om fiskerihistoriene før og nå. Bergen 2000/Nord 4. u Bull, Ragnar. Søndfjord - ufruktbare Klipper og Bjergtroldets u Boliger? Utdrag av Hans Arentz’ manus “Beskrivelse over u Søndfjord i det nordre Bergenhusiske Amt” Anno 1785. 1999. u Det Norsk Samlaget . Eks. 2. u Lund, Thoralv. Det har hendt på Svalbard - 3. 2000. u Nordlys Forlag. u Askvoll kommune Stadnamn. 2000. Fylkesarkivet . 3 eksemplar. u Dommasnes, Liv Helga. Sognefjord Vikingsenter: u Formidling om forhistorie. Arkeologiske rapporter 11. 1987. u Historisk museum, UiB. u Moen, Astrid Nagel. “frao hånd te munn” Arbeidarkvinner i u husmannsstover på Farnes 1915-1940. Semesteroppgåve i u lokalhistorie 1987. Sogn og Fjordane distriktshøgskule. u Lindgren, Patricia og Hitman, Bruce. From Norway to Norway Lake, u volume 1: The Descendants of Mons Lasseson Torsnes (1807-1876) and u Unni Nilsdatter Huke (1804-1844). 2000. u Låg, Torbjørn. Agders historie 800-1350. 1999. Edgar Høgfeldt AS, Kristiansand S. Mai 2001 u Klettum, Norunn (utarbeid). Herred, prestegjeld og sogn i Norge - med forandringer gjennom tidene, 4.utg. 2001. u Utgitt av DIS-Norge. u Red: Statens forvaltningstjeneste og Statens trykning. Norges offentlige utredninger 1999:. Lov om eiendomsregistrering: u om et forbedret eiendomsregister og forslag til ny lov om eiendomsregistrering til erstatning for delingsloven. 1999. Statens u forvaltningstjeneste og Statens trykning. u Luster kommune /v Luster kommunale samferdselsnemnd. Heilårsveg Ottadalen - Vestlandet: Ottadalen-Jostedal-Loen i u Nordfjord. u.å. Sogn og Fjordane Prenteverk. u Busetnad og næringsstruktur i Sogn og Fjordane fylke: Foredrag på fylkestinget i Måløy 5. nov. 1963 ved områdeplansjef u Ragnar Høgelid. 1963. Øens Prenteverk, Førde. u Vang, Anders Evensen. Gamla reglo å rispo ifrå valdris. Norsk Folkeminnelags skrifter 111. 1974. Universitetsforlaget. u Jenssen, Atle Lien. Min elskede pike og venn… Viser i tradisjon etter Guttorm Flisen fra Elverum. 1987. u Norsk Folkeminnelag/H. Aschehoug & Co. (W. Nygaard). u Semb, Klara. Norske folkedansar: turdansar. 1991. Noregs boklag/Det norsle samlaget i samarbeid med u Noregs ungdomslag. u Øyehaug, Erling. Rimfakse. 1990. Sogn og Fjordane Forlag i samarbeid med Høyanger kommune.

Musikkinnspelingar mottekne av Fylkesarkivet frå 15. februar 2001 til 15. mai 2001

Mai u u u u u u u u u u u u

CD. Ingunn Linge Valdal/ Knut Ivar Bøe. Ferdafolk. 1997.

Grappa Musikkforlag. Norddal/ Ørskog.

CD. Noregs Ungdomslag. Norske turdansar (I-IV).

1994-2001. Grappa Musikkforlag. Oslo.

CD. Førde Internasjonale Folkemusikkfestival.

Høgdepunkt. 1999. Grappa Musikkforlag. Førde.

CD. Karen Tweed and Timo Alakotila. May Monday. 2001.

Fyasco Records. England.

CD. FreeBrick (Frode Berge). FreeBrick. 2001. Sogndal.

CD. Dag Skram m.fl. Doggdropenatt. 2001. Sogndal Lydstudio. Sogndal.

CD. Edvard Borlaug. Am I losing you. 2001. Leikanger.

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

21

..Korssund (Overgang frå side 6) Bygningane

På eit målarstykke av Korssund frå kring 1850 dominerer ein stor bygning med valmtak staden.

