Kjelda nr. 1 2006

Kjelda

Nr. 1 - Mars 2006. Årgang 15

Ibsen

i Sogn og Fjordane 1862

”De nedre galler må du nedad stige,....”

Henrik Ibsen i Sogn og Fjordane 1862, side 14 - 17.

Fylkesarkivet på Internett: www.fylkesarkiv.no

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Fylkesarkivaren har ordet Gunnar Urtegaard

Om trendar, tradisjon og kultur Trend er eit omgrep som høyrer vår tid til. Den eine trenden avløyser den andre i aukande fart. Det gjeld klede, musikk, mat, reisemål, fargar på skjerf og slips, solbriller, hårsveis og fottøy. Det gjeld til og med orda me høyrer i korridorar og på møterom.

I det siste har eg arbeidd med folketalsutviklinga i Sogn og Fjordane. Her kan me lett avdekka ein 150 år gamal trend som plasserer vårt fylke heilt i botnen. Ingen andre fylke i landet har makta å skapa ein så sterk negativ trend når det gjeld nye arbeidsplassar.

Sunnmøringane har tradisjon for å vera gode på næringsutvikling. Dei gjer det gong etter gong. Ingen har heilt klart å lura løyndomen frå vossingar og sunnmøringar.

Kanskje veit dei det ikkje heilt sjølve heller. Me har mange andre døme på det same.

Me har tradisjon for å vera dårlege på dette feltet. Har me og kultur for det? Folk har fortalt meg at ungdomar kring kafeborda på Sunnmøre snakkar om næringsutvikling og forretning. Sjølv veit eg at kring kafeborda i Sogndal snakkar dei om fotball. Er det så enkelt?

Kva skal til for å snu den negative trenden? Stikkorda for meg er kulturskular og entreprenørskap i skulen. Kulturskulane og den kulturelle skulesekken er truleg eit av dei viktigaste lokalpolitiske tiltaket etter krigen. Her kan barn og ungdom i bygdene våre koma i kontakt med kunst og kultur, læra å forstå eigen kultur og få møta Folketalsutviklinga er ikkje så Sogn og Fjordane har ord på seg interessant i seg sjølv, men bak tala framande kulturimpulsar på ein for å vera litt annleis. Trendar ligg den brutale sanninga: I 150 år positiv måte. Eg trur dette utviklar brukar litt meir tid på å nå fram har unge par med framtidsplanar gleda over eigne prestasjonar, og til oss. Andre ord for trend er lagt vekk Sogn og Fjordane. Kvifor auka respekt og gleda over det andre får til. Det gir forståing, kanskje kultur og tradisjon. Bygda har dei gjort det ? Kvifor skjedde Voss har tradisjon for å få fram dette og kvifor har denne trenden innsikt, toleranse og energi som kan overførast til mange andre idrettsutøvarar på verdsplan. Dei halde seg sterk i 150 år? Kva skal område i livet. gjer det gong etter gong. til for å snu ein slik trend?

Redaksjon Gunnar Urtegaard (redaktør), Oddvar Natvik, Karianne Schmidt Vindenes Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane, Fylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax: 57 65 61 01. postmottak.sffarkiv@sf-f.kommune.no Kjelda kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 125,-.

Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682.

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven.

Ansvarleg dette nummer: Gunnar Urtegaard. Utforming: Oddvar Natvik.

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane Fylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax. 57 65 61 01 postmottak.sffarkiv@sf-f.kommune.no

Gjennom arbeidet i Fylkesarkivet har eg og kome i kontakt med arbeidet for entreprenørskap i skulen. Eg tykkjer dette og er ei fantastisk satsing. Lokalpolitisk så vurderer eg dette som ein genistrek. Samla trur eg at desse to tiltaka på sikt kan gi oss eit trendskifte. Fylkesarkivet ynskjer å spelar på lag med desse to satsingane. Slikt arbeid får meg i godt humør. Det vert lett å løfta blikket frå dei dystre tabellane over folketalet og smila mot morgonsola som stig over fjella i fjordlandet.

Når det gjeld alle dei nye trendorda i offentleg sektor så bør me ta grep, pakka dei ned og senda dei attende.

Fylkesarkivar: Gunnar Urtegaard, tlf. 57 65 64 01, gunnar.urtegaard@sf-f.kommune.no Arkivarar: Arild Reppen (foto), Fototeknisk avdeling , 6823 Sandane. Tlf. 57 86 51 24, arild.reppen@sf-f.kommune.no Øystein Åsnes (musikk), Tlf. 57 65 64 04, oystein.asnes@sf-f.kommune.no Ole Stian Hovland (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, ole.stian.hovland@sf-f.kommune.no Karianne Schmidt Vindenes (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 06, karianne.schmidt.vindenes@sf-f.kommune.no Berit Selseng (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 07, berit.selseng@sf-f.kommune.no Snorre D. Øverbø, (fagleiar), tlf. 57 65 64 03, snorre.d.overbo@sf-f.kommune.no Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, randi.melvar@sf-f.kommune.no Prosjekt: Hermund Kleppa (Kulturhist. leksikon), tlf. 57 65 64 02, hermund.kleppa@sf-f.kommune.no Oddvar Natvik (informasjon, amerikaportal), tlf. 57 65 64 05, oddvar.natvik@sf-f.kommune.no Bjarnhild Samland (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 65 64 08, bjarnhild.samland@sf-f.kommune.no Siri Ingvaldsen (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 82 50 08, siri.ingvaldsen@sf-f.kommune.no Nettstad: www.fylkesarkiv.no

Personalnytt Siri Ingvaldsen, f. 1959, byrja 1.1.2006 prosjektstilling knytt til Nettbasert kultur - og kunnskapsformidling.

Ho skal arbeida i 40 % stilling og har arbeidsstad ved kulturavdelinga i Førde.

Ho skal ha eit særleg ansvar for samarbeidet med kommunane.

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Jakob Sande - år

Av Hermund Kleppa

Herbjørn Sørebø om Vesle Daniel-skulpturen Det er 100 år sidan Jakob Sande vart fødd. Vik Ungdomslag har hatt stor suksess med jubileumsprogrammet ”Godt år! Jakob Sande.” Andre tilskipingar står for tur. Fylkesarkivet har laga artiklar om dei to Jakob Sande-minnesmerka i Fjaler, æresminnet ved Fjaler ungdomsskule reist 1966 og Vesle Daniel-skulpturen, avduka 10. august 2002.

Kulturarbeidaren og Jakob Sandekjennaren Herbjørn Sørebø heldt avdukingstalen då Vesle Daniel vart avduka. Sørebø sende utskrift av talen til Fylkesarkivet kort tid før han døydde i 2003. I Kjelda ynskjer me å markera Jakob Sande-året med å attgje talen til Herbjørn Sørebø.

