Kjelda nr. 1 2004

Kjelda

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Nr. 1 - Mars 2004. Årgang 13

Fjord-Noreg

- fremste turistmålet i verda!

• Soga om Vestlandet, 2 • Skipstunnel gjennom Stad, 3 • Reisande jærbuar, 4 • Bryggje på gjestgjevarstaden Hanehaug, 6 • Dei første turistforeiningane, 8 • Bondevener i Selje, 11 • Morsdagen, 14 • Ta vare på arkivmateriale!, 16 • Vestlandets historie, 17 • ’Islandsmaleriet ved Doctor Aabel’, 18 • Sommar i vente, 19 • Grensetvist mellom Aurland og Ulvik, 20 • Hamnestyre i Måløy i 100 år, 22 • Ei soge frå Gloppen, 23 • Kvardagshygiene, 24 • Sorenskrivar Steen si bygdebok, 26 • Frå fotoarkivet • Historiske fotografar • Minnesmerket • ’Ildebrand på Handelsstedet Hermansværk’, 31 • Ny teknologi i arkivplanarbeidet, 32

Fylkesarkivet på Internett: www.sffarkiv.no

Det prestisjetunge amerikanske magasinet ’National Geograpchic Traveler’ (mars 2004) har valt norske fjordar til verdas mest attraktive turistmål. Dette i konkurranse med 115 av dei mest kjende turiststadene i verda. Meir enn 200 ekspertar var med i panelet som gjorde utvalet. Nyss vart Fjærland og Fjærlandsfjorden utpeika som beste turiststaden i Noreg.

Fylkesarkivet arbeider med å ta vare på og formidle historia til folk i fjord- og kystfylket Sogn og Fjordane. Gardsleksikon, artiklar i Kulturhistorisk Atlas og Leksikon, stadnamsamlinga og anna arkivmateriale syner korleis menneska har levd og budd i dette fylket gjennom tidene.

(Foto: Magnhild Aspevik, Helg og Kvardag, Lærdal).

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Fylkesarkivaren har ordet

Av Gunnar Urtegaard

Soga om Vestlandet Folketalsutvikling på Vestlandet frå 1801 til 1990.

Diagram.

I mange år har tilhøvet mellom regionane og nasjonalstaten vore eit viktig tema i EU. Etter kvart har denne diskusjonen og nådd vårt land. Eit Vestlandsråd er oppretta, og ein freistar å sjå fleire spørsmål i ein regional samanheng. Sparebanken Vest ynskjer å få fram soga om Vestlandet, og finansierer no eit slikt prosjekt. Kring 30 forfattarar skal gå laus på oppgåva.

I desse dagar står fleire samfunn i Sogn og Fjordane framføre store omstillingar. Dette gjeld mellom anna

Flora, Årdal og Høyanger. Vik opplever og sterk nedgang i folketalet og arbeidsplassar er truga. Desse samfunna har i nyare tid lukkast i å skapa moderne arbeidsplassar knytt til industri og handel.

Kring midten av 1800-talet byrja nye næringar å veksa fram, og etter kvart tok desse over meir av folkeauken enn utvandringa til Amerika. På denne tida skilde og fylka på Vestlandet lag (sjå diagram). Rogaland, Hordaland og Møre og Romsdal vart med på reisa mot den nye tida.

Då toget til det moderne Noreg med nye arbeidsplassar gjekk, stod derimot Sogn og Fjordane att på perrongen.

Slik har det vore like fram til vår tid.

Kvifor vart det slik? Kva var det som gjorde att nett dette fylket fekk denne særstoda på Vestlandet og i heile landet i det heile?

Det vert ofte hevda at Sogn og Fjordane datt av lasset fordi fylket ikkje hadde byar. Det vert som høna og egget. Det er vel like gjerne ein konsekvens av at me aldri fekk vår del av dei nye arbeidsplassane. Dette er eit av dei mange spanande tema som eg vonar ei Vestlandssoge kan ta tak i. Ei viktig oppgåve for ei slik bok er å skriva seg inn i relevante samfunnsspørsmål, og gje desse eit historisk bakteppe.

Redaksjon Gunnar Urtegaard (redaktør), Oddvar Natvik, Karianne Schmidt Vindenes Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, Fylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax: 57 65 61 01. postmottak.sffarkiv@sf-f.kommune.no Kjelda kjem med 3 nummer i året, eitt dobbeltnummer. Ei årstinging kostar kr 125,-.

Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682.

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven.

Ansvarleg dette nummer: Oddvar Natvik. Utforming: Oddvar Natvik.

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane Fylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax. 57 65 61 01 postmottak.sffarkiv@sf-f.kommune.no Fylkesarkivar: Gunnar Urtegaard, tlf. 57 65 64 01, gunnar.urtegaard@sf-f.kommune.no Arkivarar: Arild Reppen (foto), Fototeknisk avdeling , 6823 Sandane.

Tlf. 57 86 51 24, arild.reppen@sf-f.kommune.no Øystein Åsnes (musikk), Tlf. 57 65 64 04, oystein.asnes@sf-f.kommune.no Ole Stian Hovland (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, ole.stian.hovland@sf-f.kommune.no Karianne Schmidt Vindenes (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 06, karianne.schmidt.vindenes@sf-f.kommune.no Berit Selseng (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 07, berit.selseng@sf-f.kommune.no Snorre D. Øverbø, (privatarkiv), tlf. 57 65 64 03, snorre.overbo@sf-f.kommune.no Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, randi.melvar@sf-f.kommune.no Prosjekt: Hermund Kleppa (møtebok-prosjekt), tlf. 57 65 64 02, hermund.kleppa@sf-f.komune.no Oddvar Natvik (informasjon, amerikaportal), tlf. 57 65 64 05, oddvar.natvik@sf-f.kommune.no Anders Gjerde, (atlas leksikon), tlf. 57 65 64 13, anders.gjerde@sf-f.kommune.no Kjerstin Risnes, (møtebok-prosjekt), tlf. 57 65 64 13, kjerstin.risnes@sf-f.kommune.no Nettstad: www.sffarkiv.no

2

Kontaktkonferansen 20. – 21. april skipar Fylkesarkivet til sin årlege Kontaktkonferanse, denne gong i Loen. Kontaktkonferansen er eit tilbod til arkivleiarar og andre tilsette i kommunane og i fylkeskommunen som arbeider med og har interesse for arkiv.

I samband med at Fylkesarkivet skal få utvida magasinkapasitet kan vi tilby kommunane og fylkeskommunen såkalla depottenester. Dette vil vi fokusere på ved årets konferanse.

Vi vil sjå på reglar for oppbevaring av arkiv, kva tenester Fylkesarkivet kan tilby og andre interessante moglegheiter som kan opne seg når Fylkesarkivet etablerer seg som sentralt arkivdepot.

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Hermund Kleppa

Skipstunnel gjennom Stad Mann på Moldøen lanserte tanken for 130 år sidan

Skipstunnel gjennom Stadlandet er brennaktuell sak. Fleire samfunnstoppar står sterkt på. Tidlegare Venstre-ordførar i Vågsøy gjer som den namngjetne romaren Cato d.e., sluttar alle talane sine i bestemte høve med same bodskapen – han med ”og elles er det mi meining at Kartago bør øydeleggjast”, ho med ”og elles meiner eg at Stad Skipstunnel må byggjast, NO!” Fylkesordførar Sandal ”held trykket” i høve til sentrale styresmakter, og på nordsida av Stadlandet er Krfordførarar Jan Helgøy frampå om tunnelen så snart det byr seg eit høve.

får i gang ein diskusjon om ”muligheden af at hugge Knuden helt over” – gå tvers gjennom, byggja ein ”kanaltunnel” så stor og så djup at både ”Baade, Kystfartøier og mindre Dampskibe kunne gaa derigjennem.” Han trur det kan la seg ordna for rundt rekna 400 000 Spesidalar.

”N” fekk svar på innlegget sitt kort tid etter. Overrettssakførar L. Smitt i Florø støtta N i at tanken hans om ein kanaltunnel absolutt hadde noko for seg, men meinte at tida ikkje var komen for eit slikt ”Kjæmpeforetagende”. Han óg hadde rekna på kostnaden og enda opp med millionbeløp, nesten 4 000 000 Spesidalar. ”Man faar nok vente dermed, indtil Videnskaben udfinder nye i betydelig Mon billigere Sprængingsmethoder en de, man nu kjender.”

Men Levius Smitt hadde ein annan ide, eit anna alternativ, – eit betydeleg mindre ”Foretagende” - for å få fiskebåtar trygt og ”N” sluttar innlegget lettvint frå eine sida av Stadlandet til den andre. Han ville byggja sitt med å oppmoda ingeniørar På Fylkesarkivet har me vore litt sporvegstunnel gjennom og økonomar om å sjå nærare på opptekne av kva tid ideen om å slå Mannseidet, utstyrt med vogner tunnel-ideen og laga eit grunnlag for hol i Stadlandet kom opp, og kva tid eller triller og opptrekksgreier og å tenkja vidare på om og når ”denne dei byrja å diskutera og sjå nærare heiseanordningar i begge endar. Til Gjennembrydning” kan koma på på eit slikt prosjekt. Ein rapport ein pris på berre 200 000 Spesidalar! dagsorden – L/L Stad Skipstunnel la fram i 1990 opplyste at det var tyskarane som Utskrift av begge artiklane om ”.. jeg tror jo før jo bedre, da man for alvor tenkte på skipstunnel, påtenkt tunnel gjennom Stad i vanskelig kan paavise nogen større under krigen. Dette korrigerte Nordre Bergenhus Amtstidende Lettelse saavel for Færselen mellem samferdselskonsulent Idar Mo i 1874, ligg på Internett, på Distrikterne som for vore hele Sogn og Fjordane fylkeskommune.

Kystsamfersel.”

Fylkesarkivet sine heimesider. ”Det første framlegget om ein slik båttunnel er over hundre år gammalt!” slo han fast i ei eller anna utgreiing.

Det kom i 1887! ”Sanningar” er ofte kortvarige. No kan Fylkesarkivet setja strek over 1887 som årstal for fyrste gongen ideen kom opp og vart vurdert. ”Kanaltunnel gjennem Stat” var fyrsteside-sak i Nordre Bergenhus Amtstidende fleire år før, den 11. september 1874.

Stykket er signert ”N” og datert Moldøen, 26. august s.å. Innsendaren viser til samtidige drøftingar om samferdsla ved Stadlandet, - over, rundt og på begge sider.

Han er forundra over at ein ikkje like godt 3

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Hermund Kleppa

Reisande jærbuar i Sogn og Fjordane Mossige, Lende og Ueland er kjende jær-namn i Sogn og Fjordane, - Jonas Schanche Mossige var distriktsdyrlege i Sogn frå 1894, Karl Lende var fylkesagronom i nesten 40 år og Trond Ueland er med i mannskapet til fylkeskultursjef Lidvin Osland i Førde. Namna vitnar om solid hopehav mellom Jæren og Sogn og Fjordane.

Dette stykket handlar om fire jærbuar som har reist i Sogn og Fjordane. Reist vil seia at dei kom hit i oppdrag. Dei hadde noko på hjarta og møtte folk fleire stader.

I 1873 reiste Sven Aarrestad og Torkell Lende for Vestmannalaget og norsk målreising. Torvald Tu reiste i Firda Ungdomslag hausten 1939 med litterære saker og jærhumor i kufferten. Den siste, Odd Dubland, var på besøk i fylket hausten 2003 med gitar, bibel og målarskrin. Tre er omtala i oppslagsverket Norsk Allkunnebok (kom ut i åra 1948-1964), medan den fjerde vart fødd for seint til å kvalifisera seg for det nålauga.

Odd Dubland Songevangelisten Odd Dubland reiser for Norsk Luthersk Misjonssamband. I oktober 2003 heldt han møteveker på Gaupne bedehus og var med på møte andre stader. Dubland lever opp til dei gamle emissærane eg minnest frå Hjelmeland i Ryfylke. Dei dreiv på med ymse slag gjeremål av meir verdsleg slag om dagane. I følgje ei notis i Sogn Avis er Dubland ein landskjend målar. Han nytta dagane i Luster til å måla, og til å halda målarkurs, - i fleire slag teknikkar.

Sven Aarrestad og Torkell Lende Dei to jærbuane som reiste i fylket 130 år før Dubland heldt møteveker i Luster, var óg velldige menner, - den eine vart i alle høve meir landskjend enn den seinare lekpredikanten, - nemleg læraren, rikspolitikaren, fylkesmannen, folketalaren og fråhaldskjempa Sven Aarrestad. Han reiste saman med Torkell Lende, ein jamaldring med Arne Garborg og skulekamerat til 4

forfattaren. Garborg gav Lende ein framifrå attest ein gong seinare i livet: ”... det klokaste hovudet eg nokon gong har møtt.” Til liks med Aarrestad gjekk Torkel Lende òg på lærarskule, men han gav tidleg opp læraryrket. Han treivst betre som oppfinnar. Han klekte ut finurlege greier som t.d. resulterte i mange nyvinningar innan hermetikkindustrien. Men det stod skrøpeleg til med forretningssansen hans. Andre stakk av med æra såvel som den økonomiske vinninga, seiest det.

Nynorskpionerar I januar 1873 reiste Sven Aarrestad og Torkell Lende til Stavanger der dei løyste billett med eimskip til Bergen.

Derifrå reiste dei vidare med Nordre Bergenhus Amts Dampskibe sin båt på ruta Bergen – Nordfjord. Måløy var reisemålet, midt i travlaste vårsildfisket.

Dei skulle selja bøker på landsmålet, og driva opplysningsverksemd.

Det nyskipa mållaget i Bergen, Vestmannalaget, hadde hyrt dei.

Aarrestad skriv om denne reisa i boka Brev til Til Annie som kom ut i 1928. Stykket har tittelen Eg vert målstrævar. ”... Eg totte det var gildt, då eg fekk Torkell Lende med til fiskeværi. Det var i januar 1873, at me for heimanfrå. Ingen

Nordre Bergenhus Amts Dampskibe (frå 1919 Fylkesbaatane i Sogn og Fjordane) si rute Bergen – Nordfjord 1871. Båten la ut frå Bergen måndag morgon klokka 06.00 og var attende torsdag ettermiddag kl 16.00. Som me ser, vart det ei lang reise for dei lite sjøvande bokseljarane Aarrestad og Lende. Dei var ikkje framme på Sæternes (Måløy) før tysdag klokka 10.00.

av oss hadde vore på sjøen fyrr, og det var langt og lenger enn langt, me skulde reisa. På Måløyno (Moldøen) i Nordfjord gjekk me i land. Her var det so stappa med folk alle stader, at me so nær hadde vorte liggjande ute fyrste notti. Sistpå fekk me då koma inn ein stad, der me skulle få liggja på golvet saman med ei båtlag. Andre dagen var me so heppne, at me fekk eit lite rom for oss sjølve ein stad på Sæternes. Og so skulde me til med bokhandelen. ..”

4

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Torvald Tu

Torvald Tu las opp i Olden sundagskvelden. Han er ein Den fjerde jærbuen på reise i fylket ypperleg tolkar av jærsk humor. Det - er journalisten og forfattaren er fullt hus og stor fagning. Dei som Torvald Tu (1893-1955). Sjølv har sans for slik humor vil få seg ei ”møtte eg han” på reise i Nordfjord, hugnadsstund når dei høyrer på Tu. då eg for ei tid sidan ordna arkivet til Firda Ungdomslag. Det kom for Fjordabladet hadde elles meir ein dag tre Torvald Tu-brev stila til Torvald Tu i spaltene sine, enn formannen i Firda Ungdomslag, smånotisar om einskilde kveldar.

Einar Skarstein.

Bladet trykte eit par smakebitar I det fyrste brevet, datert 7. november 1939, fortel Torvald Tu at han hadde vore i kontakt med redaktøren i Fjordabladet på Nordfjordeid, Jens Nederhagen.

Han hadde spurt om han ikkje kunne ta turen oppover til Nordfjord og halda jærkveld med opplesing i ungdomslaget på Nordfjordeid. Det ville Tu svært gjerne, men meinte at når han fyrst reiste så langt, så kunne han gjesta fleire ungdomslag. Tu fortel at han har vore på ei liknande reise i Hardanger, og at dei økonomiske vilkåra var fri reise, fritt opphald, 50 øre i inngangspengar, og ein garantert minstesum pr. kveld på 25 kroner.

Torvald Tu bestemte seg for å reisa til Nordfjord. Han sende plakatar i førevegen og bad Skarstein om å ordna med kunngjering i Fjordabladet. Sjølv reiste han truleg på same måten som Aarrestad og Lende 70 år tidlegare, med båt til Bergen, og vidare til Nordfjord.

Fyrste tilskipinga var 14. november, på Bryggja. Fjordabladet skreiv m.a.:

av forfattarskapen hans, - i alle høve ”hugnadssoga” Ei ny tid som følgjetong, og dikta Gamle Garborgheimen og I måneskjin, det siste på jærmål.

Vellukka og mislukka Men korleis såg forfattaren og opplesaren sjølv på Nordfjordreisa si. Kva slags inntrykk fekk han av folket ? Var han nøgd med frammøtet? Reiste han heimatt med forteneste? Breva i ungdomslags-arkivet fortel litt om det.