Fleire av bygningane i Korssund brann ned hausten 1893. Våningshuset, som har stått der til våre dagar, vart bygt rett etter brannen. Sjøbua vart kjøpt i Bergen i 1894. Ho vart frakta til Korssund og sett opp att der. Den sørlege delen er sidan bygd om til forretning.

Kjell Skår bygde ny butikk i 1978.

1900-talet

Johan Reinhard Skår frå Hyllestad dreiv landhandel i Korssund i 1900. Han overtok staden i 1892. Johan Skår dreiv butikk og i tillegg postkontor, sildesalteri, fiskemottak og fiskeeksport.

Sønene Olaf og Reinhardt fekk i 1928 skøyta på Korssund. Fram til 1933 dreiv dei i lag, men delte så staden mellom seg. Reinhardt dreiv vidare på handelsstaden med butikken og postekspedisjonen, medan Olaf slo seg til der kaia og sjøbuene var og dreiv sagbruk, tønnefabrikk og sildesalteri.

Reinhardt Skår dreiv til 1962 då sonen Kjell overtok drifta. Kjell Skår, og kona, dreiv butikken vidare, samstundes var han landpostbod og etter kvart vart han poststyrar. Postkontoret vart seinare gjort om til post i butikk og sidan postdepot.

Dei såg tidleg at småbåtrafikken langs kysten kunne vera ei kundegruppe å

Korssund før siste verdskrigen, ca. 1935. Fleire småbåtar ligg ved bryggja.

(Fotograf: Ukjend. Fylkesarkivet SFFf-95036.0015).

satse på. Skår bygde difor om lag 100 m flytebryggje i Korssund. Dei bygde eit anlegg med både dusj, toalett og vaskerom til båtfolket. Så her er det mogleg å få fleire tenester på ein gong.

Og bra skal det visst nok vera. I 1999 fekk fylkeskommunen sitt prosjekt Næringsmessig utvikling av båtturismen

Gamle handels- og gjestgjevarstader på Vestlandet

Kystmuseet i Sogn og Fjordane gav i 1980, i samarbeid med Historisk Museum i Bergen, ut eit hefte dei kalla ‘Gamle handels- og gjestgiversteder på Vestlandet’.

Del tre tek føre seg 25 stader i Sogn og Fjordane som har vore handelsstader frå gamalt av. Artiklane er skrivne av Jan Henrik Munksgaard som då var konservator ved Historisk Museum. Desse artiklane har Fylkesarkivet nytta som utgangspunkt for fleire av artiklane i ‘Kulturhistorisk atlas og leksikon’ som omhandlar gamle handels- og gjestgjevarstader.

Frå vyrdnad til skam (framhald frå side 8)

Dette skiftet i ordbruk spegla at ikkje minst det regjerande Arbeidarpartiet ønskte at gamle og nedlatande haldningar til dei som trengde støtte frå det offentlege skulle vekk. Det å motta rettkomen støtte frå det offentlege var ikkje ei skam og dei som mottok slik støtte skulle trakterast som likeverdige. Den trengande skulle ikkje måtta krypa og stå med lua i handa avdi dei mottok hjelp.

Sjølvsagt har fattiglover frå 1800-talet og dagens lov om sosiale tenester utgangspunkt i vidt ulike materielle

i Sogn og Fjordane “Årets Båtpris”.

Korssund var ein av stadene som var med i dette prosjektet.

Ved årtusenskiftet er det ein ny generasjon som har overteke drifta, men Kjell Skår er framleis eigar av staden.

Det bur i år 2001 om lag 12 familiar i Korssund.

føresetnader og samfunn, men bruken av einskild-ord speglar gjerne utvikling i haldningar og ideologi. Samstundes må historikaren også syta for at biletet av tidlegare tiders haldningar vert nyanserte og utdjupa. Her kan det passa med eit lokalt døme som viser at samstundes som styremakta stillte krav til framferda til den fattige sjølv så skulle også den fattige visast vyrdnad,.