VESLE DANIEL Det er tre tankar som ligg til grunn for skulpturen av Vesle Daniel. Skulpturen skal minne oss og kommande generasjonar om eit av dei finaste sjømannsdikt

vi har. Den skal også ære alle dei unge gutane som reiste til sjøs frå bygdene og byane her vest i landet, og samstundes er skulpturen reist tilminne om diktaren Jakob Sande. Å finne eit fullgyldig uttrykk for desse tankane i ein skulptur var den oppgåva bilethoggaren Sivert Donali fekk, og han tok fatt med stor interesse og innleving. Kunstverket han har skapt er resultatet av hardt arbeid med fleire utkast, studiar av arbeidsplassen sjøfolka våre hadde, og han har levd seg inn i diktinga til Jakob Sande. Det er blitt eit minne om framfaren tid, men har samstundes innhald av det menneskelege til alle tider, det som løfter diktet om Vesle Daniel.

på fjorden, og som ungdom var han med ut til sjølve storhavet.

Det la ein lengt i sinnet, og denne utferdslengten vart styrkt i møte med sjøfolk som hadde så mykje å fortelje om framande land og opplevingar dei hadde hatt.

Vi veit at Jakob Sande tidleg i livet ville til sjøs, men foreldra sa nei.

Kravet var at han måtte skaffe seg grunnlag for eit yrke på land først.

Det gjorde han. Han vart lektor, cand. philol. Sjømann var han berre eitt år, og det var på spesielle vilkår, men han ville heller kalle seg sjømann enn lektor. - Eg har halde til i skulestova sidan eg var fem år gamal, men det skal ingen merke på meg, sa han ein gong.

Det er ei glede at så mange einskildpersonar og institusjonar har hjelpt til med å ta det løftet det er å reisa ein slik skulptur. Så har vi fått ein skulptur som folket kjem til å samle seg om og bli glade i.

Diktinga hans viser oss at han var ein av dei mest stadbundne diktarane vi har hatt, og kvar einaste sommar måtte han heim til Sunnfjord så sant det let seg gjere. I eit reisebrev frå sjøen fortel han om då han vart arrestert ein stad som Frå barndommen av vart Jakob heiter Molendo. Han visse ikkje Sande sterkt knytt til sjøen og havet. korleis det ville gå med han, og kva Som smågut leika han nede ved tenkte han på der i fengslet? Det var stranda, han såg båtar som lossa at det verste som kunne hende var at og lasta, han var med på fisketurar han ikkje kom heim til Dalsfjorden og fekk pilka kvitting til sommaren.

Det var spennande for Vesle Daniel å få reise.

Der ute venta det store eventyret. For mor hans var det tungt å leggje plagg etter plagg i skipskista. Skulle ho nokon gong få sjå guten sin att? Vemodet melde seg hos Vesle Daniel med tanken på det han skulle reise frå, alt det han kjende og var glad i. Den glade låtten blanda seg med sorg.

Slik har så mang ein ung gut og mor hans

Til side 37

Vesle Danielskulpturen i parken i Dale sentrum.

Skulpturen er laga av Sivert Donali.

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Kunnskap på nettet

Av Bjarnhild Samland

Skulestova.no

- ein ressurs for lærarar og elevar

Skulestova. no vil vera ein portal til www. fjellatlas.no.

Her kan ein søka seg fram til artiklar med tekst, lyd og bilete som elevar har laga.

Innhausting av korn på den amerikanske prærien. Me veit ikkje kvar bilete er teke, men det er utvandra vikjer frå Tenold på biletet. Slike bilete kan vera ei kjelde til forståing av kvifor nordmenn drog frå karrige kår i Noreg.

Er du ein eventyrlysten person? Hadde det vore spennande å reisa til eit ukjend land der alle moglegheiter låg til rette for deg? Til eit land der du kan lykkast? Du kan senda e-post og SMS heim å fortelja familie og venner kor fantastisk alt er? Freistande?

Er du like eventyrlysten om du får vita at du aldri kjem til å sjå venner og familie i Noreg igjen, aldri høyra stemma deira meir? Tenkte det… Då er du nok ikkje like eventyrlysten som dei 800 000 nordmennene som emigrerte til USA i tida 1850 til 1915. Det var like mange menneske som det budde i Noreg i 1814! I 1839 utvandra Per Ivarson Undi frå Vik i Sogn.

Han var den første frå Sogn og Fjordane som drog til Amerika.

Han skreiv brev heim der han fortalde om det gode livet der borte, og andre vart freista å dra etter. Amerikafeberen var i gong.

Fram til 1924 hadde om lag 45 000 personar frå fylket vårt, dei fleste frå Sogn, emigrert til Amerika...

Spennande? Ja, fylket vårt har mykje å by på som me kan knyta til den nasjonale historia og til verdshistoria.

Prosjektet Nettbasert kultur og kunnskapsformidling vil gjennom

ein nettstad som er tilpassa måla i læreplanane for grunnskule og vidaregåande opplæring, gi lærestoffet lokal forankring. Me har tru på at dersom elevane får arbeida med det som er nært, vil han verte meir engasjert og motivert for læring. Så kan ein spørja seg kva som er nært for ein skuleelev. Det som er nært for oss varierer frå person til person, frå område til område. Skulestova. no skal ta utgangspunkt i ulike nærleikar, alt frå personen sjølv til familien, nærmiljøet, garden, byggefeltet, grenda, heimstaden, kommunen og fylket.

Korleis kan Skulestova. no vera ein del av Kunnskapsløftet?

Kunnskapsløftet kom ut som ei mellombels læreplanutgåve i september 2005. Der finn ein læreplanar for grunnskulen og læreplanar for gjennomgåande fag i grunnskulen og vidaregåande opplæring.

Endeleg utgåve av planen vil komme i løpet av våren 2006, men hovudbodskapen som talar for ein nettstad som Skulestova.no

Prosjektet Nettbasert kultur - og kunnskapsformidling har ein arbeidspakke som har tittelen samarbeid med skuleverket. Eit av hovudmåla her er å utvikla skreddarsydde opplegg mot målgrupper basert på informasjon ein kan finne på Kulturnett Sogn og Fjordane, http://sognogfjordane. kulturnett.no. Her er nemleg ressursar frå bibliotek, arkiv og museum i fylket samla. Nettstaden Skulestova.no som ein kan lesa om i denne artikkelen, vil vera ein reiskap for å nå dette målet. Slike nettstader er ein type elæring som er utbreitt i blant anna Storbritannia, og no på full fart inn i vårt utdanningssystem.

vil vera den same. Den generelle delen av Kunnskapsløftet vektlegg det skapande menneske, noko ein kan lese ut av dette utdraget:

Opplæringen skal omfatte øvelse i vitenskaplig forståelse og arbeidsmåte; ved trening av evnene til undring og å stille nye spørsmål, av evnen til å finne mulige forklaringer på det en har observert, og av evnen til å gjennom kildegransking, eksperiment eller observasjon å kontrollere om forklaringene

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

holder. Utdanninga skal ikke bare overføre lærdom den skal også gi elevene kompetansen til å skaffe seg og vinne ny kunnskap.

mål i skulen. På Skulestova.no vil du finne det som i dag er www. fjellatlas.no (ei namneendring er på gang). Her kan elevar frå grunnskulen og vidaregåande skular presentera og kartfesta

Med Skulestova.no vil kunnskap om kulturen, me gi rom for den vitskaplege naturen og historia i deira arbeidsmåten gjennom å gjere eige lokalsamfunn. Gloppen kjelder tilgjengelege på nettet og ungdomsskule, Angedalen skule, vise korleis eleven kan skaffe seg Fresvik skule, Mo og Jølster vgs, kunnskap i sitt eige nærmiljø.