Vel halvveges i reiseruta rapporterer han i det andre brevet sitt, datert i Stryn 27.11., at reint økonomisk har det ikkje vore det heilt store, - ”men det har vore interessant å reisa.” Folk han har møtt, får god omtale: ”--- reint uvanleg snilde og gjestfrie”.

”- ferda var mykje vellukka kva som hadde med stemning og aplaudering Han nemner særskilt kvelden i å gjera,” skriv han fyrst i brevet. Eg Hornindal, - heilt mislukka med vart fagna så det var store ting. (Her omsyn til inntekt, men god elles. er påhekta ei fotnote som ikkje er til Det kom berre 18 menneske, å misforstå: ”Ein lever ikkje av det.” (kvelden hans kolliderte med Men – ”[...] i økonomisk lei, var det bondebryllaup på Kjøs), og han avgjort den dårlegaste ferda” nokon gong. Han tregar på at han ikkje TORVALD TU opna ferdi si i Firda sat att med fattige 9 kroner i inngangspengar. Men det var ’kje slutta av i Stryn, gjev uttrykk for at u.l. [samskipnad for ungdomslaga så farleg, han hadde vore i bryllaup det var så som så med kunngjeringa i Nordfjord] på Bryggja i gårkveld. han óg. Kjøkemeisteren hadde henta av kveldane hans, og konkluderer Etter det vi fretter var det godt hus, han på hotellet. med at ferda var mislukka, ”all den og ei hugnadsam stund for laget. stund føresetnaden var at eg skulde Torvald Tu får alltid mykje vellæte for Tu var ikkje den einaste tilreisande. og vilde og burde tena aldri-så-lite på opplesinga si der han fer. ”... fykaren Solberg” var der óg. ho.”, men ”Gjort er gjort!” skriv han [Thor Solberg, fyrste som flaug på langs attmed teksten, ”Ferdig med Ei snau veke seinare høyrer me at USA – Noreg, 1935]. Han kom i fly det-!” han har vore heilt inne i fjorden, i frå moen, saman med tri honndøler Olden. Denne gongen óg får han Som avslutning takkar han for som låg på nøytralitetsvakt. Dei god reklame: dala ned på Hornindals-vatnet, - og opphald hjå Einar Skarstein: så tura dei brudlaup så det stod ”Boka Gro med dedikasjon sender eg. etter. [...] Tena eg ikkje noko i Og så mi beste helsing til alle i heimen Hornindalen, så er eg vel fornøgd din, og med takk for tida eg fekk likevel, - ei herleg uppleving, gjesta hjå dykk. Hjarteleg takk!” saman med praktfulle menneske!”

– sluttar Torvald Tu dette andre brevet sitt.

Det tredje brevet hans, datert 10.12. i bustaden hans, Mosberghagen sør i Klepp, er óg fullt av tvisyn, men no er det den begredelege pekuniere sida ved Nordfjord-reisa som dominerer. Dei ”herlege” opplevingane har kome i bakgrunnen.

Torvald Tu (1893-1955).

Forfattar og journalist, fødd i Klepp. Debut 1915 med Blomar fraa heid.

Skreiv 56 bøker i ulige sjangrar; dikt noveller, romanar, skodespel, høyrespel, eventyr og stubbar.

Antologi: Te’ jærs – Torvald Tu i utval.

Kjelder: - Privatarkiv SFF-93016, Nordfjords Foredragslag - Lothe, Anders A.: Målreisingssoga i Sogn og Fjordane. Stryn trykkeri 1950.

- Karl Fjogstad: Vise-kveld på håbakken. LP-plate. 1985.

5

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Anders Gjerde

D/s-bryggje på gjestgjevarstaden Hanehaug Då Fylkesbaatane starta med dampskipsruter på Sognefjorden vart spørsmålet om kvar dei nye dampskipsbryggjene skulle liggja aktuelt. Bryggjene der jektene hadde lagt til var i nokre tilfelle for grunne eller var av andre årsaker lite praktiske for dampskipa. På Systrond stod valet mellom handelsstaden Hermansverk og gjestgjevarstaden Hanehaug. I formannskapsprotokollane for Leikanger kommune står litt av bak-grunnen for valet av stad for d/s-bryggje.

Handel på Hanehaug

I kommunestyremøtet 12. november 1860 vart ein søknad frå Johan Herman Brun, son til handelsmann Herman Brun på Hermansverk, om å få starta med landhandel på Hanehaug behandla.

Formannskapet la vekt på at staden frå gammalt av hadde vore gjestgjevarstad og låg særs godt til for handel. Det var nyleg oppført eit nytt våningshus der som kunne nyttast til å ta imot ”Conditionerede Reisende”. Ei stor landgangsbryggje var oppført slik at større og mindre fartøy kunne søkje hamn.

Etablering av ein landhandel på Hanehaug ville vera eit gode både for reisande og for innbyggjarane i Leikanger sokn og nærliggjande Dampskipsekspeditør distrikt. Formannskapet hadde berre I kommunestyremøtet 17. oktober godt å seia om Johan Herman Brun 1859 vart eit brev frå Nordre som handelsmann, men sette som Bergenhus Amt lese opp. Det var vilkår at han ikkje måtte skjenka datert 7. september og tok føre seg brennevin. lønning av ein dampskipsekspeditør På same møtet vart ein søknad frå for amtet sine dampskip. gjestgjevar Ellend Palnesen Ousen Formannskapet hadde gjort brevet om å starta landhandel i Feios kjent ved å senda budstikke rundt anbefalt. på Systrond og med oppslag på Hermansverk. I tillegg hadde Ny d/s-ekspeditør både ordføraren og varaordføraren I kommunestyremøtet 14. snakka med ein del personar som februar 1862 vart eit brev kunne vera aktuelle i stillinga. Dei mest aktuelle var sersjant Hovland, frå dampskipsdirektøren landhandlar Brun og snikkar Anton opplese. Det gjaldt løna til dampskipsekspeditøren på O. Kammen. Dei to fyrstnemnde Leikanger. Formannskapet vart hadde ikkje lyst på stillinga, men oppmoda om å finna ein billigare det hadde derimot Kammen. Det var fyrst og fremst storleiken på løna ekspeditør enn Anton Kammen. og landsetjingspengane som gjorde Han hadde ei årleg løn på 48 at dei to fyrste ikkje var interesserte. Spdl, og 18 skilling per anløp for transport av posten til postopneriet.

Løna var sett til 48 Spdl i året og Direktøren meinte at Kammen var landsetjingspengane var 2 skilling for lite skrivekunnig og ville helst per person, 24 skilling per hest og ha landhandlar Johan Herman 12 per kveg.

Brun som ekspeditør. Mykje på grunn av at Brun hadde etablert Anton O. Kammen måtte ha seg med landhandel på Hanehaug. ein god båt til rådvelde og gode Der han hadde eit våningshus som ”rorskarle” til å frakta folk, krøter og varer i land frå dampskipa. Han kunne nyttast til overnatting for reisande, eit pakkhus til å oppbevara måtte ha eit godt og forsvarleg hus gods og varer, og ikkje minst ei til å oppbevare gods og varer i.

Formannskapet meinte at Systrond solid landgangsbryggje. Hanehaug var også den beste staden for ein var eit av dei mest vêrharde damskipsekspedisjon, då det var den strøka på dampskipsruta mellom minst vêrharde staden på Systrond.

Bergen og Lærdal, og fann difor ikkje å kunna fastsetja løna til Anton Kammen hadde, i følgje dampskipsekspeditøren lågare. varaordførar Edvard Liljedahl, Det vart også lagt fram attest munnleg sagt opp stillinga frå dampskipsførar Johnsen som erklerte at Anton Kammen ville bli som ekspeditør frå utgangen av april månad i 1862 då at han ein dyktig ekspeditør. skulle emigrere til Amerika.

For Fresvik sin del, fann formannKommunestyret vedtok på grunnlag skapet det ikkje nødvendig med av desse opplysningane at snikkar ekspeditør.

6

Anton Kammen skulle fråtre stillinga som dampskipsekspeditør 1. april og at landhandlar Johan Herman Brun skulle overta stillinga frå same dato. Brun sa seg villig til å ta på seg dette vervet for same løn som Kammen.

I tillegg var det kome inn ein søknad frå Ole Skaksen Henjesand om å bli tilsett som d/s-ekspeditør.

Han kunne skaffe fri opplagsplass på sorenskrivargarden Nybø si bryggje, og ville gjera alt som stod i hans makt for å oppfylla pliktene som låg til denne stillinga. Kommunestyret meinte at Hanehaug var ein betre dampskipsstoppestad. I følgje opplysningane dei sat inne med var Henjessand ikkje skrivekunnig, noko stillinga fordra.

Kommunestyret vedtok difor å flytta damskipsekspedisjonen til landhandlar Johan Herman Brun si bryggje på Hanehaug.

I kyrkjeboka for Leikanger under utflytte er Anton Olssen Kammen registrert 11. april 1862 som flytta til Amerika. Det same er kona hans, Edvardine, og sonen, Ole.

Taksering av d/s-bryggja Kommunestyretmøtet 2. juli 1862 behandla ein søknad frå landhandlar Brun om å få same godtgjersla for ilandføring av hestar og kveg som Anton Kammen hadde hatt.

I kommunestyremøtet 16. desember same året vart ei oppmoding frå dampskipsdirektøren om å få tilsett ein billegare dampskipsekspeditør opplese. Det var fyrst og fremst utgiftene til transport av posten frå bryggja til postopneriet klagen gjaldt. Ordføraren hadde alt 21. november sendt svar tilbake.

Landhandlar Brun sin søknad vedkommande godtgjersle frå amtet for bruken av bryggja hans på Hanehaug til dampskipsekspedisjon vart teken under behandling 30. april 1863. Kommunestyret tilrådde søknaden hans. Dei føretok også eit skjøn over verdien på bryggja. Brun opplyste at bryggja hadde kosta han og far hans kring 400 Spdl.

Ei oppmåling av bryggja synte at ho var 80 alen lang og 6 alen brei. ”Treangelen” var 8 alen lang og 12 alen brei. Djupna på bryggja ved ”treangelen” var 10 alen.

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

På kommunetyremøtet 5. juli 1864 vart Johan Herman Brun sin søknad om å få halda fram som kjøpmann på Hanehaug anbefalt på det varmaste av kommunestyret.

Postopneri I kommunestyremøtet 5. august 1865 vart eit framlegg frå landskapsmålar Jæger om flytting av postopneriet frå Hermansverk til dampskipsstoppestaden Hanehaug opplese. Eit framlegg som fleire i Feios sluttar seg til året etter.

Alt i 1841 vart det oppretta postopneri på Systrond med namnet Leganger postaabneri, samstundes vart Frønningen postekspedisjon lagt ned. Frå 1. januar 1860 vart landhandlar Herman Brun postopnar.

Fru Dorthea Clausen var konstituert postopnar i 1865, før landhandlar Johan Herman Brun overtok frå 1. januar 1866.

Lensmann P. Rusten hadde stillinga fyrste halvåret i 1880, før handelsbetjent Anders H. Kvikne overtok. I 1886 vart namnet endra til Lekanger, då overtok handelsbetjent Peder J. Husebø som postopnar. I 1889 vart postopneriet flytta til Hanehaug og namnet endra til Leikanger. 1. april 1904 vart eit nytt postopneri opretta på Hermansverk.

Nye handelsfolk på Hanehaug Då skatten for sal av brennevin, vin og øl skulle utliknast for komande år, 12. desember 1870, var Petra Hendriette Schrøder oppført som landhandlar på Hanehaug.

Ho var truleg ein slektning av kona til Johan Herman Brun, Randine Marie Schrøder. Petra Schrøder søkte i februar 1871 om å få sett ned handelsskatten som ho hadde vorte pålagd for 1870.

Ho hadde ikkje løyst handelsbrev hjå fogden før i desember månad 1870, men søknaden hennar vart avvist. Utover i 1870-åra finn ein at frøken Schrøder stadig søkjer kommunestyret om å få sett ned handelsskatten.

på Hanehaug i 1871. Dette året er det fyrste han registrert med søknad om sals- og skjenkeløyve for øl og vin.

Ny d/s-bryggje?

24. mars 1877 vart det halde møte i Leikanger soknestyre. Saka som vart behandla gjaldt bygging av ny dampskipsbryggje på Hanehaug på soknet si rekning. Johan Herman Brun og enkemadam Brun fekk tilbod om å stå for bygginga og drifta av bryggja, mot at kommunen skulle bruka bryggja fritt.

Ny gjestgjevar Landhandlar Fosse og bakar J. Olsen søkte i lag om sals- og skjenkeløyve for øl og vin i 1878. Året etter søkjer landhandlar John I. Fosse om salsløyve for øl og skjenkeløyve for krusøl. Krusøl skal ha vore eit tynt og lysare øl enn det som til vanleg vart selt.

Sak nr. 1 i kommunestyremøtet 21. februar 1881 vart ein søknad frå bakar J. Olsen, datert 10.januar, om å verta tilsett som gjestgjevar på Hanehaug lesen opp. Saka vart i fyrste omgang utsett til neste møte, 19. april. Her går kommunestyret mot søknaden, då det alt er I folketeljinga for 1865 finn ein gjestgiveri på Hermansverk. Eit at Petra Hendriette Schrøder bur anna argument mot er at her kunne i Bergen i lag med foreldra, to verta misbrukt alkohol. brør og ei syster. I folketeljinga for Bakar Jan Olsen kom frå Gjøvåg på 1900 er Petra Schrøder flytta til øya Reksteren i Tysnes kommune.

Kristiania og driv der ein brød- og Då han kom til Leikanger busette delikatesseforretning. han seg fyrst på Hanehaug, men flytta seinare til Husabø. Bakar John I. Fosse starta som landhandlar Olsen gav ikkje opp, trass i avslag

på sin fyrste søknad om å få starta som gjestgjevar. Alt på det fyrste kommunestyremøtet i 1882 kom ein ny søknad frå bakaren.

Tilrådinga frå kommunestyret var at han kunne få eit midlertidig løyve. Dette var for at Olsen skulle få ei prøvetid der misbruk av skjenkeløyvet kunne føra til at han mista løyvet som gjestgjevar.

Hausten 1882 bad fogden om ny uttale frå kommunestyret om bakar J. Olsen sin søknad om gjestgjevarløyve på Hanehaug og landhandlar Fretheim sin søknad om gjestgjevarløyve på Hermansverk. Peder Johan Fretheim kunne berre få løyve viss skjenkeløyvet hans vart avgrensa til å gjelda berre dei reisande og faste gjester. Dei same vilkåra skulle også gjelda for bakar J. Olsen sitt løyve.

“Hornelen” er i ferd med å leggja til kai på Hanehaug.

Biletet syner store delar av Systrond med begge sentra Hanehaug og Hermansverk.

At Hanehaug vart den fyrste stoppestaden for dampskipa skuldast mest at staden låg meir skjerma for uvêr enn Hermansverk. (’Dampen og kaia’, Selja Forlag).

To sentra Det vart såleis etablert to handelsstader på Systrond. Den fyrste var Hermansverk på slutten av 1830-åra og Hanehaug kring 1860.

Begge stader hadde både handel og overnatting, og etter kvart også kvart sitt postopneri. Kring år 2000 vart handelen Hanehaug lagt ned og postkontoret noko tidlegare.

Framleis er her hotell og kai, medan butikken vert brukt som sentral for posten. I 2004 står Hermansverk att som det einaste sentret på Systrond.

Kjelder: - Møtebok for Leikanger formannskap 1857-1866.

- Møtebok for Leikanger formannskap 1866-1884.

7

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Snorre D. Øverbø

Dei første turistforeiningane i Sogn og Fjordane Ei ny næring voks seg stor i Sogn og Fjordane på 1880- og 90-talet, reiselivsnæringa. Ekspansjonen sine fysiske uttrykk vart landemerke i bygdene: turisthotella. I 1902 var det allereie 50 slike i fylket. Vi skal her sjå litt nærare på kva for organisasjonar som voks fram i kjølvatnet av denne unge og dynamiske næringa.

”Jeg syns Sogn maa være med nu og kare til sig”.

(Hotelleigar Lindstrøm, Lærdal).

Arkivet til Sogn Turistforening.

nok var Den norske turistforening skipa så tidleg som i 1868. Men det var ei foreining som retta seg mest inn mot ”sportsturistar”, og ivaretok friluftsfolket sine interesser, dvs. nordmenn på tur i Noreg. Hotelldirektørane og andre i bransjen, derimot, - sat så og seie på andre sida av bordet. Begge ville stimulere turisme, men med eit anna utgangspunkt.

Så når det vart skipa ei rekkje lokale og regionale turistforeiningar på slutten av 1880-talet, var initiativtakarane som oftast lokale næringslivleiarar. I 1887 vart desse foreiningane på Vestlandet skipa: Stavangers Turistforening, Kristiansand og Omegn Turistforening, Trondhjems Turistforening og Kristiansund Hotell vart bygde i nesten kvar bygd Turistforening. I 1889 kom etter kvart, med arbeidsplassar og Ålesund-Sunnmøre Turistforening. eit yrande liv om sommaren. Mykje Først året etter vart Turistforeningen handel og annan aktivitet kom ut av for Bergen by og Stift skipa. turisttrafikken.

Føremålet var å lokke til seg ein større del av turisttrafikken.