I “Plan for Fattigvæsenet i Lyster Herred” (gamle Luster kommune) frå 1904 heitte det: “De understøttede Fattige har at vise

Høflighed og sømmelig Opførsel mod Fattigstyrets Funktionærer.” Men i det etterfølgjande avsnittet gjekk det også fram: “Medlemmerne av Fattigstyre og Tilsyn har at omgaaes de Fattige med Hensynsfuldhed og Venlighed og søge at vinde deres Tillid ved at vise Forstaaelse af og Deltagelse for dere trange Stilling.”

Litteratur :

Englund, Peter: Fortidens landskap: om mordet på Karl XII og andre essays (Universitetsforlaget 1992).

Om endringar frå fattigstyret til forsorgsstyret, Endringslov 18. juni 1948, nr. 1, sjå Masdalen, Kjell-Olav og Mykland, Liv: Administrasjonshistorie og arkivkunnskap. Kommunene. (Universitetsforlaget 1986).

22

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

Fjelli sin minnestein.....

Stor USA-aktivitet

(framhald frå side 11)

Bergset, der han tidlegare på dagen hadde gått forbi opp att frå sjøen. På Hjellhaugen var i si tid trangt om mat og pengar, men dollar frå eldste sonen i Amerika berga julehelga. Elles sa Lidvin Osland at dette med utvandringa og kontakten med det norske Arnerika er eit av dei viktige kulturelle satsingsområda for fylkeskommunen Sogn og Fjordane. Lokalavisa ‘’Fjordingen’’ sitt foto av Lidvin Osland attmed utvandrarsteinen vart og ein gjengangar både i reklamekampanje for avisa og seinare i ‘’Jul i Nordfjord’’ der ordføraren i Stryn, Nils Petter Støyva, trekte fram utvandrarjubileet som noko av det største i sin kommune i år 2000.

Han var og sjølv til stades og helsa frå kommunen under stemna.

Litt om økonomien i prosjektet Som før nemnt tok Bygdas Vel Fjelli kostnaden med sjølve graveringa av steinen, og det andre arbeidet vart gjort på dugnad av steinnemnda. Til sjølve Utvandrarjubileet vart det gjeve eit tilskot på kr 10.000,- frå kulturavdelinga i Sogn og Fjordane fylkeskommune.

Andre offentlege tilskot vart ikkje gjevne. Og med ein svært rimeleg billettpris for mat og program, sat Fjelli Ungdomslag att med eit aldri så lite overskot etter den vellukka stemna.

Sluttord

Lidvin Osland sakna fleire amerikanarar på denne stemna. Dette var vi i komiteen sjølve fullt klar over på førehand. Sjølv om stemna var litt publisert i Amerika, var det berre eit par amerikanske jenter

i forsamlinga (dei skulle vere med på Landskappleiken like etterpå). Vi bestemte difor at utstillinga i ungdomshuset skulle stå heile sommaren, slik at amerikanarar og andre utflytte frå bygda som kom heim seinare på sommaren fekk høve til å sjå den. Og hovudføremålet med utvandrarjubileet var i fyrste omgang å gjere oss som bur her i bygda og kommunen i dag meir medvitne om soga og slekta. I så måte vart jubileet svært vellukka.

Det er no tale om ein fellestur for stryningar til Amerika i 2002 for å leite opp nokre av dei stadene der utvandrarane slo seg ned. Vi merkar tydeleg at interessa for slekta i Amerika har vakna.

Og minnesteinen som står synleg rett attmed det mykje nytta forsamlingshuset vil gjere sitt til å halde denne interessa levande.

Frå Fjordingen, 26/6-2000

I år og neste år er det stor aktivitet med reiser til og frå USA.

4 I juni var ei gruppe på

15 personar frå Minnesota på vitjing i Indre Sogn. Dei fleste med røter til Lærdal, Aurland og Leikanger.

4 I juni reiste heile 106 personar frå Sogn på tur til Midtvesten. Dei fleste med utgangspunkt i Vik i Sogn.

4 I slutten av juli dreg fylkeskulturutvalet på studietur til Midtvesten.

4 I august kjem Brekke Tours med ei gruppe på kring 55 ‘aurlendingar’ på vitjing til Sogn.

4 Neste år skal ei større gruppe frå Stryn vitja USA. 4 Det er og planar om ein tur frå Årdal/Lærdal til det ‘Ville Vesten’ neste år.