Dessutan vil elevane kunne øva sin Firda vgs, Sogndal vgs, Hyllestad digitale kompetanse, som jo er ein skule og Aurland barne- og av dei grunnleggande dugleikane ungdomskule har gjort dette tidlegare, og gir utrykk for at dette som er vektlagt i alle fag. er populært blant elevane.

Skulestova.no – ein nettstad - mange moglegheiter På Skulestova.no vil ein finna ulike ressursar som kan nyttast i skulen som framlegg til prosjekt arbeid, men også mindre tidkrevjande oppgåver, som er basert på kjelder som er tilgjengelege på nettet.

Kjelder frå nærmiljøet I nærmiljøet kan elevar møte ulike kjelder til kunnskap til dømes naturen, minnesmerke og personar som har opplevd ting dei kan fortelja om. Gjennom Skulestova. no vil me gi lærarar idear til å ta i bruk kjelder frå arkiv, bibliotek, museum og ulike lag, til dømes sogelaga som sit med ressursar som kan knytast til denne sida.

Prosjektet Nettbasert kultur- og kunnskapsformidling er eit prosjekt som går utover Fylkesarkivet sine grenser og dette vil bli gjenspegla i Skulestova.no.

her, men etter kvart vil det skje ei utviding mot vidaregåande opplæring. Det vil likevel vera moglegheiter utover grunnskulen då her vil vera kjelder som kan

Oppgåvene vil vera nyttast uavhengig av opplegga eit alternativ og supplement til me lagar. Nettstaden vil også lærebøkene og soleis vera verktøy ha lenkje til andre nettstader for læraren. Å nytta kjelder i i fylket som kan vera ein opplæringa i skulen krev gjerne ressurs i undervisninga som ein del ekstraarbeid for læraren Den kulturelle skulesekken (ligg då desse må leitast opp. På Status og under kulturavdelinga i Sogn og Skulestova.no skal kjeldene vera Fjordane fylkeskommune) og vegen framover lett tilgjengelege og vonleg sikra variasjon for elevane utan at Skulestova.no er under planlegging musea. læraren vert påført ekstra arbeid. og målet er at ho er klar til

I prosessen med Skulestova.no skal også fungera hausten og skulestart. Fjellatlas, utviklinga av Skulestova.no er som ein kjeldebank der lærarane som har vore ei teneste sidan samarbeid med skuleverket sjølve kan hente ut kjelder som dei 2003, vert ein sentral del av nødvendig. Me vil etablera eit vil nytta i undervisninga.

Skulestova.no. Her kan ein nettverk for tilbakemelding og kartfeste og presentere natur og utveksling av idear. Slik kan

Skulestova.no vil gi elevar kulturformidlande elevarbeid.

Skulestova.no og skulane vera moglegheiter til å presentere ein ressurs for kvarandre. Det er arbeidet sitt på nettet. Dette I første omgang er det læraren som ser Skulestova.no i styrker elevane sin digitale opplegg tilpassa læreplanane praksis og det er naudsynt med kompetanse, som er eit viktig i grunnskulen som vil finnast god kontakt med skulen. Vert Skulestova.no aktivt brukt vil den vera ein veg til lokalhistorisk kunnskap og vonleg til glede for elevar og lærarar.

Og truleg vil det styrka identiteten til heimstaden.

Kva er vel betre enn det?

Her er Gerd Svanhild Håland, ei 20 år gamal jente frå Kyrkjebø som vart arrestert av Gestapo i Høyanger 8. mai 1944.

Under ein rassia hadde dei funne nokre skjemteviser om tyskarane i dagboka hennar. Ho vart send i fangenskap i Tyskland og kom aldri heim att.

Ved å bruka historia om ho og kjelder som syner hennar lagnad kan me knyta lærestoffet i skulen til lokalhistorie.

Personregistreringsskjemaet til Gerd Svanhild Håland i fangeleiren i Stutthof.

Det har Gerd Svanhild si underskrift og fingeravtrykk.

Læreplanane seier at elevar skal øvast i kjeldegransking, og arbeid med denne primærkjelda vil vera ein ressurs i så måte.

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Av Hermund Kleppa

Sogn-amerikanske misjonærar på frimerke i Afrika To Swazilandfrimerke vart utgjevne i 1992, i høve at den amerikanske misjonsorganisasjonen The Evangelical Alliance Mission hadde vore verksam i landet i 100 år.

20c-frimerket viser i midten framme dronninga Lomawa flankert av Mallina Swalheim og Malla Moe. Begge frimerka i fargar på siste side!!

Sjå på dette biletet! Dette er fotografiet frimerkeformaren har brukt i komposisjonen på 20cfrimerket. På baksida står: “Malla Moe. Queen Mother of King. We prayed with her. She died saved. Malena Svalheim.”

Biletet finst i Per Tangarkivet.

Frimerkesamlarar har sine spesialområde. Eitt spesialområde kallar dei Norwegiana. Det vil seia utanlandske frimerke eller andre postale ting (t.d. stempelavtrykk) som har ei eller anna tilknytning til Noreg. I 1992 gav Swaziland ut to frimerke i høve hundreårsjubileet for Evangelical Alliance Mission.

To damer fødde i Sogn er med på frimerka; Malla Moe frå Hafslo og Malena Svalheim frå Årdal.

Malla Moe Petra Malene (Malla) Moe , fødd i Hafslo 12. september 1863, var dotter til gardbrukar Claus Rumohr på Moe og Brita f. Lomheim. Saman med den yngre systera si, Dortea, reiste ho i 1884 til Chicago der systera Karin budde. I Chicago kom ho med i misjonsarbeid gjennom kyrkjesamfunnet til Dwight L. Moody i Chicago. I 1892 reiste ho til Afrika som misjonær i Den Skandinaviske Alliansemisjonen (seinare The Evangelical Alliance Mission). Ho vart verande i Afrika heile livet. I over 60 år arbeidde ho som misjonær i Swaziland. Ho dreiv misjonsstasjonen “Betel” for

midlar som var samla inn i kristne trussamfunn i Amerika.

Malla Moe reiste sjølv fleire gonger frå Swaziland til Amerika for å knyta kontakter med kyrkjesamfunna som støtta henne.

I sine eldre år gjennomførte ho store reiser i Swaziland og Tongaland med si eiga misjonsvogn, The Gospel Wagon.

Statsleiaren i Swaziland omtala henne som “den fremste misjonæren i Afrika”. Ho døydde 16. oktober 1953.

Tre bøker og privatarkiv i USA I USA er gjeve ut tre små bøker om Malla Moe og det finst ei omfattande arkivsamling i dokumentasjons-senteret Billy Graham Centre. Det er i seg sjølv eit uttrykk for Malla

Moe sin posisjon i amerikansk misjonsarbeid i Afrika.

Museet i Billy Graham Center har fått eit par svarte skor som har tilhøyrt Malla Moe. Meir interessant er Malla Moe-samlinga i senteret si arkivavdeling. På arkivlista står oppført pass, dagbøker og notatbøker frå tida 1893-1943, korrespondanse ordna kronologisk 1899-1955, avisutklipp, fotografi, ymse småting og anna.