På Vestlandet såg ein kor Interessekonfliktar totalt dominerande Bergen var i turismen som knutepunkt for den nye Aktørane i turistnæringa såg fort at turistskiptrafikken. Verkemiddel var har måtte ein sameine kreftene for opplysningsarbeid (m.a. brosjyrer, å få enno meir ut av trafikken og reisehandbøker, utstillingsverksemd) stimulere til ytterlegare vokster. Rett og arbeid for å leggje tilhøva betre Særleg på 1880-talet var ekspansjonen stor. Utanlandske reiarlag sette dampskip inn i cruisefart på Noreg. Vestlandet med fjordane var ein viktig destinasjon for mange. I 1887 kom det 74 turistskip til Gudvangen med til saman 10.000 passasjerar.

til rette for turistar i vedkomande område (t.d. høgre hotellstandard, skysskafferi)

To turistforeiningar i Sogn og Fjordane I Sogn og Fjordane vart det skipa to foreiningar på denne tida: Sønd- og Nordfjord Turistforening og Sogn Turistforening. Begge var aktive i 1890-åra og fram til ca 1910. Kjeldene er sparsame og spreidde. Førebels veit vi ikkje skipingsår, men truleg vart dei skipa nokre år etter foreiningane elles på vestlandet, truleg i første halvdel av 1890-åra.

Sønd- og Nordfjord Turistforening

Ein sentral person i Sønd- og Nordfjord Turistforening var Peter Tenden (1873-1946), direktør på Hotel Central, Stryn. Hotellet med ”ekstrem sveitsarstil”, som Wibeke Knagenhjelm seier det i boka si om turisthotella i fylket.

Han tok over drifta frå faren midt på 1890-talet, då han kom heim frå studiar i Tyskland og Skottland. Tenden var ein mann med mange jarn i elden: musikk, idrott, ungdomslag, samferdsle (styreformann i Nordfjord og Sunnmøre Billag). Han skal og ha skipa den første industribedriften i Stryn. Peter Tenden engasjerte seg mykje i turistsaka. Han var ein periode styremedlem i Norsk Hotelforening og heldt foredrag på turistkongressen i Trondheim i 1912. Truleg var det han, saman med hotelleigar C. A. Ryg på Sandane, som stod bak skipinga av Sønd- og Nordfjord Turistforening.

Men det veit vi ikkje sikkert. Arkivet til foreininga er truleg gått tapt.

Det vi veit er at den var dominert av hotelleigarane, og at ho fekk ei heller kort levetid.

Peter Tenden ivra for oppretting av bilrute i fylket. Alt i 1899 kom han med framlegg om å etablere bilruta Visnes – Mindresundet – Faleide.

Tiltaket vart ikkje noko av. Men hausten 1910 kom rutebilsaka opp att i Nordfjord. Dette tiltaket vart svært omstridd blant hotelleigarane.

Det vart berre Ryg og Tenden

4

8

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

som var for bilruta. Dei andre hotelleigarane i Sunnfjord og Sogn vart redde for at bilane ville frakte turistane vekk frå deira område.

Som i dei andre regionale turistforeiningane i denne perioden dominerte reiselivsbransjen.

Hotelldirektørane sette dagsorden.

1. november 1910 var det generalforsamling i Sønd- og Nordfjord Turistforening i Førde.

No kom saka om rutebilferdsle opp med full tyngd. Ryg og Tenden kom med framlegg om å skipe eit aksjeselskap for ei bilrute Sandane - Vadheim på generalforsamlinga.

Framlegget vart avvist av fleirtalet.

Resultatet vart at foreininga vart oppløyst. I avisreferatet frå møtet er det opplyst at den kanskje ville verta erstatta av 2 nye, dvs. ei turistforeining for Sunnfjord og ein for Nordfjord. Vi veit ikkje korleis det gjekk. Truleg vart det ikkje skipa nye foreiningar av den typen i området. Vi har i alle fall ikkje funne spor som kan tyde på det.

medlemsregistrert sluttar. I desse åra ser vi at bønder og handverkarar forsvinn ut, og dei som står att er hotelldirektørar.

Men det kjem ei ny gruppe inn: Fylkesbaatane sine fjordabåtar vert ”medlemer”. I løpet av nokre få år vart foreininga fullstendig marginalisert, til ein organisasjon av hotelldirektørar og fjordabåtar.

Verksemd Ut frå dei papira som er bevart, får vi ikkje inntrykk av noko aktiv organisasjon.

Det kan sjå ut som om dei var mest oppteken Sogn Turistforening av å produsere Delar av arkivet til Sogn turistbrosjyrar. Det Turistforening er bevart. Det låg største løftet kom saman med arkivet til Hotel Mundal allereie i 1893. som vart avlevert til Fylkesarkivet Då ga foreininga i 1987. Møteboka er diverre ikkje ut ”Sognefjordens funnen. Drivande kraft i denne Turistruter”, eit foreininga var og ein hotelldirektør: hefte på 65 sider, Olaus Dahle (1847 - 1940), med tekst på Mundal Hotell, Fjærland. Han norsk, tysk og bygde hotellet i 1891 saman med engelsk. Det var ein reiseguide for kona Brita og hennar brør. Hotellet Sogn, der bygder, reiseruter, og fekk raskt ei høg stjerne hjå dei overnattingsbedrifter vart skildra. reisande.

Sjølve skipinga av foreininga veit Epilog 1938 vi lite om. Men i 1893 er det ein I 1938 overtok sonen Sigurd Hotel Dr. Vogt, Balestrand oppført som Mundal. Same året vart han spurd ”formand”. Seinare kom Olaus av hotelleigar I. C. Lindstrøm i Dahle inn som leiar, kring 1900.

Lærdal om han ikkje ville ta opp att Han heldt fram som leiar til arbeidet med Sogn Turistforening: foreininga meir eller mindre visna ”Din far var vist den sidste formand bort kring 1910-12. i Sogns turistforening [...] Jeg syns Sogn maa være med nu og kare til sig.

Medlemane Hardanger, Valdres Hallingdal, ja alle Medlemsprotokollen er bevart, og rundt omkring os har sine foreninger, vi kan studere kva for medlemer og driver ganske energisk etter det som stod i foreininga. Første året jeg forstaar. Du faar paata dig dette for medlemsprotokollen vitnar hverv.” om god oppslutnad. I 1895 teikna det seg 154 medlemer. Talmessig Sigurd Dahle svara: dominerte bøndene, men her var ”Det er vel kanskje påkrevet å få en og handelsmenn, handverkarar, forening for Sogn, men ellers syns embetsmenn, og ikkje minst jeg at der er så mange foreninger nu hotelldirektørar. Medlemane kom at man skulde tro at der er nokk av frå Sogn, med unntak av nokre få denslags [...] Men det er kanskje en frå Bergen og Voss. fordel å ha en lokal forening også”.

Seinare gjekk medlemstalet Det vart med det gjenopplivingsfo brått nedover og låg på 20 - 30 rsøket. kvart år fram til 1909, det året

To utviklingsliner I Sogn og Fjordane fekk altså dei første turistforeiningane ei kort levetid. Det i motsetnad til nabofylka i sør og nord. Her uvikla og ekspanderte dei i takt med utviklinga i reiselivet i mellomkrigstida og etter krigen.

Foreiningane eksisterar den dag i dag, og kan trekke liner attende til 1880-åra. I Sogn og Fjordane er den direkte lina broten, kan det sjå ut som.

Peter Tenden (1873-1946) Eigar av Hotel Central, Visnes, Stryn. Primus motor i Søndog Nordfjord Turistforening 1895-1910.

(Foto henta frå Stryn Historielag sitt årsskrift 2002).

Turistforeiningane vert friluftsorganisasjonar for eigne medlemer Men sjølv om lina er direkte, går ho ikkje beint. For det som skjer utover på 1920- og 30- og 40-talet, er at turistforeiningane endrar karakter. Gradvis vert dei medlemsorganisasjonar for frilutftsinteresserte i lokalmiljøet.

Frå å vere meir eller mindre instrument for reiselivsnæringa, vert foreiningane etter kvart store masseorganisasjonar for fotturistar og andre friluftsfolk. Illustrerande (framhald neste side)

9

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Frå side 9

Olaus Dahle (1847-1940) Eigar av Hotel Mundal, Fjærland.

Fleirårig leiar i Sogn Turistforening.

(Eigar: Familien Orheim-Mauritzen, Fotograf: ukjend.

Referanse: SFFf94356.0008).

for utviklinga var Stavanger Turistforening. Den vart skipa i 1887 mynta på byen sin elite og lokale næringsliv. Utover på 1930talet kom nye samfunnslag med og vart ein fjell- og friluftsorganisasjon for eigne medlemer: ”Dette ble formelt understreket i 1930, da den næringsmessige delen av virksomheten ble utskilt og tillagt i en egen Turisttrafikk-komite for Stavanger og Rogaland” (Vestnorsk Reiseliv, nr 2, 1996). På 1970- og 1980-talet vart mange av turistforeiningane medlemer i Den norske Turistforening.

Dei dekte openberrt eit behov. På 1970- og 80-talet ser vi at regionale turistforeiningar igjen vert aktuelt i fylket. Her har vi og få kjelder, men det vart skipa regionale turlag på 1970-talet, og i 1983 kom Sogn og Fjordane Turlag.

Men det er nyskipingar og kan ikkje sporast attende til dei tidlege turistforeiningane i fylket.

Nye bransjeorganisasjonar veks fram Vi ser i grunn 2 liner her. I 1903

vart Forening for Reiselivet i Norge skipa. Organisasjonen skifta namn fleire gonger og er i dag ein del av Innovasjon Norge (Forløparen var Norges Turistråd, som gjekk inn i Innovasjon Norge 01.01.2004) Både Sogn Turistforening og Sønd- og Nordfjord Turistforeing vart tidleg medlemer. Forening for Reiselivet i Norge tok straks fatt på ein del felles utviklingstiltak, som reisehandbøker og anna publiserings- og PRarbeid for turistforeiningane.

Hotelldirektørane fekk ein profesjonell og etter måten ressurssterk organisasjon å trekkje vekslar på. Turistforeiningane vart etter kvart mindre relevante for dei.

Turisme og friluftsliv vart eit uttykk for det moderne Noreg sin framvokster, og vart på mange Einskildpersonar i turistforeiningane måter eit byfenomen. Motsett i i fylket vart og sterkt involvert i Sogn og Fjordane. Her mangla det andre bransjeforeiningar knytt livskraftige og ekspansive bysentra, til reiseliv, som t.d. Norsk med tilhøyrande middelklasse Hotelforening. Fram mot vår tid av funksjonærar og sølvstendig har det vore ulike organisasjonar næringsdrivande. lokalt og regionalt som har arbeidd med å fremje turistnæringa. På Etterlyser fleire kjelder 1950- og 1960-talet vart det mange Fylkesarkivet ønskjer synspunkt på stader skipa lokale reiselivslag, artikkelen. som dekka ein kommune. Det Vi er og svært takksame for kom og regionale opplysingar og kjeldetilvisingar av organisasjonar. I alle slag, som hjelper oss vidare med dag har vi fleire å klårleggje fakta i denne saka. regionale bransjeorganisasjonane Kontakt oss på epost: knytt til reiseliv: Sognefjord Reiseliv, postmottak.sffarkiv@sf-f.kommune.no Reisemål Stryn Kjelder og litteratur: og Nordfjord, - Fylkesarkivet i Sogn og Sogn og Fjordane Fjordane: SFF-95100 Sogn Reiselivsråd, Turistforening.

Vestkysten Reiseliv - Arne Stein Pedersen: ”Turismen i AS. Sogn - dei første 100 åra”, i Årbok

Sonderweg Sogn og Fjordane Kvifor døydde turistforeiningane ut i Sogn og Fjordane kring 1910? Hovudårsaka - meiner eg - finn vi i særtrekka til fylket: Lite utvikla industri, svakt utvikla bysentra, tynt befolka med stor dominans av primærnæringar.

Sogn og Fjordane låg rett og slett langt bak nabofylka når deg galt urbanisering, handel, 10

industri og kommunikasjonar.

Medlemspotensialet vart lite.

Dessutan: Dei aller fleste turistforeiningane elles i landet hadde ei by som utgangspunkt. Det vart ”byens fedre”- bypatriotane - som stod bak turistforeiningane i 1880- og 90-åra. Etter kvart som byane utvikla seg, med meir fritid og høgrare levestandard voks foreiningane. (Turistforeiningane til dømes i Stavanger og Ålesund, opplevde ein kraftig medlemsvekst på 1930-talet.) Dei hadde lenge eit begrensa rekrutteringsområde, noko som verka samlande.

for Sogn 1996.

- G. B. Lampe: Turisttrafikken i Sogn”, i: Den norske Turistforenings Årbok 1944.

- Førsund, Finn B.: Transport mellom fjordar. Firda Billag 19201995. Førde 1995.

- Wold Johnsen: ”Stavanger Turistforening”, i: Vestnorsk Reiseliv, nr 2, 1996.

- Knagenhjelm, Wibeke: Tradisjonsrike turisthotell i Sogn og Fjordane, Oslo 1990.

- Langeland, Edward Faleide: ”Tenden sine hotell på Faleide og Visnes”, i: Stryn Historielag. Årskrift 2002.

- Jordal, Solveig: ”Hotell på Vestlandet del 1 - Sogn og Fjordane”, i: Vestnorsk Reiseliv ne 2, 1995.

- Avisa ”Nordfjord”, 23.12.1910.

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Hermund Kleppa

Bondevener i Selje – og Sogn og Fjordane Finnmark. I løpet av

Søren Jaabæk og bondevenene hans tiårs-perioden 18651875 hadde rørsla høyrer med til barnelærdomen. Det ein stad mellom 25 stod om han i noregssoga ”Vi ere en og 30 000 skrivne nasjon ..” og me høyrde om han i medlemmer fordelte skulekringkastinga, - midt på 1950på rundt rekna 300 talet. Søren ”Neibekk” sette seg best lokalforeiningar. fast i minnet – fordi han sa nei til Sommaren 1870 det meste i Stortinget. Som arkivar hadde Folktidende på Fylkesarkivet i snart 20 år har eit landsoversyn eg treft Søren Jaabæk og bondevener ordna amtsvis etter medlemstal. I fleire gonger. Siste gongen var følgjeteksten skreiv like før jul, i ei av møtebøkene til Jaabæk: kommunestyret i Selje.

”Jeg tror, at disse Foreninger danner en Magt, som Om bondevenene er ikke ganske til at spøge med. Det Bondevenrørsla, også kalla kan også mærkes paa Storvældets Jaabækrørsla, var ei kortvarig, intens Organer, at de frygter.

Aldri før politisk folkerørsle som greip om har Middelstanden haft synderlig seg i store deler av landet i 1860Indflydelse i dette Land; bestandig 70-åra. Søren Jaabæk grunnla den har Storvældets Mænd hærsket.

Derfor fyrste bondevenforeininga i 1865 hyler nu dets talrige Organer, og det og gav ut bladet Folketidende, - eit ene ”Tutarhorn” sterkere end det opplysningsblad, agitasjonsorgan andet.” og langt på veg medlemsblad for rørsla. Det politiske innhaldet Sogn og i bondevenrørsla hadde to grunnleggjande hovudkomponentar. Fjordane Den eine var ein liberalistisk kamp Me veit etter mot den etablerte statsmakta, måten lite om ”Stormandsvældet”, som Jaabæk bondevenene uttrykte det. Den andre var å føra i Sogn og ein vidtgåande sparepolitikk.

Fjordane.

Ingen har Rørsla var organisert med ein studert Jaabæk”overbestyrelse” og eit nettverk av rørsla i Nordre lokallag i alle amta med unntak av

Bergenhus Amt slik det er gjort for fleire andre område i landet, og berre ei lokalforeining kan seiast å vera godt undersøkt. (Vik Bondevenforening, studieoppgåve på lokalhistorie-studiet ved Høgskulen i Sogn og Fjordane 1999).

Likevel veit me at Sogn og Fjordane var eit sterkt bondven-område.

Etter landsoversynet i Folketidende sommaren 1871 var det fleire medlemmer i Nordre Bergenhus Amt enn i noko anna amt og alle fem representantane på Stortinget i åra 1870-1872 var bønder, fire av dei jamvel framståande bondvener.

Sogn og Fjordane hadde minst 31 bondeven-foreiningar, med Sunnfjord som bondeven-fogderi nummer eitt, både rekna etter tal på foreiningar og medlemmer.

Laget i Førde hovudsokn hadde åleine over 300 medlemmer av det samla medlemstalet i amtet på (framhald neste side)

Strekteikning av Søren Pedersen Jaabæk (1814-1894).

Søren Pedersen Jaabæk Søren Pedersen Jaabæk (1814-1894), fødd i Holum i Vest Agder, omgangsskulelærar i Holum 1831-1837, lærar og kyrkjesongar i Harkmark 1843-1845, gardbrukar på Jåbekk i Halse og ein periode på farsgarden Holumsland i Holum.

Han var ordførar i fleire år og vart vald inn på Stortinget for Lister og Mandals Amt i 1845 og sat sidan på Stortinget til 1891.

Han skipa organisasjonen Bondevennerne i 1865 og vart etter kvart førar for tusental bønder kringom i landet. Det var særleg offentleg sparing dei samla seg om. Ei anna merkesak for Jaabæk var kravet om utvida røysterett. Med Bondevennerne gjorde Jaabæk ein nyskapande innsats som fekk varig verknad på det politiske livet i Noreg.