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001

23

Nytt band av ‘Norwegian Immigrants’ Gjennom eit langt og aktivt liv samla professor Gerhard B. Naeseth (1913 - 1994) informasjon om dei fyrste norske innvandrarane til Amerika. Han gjekk gjennom alle passasjerlister i arkiva i Washington og Ottawa, og studerte amerikanske folketeljingar frå 1850 til 1900. Ikkje minst gjorde han eit stort arbeid med å registrera gravene på ‘norske’ kyrkjegardar i USA. I 1974 grunnla Naeseth ‘Vesterheim Genealogical Center and Naeseth Library’ i Madison, Wisconsin.

Eit resultat av Naeseth sitt omfattande arbeid er fem-bands verket ‘Norwegian Immigrants to the United States. A Biographical Directory, 1825 - 1850’. Dette verket siktar mot å gje ein stutt omtale av alle nordmenn som innvandra til USA i åra 1825 - 1850. Fyrste bandet kom i 1993 og omfatta åra 1825 -1843. Dette var det einaste Naeseth fekk ferdig før

han døydde i 1994. Men grov-arbeidet med dei fire neste banda hadde han gjort. Oppgåva med å fullføra verket fekk Blaine Hedberg, som overtok som direktør på Vesterheim etter Naeseth.

Andre bandet vart utgjeve i 1997, med Hedberg som redaktør. Dette bandet omfatta åra 1844-1846. For nokre veker sidan kom så band 3, som dekkjer åra 1847-1848.

Band 4 skal ta for seg 1849 og band 5 avsluttar verket med året 1850.

Tanken er å få ut fjerde bandet i 2003 og det femte i 2005. For å greia dette går Hedberg inn i ei ny stilling på Vesterheim, ‘Gerhard B. Naeseth Chair for Publication’.

Hovudoppgåva hans her blir å fullføra dei to siste banda.

Vesterheim Genealogical Center and Naeseth Library 415 W. Main Street, Madison, WI 53703. (608) 255-2224; 24 HOUR FAX: (608) 255-6842

Ship to: (Please type or print plainly) NAME:.............................................................................................................................................

ADDRESS:......................................................................................................................................

CITY/STATE/ZIP:...........................................................................................................................

Please note that shipping and handling in the United States are included in these prices: Quantity .............

Description Norwegian Immigrants to the United States,

by Gerhard B. Naeseth, Volume 2,1844-1846

.............

Norwegian Immigrants to the United States,

by Gerhard B. Naeseth, Volume 3,1847-1848

Price

Total

$61.00* ............. $61.00 .............

Surface mail outside of the United States, add $4/per immigrant volume

.............

Airmail outside of the United States, add $12/per immigrant volume

.............

Total Amount Enclosed (In US dollars) ............. _______________________________________________________________________________ *Reduced price c Check

or

c Money order enclosed

Charge to my

c MasterCard

Card number

cccccccccccccccc

c Visa

c Discover

c American Express

Expiration Date......................................................................................

Signature................................................................................................

Prices include shipping costs. Foreign orders, please add an additional $4/book for surface mailing or an additional $12/book for airmail shipping

24

Kjelda

Årgang 10, nr 2 - 2001 Retur:

C

FYLKESARKIVET Fylkeshuset Postboks 27 6861 Leikanger ISSN 0803-9682

Olaf Huseby. Forlag og prenteverk i Kristiania:

- Hefte med salmar og tekstar til 17. mai 1899

Den 17. mai 1899 vart det for fyrste gong halde “heilnorske” gudstenester. Det skjedde i prestegjelda Vinje, Lårdal og Seljord. Både preika, liturgien og salmane var på nynorsk.

I Kristiania skjedde og noko for fyrste gong dette året. Det kom ut ei 4 siders trykksak med tittelen Salmar og Tekstar til kyrkjebruk den 17. Mai. Mannen bak var sogningen Olaf Huseby (1856-1942) med eige forlag og prenteverk i hovudstaden.

kampen for nasjonalt sjølvstende, dvs. det brennaktuelle og kjensleladde unionsspørsmålet. Dette tykkjer eg kjem tydeleg fram i

Den siste teksten i heftet, Luk 1.