Malena Svalheim Den andre sogn-amerikanske misjonærkvinna på Swazilandfrimerke veit eg nesten ingen ting om samanlikna med Malla Moe, eller Afrika-Malla som deira på Hafslo. Medan Malla Moe-søk på Internett gjev mange treff, er resultatet null på Miss Mallina Swalheim eller det norskare namnet Malena Svalheim.

Av bygdebok for Årdal, band 3, s. 384, går det fram at “Malene”, fødd 1899, var dotter til Ivar Olsson Svalheim og Malene Roarsdotter, fødd

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Spangelo. Passasjerlistene over emigrantar over Oslo har desse opplysningane: Ho var fødd 5. mars 1899 og utvandra til Amerika 3. oktober 1924. Elles førekjem det spreidde opplysningar om Malena Svalheim i Malla Moe-materiale i privatarkivet etter major Per Tang, Hafslo (oppbevart i Fylkesarkivet), mellom anna at ho arbeidde i lag med Malla Moe. Tomas Hæreid skreiv ein nekrolog i avisa Sogn og Fjordane 5. mai 1958. Han fortel at Malena Svalheim byrja si misjonsgjerning i 1927 og at ho døydde og vart gravlagd i Swaziland.

Norsk Misjonsleksikon:

Moe, Malla. Mens hun var i Amerika fikk hun i 1890årene kontakt med misjonsmannen Fredrik Fransson som sendte henne til Swaziland. Her arbeidet hun i over 50 (sic.) år helt til hun døde på misjonsfeltet i 1953 over 90 år gammel. Hun var en av pinærmisjonærene i Swaziland, og hennes arbeid på de mange steder har satt dype spor etter seg.

Informasjonsbrosjyre til frimerka:

Swaziland frimerke-byrå gav ut ei informasjonsbrosjyre til frimerkeutgåva i 1992. Det står mellom anna: “Den evangeliske alliansemisjonen då kjend som den skandinaviske alliansemisjonen [i Amerika/USA] vart opna av misjonærane Sofus Nielsen og Andrew Haugerud. Haugerud døydde av malaria under reise i Swaziland [i 1893].

Malla Moe spelte ei nøkkelrolle i evangeliseringa av Swaziland. Ho var glad i Haugerud [han hadde fridd til henne], men sjølv ikkje dødsfallet til den potensielle ektemannen fekk henne frå å halda fram med å forkynna evangeliet. Etter å ha grunnlagt 12 kyrkjesentra og uthalde store påkjenningar ved Boerkrigen [1899-1902] der ho prøvde å koma til med hjelp på begge sider, fekk Malla Moe endeleg eit høve til å reisa bort å få kvile. Mykje av det tidlege misjonsarbeidet vart gjort av Malla Moe. (..) Evangelievogna hennar er framleis i Mhlosheni.”

Malla Moe på besøk på Hafslo i 1905.

Til venstre tre av borna på Mo; Unni, Sina og Klaus.

Til høgre tre av borna frå nabogarden Tang; Lina, Anna og Karl.

(Etter notering på baksida av originalfotoet).

Faksimile til venstre: Thomas Hæreid sitt stykke om Malena Svalheim i avisa Sogn og Fjordane, 05.05.1958.

The Gospel wagon (evangelievogna) til Malla Moe. Ho reiste i årevis rundt i landet med denne vogna og dreiv evengelisering og humanitert arbeid. Malla Moe til høgre og “miss Sevland” til venstre. Dei andre på biletet har me ikkje namna på.

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Askvoll kommunestyre i 1906

Av Karianne Schmidt Vindenes

Saker som vart handsama for 100 år sidan Eg har til dette nummeret av Kjelda funne fram ei møtebok frå Askvoll kommune.

Møteboka går frå 1889 til 1909, og eg har sett på kva saker som vart handsama for nøyaktig 100 år sidan, i 1906.

Stangsfossen med kvernhus, etter den store utbygginga i 1907. Muren til venstre er spor frå ei mindre utbygging i 1897 til ein kraftstasjon på kaia til torvkolog jodfabrikkane.

(Eigar: i Stongfjordalbumet.

Fotograf: Paul Stang).

Møteboka for Askvoll kommune 1889-1909 inneheld referat frå både kommunestyret, formannskapet og soknestyra.

Dette er organ vi finn i alle kommunane i Noreg.

Kommunestyret var det største av desse tre organa. Det besto av representantar valde frå dei ulike sokna i ein kommune.

Kommunestyret handsama dei viktigaste kommunale sakene.

Fram til slutten av 1800-talet var fattigvesen, skulevesen, kyrkjevesen og vegvesen dei viktigaste arbeidsfelta for kommunen.

For Askvoll kommune i 1906 ser vi at skulevesen, kyrkjevesen og vegevesen var viktige oppgåver samstundes som næringspolitikk har komme inn som eit arbeidsfelt. Det er viktig å merke seg at utbygginga av telefonnettet også var ei viktig oppgåve for kommunestyret i Askvoll i 1906.

Formannskapet vart vald blant medlemmane i kommunestyret.

Formannskapet sine oppgåver var først og fremst å føre tilsyn med kommunen sin forvaltning og gi opplysningar og uttalar som departement eller fylkesmann kravde. Formannskapet kunne også gjere vedtak i saker i medhald av særlover eller når kommunestyret hadde overdratt mynde. I 1906 handsama formannskapet i Askvoll 5 saker.

Dette var lite i høve den totale mengda saker. Fram mot vår tid har det vore ei utvikling der formannskapet har fått fleire oppgåver. I Askvoll i 1906 var det slik at kommunestyret handsama saker som i dag ville vore lagde til formannskapet.

Frå slutten av 1800-talet ser vi ei stor auke i dei kommunale oppgåvene og nye saksfelt vert viktige for kommunane. Dette er i hovudsak sosiale oppgåver, kultur, næringspolitikk, Soknestyret besto av soknet sine elektrisitetsforsyning, reguleringar, representantar i kommunestyret. vassforsyning og arbeidstiltak.

I Askvoll kommune var det to soknestyre, Askvoll og Vilnes.

Formannskapslovene av 1837 sette ikkje særlege reglar for kva soknestyra skulle ha ansvar for.

Det har difor vorte ulik praksis frå kommune til kommune. I Askvoll kan vi i 1906 sjå at soknestyra berre handsama saker som var knytt til kyrkja.

I denne artikkelen ser eg på kva saker kommunestyret, formannskapet, og soknestyra i Askvoll handsama for 100 år sidan. Dei fleste sakene som er omtalt i møteboka for Askvoll i 1906 kan delast inn i følgjande kategoriar: skatt, vegsaker, telefon, kyrkjesaker, skule, budsjett/ rekneskap, val til ulike nemnder og landbruk, fiske og industri.

Det er også handsama saker som ikkje høyrer inn under dei nemnde kategoriane. Desse sakene vert gjennomgådde til slutt i artikkelen.

Skatt Kommunestyret var ansvarleg for skattelegginga i kommunen.

Dette vil seie at klager på skattelegging og søknader om nedskriving av skatt kom opp for kommunestyret.

15. mai handsama kommunestyret ei sak frå ei som søkte om ”…eftergivelse af den hende for 1906 ilignede herredsskat kr. 2,11”.

Kommunestyret vedtok at skatten skulle setjast ned til kr. 1,30. I same møte ettergav kommunestyret heile skatten til ei anna dame.