Ein marmorbyste av Jaabæk, hoggen av Mathias Skeibrok, vart oppsett i Stortinget i 1896, og ein bautastein med portrettmedaljong av Lars Utne vart avduka i Halse 1909. (Frå omtale i Norsk Allkunnebok).

11

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Frå side 7

nær 3000. Tre store bondevener i Sunnfjord var Søren Nydal frå Holsen, Karl Vefring frå Vevring og Johan J. Skagen frå Sande.

Kjelder til bondevenrørsla To hovudkjelder til bondevenrørsla er avisa Folketidende som kom ut i perioden 1865-1879, og Søren Jaabæk-arkivet som er oppbevart i Statsarkivet i Kristiansand. Det inneheld m.a. brev og skriv Jaabæk fekk frå folka sine rundt om i landet. Vidare er aviser ein stad å gå, både dei større avisene og lokalblada. Diverre er det ikkje mykje å henta i aviser for Sogn og Fjordane etter som dei to fyrste avisene i fylket – Nordre Bergenhus Amtstidende, Florø, og Fjordenes Blad, Nordfjordeid, fyrst starta opp i 1874, då bondevenene var på full fart nedover. Men dei to blada er ikkje heilt frie, - t.d. står det i NBA eit utførleg referat frå eit møte i Holmedals Sogns Bondevenforening, 29. desember 1874, og ein annan stad ei tilvising til ein tidlegare kraftfull bondevennforening i Årdal med L. Holsæter som formann.

Arkiv etter bondevenforeiningane er det jamt over smått med i det heile teke. I Sogn og Fjordane kjenner Fylkesarkivet til arkiv (møtebøker og litt anna) frå foreiningane i Holmedal, Vik, Hornindal og Nedstryn. Men aktivt oppsporingsarbeid kan vonleg resultera i at fleire møteprotokollar

og andre arkivsaker kjem for dagen.

Elles kan det finnast bondvenopplysningar i andre privatarkiv, som t.d. i

Torstein Guttormsen Fretheim Bonde og stortingsmann Torstein Guttormsen Fretheim (1808-1874) frå Aurland kan kanskje kallast Sogn og Fjordane sin Søren Jaabæk. Han var ordførar i Aurland i om lag 30 år og representant frå NBA (Nordre Bergenhus Amt) på Stortinget i 1842, 1848, 1862-1863, 1864, og 1871-1873. Jaabæk og Fretheim vart godt kjende som stortingskollegaer, og Jaabæk sette Fretheim høgt. Det kjem klårt fram i ein omtale i Folketidende 13. mai 1868 i høve stortingsvalet. Fretheim vart ikkje vald i 1868, men derimot to år seinare.

Torsten Frettem er utvivlsomt en af de bedste Stortingsmænd for Bondestanden, som Nordre Bergenhus Amt har haft, i det mindste i en lang Række Aar. Tidlig vaktes hans Tanker om offentlige Ting. Da han endnu var meget ung, begyndte han den Tanke at opstige hos ham, at det vilde være ønskelig at skue ind i, hvorledes Embedsmænderne greier de offentlige Ting, som egentlig Bønderne selv burde greie.

Denne tanke har stadig fulgt ham senere i Livet, og han har faaet erfare meget som han ønsker var annerledes, baade i Storthing og ellers. Han har lært Embedspartiet at kjende, saa han ikke tragter etter Embedsmænd til Bøndernes Talsmænd. Han mener, at Bønderne maa hjælpe sig selv uden Embedsmænd fra Amterne. Frettem var en god og paalielig og meget forstandig Storthingsmand, fordi han var saa stø og stod paa Bondestandens Side, derfor vilde Embedsmænd ikke have ham.

Men norske Bonde, vælg du ham, da gjør du vel. I 1842 og 48 stemte han af 19 Sager, som haves med Navnefortegnelse, 19 Gange med Bondepartiet og ingen med Embedspartiet. Det var støhed. Nordre Bergenhus Amt opfordres til at vælge denne stø Mand til Storthingsmand. Embedspartiet anbefaler sine, vi maa anbefale vore trofaste Mænd. (Engesæter – Sogn og Fjordane fylkeskommune – s. 82).

12

Bonde og stortingsmann Torstein Guttormsen Fretheim (1808-1874) frå Aurland.

a) ei dagbok Ulrik Koren, sokneprest i Bremanger 1864-1874.

I valåret 1873 noterte han: Holdt valgforsamling i Kirken. Jeg fik, som jeg ventede, ingen stemmer til valgmand. Den Jaabækianske Aand er trængt inn ogsaa her. b) i personarkivet etter bonde og stortingsmann Arne Tonning i Stryn.

Om bondevenene i kommunearkiva Og så – nå kjem eg til hovudpoenget mitt i dette stykket – det finst også spreidde spor etter bondevenene i kommunearkiva.

Gjennom den systematiske registreringa av møtebøker som no pågår i Fylkesarkivet, kan det koma for dagen fleire bondeven-saker enn dei to-tre me visste om frå før, i Førde og Vik. Det vil seia, me har alt oppdaga nye bondevenspor, - i møteboka til kommunestyret

4

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

i Aurland og i møteboka til kommunestyret i Selje.

I ”Spidsen” for å skipa foreining I Selje-møteboka står det innført, under sak 4 i kommunestyremøtet, 25. mars 1872: Derefter oplæstes Forestilling fra en Gaardbruger i Sælø af 29de f. M. til Kommunebestyrelsen om at denne ville sætte sig i Spidsen for Oprettelsen af en Bondevenforening for Herredet med hovedsageligt Formaal ved hyppigere eller færre Møder at bringe mer Kundskab og Oplysning ud iblandt Bønderne især i politisk og communal Retning for i denne Bevægelsens Tid at lære mer, og klarere at indsee, hvad der er den Rette og Sande Fremgansmaade med de saameget omtalte Besparelseseposterne Saavel i Stat som Kommune; samt indeholdende Anmodning til Kommunebestyrelsen.

Mod 8 Stemmer besluttede denne Sag udsat indtil de forskjelligt beliggende Kredse af Præstegjeldet blive almindeligt bekjendte med en saadan Forenings Formaal.

Ord og vendingar i dette godt over hundre år gamle saksreferatet verkar framande for lesarar anno 2004.

Mannen bak ”forestillingen” (tyder her ein ide, tanke, eit framlegg) ynskjer at kommunestyret skal setja seg i ”Spidsen” for å få skipa ei bondevenforeining, eit lag som skal driva politisk arbeid i kommunen – ved å halda møte, driva opplysning, gje kunnskap, skapa innsikt, koma med innspel til ”Kommunebestyrelsen”. Sak 4 på kommunestyremøtet i Selje 25. mars 1872 er eit varsel – kanskje det fyrst dokumenterte - om organisert politisk arbeid i kommunen.

Det går ikkje fram av møteboka om det vart nokon bondevenforening i Selje. Mest sannsynleg ikkje.

I 1872 var bondvenene som landsomfattande rørsle i tilbakegang.

Bondevenforeiningar i Norge Oversynet står i Folketidende 12.07.1871. Jaabæk sin kommentar: Saaledes staar den bdv. Bevægelse nu, udtrykt i TAL. Den kan nu ved de aarlige Storthing komme til at udrette betydelige Ting. (....)

1. Nordre Bergenhus 2. Lister og Mandals 3. Kristians 4. Søndre Bergenhus 5. Budskeruds 6. Smaalenenes 7. Norlands 8. Bratsberg 9. Søndre Throndhjems 10. Romsdals 11. Jarlsberg og Laurvig 12. Stavangers 13. Tromsø 14. Hedemarkens 15. Nedenæs 16. Nordre Throndhjems 17. Akershus 18. Finmarkens

25 27 17 17 19 21 17 17 12 18 14 17 11 9 11 11 7 0

2581 2049 1586 1539 1537 1504 1487 1147 1053 1045 996 877 810 796 777 482 394 0

Bondevenforeiningar i Nordre Bergenhus Amt Merknad: Oversynet står i Folketidende 05.07.1871. Nr. 2732 er nemnde andre stader. Alle foreiningane eksisterte ikkje samstundes, og fleire hadde kort levetid. Det finst døme på at same person var formann i fleire foreiningar på same tid.

1. Aurland 2. Brekke 3. Davik 4. Førde 5. Hafslo 6. Indre Holmedal 7. Kyrkjebø 8. Lavik 9. Oppstryn 10. Vik (Sogn) 11. Holmedal 12. Dale 13. Jølster 14. Hornindal 15. Eid og Stårheim 16. Olden 17. Breim 18. Nedstryn 19. Vevring 20. Askvoll 21. Årdal 22. Naustdal 23. Svanøy 24. Haukedalen 25. Holsen 26. Vik (Sunnfjord) Dessutan: 27. Fjærland 28. Sogndal 29. Balestrand 30. Innvik 31. Gloppen 32. Kinn

62 61 216 327 23 313 49

T. Frettem I.H. Brække O.A. Hauge S.R. Nydal S. Bugge J. Skagen A. Haaland

95 84 90 50 69 91 142 ?

75 50(?)

110 156 16 185 62 62 51 43

I. Flo E. Andersen O.M. Bakke O.M. Bakke A.R. Møklebust H. Holmø Viinberg(?) ?

L.R. Gaasemyr A.O. Tonning N.H. Braastad J. Ask L. Holsæter S.R. Nydal S.R. Nydal S.R. Nydal L.N. Aarnes

25 32 ?

48 150 ?

13

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Randi Melvær

Morsdagen - ein triveleg tradisjon for familien eller eit påfunn frå kremmarane for å auka sal og forbruk?

I ein skuff heime fann eg et eit lite kort, laga av teiknepapir og bretta dobbelt. Utanpå kortet står det skrive ”Til Mamma” og sendaren har gjort seg føre med å teikna ein blomevase med fem blomar i. Blomane har alle forskjellige former: ein er hjarteforma, ein er firkanta, ein er trekanta, ein rund, og ein har noko eg vil kalla blomefasong. Vasen er dekorert med eit strekmønster med ymse parallelle strekar. Kortet er truleg laga i småskulen. Det var kjekt å finne att dette kortet, sidan det vekte gode minne for meg.

gransking første gong spurde om feiring av morsdag og farsdag.

Fåe svar på spørjelistene Det er ikkje mange svar om morsdag og farsdag eg har funne på spørjelista frå NEG. Dei fekk truleg ikkje så mange opplysningar om denne feiringa i 1953, for i 1959 blei det sendt ut ei liste med tilleggsspørsmål om morsog farsdagen. Dette skriv dei frå Norsk etnologisk gransking som den gongen hadde adresse Norsk Folkemuseum, Bygdøy:

”I 1953 spurte vi om hvordan folk markerer mors- og farsdagen i Deres bygd. Det er gått 5 1/2 år siden den tid. Vi vil gjerne få vite hvordan det er gått i mellomtiden med disse to Kvar kom nye merkedager og ber dem derfor om morsdagen frå? å svare på de følgende spørsmålene.

Morsdagen kom frå Amerika og De kan understreke det som passer hadde ikkje noko kommersielt på dette ark. Har de noe å fortelle utgangspunkt. Den var rett og slett utover våre spørsmål, vær gild og skriv ein personleg minnedag for ei mor om det på dette ark nedenfor. Vi er som var død. Den første morsdagen takknemlige for hver opplysning.” var 12. mai 1907. I 1914 vart morsdagen ein statleg høgtidsdag Her får informanten eit høve i USA. Metodistkyrkja var aktiv til å svare på ein rask og grei med dei første morsdagsfeiringane. måte, med å streke under ord i I Noreg fekk me morsdag frå 1918. spørsmåla som svar. Sidan morsSidan vi allereie hadde mange og farsdagen var nye dagar, har festdagar i mai, vart morsdagen lagt gjerne ikkje informantane rekna til vinteren - til den andre sundagen dette som viktige kulturhistoriske i februar. Den første morsdagen som opplysningar. Mange av blei feira i Sogn og Fjordane skal ha informantane er truleg meir vore i 1923. (Kongsvik) interesserte i gamle skikkar enn desse nye tradisjonane som blir ”Morsdagen vert ofte nemnd i bladi. spreidde gjennom media som aviser, Der er dikt til mor - og bladstykke um vekeblad og kringkasting. mor.” Anders Skåsheim skreiv dette om omtalen av morsdagen i 1959 Blautkaker og kringler frå Balestrand. ”Det var serleg gjennom avisene desse ”Til morsdagen får bakaren på staden levera mange kringler, elles er det festdagane (morsdag og farsdag) er blautkaker med innskrift og andre vorte kjende”, fortel Hans O.Hov i heimesteikte kaker med syltetøy og 1954 frå Fresvik i Sogn. kaffi eller ”sukkerlade” til”, fortel Hans O. Hov frå Fresvik.

Ivar Kleiva frå Dalsøyra i Gulen fortel etter John J. Kjellevold, fødd Frå Sunnfjord finn eg at det som 1864: oftast var mor sjølv som bakte til ”Det er ikkje ållment å høgtida morsdagen - og blautkaka var vanleg morsdagen her enno, men ikkje så denne dagen. få gjer det, og det vert jamt fleire.

Skikken kom hit for 12-15 år sidan”. ”Ikkje så sjeldan vert det kjøpt bakarkringler til morsdagen, men Dette er truleg skrive i 1953likså ofte bakar vel mor sjølv det 54. Det var då Norsk etnologisk

14

som trengst til høgtida. Her er ingen bakar, så dei kakene ein får er det handelsmannen som får frå bakaren i Bergen. Det er vel difor han som helst avgjer kva kaker som vert brukt.” (Frå Dalsøyra)

Feiring i heimen og på ungdomshuset Dei fleste feirar morsdagen i heimen. I nokre bygdelag blei det halde morsdagsfest. Det kunne vere på bedehuset eller på ungdomshuset. ”Når det gjeld morsdagen har ungdomslaget synt eit godt føredøme.

Annakvart år bed dei inn alle mødrer i bygdi til fri fest med god mat og godt program elles, dette tok ein til med for omlag 20 år sidan. Elles vert dagen ”feira” rundt om i heimane.”

(Hans O. Hov) På Barmøya i Selje var det skuleborna som arrangerte morsdag, dersom dei hadde ei fellesfeiring.

Men som regel var det familien som feira i heimen. (Sverre Barmen)

Den kommersielle sida

Anders Skåsheim kommenterer den kommersielle sida av mors- og farsdagen: ”Morsdagen vert ofte nemnd i bladi.

Der er dikt til mor og bladstykke um mor. Farsdagen vert det ikkje gjort so mykje for. - I dei seinare år er det mest store varehus som kunngjer farsdagen i von um sal av høvelege gåvor til far.

- ” ( 19/12-1959).

Svara på NEG sine spørjelister legg lite vekt på gåver. Nokre få nemner dette, men det er tydeleg at kaffimaten er viktigare i feiringa: ”Som regel blir mors- og farsdagen markert i hjemmet ved en samling av familien, med en kopp kaffe og kaker, gjerne er bløtkake. Kort eller telegrammer fra familiemedlemmer som er lenger borte, og i enkelte tilfelle gaver.”

(Ole Kr. P. Fure, Drage, Selje)

4

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

”Noko ekstra godt til kaffien” Det typiske morsdagsmåltidet var anten kaffi på senga, fin frukost på kjøkenet, eller noko ekstra godt til kaffien. Eg skal her kome med oppskrift på kaffimat, ei kringle frå Eikefjorden og ei blautkakeoppskrift som vi brukar i vår familie.

Wienerkringle frå Eikefjorden 300 g kveitemjøl 50 g gjær 30 g sukker 150 g smør eller margarin 2 dl mjølk 1/2 ts kardemomme Mandelfyll: 75 g mandlar 125 g melis 1 eggekvite Smelt smøret, ha i mjølk med oppløyst gjær. Rør inn mjøl med sukker og kardemomme. Set deigen til heving. Mal mandlar og blanda dei saman med melis og eggekvite.

Trill deigen ut til ei pølse og klapp eller bak han litt ut. Legg på fyll etter midten og brett deigen over.

Legg han med skøyten ned på plata og hev. Pensle med egg og steik ved 200°C i 15-20 minutt.

Mors sukkerbrød

Slik ser kortet ut med blomevase og blomar.

Teksten er nok delvis skriven av barnet sjølv, før den doble konsonanten var heilt innøvd og mens vokalane av og til blei gløymde, og delvis av ein vaksen på skulen.

3 egg 1 1/2 dl sukker 1 1/2 dl potetmjøl 2 ss kveitemjøl 2 ts bakepulver Pisk egg og sukker til stiv eggedosis.

Sikt det tørre i eggedosisen og vend det varleg inn. Smør ei rund form som er 22 cm i diameter.

Steik på 170°C i 40-45 min. Dette sukkerbrødet er enkelt å laga, lett å lukkast med, og egnar seg difor å baka for barn som vil overraska mor til morsdagen. Del sukkerbrødet i to og dynka det med mjølk. Lag vaniljekrem og fyll kaka med sukra blåbær og vaniljekrem. Dette blir ei velsmakande dessert-kake!

Kjelder: - NEG (Norsk etnologisk gransking), spørjeliste nr. 39 Høgtidsmat - familiefestar med tilleggsspørsmål - Spørjeliste 72 Mors- og farsdagen (NEG) - Privatarkivmateriale - Kongsvik, Åse: Alle tiders Fjordamat - til høgtider og merkedagar. Selja forlag 2002.