50-53, lyder slik: “Hans Miskunner fraa Ætt til Ætt yver deim som ottast honom. Han hev gjort veldugt Verk med sin Arm, Han hev spreidt deim sunder, som er stormodige i Hjartans Tanke. Han hev støytt dei velduge ned av Kongssæte, og lyft dei laage upp. Dei hungrige hev han fyllt med gode Gaavor og sendt dei rike tomhendte burt.”

Av Hermund Kleppa

Eg veit ikkje om den vesle Husebytrykksaka vart brukt i dei tre telemarkskyrkjene på grunnlovsdagen i 1899, men heilt usannsynleg er det vel ikkje. I alle høve er Huseby si 17. mai-trykksak, eit interessant lite målreisingstiltak som eg til dessar ikkje har funne nemnt eller omtalt i dei - rett nok få - trykte kjeldene eg har hatt høve til å sjå i.

Elles opplyser Huseby i føreordet at den fyrste salmen i heftet ikkje har stått på prent tidlegare, Blix si nyskrivne 17. mai-salme “I Norigs Vetter rann ein Vaar”, (også i Norsk Salmebok, 19..) og at liturgitekstane er utvalde av Kyrkjedepartementet, omsette av Blix, og omtala i eige departementsrundskriv av 15. april 1899.

Fylkesarkivet har eitt eksemplar av skriftet. Me fann det for ei tid sidan i ein sekk med “ymse gamalt” frå ein sparebank i Nordfjord. Skriftstykket er helst ille medfare, og tydeleg prega av “tidens tann”, men likevel godt leseleg.

I eit kort føreord på framsida seier Huseby - i klårtekst og meir gøymt mellom linene - noko om kvifor han har laga skriftet.

valet av siste salmen i heftet, Landstadsalmen “Fred og Frihed Norge eier”.

Denne salmen stod ikkje i den statskyrkjeleg godkjende Landstad-salmeboka (Ho er komen med no, i Norsk Salmebok), men Huseby tek ho med fordi ho “tykjest høveleg denne Dagen”.

Ja, så på sin plass, meiner Huseby det er å stemma i med “Fred og Frihed Norge eier” på grunlovsdagen i 1899, at ho i landsmålsheftet hans får lov å passera sjølv om ho er skriven på bokmål!

Huseby er viss om at “mange vil finna stor Hugnad i aa høyra Norsken i Kyrkja, serleg denne Dagen” (utheva her). Det er difor han har prenta salmane og tekstane “paa Landsmaalet.”

Men Huseby må ha hatt eit anna mål for auga og, enn berre å medverka til å fremja nynorskbruk i kyrkja. Han koplar kampen for nynorsk med

Fred og Frihed Norge eier Er paa Herrens Ord ei arm.

Længsel efter Lysets Seier Blusse i hver Nordmands Barm!

I hvert trofast Hjerte ned Ordet sænke Trøst og Fred!

Norge over vore Grave Blomstre som en Herrens Have!

Olaf Huseby utvandra til Amerika i 1903. Då hadde han bak seg ein stad mellom 2 og 300 titlar, utgjevingar han var åleine om, eller ga ut i kompaniskap med andre. Ein av “titlane” er salmebokutgåva hans i 1893. Salmeboka inneheld dei offentleg godkjende Landstad-salmane og Blix sine salmar på nynorsk. I tillegg skøytte Huseby på med noko ingen hadde prøvd før; illustrasjonar og historiske opplysningar om salmediktarar og kyrkjer. Denne salmeboka, i samtida også kjend som Husebysalmeboka, selde kring 200 000 eksemplar.

I eit brev frå Huseby mot slutten av livet, datert 29.12.1938, til leikangerpresten Sverre Daae, seier Huseby at det er noko av det kjæraste og beste å sjå attende på, at han fekk hjelpa til med å få det norske folk til å syngja salmar på norsk mål.

Etterlysing: Har nokon Olaf Huseby si salmebok?

Me er interessert i å få låna ei.