Dette gjaldt skatt på kr. 2,06

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

frå 1902. Ei anna sak som var oppe i kommunestyret gjaldt ein mann som var likna både i Askvoll og Ytre Holmedal. I dette tilfellet vedtok kommunestyret at skatten som var innbetalt til Askvoll skulle refunderast. Kommunestyret handsama ei anna liknande sak.

Her var det ei dame som ikkje kunne sjå at ho var skattepliktig i Askvoll fordi ho i eitt år frå august 1905 til august 1906 hadde opphalde seg i Bergen. Då dama hadde eigedom i Askvoll, meinte kommunestyret at ho også var skattepliktig til kommunen, og avslo søknaden hennar.

Kommunen, ved kommunekasseraren var ansvarleg for at skattane vart kravde inn, men lensmannen kunne krevje inn restansar. I møte 28. desember gjekk kommunen gjennom ei liste over restansar som lensmannen hadde sendt. Dei ettergav ein del beløp medan dei resterande vart ”…besluttede sendt lensmanden til inddrivelse af Tvangsauktion”.

Kommunestyret handsama også ei anna type sak som gjaldt skatt. Lensmannen hadde sendt eit brev til kommunekasseraren med framlegg om å auke talet på haustskattemøte frå 2 til 3. Desse skattemøta var eit møte mellom skatteytarar og skatteinnkrevjarar.

Både kommunekasseraren og lensmannen var til stades på desse møta. Kommunekasseraren var tydelegvis ikkje nøgd med

lensmannen sitt framlegg og tok saka vidare til kommunestyret som mot tre stemmer gav ”…saadan udtalelse: Herredsstyre maa fastholde at der som tidligere erholdes kun 2 skattemøder nemlig et paa Askvold og et paa Vilnæs, da kommunekassereren ellers maa paalegges at være tilstede paa hvert møde for at indkassere og modtage herredsskat m.m. hvad han ikke pligter uden særlig godgjørelse”.

Vegsaker Kommunen var ansvarleg for å gjere vedtak og løyve midlar til bygging av bygdevegar.

I følgje veglova av 1851

skulle vedlikehaldet dekkast ved naturalytingar, men kommunestyret kunne vedta at vedlikehaldet heilt eller delvis skulle skje ved pengebidrag. Kvart nytt veganlegg skulle vidare ha sin eigen rekneskap.

15. mai hadde kommunestyret oppe ei sak om vegparsellen Ringstad-Holmedal grense.

Amtsingeniøren kravde kr.

192,98 i etterskot for arbeidet på vegparsellen. Kommunestyret vedtok samrøystes at beløpet skulle betalast frå Askvolls vegkasse ”…idet det henstilles til Amtsingeniøren at søge herredets andel af amtets og statens efterskud til veiparcellen herredet refunderet, med til sammen kr.

115,79”. I dette møtet skulle det også vere oppe ei sak om ny rodedeling på vegen StongfjordenNyborg, men denne saka vart utsett.

Biletet syner anlegget til Stangfjordens Elektro-kemiske Fabrikker. Dette anlegget vart bygd i 1897. Den store kvite murbygningen var lager-hus.Trehus-bygningane var torvkol- og jodfabrikkar. Det kvite murhuset litt opp i bakken er laboratoriet. Alle desse husa vart rivne på 1960-70-talet, unnateke det små lengst til høgre. (Datering: ukjend.

Eigar: i Stongfjord-albumet. Fotograf: Paul Stang).

I møte 25. desember vart det lese opp eit brev frå amtsingeniøren som kunne fortelje at veganlegget GrytøyraFolkestad med arm til Furuset

Bulandet bedehuskapell, som har 170 sitjeplassar, vart bygt som bedehus i 1905 og vigsla til kyrkjeleg bruk 27. juli 1909 av prost Henrik Borchgrevink.

Lokale folk tok på seg oppgåvene med teikning og bygging.

Bulandet høyrer til Vilnes sokn i Askvoll prestegjeld.

(Foto: Vårdal foto. Omlag 1995).

Til side 10

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15 I 1906 vedtok kommune-styret i Askvoll å leggje ned Holevik skulekrins på grunn av lite elevtal. Men det vart drive skule i Holevik også etter dette vedtaket i 1906. Skulen vart nedlagt i 1956 då Holevik skulekrins vart slegen saman med Stubseid krins. Skulehuset er i dag eigd av kystmuseet i Flora og vert nytta som museum med hovudsakleg 2. verdskrigen som tema.

(Ukjend fotograf. Fylkesarkivet, 89001.0014. Frå 1980-talet).

Frå side 9

snart var ferdig. Vegen måtte difor snarast delast inn i roder. Dei ulike gardane ville då ha ansvar for å vedlikehalde vegen ”i naturalia”.

Kommunestyret hadde også fått inn ein søknad om lån på kr. 300 til dekking av utgifter til det same veganlegget. Denne saka vart utsett.

fleire saker vedrørande telefon. Den eine saka gjaldt rikstelefonlina Askvoll-Bulandet.

9. februar skreiv kommunestyret at ”der til rigstelefonstationer paa linjen Askvold-Bulandet for et tidsrum af mindst 5 aar (…) skaffes de for samme betingede frie ydelser, nemlig: Tilfredsstillende lokale, lys, I møte 25. desember gav brænde, rengjøring og budtjeneste kommunen ei uttale til ein ny samt af telegrafstyrelsen godkjendt vegplan for fylket. Kommunestyret betjening.” Kommunestyret ville ikkje rå til at denne vegplanen føreslo å opprette stasjonar ”…paa vart vedteken. Årsaka var at Vadø hos Marie Vadø paa Værø veganlegg i ”…de ydre distrikter hos Berent H. Værø paa Hindø (…) med hensyn til tid, amts- og hos Olav P. Spor og i Saudesund statsbidrag er sat tilbage…” for hos Abraham S. Høvig”. Seinare andre anlegg. i same møtet vart kontraktar med alle desse godkjende.

Telefon I 1906 handsama kommunestyret

Det kan sjå ut til at det var viktig for folk å få telefonstasjonar til bygda si. I desember handsama kommunestyret ein søknad lik den frå Herland. Denne gongen kom den frå Endre Yndestad som søkte om å få telefonanlegg til Yndestad i samband med anlegget til Gjerde i Stongfjorden.

Men kommunestyret ville ikkje 15. mai handsama kommunestyret godkjenne søknaden då det ville to skriv, frå Mathias K. Herland bli oppført telefonstasjon på Gjerde ”i den nermeste fremtid”.

1. Skolevæsenet 2. Fattigvæsenet 3. Veivæsenet 4. Lensmandsløn 5. Jordmoderløn 6. Overformynderiet 7. Revissionen 8. Ligningsvæsenet 9. Skrivematerialer til kommuneordf. [ordføraren] 10. Do [ditto] ” fattigordf.