15

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Karianne Schmidt Vindenes

Ta vare på arkivmateriale!

Artikkelen som Runde har skrive og brevet frå Hyllestad er båe med på å understreke ein viktig bodskap frå Fylkesarkivet: Arkivmateriale er verdifullt og må takast vare på og oppbevarast slik at ein sikrar arkiva for ettertida!

Fylkesarkivet har ansvar for arkivdokument med ganske ulikt opphav; offentlege arkiv, bedrifts- og organisasjonsarkiv og arkiv frå privatpersonar.

Desse ulike arkiva har alle si rolle som kjelder for å fortelje soga om Sogn og Fjordane og om dei einskilde lokalsamfunna i fylket.

Brev frå M. Lundeland, 17.02.1986.

For Fylkesarkivet som arkivinstitusjon er det difor viktig å sikre eit bredt kjeldetilfang som historikarar, skuleelevar og andre interesserte kan nytte seg av.

Vi ser at private avleveringar av kjeldemateriale, av alle dei nemnde kategoriane, er med på å komplettere samlingane våre, og til å gjere oss til ein betre arkivinstitusjon. Vi vil difor oppmode lesarane av Kjelda til å vere merksame på arkivmateriale som ligg i private heimar. Dersom Fylkesarkivet får inn arkivmateriale

vil vi sørgje for at det vert trygt oppbevart og at det vert tilgjengeleg for ulike brukarar. Eg vil til slutt minne om at kommunalt arkivmateriale er kommunen sin eigedom, og oppmodar dykk til å kontakte Fylkesarkivet eller kommunen dersom de finn den typen arkivmateriale.

Naustdal Mållag - på leit etter arkivsaker Naustdal Mållag vart skipa i 1904, trur vi. Initiativtakar skal ha vore Rasmus Øvrelid. Han kom til Naustdal hausten 1903 som styrar av Sunnfjord ungdomsskule.

Men målmenn var det i bygdene her om kring lenge før den tid. Alt Lars Thingnæs (1842 - 1865) skal ha halde seg med målblad og er nemnd som ein av dei fyrste målmenn i Sunnfjord. Men på den tid var det knapt andre målblad enn Dølen som kom ut og Lars Thingnæs kverv ut or soga.

Her i Naustdal etablerte den seinare så kjende Mons Litleré forlag og agenturverksemd for landsmålslitteratur kring 1884/85.

Både Mons og dei litt mindre kjende ”Svorstølskarane” - brørne Moses, Per, Nils og Ola - var elles aktive i det som rudde grunnen for målreisingsarbeidet: Skyttarlaga og dei frilynde ungdomslaga.

I striden sjukna Naustdal Mållag bort og døydde ein gong i 1920 eller -30 åra. Men i 1951 vart laget reorganisert og har stort sett halde liv i seg sidan.

For å skrive noko om mållaget i høve det ”trulege” jubileet, vart det difor å ringje rundt om på bygda for å etterlyse brev og protokollar frå det eldste laget. Men kreativ tenking og gjetting har ikkje gjeve resultat så langt.

I staden har arkiva til ei rekkje offentlege og halvkommunale nemnder dukka opp frå ”inkjevetta”: Forsynings-, kontroll-, heste- (ikkje visste eg at noko heitte slikt.) og prisnemnd. Dessutan Naustdal jordstyre og Naustdal Arbeidarlag.

Mesteparten er frå siste krigen og

4

16

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

nærmaste åra etter. Korleis sakene har hamna der dei har hamna, er så langt eit mysterium, men innhaldet er interessant nok.

av Forsyningsdepartementet i 1941, til hjelp.

Kjøp og sal av hest i denne krigens tid, ser derimot til å ha Forsyningsnemnda ser ut til å ha fått vore ei langt alvorlegare affære. drive med sitt utan innblanding av Her styrer Fylkeshestenemnda høgare autoritetar. Men du verden på Hermannsverk gjennom for eit arbeid det må ha vore å gjere naziordføraren i Naustdal. Dette rett og skjel for seg i ei vanskeleg gjeld både ved kjøp og sal eller tid. Å halde greie på alle slags transport av hest. Ordføraren passar tilvisingar som kjøp av ”Kondensert alltid på å sende offisielle brev melk”, tobakk eller skoty, var ein stempla ”Ordføraren i Naustdal” ting. Men poteter og slakt til eige til heste- eller forsyningsnemnda bruk eller sal, må ha vore eit enormt (Desse to nemndene verkar å vere kontrollarbeid som nok ikkje alltid same folka). var like populært, her verkar det som nemnda har vore rundt om på Som rett og rimeleg, er dei omtala gardane for å vege opp. arkivsakene leverte til Fylkesarkivet/ Litt ut i krigen, ser det ut som Kommunearkivet. nemnda har vorte meir summarisk Men kvar er det eldste arkivet til med grise- og kalveslakt, jamt over Naustdal Mållag frå kring 1904? veg desse no 80 og 15 kg. OkseOla Naustdal - Ola i Garda - skal eller kuslakt derimot, vert vegne ha vore siste formannen og Elias opp.

Solheim siste kasseraren før laget gjekk i dvale. Eg tek gjerne i mot Ikkje merkeleg at nemnda har hatt tips, no eg held på med lagssoga. ei velbrukt handbok, ”Bestemmelser Harald Jarl Runde om rasjonering og forsyning”, utgjeve

Forsyningsnemnd

I 1939 vart forsyningsnemnder oppnemnde i alle kommunar utanom Oslo og Bergen der dei skulle ha fylkesforsyningsnemnder.

Kommunestyra vart ansvarlege for å utnemne medlemmer til forsyningsnemndene og til å tilsette ein forretningsførar som skulle stå for det daglege arbeidet. Kommunestyra hadde også høve til å velje særnemnder til å ta seg av einskilde oppgåver som var lagt til forsyningsnemndene. Desse særnemndene kunne til dømes ha ansvar for rasjonering, vedforsyning og oljeforsyning.

Særnemndene vart rekna som avdelingar av forsyningsnemnda og vart til liks med denne administrert av forretningsføraren.

Forsyningsnemndene si oppgåve var å halde seg informert om alt som hadde innverknad for forsyning av matvarer, brensel, fôr og andre naudsynte varer. Nemndene skulle vidare hjelpe til med å gjennomføre og handheve dei tiltak som styresmaktene hadde satt i verk for å sikre forsyninga for heile landet.

Forsyningsnemnda skulle difor føre kontroll med at reglane for rasjonering vart følgde, og gi departement, fylkesmann og fylkesforsyningsnemnda dei opplysningane dei hadde trong for.

Det daglege arbeidet til forsyningsnemnda bestod i å sørgje for tilstrekkeleg tilgang av viktige varer, og at det vart lagt opp reserver når det var høve til det. Nemnda førte tilsyn med omsettinga av varer, og dersom forsyninga eller fordelinga av varene ikkje kunne sikrast gjennom dei ordinære omsettingsledda, var forsyningsnemnda pliktig til å overta denne oppgåva.

Dei kommunale forsyningsnemndene vart oppretthaldne heilt fram til 1956.

Hestenemnd

Ei forordning av 3. juli 1943 slo fast at kommunale hestenemnder skulle opprettast for å ta seg av sal og utleige av brukshestar.

Kontrollnemnd

I 1939 vart det bestemt at det skulle vere kontrollnemnder i kvar kommune. Både forbrukarar og næringsdrivande skulle vere representert i nemnda som skulle veljast av kommunestyret.

Kontrollnemnda si hovudoppgåve var å føre kontroll med dei tiltaka som var fastsett for å kontrollere priser, forteneste, omsetting og andre forretningstilhøve. Ordninga med kontrollnemnder vart vidareført også etter krigen, og i 1953 vart dei erstatta av prisnemnder.

’Vestlandets historie’ Ein januardag i 2004 møttes eit knippe historikarar og andre fagfolk til eit seminar i Sogndal.

Målet med dette seminaret var å diskutere ”Vestlandets historie”, eit prosjekt som framleis er i startfasen. Prosjektet sitt mål er å skrive eit verk som skal teikne Vestlandet og vestlendingane sin historiske profil. Ein vil sjå på tilhøve som bind området saman og på lokale ulikskapar og spenningar i landsdelen gjennom tidene. Samtidig vil verket plassere Vestlandet i forhold til resten av landet og den større omverden regionen har hatt kontakt med frå eldre tider. Dette inneber at Vestlandet sine kontaktar med andre landsdelar og med utlandet vert kartlagt og at vestnorske særtrekk og fellestrekk i høve til andre regionar vert granska. Eit interessant moment med dette prosjektet er at redaksjonsnemnda inviterer lokale fagfolk til debatt kring tematikk og disposisjon. Fylkesarkivet er ein av institusjonane som stiller med fagfolk i denne debatten, og vi ser fram til å følgje prosessen vidare fram mot eit ferdig historieverk.

17

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Hermund Kleppa

“Islandsmaleriet ved Doctor Aabel” Sogn og Fjordane Kunstmuseum kjenner ikkje til ”Islandsmaleriet”.

Fritjov Urdahl meiner han har høyrt noko om det, vedgår at han er så og seia blank, men voldsomt interessert og spent på om det finst noko ”Islandsmaleri” på Island. ”Det ville vore noko å ta fram”, skreiv Fritjov’en i eit e-brev nyleg, ”det har vore skrive om mindre saker”.

Innskotskonto nr 1574 ein bankprotokoll frå tidlegare Førde Sparebank vekkjer undring: Islandsmaleriet ved Doctor Aabel .. 1875 .. 19. Juni .. Indsat ..110 Spd. Kva slags ”prosjekt” var dette, for godt og vel hundre år sidan? Var det alt laga eit maleri, eller var det tanken å få til eit ”islandsmaleri”? Kvifor, i kva samanheng? Vart det noko av? Og i så fall: - Kven laga det, - korleis såg det ut, - finst det i dag, - på Island?

Fylket sine to aviser i 1874, Nordre Bergenhus Amtstidende og Fjordenes Blad, har meir å fara med. Begge har fleire stykke om saka. I 1874 feira Island tusenårs-jubileum for den fyrste faste busetjinga, og under eit ”Amtsmøde” i Førde sommaren same året, kom tanken opp om å senda ei minnegåve.

Det vart oppretta ein komite med Andreas Aabel som formann.

(Andreas Aabel var distriktslege i Sunnfjord og busett på Falkenstein i Førde).

Gåva skulle vera eit stort landskapsmaleri frå Dale, frå fjorden dei to fyrste landnámsmennene, Ingolv Arnasson og Herleif Rodmarsson utvandra i 874.

Komiteen sette straks i gang med innsamling, og Aabel sende stykke til avisene. Oppglødd som han tydelegvis var, og utstyrt med diktarevner, skreiv han minst to islandmaleri-dikt. (Det eine teke med her.)

Ved eit høve vart kvinnene i Nordre Bergenhus Amt særleg utfordra til innsats. I fleire annonser vart dei utover våren 1875 oppmoda om å senda inn ”gjenstandar” til ein basar i Førde til inntekt for maleriet (sjå faksimile).

Men så stilna det av, i alle høve i dei to avisene. Etter ein kortfatta notis om resultatet av maleribasaren, finn me ikkje meir før i april året etter. Då hadde begge avisene ein statusrapport, signert A. Aabel. Av stykket går det fram at han skal flytta frå ”distriktet”, at det har kome inn kring 300 Spd., og at komiteen har vore i kontakt med Anders Askevold. Askevold kan levera ”Islandsmaleriet” i løpet av to år for eit honorar på 500 spesidalar.

Aabel fortel óg at komiteen har ein konto i Førde Sparebank og at det også står ein sum i Ytre Holmedal Sparebank (Fjaler).

Så reiste Andreas Aabel til Austlandet. Spørsmålet står framleis om det vart noko av Sogn og Fjordane si gåve til Island i høve tusen års-jubileet i 1874.

Eg har ikkje hatt høve til å fylgja saka vidare. Men islandsmalerikontoen i bankprotokollen sier sitt: Beløpet stod urørd til 1885.

Då vart kontoen avslutta. Vi veit ikkje kven som tok ut beløpet – eller kva pengane vart brukt til.

Det kan sjølvsagt ha vore til eit Islands-maleri, men sjølv trur eg vel nå at det aldri vart noko av Islandsmaleriet, i alle høve ikkje det maleriet dei tenkte seg i 1870åra.

4

18

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Andreas Aabel (1830-1901), fødd i Sogndal, gift med Wilhelmine Louise Collett, foreldre til Hauk Aabel (1869-1961) og besteforeldre til Per Aabel, hadde diktaremne. Han gav ut Rimstubber i 1862, Høstblomster, Rimstubber

II i 1896, og det var Andreas Aabel som skreiv den kjende songen Se Noregs blomsterdal. Dette Islandsmaleri-diktet stod på trykk i Nordre Bergenhus Amtstidende og Fjordenes Blad sommaren 1874.

”Islands-Maleriet fra Dale” (hvis ingen bedre Tekst bydes) Bredved Noregs bratte Fjeld med sin Alvorstale ligger blide Bakkeheld i de dybe Dale – som en knoklet kjæmpearm om en Kvinde væn og varm.

Aldrig laag i Fjeldets Trygd ved de Bølger svale bedre Bild af Blom og Blygd end i – selve ”Dale” – Perlen mellem Dalsfjord Guld minderig og yndefuld.

Leif og Helga over Hav laut til Island drage, han fandt der saa ung sin Grav, hun – saa tunge Dage, hele Livet hendes Sjæl hang ved ”Dale”, mindesæl.

Bild fra Ingolfs Barnehjem, Helgas Brudekammer, bær et Frændebud til dem mellem Is og Flammer!

Noregs Moderhjærte tolk lyst og lindt for Islands Folk!

A. Aabel (Tone: Sole gaar bak Aasen ned).

Minnestatue frå København

Sogna-måleri til Island 1954

København si jubileumsgåve til Island i 1874 var også eit kunstverk, ei statue av den verdskjende danske bilethoggaren Bertel Thorvaldsen.

Statua står har innskrifta:

Anders Skåsheim (1881-1965) frå Balestrand, busett i Bergen, var ein ihuga Islands-mann. Han fekk fyrst på femti-talet ordna med ei frendegåve frå sogningar og Sognalaget i Bjørgvin (Bergen).

Gåva var eit måleri av garden Alværa ved Lavik, måla av ørstingen Karl Straume (1877-1968), ein av dei fremste og best kjende kunstmålarane på Vestlandet, i følgje ei pressemelding frå juli 1954.

Bertel Thorvaldsen, født d. 19de November 1770, død d. 24de Mai 1844. Nordens største Kunstner.

Dette Billede [dvs. denne statua], støbt over Thorvaldsens egen Modell, gav Landets Hovudstad, Thorvaldsens Fødeby og Arving, til Island i Anledning af dets Tusindaarsfest 1874. I pressemeldinga går det også fram at professor dr. Haakon Shetelig hadde sett måleriet og godteke det som ei gåve frå Noreg til Island. Skåsheim tok biletet med seg på ei ferd til Island og overleverte det til Alltinget.

NB! Ingen ting tyder på at Skaasheim kjende til det påtenkte Islandsmaleriet i 1874.

Kjelder: Norsk Biografisk Leksikon Norsk Allkunnebok Privatarkiv: SFF-88047 Anders Skåsheim

Endeleg, endeleg er våren i siget

Lyset, varmen, fargane og det spirande nye er ei stadig kjelde til glede, undring og inspirasjon. Dette er årstida som kan få dei mest sindige av oss til uttrykkje oss i reint lyriske vendingar. Kjelda vil gjerne prise våren og den komande sommaren, men vi let forfattaren Helga Ladehaug ta seg av lyrikken.

Helga Ladehaug, f. 1924, er frå Stryn. Ho byrja å skrive på –70talet og er mest kjend som lyrikar, men har også publisert noveller.

Ho vert omtala som ein samtidsengasjert forfattar, oppteken av samfunnstilhøva både heime og ute i verda. Dette engasjementet finn ein ofte att i dikta hennar som mellommenneskelege og moralske spørsmål. Det vesle diktet vi har plukka fram, ber våren og framtida i seg. Nyt det.

Sommar i vente Eg såg våren i dag Dei sat på hagebenken Og høyrde ikkje pressluftboret hos grannen Dei såg ikkje jetflyet som teikna blonder for englane dei kjende pulsen i den andre si hand og visste alt om kjærleik løynd bak gardinet stod hausten og nikka tenksamt: eg trur vi får ein fin sommar –

Bertel Thorvaldsen-statua den danske hovudstaden gav til Island i 1874 i høve 1000 års-jubileet for den fyrste busetjinga, fostbrørne Ingolv Arnason og Herleiv Oddmarsson frå Dalsfjorden.

(Kjelde: Jul i Nordfjord, 1989).

Kjerstin Risnes 19

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13 Denne artikkelen er ei oppfølging av artikkelen om grenseendringar i Kjelda nr. 3, 2002.

Av Anders Gjerde

Grensetvist mellom Aurland og Ulvik i Uppsetedalen I samband med bygginga av Bergensbana gjennom Uppsetedalen oppstod det usemje om kvar kommunegrensa mellom Aurland og Ulvik gjekk. Striden varte i fleire år før det vart gjort eit endeleg vedtak i saka.

Velte-Uppsete

Biletet syner Vetle-Uppsete med jernbanestasjonen og Gravhalstunnelen, heilt til høgre på biletet. Det var under bygginga av Bergensbana gjennom Uppsetedalen at tvisten om kor kommunegrensa mellom Aurland og Ulvik oppstod.

var skyldsett under garden nedre Lekve i Ulvik kommune.

Frå formannskapsprotokollen Den fyrste gongen striden om kommunegrensa vart teken opp i Aurland kommunestyre var 9. juli 1900, sak nr. 9:

Striden om kommune- og fylkesgrensa i Uppsetedalen oppstod då ein skulle til å skattleggja arbeidarane på Bergensbana, og då grunneigarane skulle få erstatning for områda som vart nytta til jernbanebygginga. Aurland kommune innførte også ein hundeskatt for anleggsområdet.

Det synte seg at dei som heldt til på Vetle-Uppsete kravde seg friteken for hundeskatten, då dei meinte at dette området låg i Ulvik kommune. I Aurland kommune var dei overtydde om at Vetle-Uppsete høyrde til Aurland og alltid hadde vore ein del av utmarksområdet til gardane Brekke og Melhus.

”Skrivelse frå Gjørgen Lækve til Ulviks herredsstyre af 9de marts sidstleden, hvori han andrager om herredsstyrets medvirken til at grændserne i mellem hans eiendom Lille-Opsæth i Ulvik i Søndre amt og Lille-Opsæth tilhørende opsidderne på Melhus i Aurland i Nordre amt, bliver bestemt ved udskiftning, er ved paategning af Amtmændene i Søndre og Nordre Bergenhus Amt af henholdsvis 5te og 19de Juni dette aar, er forelagt herredstyret til udtalelse: Sagen besluttedes enstemmig udsat til et senere møde.”

Oluf Rygh (1833-1899) skriv i ”Norske Gaardnavne”, på side 478 i band 11:

”Udsat sag nr. 9 fra møde den 9de juli s.l. i anledning Gjørgen Lekves skrivelse af 9de marts s.l. til Ulviks herredsstyre, hvori han andrager om herredsstyrets medvirken til at hans andel af Lille-Opsæt – en felles sætter for ham og Johannes H. Aaheim af Ulvik i Søndre amt, og for oppsidderne på gården Melhus i Aurland i Nordre amt – må blive uddelt og avgrendset

”Ulvik herred, gaard nr. 49 Lekve nedre, bnr. 11 Opsæter lille. Kaldes Vettle Oppsæte. Efter denne Støl har Opsæt Jernbanestation ved Gravehalsen Navn.”

Her går det fram at Vetle-Uppsete

19. september 1900 kom saka opp att, sak nr. 1:

ved udskiftning er ved beslutning af Ulviks herredsstyre under 26 marts s.l. gjennem Amtmendene i Nordre og Søndre amt sendt herredsstyret til udtalelse.

Herredsstyret er enstemmig af den mening, at en deling af Lille-Opsæt ved en udskiftningsret er efter de stedlige forhold uhensigtsmæssig og ødelæggende for sæteren. Noget Lille-Opsæt i Søndre Bergenhus amt kjender herredsstyret ikke til.”

Grunneigaren på nedre Lekve i Ulvik kommune kravde utskifting på stølen Vetle-Uppsete, slik at kommune- og fylkesgrensene kunne fastsetjast sikkert. Men at stølen Vetle-Uppsete (Lille-Opsæt) skulle vera delt mellom Aurland og Ulvik var tydeleg noko nytt for kommunestyret i Aurland. Dei var overtydde om at dette måtte vera feil.

Aurland kommunestyre 24. oktober 1900, sak nr. 7: ”På ordførerens skrivelse af 26 august til Ulviks herredsstyre angående skomager Nils Solheims herredsskat for indeverende år, har nævnte herredsstyre under 19 september d.å. afgivet sådan udtalelse; at den del af Opset, hvor nævnte skatyder bor er fuldstendig sameie i mellem Aurland og Ulvik, kan ikke erkjende, at Aurland har større ret til at skatte ligne ham end Ulvik. Henstiller sagen til vedkommende departements afgjørelse.

Herredsstyre må fastholde, at angjeldende skatyder er retlig skatlagt i Aurland og besluttedes enstemmig, at inddrive det af skatyderen til Ulviks kommune deponerede beløb kr.

28,20. Ordføreren bemyndiges til at fremme sagen.”

Dei uklare grensene skapte problem når skattane skulle drivast inn.

4

20

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Erklæring Aurland kommunestyre 17. juni 1901, sak nr. 6: ”Ved Amtets påtegningsskrivelse af 20 mai s.l. er dokumenterne vedkommende Udskiftning eller flytting af Amtsgrænsen ved sæteren Lille-Opsæt tilbakesendt Herredsstyret til erklæring i anledning de af Ulviks herredsstyre under 10 April s.l. fremsatte forslag.

Sagen besluttedes enstemmig udsatt.”

Aurland kommunestyre 18. september 1901, sak nr. 1: ”Den under 17 Juni s.l. som no. 6 udsatte sag vedkommende Ulviks herredsstyres forslag af 10 april d.a. om forandring af amtsgrendsen på Lille-Opsæt.

Sagen blev efter forslag af ordføreren enstemmig besvaret således: Herredsstyret henviser til lensmann Ohnstads besvarelse af 2den marts d.a. og fastholder at den en del mænd frå Ulvik nu tilhørende halvdel af Lille-Opsæt må være kjøbt af Aurland, da så vel Store- som Lille-Opsæt fra umindelige tider har tilligget Aurland.

Den nuverende amtsgrendse fastholdes som rigtig, og protesterer man mod, at den forandres indtil det bevises, at den er feilagtig trukket, hvilken bevisbyrde man skal tillade sig at overlade til Ulvik.

Når Ulviks herredsstyre henviser til taksterne på Opsæt, skal man bemærke, at Aurlands herredsstyre hverken har været gjort bekjendt med odelstaksten på Lille-Opsæt, eller underrettet om, at sorenskriveren i Hardanger og Vos skulde administrerer Expropriationstaksterne dersteds, og er der først ganske nylig man her er kommen til kundskab om, at en del af Lille-Opsæt er – antagelig med urette – skyldsatt til Ulvik.

Når herredsstyret anfører, at en mand fra Ulvik i 1774 bortskjødede stølen Langevaten til opsidderne på Brække, og disse i 1781 igjen har solgt den til mænd i Ulvik, da er vel dette ikke noget bevis for, at Opsætstølerne ikke da var Aurlands eiendom. Det skulde heller være, efter de beskrevne merkes linjer, et klart bevis for, at Opsæt også da tilhørte Aurland. Store- og Lille-Opsæt har i Aurland ikke særskildt skyld, men viser matrikuleringsprotokollen, at gårdene Brække og Melhus ere skyldlagte med disse sætre.

Man er efter disse oplysninger som denne sag har foranlediget mer end nogensinde overtydet om, at Opsætstølerne fra

umindelige tider har tilhørt Aurland.

En skrivelse fra lensmand Ohnstad af 16 dennes vedlægges dokumenterne.”

Eit nytt døme på at skatteoppkrevjing i det omstridde området var vanskeleg.

Aurland kommune var imot å Protest mot utskiftinga gjera endringar i grensene før det Aurland kommunestyre 20. august var ført sikre bevis på at VetleUppsete verkeleg var delt mellom to 1904, sak nr. 3: kommunar og to fylke. ”Angående den under 6 juli s.l. afholdte udskiftningsforretning Skatteoppkrevjing på Opsæt der i væsentlig grad også vedrører kommunen og amtets på Vetle-Uppsete (hvad amtsgrænsen angår) interesse, Aurland kommunstyre 26. februar bemyndiges ordføreren i forening med 1902, sak nr. 11: lodeierne til at søge denne udskiftning ”Skrivelse fra lensmand Ohnstad af 17. indanket enten til overudskiftning eller til rettens afgjørelse. d.m vedlagt med en del dokumenter De påfølgende udgifter udredes af vedkommende hundeskatten i Opsæt. kommunen sammen med lodeierne.”

I følge vedlagte fortegnelser fra lensmand Hellegraven oplyses, at en Når saka endeleg var avgjort går del af grundeierne dersteds anser sig ikkje klart fram av møtebøkene. fritagne for hundskat til Aurland, Utfallet av grensetvisten vart at da de bor på Lille-Opsæt, som de heile stølsområdet kring Vetlepåberober sig tilhøre Ulvik.

Herredsstyret fattede enstemmig sådan Uppsete vart lagt inn under Aurland kommune. Ser ein på kart frå tida beslutning: Aurland benegter, at Ulvik som herred før og etter saka om kommune- og fylkesgrensa kom opp, er det tydeleg har nogen som helst eiendomsret på at grensa har vorte endra til Aurland Opsæt, hvorfor lensmanden i Vos anmodes om på Aurlands herreds an- kommune sin fordel. Kor mange kvadratmeter det dreidde seg om og tilsvar at inddrive hundeskatten veit ikkje forfattaren av artikkelen, på Opsæt i overenstemmende med men det er det kanskje andre som reglerne og uden hensyn til, om veit? vedkommende hundeeier eller hundeholder bor på Store- eller LilleKjelder: Opsæt.”

Møtebok for Aurland formannskap

Kartet syner Uppsetedalen med grensa mellom Hordaland og Sogn og Fjordane. Den gamle grensa er teikna inn for å syna korleis det var før grensespørsmålet kom opp.

1887-1910.

21

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Hermund Kleppa

Hamnestyre i Måløy i 100 år Den 25. januar 1904 valde kommunestyret i Selje det fyrste hamnestyret for Måløy, eller ”Sæternæs og Skramsviken” som det står i møteboka. (Vågsøy høyrde til Selje til 1910.) Dei to fyrste hamnestyremedlemmene var landhandlar Ulf Lem og disponent Ole Lefdal, med varamenn landhandlar Søren Vederhus Sætrenes og Sivert A. Lillebø.

”Sæternæs og Skramsviken” frå kring 1904 sett frå søraust.

Moldøen, som no er landfast, ligg utanfor biletet til venstre.

(Fylkesarkivet, Foto: SFFf95008.0008).

På denne tida skulle alle byar og ladestader ha eigen hamneadministrasjon, til dømes Florø ladestad i Sogn og Fjordane.

Men etter Lov om Havne- og Ringvæsenet frå 10. juli 1894, paragraf 41, kunne Kongen også fastsetja at det skulle opprettast eige hamnestyre for ”Udhavne”.

Slike hamnestyre skulle vera samansett av tre medlemmer, - ein

var oppretta 21. desember 1903.

Og i det same møtet, 25. januar 1904, valde kommunestyret sine to medlemmer med varamedlemmer Saka om å oppretta eige hamnestyre til dette aller fyrste hamnestyret i for området ved Sæternes, Moldøen Måløy. og Skramsvika, vart handsama av Men så ser det ut til at kommunestyret fyrste gong 15.

Hamnedirektøren ikkje var heilt august 1903. Overloskontoret nøgd med valet. Saka vart nemleg (i Florø) ville ha ein uttale frå handsama på ny i neste møte, 18. kommunestyret om det var trong april 1904. Det var kome brev frå for eige hamnestyre for ”Sæternæs Hamnedirektøren og det kan sjå og Skramsviken”. Kommunestyret ut som han bad om å få nærare kjennskap til kvifor nettopp Ulf Lem og Ole Lefdal var valde. Etter lova skulle det vera ”sjøkyndige Mænd”, og det verkar som om Hamnedirektøren tvila på at ein landhandlar og ein disponent kunne vera godt nok kvalifiserte. ”Mand” oppnemnd av Kongen og to sjøkunnige menn valde av kommunestyret.

talde sterkt til. Eige hamnestyre var ”baade hensigstmæssig og paakrævet”.

Staten sine byråkratar arbeidde raskt. På det fyrste kommunestyremøtet i 1904 kunne ordføraren lesa opp skriv frå Politimeisteren i Fjordane, der det vart meldt at ”eget havnestyre for Sæternæs og Skramsviken”

Kommunestyret gav svar på tiltale.

Saksreferatet vitnar om to godt sjøvande menn, og kommunestyret såg ingen grunn til å ta valet sitt opp til ny vurdering.

Under sak 10, 18. april 1904 står: Efter herredstyrets skjøn anser man de valgte mænd blant de bedste som der gives paa stedet. Det oplystes at disponent Ole Lefdal har i sin tid drevet fiskeri og været baadfører.

4

21. desember 1903. Kongelig Resolution, hvorved i Henhold til § 41 i Lov om Havne- og Ringvæsenet m.v. af 10de Juli 1894 anordnes, at der skal oprættes et Havnestyre for Udhavnene Sæternæs og Skramsviken med vestre Moldøsund i Selje Herred, Nordre Bergenhus Amt. (Norsk Lovtidende, 1903, s. 545).

22

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Berit Selseng

“.. større end hvad forsamlingen havde tænkt..”

Om nestekjærleik og byråkrati. Ei soge frå Gloppen I 1866 var ulukka ute hjå Rasmus Apalset i Vereide sokn i Gloppen, stovehusa brann ned. For å hjelpa mannen, sette kommunestyret med ordførar A. V. Heffermehl i brodden i gong pengeinnsamling og Per Solheim tok på seg å reisa ikring og samla inn. Når han hadde avlagt rekneskap for resultatet var han lova ”en passende godtgjørelse”. Dette vart vedteke den 29. august.

Rasmus Apildsæter skal udredes af denne selv, efterdi det indkomne beløb blev større end hvad forsamlingen havde tænkt sig som maximum af hvad det skulde ydes ham neml. 200 Spd.”

Landhandler Ulf Lem, der fortiden er eier af et fiskedampskib er født og opvokset ved søen samt at han som en dertil habil mand har været tilkaldt under søretssager, [sjøretts-

saker] er agent for norske og tyske søassurantse selskaber, [sjøforsikringsselskap] ligesom samtlige formænd og representanter fra Vågsø [alle formannskaps- og kommune-

Stakkar Rasmus har enno ikkje fått pengane sine etter fire månader, og forklaringa finn me i neste kommunestyremøte den 25. juni:

”Fornyet anmodning frå P. Solem, at formandskabet maatte anvise ham hans regning for hafte omkostninger paa reiser for at samle bidrag til R. Apildsæter, da denne intet vil betale ham.

Kva hender så? I kommunestyre- Besluttet: 6 Spd. anvises P. Solem Per gjorde ein god jobb ser det ut møte den 18. mars året etter finn til udbetaling af kommunekassen”. til, og til møtet i kommunestyret me saka handsama på nytt. Per 14. november hadde han levert ventar framleis på betalinga. Det Så får me tru at saka var ute av rekning for arbeidet sitt. Men no vert nytt vedtak om at han verda og at Rasmus fekk pengane byrja problema, kommunestyret sine. nekta tilvisa rekninga. ”godtgjør sig regningens beløb Kjelde: i de penge af hine bidrag, som Møtebok for Gloppen ”Forsamlingen besluttede, at den han endnu har i sit verge og som formannskap, 1838 - 1881. godtgjørelse som Peder Solem endnu ikke er udbetalte til Rasmus fordrer for sin omkringreisen til Apildsæter”. at samle bidrag til den brandlidte Dette var visst meir enn nok til han Rasmus, ser det ut som dei meiner, han får jamen betala utgiftene sjølv!

Hamnekontoret i Måløy 1903, 21. desember Ved Kongeleg Resolusjon fastsett at det skulle vera eige hamnestyre for ”Sæternes og Skramsviken”. Låg administrativt under hamneadminsitrasjonen i Florø.

1904, 25. januar Selje kommunestyre valde det fyrste hamnestyret: to medlemmer, disponent Ole Lefdal og landhandlar Ulf Lem. I styret var elles ein ”Mand” oppnemnd av Kongen.

1934 Måløy havnevesen oppretta. Låg framleis under Florø havnefogddistrikt.

1967 Eigen havnefogd 1984 Måløy havnevesen 50 år. Markering på Selje Hotel med gjester frå Fiskeridepartementet og Kystdirektoratet.

2002, 1. januar Måløy havnevesen/havnedistrikt avvikla.

styremedlemmene frå Vågsøy sokn) afgav erklæring for at han efter deres mening var den bedst skikkede på stedet.

Frå side 22

Samstundes vart Nordfjord Havn IKS (interkommunealt selskap) oppretta. Omfattar kommunane Selje, Vågsøy, Eid, Gloppen og Stryn. Tittelen på administrativ leiar endra frå havnefogd til havnedirektør.

Styringsorgan Nordfjord Havnestyre: 7 medlemmer (3 frå Vågsøy, 1 frå kvar av dei andre kommunane) Hamnerådet: Selskapet sitt øvst organ, samansett av ordførarane i dei einskilde kommunane. Vågsøy har formannen.

Havnerådet vel styret.

Hamneområdet/distriktet Omfatta fyrst hamneområdet i Måløy. Vart seinare utvida til å omfatta eit område frå Raudeberg i nord til Vågsvåg i sør. På byrjinga av 1980-talet gjekk Måløy havnedistrikt heilt inn til Åsneset ved Bryggja. Frå 2002 høyrer heile sjøarealet til kommunane i Nordfjord Havn IKS med i Nordfjord Havnedistrikt.

Havnedirektør Kristoffer Stokke Har leia havnekontoret i Måløy i 26 år, - som havnefogd frå 1978 og havnedirektør frå 2002.