11. Do ” skolestyrets formand.

12. Løn til kommunelægen 13. Løn til telefonisten 14. Løn til skyldsstationsholdet 15. Løn til Regnskabsføreren 16. Renter og afdrag paa gjæld 17. Tilfeldige udgifter

Udgift tilsammen =

Inntektene for året 1907 var rekna til: 1. Skolevæsenet Kr. 1 929,33 2. Fattigvæsenet Kr. 877,16 Igjen udgift =

10

og M.B. Sellevold, båe busette på Herland. Dei søkte om å opprette telefonstasjon på Herland, og dei kunne tilby fritt lokale og betjening. Mot to stemmer vedtok kommunestyret følgjande: ”I møde 9/2 d.a. [dette år] har herredsstyret foreslaaet oprettet telefonstation paa Hindø (…) idet man antog at telefon paa Hindø vilde blive af mer almen nytte end paa Herland, hvad man særlig af hensyn til fiskeri fremdeles fastholder. At oprette telefonstationer baade paa Hindø og Herland ansees upaakrævet.”

Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr. Kr.

6 259,33 4 500,16 1 000,00 84,00 120,00 18,00 50,00 50,00 60,00 60,00 60,00 300,00 120,00 10,00 50,00 1 000,00 300,00 14 141,49

Kr.

2 806,49 11335,00

Prestegard, kyrkjer og bedehus I 1906 er det referert 5 ulike saker som gjaldt kyrkjer i Askvoll. For alle desse sakene var det soknestyra som stod for handsaminga. Den første saka vart handsama 15. mai. Kommunen hadde fått ein søknad om fritak for tilsyn med Vilnes sokn sine åbotshus på prestegarden. Desse husa var det soknet som hadde ansvar for å vedlikehalde.

Søknaden vart ikkje godkjent. Ei anna sak som vart handsama 15. mai var

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

ein søknad frå kyrkjetenar Lars P. Askvold som søkte å få ”som tilleg til sin løn, det paa kirkegaarden føldende [følgende] hø”. Denne søknaden vart godkjent og ordninga skulle gjelde frå 1/1 1906.

Forslaget gjekk ut på ”at herredet betaler til det offentlige, for at dette overtar herredets forpligtelser til at skaffe en tidsmæssig lade og fjøs samt borgerstue sammenbygget Ei større sak som var oppe i 1906 med bispestuen var om utviding av kyrkjegarden til forpagterbolig i Askvoll. Kyrkjetilsynet hadde 5000 – fem tusinde skrive til kommunen ”…at en ny – kroner. Og for utvidelse af kirkegaarden i den husenes fremtidige nærmeste fremtid er paakrevet”. vedligehold 60 – seksti Soknestyret for Askvoll vedtok – kroner aarlig”. Under at saka skulle sendast tilbake til forhandlingane vart det kyrkjetilsynet med oppmoding gjort merknad om at om at kyrkjeverja skulle gjere ”…loven ikke fordrer, at det ”fornødne til kirkegaardens kommunen skal bygge udvidelse snarest muligt”. 22. eller deltage i nybygging okbober kunne kommunestyret med mindre husene melde at ”ved det afholdte skjøn af ere saa daarlige eller 17. august d.a. over jordstykket til til nedfalds, at de ikke udvidelse af Askvolds kirkegaard kan bruges eller sættes i stor 10 ar [=1 mål], vides intet at aabodsfri stand”. bemerke”. I same møtet godkjente kommunestyret eit anbud på Soknestyret kom fram 650 kr ”… fra Ole J. Askvold til følgjande vedtak: for oparbeidelse m.m. af det til ”Under forudsætning af udvidelse af Askvolds kirkegaard at Kirkedepartementet udtagne jordstykke”. vedtager, at Askvolds herred fritages for aabodsansvar og 22. oktober var også ei anna fremtidig byggepligt, med hensyn sak oppe til handsaming for til dets aabodshuse paa Askvolds soknestyret for Askvoll. Styraren præstegaard i ethvert tilfelde, for ”sogns og skjønsforretninger betaler herredet det offentlige over geistlige embedsgaarde” i 4000 – fire tusinde – kroner, Nordre Bergenhus amt foreslo der erlægges, naar ombygning at ansvaret for vedlikehald av eller nybygning af husene af det husa på Askvoll prestegard skulle offentlige paabegyndes med kr. overførast til embetet. Husa det 2700,00 for udhusene og kr. gjaldt var: ”1 høilade, 1 Kofjøs, 1300,00 for forpagterboligen.

1 Borgerstue, og 1 Bispestue”.

Beløbet bliver i tilfælde at udrede

med 2/5 af Vilnæs sogn og 3/5 af Askvolds sogn. Herredet betaler til embedet for husenes fremtidige vedligehold: for laden kr. 10,00, dets andel i fjøset og borgerstuen (2/3) kr 28,00, bispestuen kr.

7,00, til assurance kr. 10,00 til sammen = kr. 55,00…”

28. desember vart det handsama ei sak i Vilnes soknestyre.

Saka gjaldt Bulandet bedehus.

Vilnes soknestyre ville garantere vedlikehaldet av Bulandet bedehus dersom det vart godkjent for kyrkjeleg bruk.” Dette var det kyrkjedepartementet som skulle avgjere. 27. juli 1909 vart Bulandet bedehuskapell vigsla til kyrkjeleg bruk.

Bedehuset hadde då fått nytt kor, alterring og påbygd tårn.

Skule Kvar kommune hadde eit skulestyre, men

Askvoll kyrkje vart vigsla i 1863. Kyrkja er ikkje teikna av ein arkitekt, men derimot av bygdas store son, kunstmålaren Anders Askevold.

Kyrkja er enkel og klassisk i forma. (Vårdal foto, om lag 1995).

Vilnes kyrkje på Atløy.

Kyrkja vart bygd i 1674 og restaurert i 1950-åra.

Biletet er tatt etter restaureringa.

(Foto: Tormod Rogne. 1963).

Til side 12

11

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

skolen enten paa Mjaasæth eller Grimeli for saa vidt fornødiges.”

I 1906 vart det laga ein ny leikeplass ved Mjåset skule. Dei heile kosta kr. 95 og krinsen skulle betale 1/3 av dette, nemlig kr. 31,67 under føresetnad av ”sædvanligt amts- og herredsbidrag”. Kommunestyret vedtok å betale 1/6 eller kr. 15,86 og at halvparten av kr. 44,50 skulle søkjast frå amtskulekassen.

Frå side 11 Karl Andreas Breyholtz (1885-1907), sokneprest i Askvoll 1885-1906.

Breyholtz var også medlem av kommunestyret i Askvoll i 1906.

(Datering: ukjend. Eigar: I Askvoll bygdebok.

Fotograf: ukjend).

Utdrag frå budsjettet som formannskapet i Askvoll la fram i 1906.

12

28. desember står dette å lese i møteboka: ”Skrivelse fra formanden i Tilsyndsudvalget for Askvold skolekreds bliver at tilbagesende med bemærkning at nye Vinduer i Askvold skolehus er bestæmt indsat, og at manglerne ved ovner og kateteret af Tilsynsudvalgets formand bør kommunestyret hadde også mynde søges udbedret.” i fleire saker som kunne gjelde Den siste skulesaka som vart skulestellet. Dette var først og fremst knytt til økonomi. I 1906 handsama i 1906 gjaldt enka vart det handsama fire saker knytt etter lærar Systad. Skulestyret søkte kommunen om ”at tilstaa til skulestellet i kommunestyret. lærer Systads enke et bidrag 9. februar hadde dei oppe ei af herredskassen stort kr. 128 sak om nedlegging av Holevik skulekrins. Kommunestyret hadde til vikarløn for hendes afdøde mand i første halvaar 1906”. fått eit brev frå skulestyret med vedlagde skriv frå skuledirektøren Kommunestyret refererte at ”Kr. 128 vedtages til udbetaling af og Holevik skulekrins. herredskassen mod refusjon af Skuledirektøren var ueinig i eit amtsskolekassen med kr. 64”. tidlegare vedtak om at Holevik krins ”foreløbig nedlægges”.

Budsjett/rekneskap Kommunestyret meinte at ”Da der fra april maaneds begyndelse Kommunestyret var ansvarleg d.a. kun er 2 skolepligtige børn for kommunen sine budsjett i Hollevigs kreds fastholder og rekneskap og skulle vedta herredsstyret med skolestyret sin og godkjenne desse. I 1906 beslutning af 20de oktbr. forrige godkjende kommunestyret aar og bevilger det fornødne til Askvoll sokn sitt kyrkjerekneskap disse 2 børns underholdning paa for 1905, vegrekneskapen for

vegen Grytøyra-Folkestad for 1905 og kommunerekneskapen for 1905. Formannskapet la fram budsjettforslaget for 1907.

Utgiftene var fordelt som vist i tabellen nedst på denne sida.

I budsjettsaka rådde formannskapet kommunestyret til å gjere følgjande vedtak: ”Formandskabets opførte udgift og indtægt vedtages med henholdsvis kr. 14141,49 og indtægt kr 2806,49, altsaa igjen til udligning kr. 11335,00, hvoraf som eiendomsskat kr. 3000,00 og resten kr. 8335,00 paa formue og indtægt.”

I møte 22. oktober vedtok kommunestyret samrøystes formannskapet sitt framlegg til budsjett.

Viltforvaltning Kommunane hadde høve til å gi skotpremie på skadedyr. Dette vart gjort på dyr som skapte problem for landbruket, og var med på å halde bestanden nede. I 1906 handsama kommunestyret ei sak som fell inn under denne kategorien, om enn ”vilt” kanskje ikkje stemmer heilt. 22. oktober viste kommunestyret til eit skriv frå amtet om premie for ”ødeleggelse af ”Dompap””.

Kommunestyret vedtok ”indtil videre” at dei ikkje ville løyve premie for ”ødeleggelse af ”Dompap””.

Val til ulike nemnder Kommunestyret var ansvarleg for å velje medlemmer til ulike kommunale nemnder. I 1906 gjorde kommunestyret framlegg på menn til ”åstadforlikskommissær”, val på medlemmer av likningskommisjonen for 1906-1908, overlikningskommisjon for 1907, fattigstyret for tre år og forstandarskapet i Askvoll Sparebank. I 1906 var det også omval av varamenn for Kinn

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

valkrins i Askvoll valsokn.

Kommunestyret gjorde også vedtak om kvar røystestadene skulle vere. Det vart også gjort val av medlemmer til synsforretning i henhald til lov av 1897 og til medlemmer av utvalet som forvalta geistlege lønsmidlar. Det vart også vald ei arbeidsnemnd for tre år som skulle handsame lånesøknader til Arbeiderbrug- og boligbanken.

”Landhusholdningsselskabet” (seinare landbruksselskapet) som foreslo at husdyrutstillinga Landbruk, fiske og for Sunnfjord skulle haldast i industri Askvoll kvart tredje år. Selskapet Premielån var ei statleg ordning bad kommunestyret garantere ”fri grund med fornødent for å oppmuntre til nydyrking. udstyr”. Kommunestyret vedtok Det var mogeleg å søkje om premie for godt utført nydyrkings- samrøystes å garantere for dette. arbeid, men også om lån for å 23. mars handsama formannskapet gjennomføre tiltaka. Søknadane skulle i første omgang handsamast ein søknad frå Mathias Gjelsvig om at ”…et på det af han kjøbte i kommunen før dei vart sende dampskib ”Solundir” hvilende vidare til sentrale myndigheiter. statslån må blive ham overdraget”.

Det var to saker om premielån Formannskapet anbefalte oppe i kommunestyret i Askvoll samrøystes søknaden om at lånet i 1906. I begge tilfelle vart saken på 16.000 skulle takast over ”…at oversende de tidligere av Mathias Gjelsvig. Årsaka til i denne anledning opnævnte tilrådinga var at ”…angjeldende er mænd til sædvanlig forføining”. en i fiskeribedriften meget driftig Dette er også eit døme på at og intresseret mand”. kommunane etablerte ulike nemnder for å løyse spesielle saker.

28. desember rådde kommuneAskvoll hadde ei eiga nemnd for handsaming av premielån, medan styret til at føraren av dampskipet ”Solundir”, hr. Lars Ask vi i andre kommunar vil finne skulle få kr. 20000 ”af det nye at kommunestyret gjorde denne havfiskefond” til bygging av ein handsaminga sjølve. fiskedampbåt.

I møte 15. mai vart det 31. august hadde formannskapet lese opp eit brev frå

møte for å gi uttale om eventuelt sal av ”Stangfjordens elektrokemiske fabrikker med tilliggende vandrettigheder til udlændinger”. Det var ”overretssagfører ”Kristen Faye gjennom lensmannen i Askvoll som hadde bede formannskapet komme med uttale. Formannskapet hadde ikkje motteke dokument frå Faye, men gav ”saadan beslutning: Ordføreren bemyndiges til, naar dokumenterne foreligger, at afgive fornøden erklæring, idet formandskabet intet har imod at Stangfjordens fabrikker med tilliggende vandrettigheder overdrages udlændinger til eiendom. Man forudsætter nemlig at regjeringen påser at overdragelsen i tilfælde sker i betrygende former for kommunen.”

I møte 22. oktober sa kommunestyret seg einig i vedtaket ovanfor. Det var The British Aluminum Company Limited som kjøpte fabrikken. I boka Stongfjord-albumet kan vi lese at Kristen Faye selde vassrettane og storparten av eigedomane tilhøyrande Stangfjordens Elektrokemiske Fabrikker for 370.000 kroner. Etter overtakinga vart det store utbyggingar og britane etablerte Nordens første aluminiumsfabrikk.

Ymse saker

Innleiinga til det første møtet som vart halde i kommunestyret i Askvoll i 1906.

Til venstre referatet frå møte i formannskapet i Askvoll der Mathias Gjelsvik vart omtala som ”…en i fiskeribedriften meget driftig og interesseret mand”.

Til side 36

Eg har tidligare 13

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

100 år sidan Ibsen døydde

Av Snorre D. Øverbø

1862: Henrik Ibsen på samlarferd i Sogn og Fjordane og Peer Gynt. Og sidan kom alle hans verdsberømte samtidsdrama.

Henrik Ibsen (1828-1906).

14

på toget til Eidsvoll. Reisa var begynt. Ibsen tok hjuldamparen ”Dronningen” på Mjøsa opp til Lillehammer. Først nå starta Stipendsøknaden den lange vandringa. Opp heile Med seg til Italia hadde Ibsen med Gudbrandsdalen og over til seg sterke minne frå sine fotturar Vågå. Med seg på denne etappen i Noreg. Blant dei sterkaste var hadde han skodespelaren Andreas det han opplevde på sin lengste Isachsen (1829-1903). Dei skilde ferd, sommaren 1862. Den lag på skysstasjonen Skard i Vågå.