Sluttar 1. september 2004.

23

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Karianne Schmidt Vindenes

Kvardagshygiene (2) I førre nummer av Kjelda sto det trykt eit utdrag frå eit foredrag om kvardahgshygiene, halden av overlege Margrethe Folkstad i 1948.

Folkestad ynskjer i foredraget å sette fokus på kvardagshygiene og peikar på ei rekke faktorar som medverka til auka smittefare i 1948, og som ganske sikkert også gjeld for oss som lever i 2004. Dei som las første delen av foredraget hugsar kanskje gode formaningar som ”spytt ikke på golvet”, ”nys ikke på smørbrødene” og ”stopp hostespruten i lommekluten”. Fleire av denne sorten, og andre gode formuleringar kan ein lese i utdraget nedanfor.

Vi tar dagslys, sollys som en så selvskreven vare, at vi ikke tenker nevneverdig over den rikdom det innebærer for alt levendes trivsel, for det aller minste kre og den aller minste bleke spire.

Dets kjemi, dets fysikk, dets sammensetning er så mangfoldig, så rikholdig at en må henvise til bindsterke lærebøker.

Og mange fysikere kan tilbringe et langt liv med studie på dette området – uten å kunne løse alle lysets problemer.

Margrethe Folkestad sa i førre Islenderen, legen Nils Finsen skylder utdraget at: ”De normale helse- vi stor takk for hans omfattende midler som ethvert barn skal ha i studier av lysets betydning for den vuggegave når det kommer inn i levende organisme, og for hans denne brokede verden, er foruten banebrytende medisinske arbeid på far og mor i ”kirkeboken” følgende fem grunnsteiner: Luft. dette område.

Hverdagshygiene

Lys. Vann. Mat. Søvn.” Førre nummer av Kjelda omtala den første grunnsteinen, luft, og nedanfor kan ein lese om dei to neste, lys og vann.

Ned med flugene!

24

2. Som en god nr. 2 i de helsens ”vuggegaver” jeg nevnte i innledningen, står lys.

rommet for matens oppbevaring får dårlig tilgang på lys og luft.

Vi må sørge for best mulig tilgang på dagslys i våre boliger.

Den som bygger hus, må være oppmerksom på at nordsiden brukes minst mulig til boligrom, men til trapper, ganger osv. hvor ingen oppholder seg for lengre tid.

En gammel overtro synes det å være at kjøkkenet skal vende mot nord. Men den som tilbringer det meste av dagens arbeidstid i kjøkkenet trenger også sol.

Vinduene skal være gode lysflater. De skal ikke i stor utstrekning dekkes av gardiner. Til dagsbruk skal disse bare være en smal, men hyggelig ramme omkring vinduet. Inn med både lys og luft!

3. Som ”vuggegave” nr. 3 til vår helse nevnte jeg vann.

Det strømmer ikke alltid så selvfølgelig inn til oss som lys og luft Lyset som incitament som gjør det. Men det er en umistelig ”kraftkilde” på den ene side, dets del av hele vår hverdagshygiene. bakteriedrepende virkning på den Det er: vår viktigste drikk, en viktig annen side ar blant dr. Finsens bestanddel av vår mat, vårt viktigste viktige observasjoner. vaskemiddel for kropp og klær, for Vi kan som nent ikke gå i husvær og kjørler, for folk og fe. bredden med dette mektige stoff.

Spør vi: hva er vann, så henviser jeg Men vi kan bruke våre egne øyne til kjemien. og våre sanser ellers, vi kan se og vi kan føle og lukte selv.

Spør vi om rent, godt, verdifullt drikkevann til alt det vi trenger av ”Den daglige erfaring” kaller vi det – så blir vi nokså snart enige om det når vi merker den umiddelbare at vi helst vil ha det så rent og klart trivsel som følger sollysets gang i og godt som vi bare kan få det. vårt daglige liv.

De fleste steder i Norge har også adgang til å få et drikkevann og Lyset er det viktigste vaskevann som fyller våre krav. Men desinfeksjonsmiddel med uten omtanke får vi heller ikke dette hensyn til den luft vi lever i. De gode! sykdomsvekkende mikrober ville finnes i et ganske overveldende Vannforsyningssaken må bli antall omkring oss, hvis sollyset, en ”hjertesak” i alle våre hjem, for dagslyset ikke kverket et stort antall alle våre kommuner, hvis vi med av dem. ”hjertesak” forstår en sak som krever ansvarlig omtanke, ansvarlig vilje.

Vi ser f. eks. hvordan muggsopp Det er langt igjen ennå, før trives i halvmørke kjellerrom, og ”de tusen hjem” har fått en ordnet i boligrom hvor dagslyset får liten vannforsyning med ordnet tilførsel adgang. Vi merker vond lukt i inn i kjøkken, kjeller og uthus, og klær og sengetøy som oppbevares med ordnet kloakk for utslagsvann. i rom av den art, og vi merker fort Hittil har bare ca. halvparten av hvordan mat blir ”bedervet” ved Norges husholdninger dette gode. mikrobers virksomhet og vekst når

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13 Ny vane er vond å lære.

må komme. Den ansvarlige omtanke må bli et felleseie på området, Hvis alle virkelig vil sette den inn, kan vannforsyningsproblemet løses. Og det må og skal løses.

Men nå de hjem for hvem vannforsyningsproblemet er løst, hvordan er bruken der av dette hygienens viktige hjelpemiddel?

Vassbæring er ennå et slitsomt faktum for husets folk, mest for husmor og hushjelp (om hun finnes!). Selv om det heter i friervisen: ”Vil du være kjerring, skal jeg være man; vil du koke kaffe, skal jeg bære vann”, så ser jeg ikke annet enn at dette smukke løfte helst innfries på annen måte enn den, at ”Sigrid” både må bære vann og koke kaffe!

Tiden som går med til vassbæring, er utrolig lang, skrittene er mange og løftene alt annet enn lette. Det blir mange ”kilogrammeter” i årets løp. Tiden og kreftene skulle brukes til lit av hvert annet.

Det ligger nær å rå de vassbærende husmødre til en virkelig hardt gjennomført ”sitdown-streik” på området.

Rørledninger og kraner vil komme litt fortere, når ”far sjøl” må overta jobben. Det felles tak som må tas for vannforsyningen, vil da bli en sak for de mange kommuner som ennå ikke har sett sitt ansvar på området.

Det må ofte undre en hvordan det kanskje sløses med disse ”dyre dråpene” av og til. Og på den annen side må det ofte undre en å se hvor det – som så ofte ellers – ”spares” på de gale stedene.

Oppvaskvannet er snautt og grått; ingen kum i kjøkkenbenken til skyllevannet; som en selvfølge bare en liten ”holk” i den nokså moderne kjøkkenbenk!

Skyllevannsbaljen er ofte usynlig under oppvasken av dagens spiseredskaper, fordi det ikke tenkes på verdien av den. Husmoren får ta arbeidet igjen på de alt annet enn lekre kjøkkenhåndklær.

fordi det skorter på kroppsvasken? ”Kosmetikk” er blitt en landsvare – den overflødigste av alle importvarer.

Tenk om vannforsyningen til våre tusen hjem – og bruken av vann ble tilgodesett med de penger og den tid som kosmetikken tar og får.

Det skulle være nødvendig bare å nevne dette merkelige motsetningsforhold for å se hele det bakvendte ved å smøre farge og fett i dyre dommer på skitten, istedenfor å vaske av den siste og la en velvasket kropp og det med renheten følgende velvære representere den nødvendige (?) reklame for vår person!

Nei, la vannforsyningssaken bli kvinnesak, mannssak, bygdesak og landssak! Den fortjener å bli det.

Føredraget held fram i neste nummer av Kjelda. Der kan du lese om dei to siste grunnleggande helsemidla; mat og søvn.

Særtrykk av ”Nasjonalforeininga mot Tuberkulosen for Folkehelsen” nr. 2 – 1949. ”Hverdagshygiene” – foredrag holdt på fylkesmøtet for Østfold den 26. september 1948 av overlege Margrethe Folkestad.

Kattevask.

Og kroppsvasken? Vasken av hendene? Spør hvordan håndklær, sengetøy og undertøy ser ut etter forholdsvis kortvarig bruk, fordi det er altfor snautt med selve vasken, renholdet av kroppen!

Hva dette betyr økonomisk i en tid hvor det er utpreget mangel på det utstyr som kreves til sengetøy, håndklær m. m., vet egentlig enhver husmor. Hun vet også noe om det svære merarbeid som skal til for å få alt dette ”inngrodde” tøy rent igjen, Det må bli en samlende landssak fordi hånd- og kroppsvask har vært for kvinner å bearbeide opinionen, så sørgelig forsømt. hele forståelsen for hva ordnet vannforsyning i alle hjem vil bety Og hva taper vi ikke i velvære for alt helsestell, alle hjemmets ved å slurve med kroppsvasken. gjøremål for barn som for voksne.

Jeg behøver bare å minne om den ”Hjemmets vannforsyning” nattesøvn som ikke vil komme, får bli et slagord – ikke ut i løse fordi en slenger seg opp i sengen luften, men et slagord som slår til med de kalde uvaskede bein! det treffer rette vedkommende på Og hva utholder vi ikke av så ømme punkter at virkningen dårlig luft i våre rom og i våre klær, 25

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Av Øystein Åsnes

Digitalisering av sorenskrivar Steen si bygdebok Tre aktive pensjonistar frå Førde har starta arbeidet med å digitalisere skrifter etter Fredrik Martin Budtz Steen (1836-1907). Steen var sorenskrivar i Sunnfjord frå 1880 til 1900 og har late etter seg eit omfattande og spanande materiale frå Førde prestegjeld. No skal dei frodige bygdebøkene hans frå rundt 1900 fram frå gløymsla.

Det gjekk hardt føre seg under vårtinget i 1707. Utsnittet er henta frå 2. bind av Steen si bygdebok (til høgre).

Bjarne Huus, Jon Berge og Ivar Reikvam medan dei arbeider med å digitalisere Fredrik Martin Budzt Steen si bygdebok frå rundt 1900.

Bjarne Huus, Jon Berge og Ivar Reikvam har lagt bak seg ei yrkeskarriere som høvesvis bokhandlar, rektor og banksjef, og gjev seg no i kast med nye utfordringar. Dei tykkjer det er for gale at Steen si seks bind store bygdebok ligg bortgøymt i kvelvet i noverande Sparebanken Sogn og Fjordane si avdeling i Førde.

Rett nok står det eit par eksemplar bortgøymt i kjellaren i Førde bibliotek, men det monar lite: få sunnfjordingar kjenner til boka, og langt færre har lese i henne. ”Eg var over 70 år før eg fekk sjå boka første

gong. Då hadde eg visst om henne nesten heile livet”, påpeikar Huus.

Nabokranglar, grensetvistar, gardog bygdehistorie er blanda saman til ei fargerik skildring av Førde prestegjeld fram mot slutten av 1800-talet. Manuskriptet fann etterkvart vegen til statsarkivet i Bergen.

På oppdrag frå Førde Sparebank skreiv E. Haarstad og Ola Andreas Tjønneland ned bygdeboka på maskin rundt 1950. Resultatet vart 1100 maskinskrivne A4-sider som vart bundne inn i seks bind og lagra i kvelvet hjå dåverande Førde Sparebank.

Det er den maskinskrivne versjonen som dannar grunnlaget for digitaliseringsprosjektet til dei tre aktive pensjonistane. Fylkesarkivet fotograferer av bøkene, og teksten vert så lesen ut av desse bileta ved hjelp av ei datamaskin og eit såkalla OCR-program. Huus, Reikvam og Berge går deretter gjennom resultatet og rettar opp feil som oppstår og les korrektur på det heile.

Etter planen skal arbeidet vere ferdig innan 2 år. ”Dette prosjektet har ein eigenverdi for oss”, seier Jon Berge. ”No er vi nøydde til å lese alle 1100 sidene.

Vi startar opp med oss tre, så får vi sjå om vi knyt til oss fleire personar etterkvart.”

Steen var utdanna jurist og vart omtala som ein personlegdom av dei sjeldne.

Skal vi tru B. E. Bendiksen sitt minneord, var han svært sjølvstendig og Eit par eksemplar vart også ”i besiddelse gjevne til Førde bibliotek. af sikre og solide kundskaper, en levende interesse, kritisk sands og Over 50 år har gått, og teknologien en høi grad av skarpsindighet; men har opna for nye former for han var tilbakeholden og yndet ikke publisering. at stille sine mange kundskaper og rammende kritiker frem for dagen. ”No må Det er noksaa betegnende at han ikke, banken fullføre saavidt vides, nogensinde har skrevet arbeidet!”, seier under navn, og til dels ikke engang ein engasjert under særskilt mærke. Derfor nævnes Huus medan han ikke i forfatterleksikonet og det han fortel om er noksaa vanskeligt at efterspore hans finansieringa. artikler.”

Han har fått Sparebanken Denne tilbakehaldne karen vart Sogn og utnemnd til riddar av St. Olavs Fjordane, Orden i 1897. Bror hans, Johannes Førde Steen, var statsminister for Venstre kommune og i to periodar (1891-93 og 1898Fylkesarkivet 1902). Sjølv sat han på Stortinget i Sogn og for Bergen frå 1880 til 1882.

Fjordane Kjelder: med seg på B. E. Bendixen: ”In memoriam”, prosjektet. ukjent årsskrift.

26

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Frå fotoarkivet

Av Arild Reppen

Tynn fjelluft og feit mat I 1947 fekk

I den faste spalta vår med glimt frå ein for første arkivet har vi denne gongen funne gong ei effektiv fram to bilete frå Lyster Sanatorium på behandling av sjukdomen.

Harastølen i Luster. Eit syner slakting Før 1947 hadde av gris, og det andre er frå kjøkenet. ein i røynda Båe viktige for drifta ved sjukehuset, ikkje noko anna som var som eit eige samfunn oppe botemiddel enn i fjellsida over Luster, bygd som eit å vente og sjå. spesialsjukehus for tuberkuløse.

Tuberkulose vart Tanken bak plasseringa av sjukehuset, var at den friske og tørre lufta, i fureskogen, skulle hjelpe i behandlinga av tuberkulosen. Det vart og lagt stor vekt på kosten, som skulle være god, næringsrik og kraftig.

Særs mange av pasientane var tynne og avmagra, og feitinga var ein del av opphaldet på sanatoriet. Grisen på biletet kom truleg frå sjukehuset sin eigen grisefjøs, der grisane vart feita opp for å få eit tjukt spekklag, før den hamna på kjøkenet for å bli mat til pasientane.

no ein sjukdom ein kunne kurere.

Mitt på 50-talet vart Lyster Sanatorium lagt ned.

Då var det ikkje lenger behov for institusjonen. Etter den tid har bygningane vore nytta til psykiatrisk sjukeheim og seinare som asylmottak i nokre år. Etter det har det stått tomt, men private interesser har hatt planar om å bygge fritidshusvære i det store bygningskomplekset.

Kjelder: Jan Karlsen og Dag Skogheim - ”Tæring – Historia om ein folkesjukdom” – Samlaget 1990.

Ottar Starheim/NRK Fylkesleksikon.

Frå kjøkenet på Lyster Sanatorium.

Med feit mat og tynn luft skulle pasientane kurerast.

Personane er ukjende.

Slakting av gris på Lyster Sanatorium.

Sjukehuset hadde eigen grisefjøs.

Personane er ukjende. (Eigar Luster Sogelag).

Sanatoriet vart oppretta av St. Jørgen Stiftelse i Bergen, som på slutten av 1800talet engasjerte seg i kampen mot tuberkulosen, etter at Armauer Hansen hadde funne medisinar og kurar mot leprabasillen. Tuberkulosen var den nye utfordringa, og Lyster Sanatorium vart eit av dei største spesialsjukehusa i landet.

På den tida meinte dei at høgda og klima på Harastølen gjorde at den låg i ei ”immunsone” mot sjukdomen.

Pasientane vart og opererte med ein teknikk som vart kalla ”blåsing”. Tuberkulosen angreip lungene, og tærte på dei. Operasjonteknikken gjekk ut på å punktere den sjuke lunga, slik at såra grodde. Det var ein teknikk som kunne være effektiv mot sjukdomen, men den kunne og føre med seg alvorlege komplikasjonar.

27

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Historiske fotografar

Av Arild Reppen

“En stilling som Fotograf ” ”Ja, jeg forstaar godt, at jeg ikke kan gaa her og ikke have noget at bestille, og hva skal jeg saa begynde med? Dette er noget som jeg lenge har tengt paa, og efter som min helbred ikke tillader mig det, kan jeg ikke overgaa til noget tungt arbeide, og ved et eller andet lettere fagarbeide, vild er altid i begyndelsen medgaa en del penger. Efter som jeg har tengt mig forskjellig, har jeg nu foreløpig stanset ved: ”En stilling som Fotograf”. Til dette vilde medgaa ca kr 500,00. Dette arbeide er nu ikke saa strengt, og behøves kun smaa legemskrefter til […].”

Dans på Haugsbø i Bygstad 1914.

Frå venstre: Kristine, Lina, Kristoffer og Ola Haugsbø.

Foto Olai Fauske.

(Fylkesarkivet: SFFf88003.0010).

28

Om lag 13.000 bilete etter den dyktige fotografen er å finne der.

I tillegg finst ei mindre samling på Historisk Museum i Bergen.

Fotografyrket var for Fauske eit bevisst val. Gjennom korrespondanse med sin eldre bror kan vi lese Fauske sine vurderingar av yrkesval. Fauske gjorde seg betrakningar om drift og kundegrunnlag. Mellom anna skriv han at ”Ved at reise forskjellige steder i fjordene (nemlig større steder) da der ikke i Naustdal eller Førde var noget større arbeide tror jeg at man kunde gjøre forretning og stadig have arbeide.”

med min fotografiske Forvaltning.

For læren betaler Hr. Olai Fausche Kr. 100.00 Hundrede Krober hvoraf Kr. 50.00 betales forskud og de andre resterende Kr. 50.00 om 3 maaneder altså 1 te April 05.

Læretiden fastsettes til 8 maaneder, dog med det forbehold fra Olai Fausche at han kan slutte før den fastsatte tid om han da synes at han lært nok. Blyanter, pensler, plader maa Olai Fausche selv skaffe sig.”

Fauske drog heim att til Sunnfjord straks han tykte han hadde lært nok. Der etablerte han straks si eiga verksemd, eit ”ambulerande atelier”, med base for verksemda Teksten er frå eit brev frå den i Ærvik og Naustdal. Han då 18 år gamle Olai Fauske 9. annonserte for verksemda med å desember 1904, til sin eldre bror. Olai Fauske var fotograf i Den 1. februar 1905 underteikna legge att kort kring om på stadar Naustdal og Førde i perioden han lærlingkontrakt med fotograf der folk møttest (sjå ill.). Etter nokre år flytta han til Førde, og 1904 til 1944. Biletsamlinga, Otto Talle i Bergen: der dreiv han verksemda til han saman med anna materiale frå ”Vi undertegnede Fotograf Otto verksemda hans, er i dag å finne Talle og Olai Fausche har dags dato døydde i 1944. på Sunnfjord Museum. Mange av oprettet følgende Kontrakt: Jeg Otto Fauske har på eit tidspunkt bileta er registrert i ein database, Talle forpligter mig til at lære Hr i samarbeid med Fylkesarkivet.

Olai Fausche hvad han kan opfatte etterutdanna seg ved Teknologisk

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Institut i København, men vi har ingen opplysningar om årstal eller lengd på studiet. Han var og ein belest mann, noko den store boksamlinga hans med sentrale verk både frå verdslitteraturen og nasjonallitteraturen vitnar om. Fauske engasjerte seg og i målsaka, som han mellom anna arbeidde for gjennom verksemda som fotograf ved å prente postkort på nynorsk.

Målmannen Fauske står det mykje meir å lese om i Oddlaug Reiakvam sin bok ”Bilderøyndom – Røyndomsbilde” som er hovudkjelde for artikkelen her.

Olai sende mykje bilete til slekt og vener som var utandra til Amerika. Bileta var kjærkomne glimt frå heimstaden, og eit bindemiddel mellom utvandraren og heimstaden. Noko følgjande utdrag frå eit brev til Olai vitnar om: ”Du lover mig fleire belleder der gjemmefra, og dem maa du ikkje glemme at sende mig, for det er den bedste moro eg har, naar jeg faar nogen saadanne der gjemme frå. Du synes vel eg er nokså bejerlig, eg har faat mange før frå dig. Men alikevel saa kan eg ikkje slutte at tige om fleire, om du kan spare nogle.”

Bileta hadde stor verdi i ei tid der det var avgrensa høve for kommunikasjon, og avstanden over havet var stor. Mange reiste aldri heim att, og bileta var det sterke vitne frå heimstaden.

Fotografiet var tileigna stor tiltru som forteljar av ei objektiv sanning.

Utvandringa representerte tydeleg ein marknad for fotografen, noko Fauske sjølv innsåg og bevisst retta seg inn mot: ”Noko med det gildaste ein kan senda vener, slektningar, og kjenningar som er burte fraa heimen, er eit godt bilætkort fraa heimstaden eller heimbygdi. Det er ogso ei høveleg tid no, daa alt stend paa [det] fagraste og faa seg eit bilæte av garden eller grendi, og etter dette bilætkort. Er so der ikkje er nokon einskild som vil taka kostnaden paa seg aleine, kan fleire slaa seg saman, og daa vert det ikkje so mykje paa kvar. Korti vert prenta med god norsk tekst.” Annonsetekst frå Den 17de Mai i juni 1911.

Av di materialet som er at etter fotograf Olai Fauske er omfattande, ikkje berre i tal bilete men som eit heilskapleg arkiv med alt frå fotografisk utstyr til rekneskapsbøker og brev, er det eit godt utganspunkt for eit heilskapleg bilete av hans liv og virke. Oddlaug Reiakvam har i si bok dukka djupt i materialet, og trekt fram mange interessante aspekt. Boka kom ut i 1997 på Det Norske Samlaget.

Som ei avslutning på omtala av fotograf Olai Fauske tykkjer eg

følgjande sitat frå soknepresten høver godt. Det fortel ikkje berre om Fauske, men ein heil del om kva rolle fotografiet har hatt: ”Har du tenkt paa at du er vel den som skriv den paalitelegaste og greidaste sunnfjordsoga med alle dei vene bileta dine.”

Teodor Lien med høylass.

Foto Olai Fauske 1920.

(Fylkesarkivet: SFFf87074.0001).

Kjelder: - Oddlaug Reiakvam – ”Bilderøyndom – Røyndomsbilde”, Samlaget 1997.

- Susanne Bonge – ”Eldre norske fotografer” – Universitetsbiblioteket i Bergen 1980.

29

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

Minnesmerket

Av Hermund Kleppa

1905-minnestein i Ortnevik Året 2005 - hundre år sidan unionsoppløysinga, nasjonalt sjølvstende og eigen konge nærmar seg. I Ortnevik står det ein 1905minnestein som vart reist kort tid etter det skjelsetjande året i Noregssoga.

Olav Fitje skreiv i 1967 eit stykke i lagsbladet til ungdomslaget i bygda om steinen og korleis det bar til at han vart reist. Stykket nedanfor står i Kulturhistorisk Atlas og Leksikon.

Margit Hovland, fødd 1907, dotter til handelsmann Hjalmar Hovland framfor 1905steinen i hagen deira kring 1925.

(Foto utlånt frå: Åge Hustavenes.).

Stykke om steinen i handskrive lagsblad Ortnevik Ungdomslag vart skipa

på etterjulsvinteren 1904, og laget har med nokre avbrot vore i drift sidan. Lærar Mons Oppedal gjorde opptaket og vart vald til fyrste formann.

Laget hadde heilt frå starten lagsbladet ”Solglytt”, og i 1967 fekk bladstyrar og ”omreisande journalist” Olav Fitje i oppdrag å samla opplysningar om 1905bautasteinen i bygda. Han 1905-steinen i Ortnevik, er oppsøkte Kari Hovland, fødd mellom 3,5 og 4 meter høg. På 1883, kona til handelsmann og framsida står innhogge: dampskipsekspeditør Hjalmar Hovland, fødd 1884. Det var på 7de * JUNI * 1905 deira eigedom steinen stod. Ho hadde mykje å fortelja, og Fitje Steinen har aldri vore flytta, men skreiv etterpå eit to siders langt landskapet rundt har endra seg. I stykke i lagsbladet til 17. mai 1980-åra kom det opp ny butikk same året. der det før var hage. Eit bilete frå kring 1925 syner at området Uttrykk for glede ved steinen då var omgjeve av og takksemd stakittgjerde.

Kari Hovland fortalde at det var

nokre ”menn” som meinte at

den viktige hendinga i 1905, med unionsoppløysing og eigen konge, måtte markerast med å reisa ein bautastein. Steinen hadde dei ”på lager”, han hadde lege og venta i ”tusenvis av år”, ein stad ikkje langt utom dei gamle husa på Neset. Steinen var på skap som ein 4-5 meter lang tømmerstokk, og måtte handsamast med varsemd. Den fyrste etappen var verst, - det var så ulendt der, at dei ikkje kunne koma til med hest. Siste stykket var lettare, og dei fekk steinen fram utan uhell eller skade av noko slag.

Ein stril hogg innskrifta Det var ein utanbygds mann som

hogg inn innskrifta. Fyrst på 1900-talet var det velkjende lakseverpet Galdeverpet i Ortnevik bortleigd til laksefiskarar frå Strilelandet.

Ein av dei kunne meir enn å fiska laks. Han sette i gang med innhogginga, og kom vel frå arbeidet. Kari Hovland mintest óg at det var same mannen som heldt talen den fyrste 17. mai ho hugsa, kring århundreskiftet.

Og så vart steinen reist, forsvarleg fundamentert nær ein meter nede i jorda.

Til minne

Olav Fitje avsluttar stykket sitt med

å minna om at 60 år er ikkje nokon alder å snakka om for ein bautastein, og han oppmodar folk om at dei neste gong dei fer framom steinen, stoggar opp, ser på han og tenkjer på kva han vart sett til minne om, og samstundes minnest dei som gjekk i brodden for å få han reist.

Det var i 1967.

Seinare har det vore store endringar rundt steinen, men Me ønskjer opplysningar om minnesteinar!

Kontakt Hermund Kleppa, tlf. 57 65 64 02. Epost: hermund.kleppa@sf-f.kommune.no 30

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

han står på same staden han vart reist kort tid etter 1905. I 2005 er det hundreårsjubileum for unionsoppløysinga og det nye norske kongedømmet, og som den einaste 1905-steinen i fylket, så langt me kjenner til, er det grunn til å tru at steinen vil få ekstra merksemd.

Viktige hendingar i 1905 07.02. Brot i forhandlingane med Sverige om ”dei seks lydrikepunkta”.

18.02. Stortinget valde ein spesialkomite som skulle ta standpunkt til situasjonen landa var komne i.

11.03. Regjeringa Michelsen utnemnd. I ettertid kalla ”7. juni-regjeringa”.

17.05. Konsulatlova teken opp til handsaming.

07.06. Samrøystes vedtak i Stortinget som innebar oppløysing av unionen. ”7. juni-vedtaket”.

25.07. Innstilling om unionsoppgjeret til den svenske riksdagen. Hovudvilkår at det berre kunne skje etter val eller folkerøysting.

13.08. Folkerøysting. 85% frammøte, 368 208 ja, 184 nei.

23.09. Karlstad-forhandlingane avslutta.

09.10. Karlstad-traktaten vedteken i Stortinget.

12. og 13.11. Folkerøysting for eller imot kongeval (monarki/republikk), 259 563 ja, 69 264 nei.

25.11. Kong Haakon VII, dronning Maud og kronprins Olav kom til landet.

Av Anders Gjerde

’Ildebrand paa Handelsstedet Hermansværk’ Den andre mai 1876 braut det ut brann i bygningane til enkemadam Brun på handelsstaden Hermansverk.

Samtlege bygningar brann ned. Bakeriet, krambua og våningshuset, drengestova, stabburet og sjøbua vart alle tekne av den raude hanen.

Elden skal ha oppstått i bakeriet etter at det hadde vorte lagt ved i bakaromnen om kvelden i samband med brødbaking. Brannen vart oppdaga klokka 2 om natta av folk som budde på staden. Men då hadde elden alt spreidd seg så mykje at det var uråd å berga bygningane, sjølv om det nokså snøgt kom mange menneske til for å hjelpa. Etter eit par timar var alle bygningane forvandla til rykande ruinar.

Handelsbøkene og kontantbeholdninga vart redda, men det meste av varene gjekk med. Dei klarte heller ikkje å redda noko særleg av innboet i husa. Familien Brun stod nokså ribba att. Men til all lukke var både bygningane, innboet og varene brannforsikra.

Likevel var det eit stort tap i og med at det meste av familien sine klenodiar vart elden sitt rov. Dei andre som budde her miste også sine eigendelar. ”Nordre Bergenhs Amtstidende” sin mann på Leikanger skreiv den 16. mai at handelen alt var komen i gang att, men i ein mindre målestokk enn før. Etter planen skulle handelsstaden attreisast i løpet av sommaren.

året vart ein søknad frå enkefru Engel Brun opplesen. Søknaden var skriven av M. Brun, som truleg er Marie Elisabeth Brun, ei ugift dotter til Herman Brun. Her ber ho om at handelsstaden Hermansverk og familien Brun måtte får redusert brennevins-, øl- og vinskatten for det inneverande året. ¨

1905-steinen i Ortnevik står på same staden som han vart reist kort tid etter 1905, men landskapet rundt han er endra.

Folkebutikken vart bygd i 1980-åra.

Kommunestyret gjorde samrøystes vedtak om at enkemadam Engel Brun, fru Clasen, jomfru M. Brun sin formue og næringsskatt skulle falla bort.

Kjelder: Nordre Bergenhus Amtstidende, 25.05.1876.

Møtebok for Leikanger formannskap 1866-1884, sak nr.

17, 17.07.1876.

I kommunestyret 17. juli samme 31

Kjelda, nr. 1 - 2004, årgang 13

PORTO BETALT PORT PAYÉ NORGE / NOREG

Retur:

FYLKESARKIVET Askedalen 2 6863 Leikanger ISSN 0803-9682

Ny teknologi i arkivplanarbeidet Fylkesarkivet har gleda av å invitera kommunane i fylket med på den nasjonale satsinga arkivplan.no.

Arkivplan.no er resultatet av eit nasjonalt dugnadsarbeid der 16 kommunearkivinsti tusjonar og eit datafirma har gått i lag om å laga ein arkivplan på Internett.

Eit av hovudmåla for arkivplan.no er å få til ein arkivplan som er lett tilgjengeleg og som kan nyttast av både arkivtenesta og sakshandsamarane i den kommunale forvaltninga i saman med dei andre verktya ein nyttar i det daglege arbeidet. Det er difor lagt stor vekt på brukartilpassing, og på at ein lett skal få tak i aktuell informasjon.

I byrjinga av mars vart det halde kurs på Fylkesarkivet (biletet). Her fekk arkivleiarane frå 8 kommunar i Sogn og Fjordane og 4 kommunar i Møre og Romsdal læra å bruka dette nye verktyet.

Ole Stian Hovland

Bokbussen innhentar fortida Hausten 2000 tok prosjektet ”Bokbussen innhentar fortida” til, eit samarbeidsprosjekt mellom Fylkesarkivet og Fylkesbiblioteket. Prosjektet har som mål å komme i kontakt med eigarar av gamle bilete, og å skanne eit utval med utstyr plassert på bokbussen.

Ved å reise ut til publikum med den godt etablerte bokbussen, vonar vi å komme i direkte kontakt med folk som har bilete som kan fortelje om lokalsamfunna si felles historie. Gjennom reproduksjon av bilete på staden, ved bruk av skanner, får eigar bileta tilbake på der og då. Eigarane skal så registrere opplysningar til bileta gjennom ein web-basert database som Fylkesarkivet er i ferd med å utvikle.

Arbeidet skjer i samarbeid med det lokale folkebiblioteket i dei kommunane som er med på prosjektet. Biblioteka vil og ha informasjon om kva tid bokbussen vil være der. Så langt (februar 2004) har prosjektet vore innom kommunane Fjaler, Høyanger og Stryn.

Frå fotografiet si historie ”Den almindelige foto-sport er ikke længer en luksussport for the upper ten.

Fotografiapparatet findes i tusener av norske hjem. De sidste aars stadige forbedringer har git fotograferne saa fortrinlige midler i hænde, at vi har faat fuld ret til strenge krav. At et amatørbillede teknisk set er saa noget nær fuldkommet, kommer nesten ikke i betragning.”

A.K. i Amatør-Fotografen februar 1912. Kjelde Tone Svinningen, ”Forenkler vi vore motiver for meget,” NFHF 2002. ”Vi fotografer – blir mer og mer undærlige. Det greier sig snart uten os. […] Nu da ingen konfirmant med respekt for sig selv kan gaa en tur på gaten uten at dingle med et kamera i haanden og knipse sine venner og bekjendte i øst og vest.”

Hans Johnsrud i Norsk Fotografisk Tidsskrift nummer 5 1926. Kjelde Tone Svinningen, ”Forenkler vi vore motiver for meget,” NFHF 2002.

Dei store steinkrossane langs vestlandskysten Fagseminar på Hyllestad skule, 24. april 2004

Kven var dei og kva var det dei ville gjere kjendt, hovdingane og stormennene som let reise krossane? Kvifor er ein så stor del av dei store krossane laga i Hyllestad? Då den siste kvernsteinen vart hogd tidlig i 1930-åra, visste ikkje folk i Hyllestad at produksjonen her var meir enn 1000 år gamal. Ei arkeologisk gransking utførd av Irene Baug, publisert i 2001, prova at kvernsteins-hogginga i alle høve går attende til 700-talet. Produksjonen nådde eit toppunkt i mellomalderen, og kvernstein til handkverner vart eksportert til om lag heile Nord Europa og til Østersjø-området.

Fagseminaret varar frå 10.00 til 15.00.

Forelesarar: Arkeolog Irene Baug Arkeolog Kristine H. Gabrielsen Historieforskar Torgrim Titlestad Kyrkjehistorikar Jan Schumacher Påmelding til: Hyllestad kommune, ved Sigrid Solberg.

Tlf. 577 89 541 Fax. 577 88 695 Epost: sigrid.solberg@hyllestad.kommune.no Deltakaravgift kr 150,-