14. mars sende Henrik Ibsen På prestegarden i Lom trefte følgjande søknad til Universitetet i han to andre fjellvandrarar: den Kristiania: katolske presten Christopher Holfeldt-Houen (1820-1890) Til det akademiske kollegium! frå Bergen og juristen Ludvig M. Hermed tillater jeg mig ærbødigst B. Aubert (1838-1896). Det var at ansøge det høje kollegium om, desse to han slo følgje med over at de til videnskabelige reiser i Sognefjellet.

Norge bevilgede midler, at måtte erholde et stipendium, stort Ferda over Sognefjellet 120 sped., for et tidsrum af 2 Tidleg laurdag morgon, 5. juli kl sommermåneder at foretage en 0400 starta dei tre bykarane ferda reise i det ytre Hardanger samt i distriktene omkring Sognefjorden, over Sognefjellet. Dei starta frå Presteseter i Bøverdalen, og brukte videre nordover til Molde og i alt 16 timar på marsjen over tilbage gennem Romsdalen, i det fjellpartiet. Kl. 2000 om kvelden øiemed at samle og optegne, hvad kom dei fram til Skjolden, inst i Sommaren 1862 drog der af folkeviser samt af ældre og diktaren Henrik Ibsen på Lustrafjorden. yngre sagn ennu måtte være at ei omfatande samlarferd til forefinde. Nogen mer detaljeret Dei tre hadde med seg fjellføraren Oppland, Sogn og Fjordane og Møre og Romsdal. Målet reiseplan vil det på forhånd være Sølfest E. Søvde (1819-1882) umuligt at fræmlægge, da de på hans var “at samle og optegne, ethvert sted må komme til at øve frå Fortun. Sonen hans - Eirik E. Søvde (1861-1935) - fortalde hvad der af folkeviser samt af overveiende indflydelse på den i 1932 om turen over fjellet til ældre og yngre sagn endnu videre fortsættelse af undersøgelsens konservator Kristofer Visted måtte vare at forefinde.” Vi retning. Min agt er imidlertid, (1873-1949) i Aftenposten. skal i denne artikkelen sjå såfremt mit andragende indvilges, Søvde fortel at Henrik Ibsen og litt meir på kva Henrik Ibsen fornemme at undersøge de ydre følgjet hans vart overraska av eit forbigåande uver, men nådde fram opplevde på sin ferd gjennom sødistrikter, der, i det af mig antydede øiemed, hidindtil mindst til Hervabu. Der venta dei til det Sogn og Fjordane. verste veret var over. Seinare heldt har været påagtede. dei fram til Turtagrø, der dei tok Henrik Ibsen (1828 - 1906) var

ein rast. i åra kring 1860 i ei djup krise,

Ærbødigst både personleg, kunstnarleg og

Henr. Ibsen I brosjyren ”Sognefjellet over økonomisk. Etter nokre gode Norges tak” som er lagt ut på år som sceneinstruktør ved Han fekk svar 24. mai, og vart Den norske Theater i Bergen, nettstaden innvilga eit stipend på 110 flytta Ibsen til Kristiania i 1857. spesidaler. Men han endra noko på http://www.turistveg.no går det Opphaldet i Kristiania vart ei tung reiseopplegget. I staden for å reise fram at Ibsen og reisevenene hans tid. Han hadde stor personleg igjennom ytre Hardanger og Sogn, måtte vente tre døgn på Hervabu gjeld, og opplevde seg sjølv som tok han turen over Sognefjellet og pga uver. Ut frå våre opplysningar miskjend i Noreg. Han begynte er ikkje dette korrekt. Det var vitja indre og midtre Sogn. og å tvile på sitt eige diktarkall. truleg maks tre timars venting Teatret han var direktør for på Hervabu. Heile etappen over Kristiania Norske Theater - gjekk Reisevener i Sognefjellet, frå Bøverdalen og til konkurs 1862. Året etter flytta Gudbrandsdalen Skjolden tok i alt 16 timar, i følgje Ibsen til Italia. Det fekk han sitt Ibsen si eiga reisedagbok.

Den 24. juni 1862 sette han seg store gjennombrot med Brand

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Turtagrø og Skjolden Etter ei lang og slitsam ferd ned mot Sognefjorden, kom dei fram til Skjolden kl 2000 om kvelden 5. juli. Dei ville fjella og den farlege nedstiginga mot Fortun må ha gjort sterkt inntrykk. Fleire ibsenforskarar påpeikar at dei kan sjå han omsmeltar opplevingane sine dikterisk i fleire av dei kjende verka, særleg Brand og Peer Gynt.

I diktet ”Dølafjellet” (som er eit anna namn på Sognefjellet) gjer han eit levande bilete av dette:

Det går ei banet vei i dette strøg, der er et vildsomt land for fod og tanke; snart hvirvler bræen som en skovbrands røg, snart ligger den som lin i folder slanke,

snart nikker nøgne nuter over heien, snart hylder de sig tæt i skoddens slør,

en enlig stav, en stenrød viser veien igjennem skaret, stengt mot nord og sør.

Mordskogen i Nordfjord Paa Præsteskolen i Wittenberg var der engang en Mand som kaldtes Mester Jon. Da han havde gaaet i Lære i fem Aar var han færdig som Præst, men nu blev han endnu fem Aar til ved Skolen for at lære Svarteboken; og den lærte han da ogsaa tilgagns.

En Dag, da de ti Aar var omme, kom Gamle-Erik og vilde have Jon fat. Jon var inde i sin Stue og havde stængt Døren; Gamle-Erik stod udenfor bankede paa og raabte ”Jon, Jon!” Dette havde Jon ventet, han tog fire Tolgknive, satte en i hver Stuehjørne og disse svarte nu Gamle Erik med Jons Røst og holdt ham op med Snak mens Jon selv krøb op gjennem Skorstenspiben for at slipe bort. Fanden lod sig narre en Stund, men tilslut skjønte han dog at der maatte være galt paafærde, brød Døren op og foer ind i Stuen.

Da han ikke saa Noget til Jon gav han sig til at lede i alle Kroge og steg tilsidst op i Gruen. Her saa han at Jon sad højt oppe i Skorstenspiben og greb after Benene hans men Jon var da alt kommen saavidt tilvejrs at Fanden bare fik tag i den ene Støvle, som han sled Hælen af og den beholdt han. Uden nogen videre mén kom Jon hjem til Norge, giftede sig og blev Præst til Indviken Kirke i Nordfjord.

ved Op-Stryens Kirke. Præsten ved den Dag havde Skydsgut med sig. Da han var kommen saa langt som til Risøjerne saa han en stor Orm, som kom farende midt over Vejen og blæste højt. Præsten holdt stille, blev tankefuld, saa paa den og sagde ”Ved du det ogsaa”? Skydsguten spurgte om Ormen sagde Noget. Præsten svarede: ”Den siger, det er sidste Gang jeg rejser her.” Saaledes blev det ogsaa.

Johannes Flintoe: Seterliv under Skagastølstindene.

Ibsen om utsynet mot Skagastølstindene dagboka si frå ferda over Sognefjellet, sommaren 1862.

Til side 16

Kort Tid efter faldt Dommen over Mester Jon og den lød paa at han skulde rettes. Jon bad nu Kongen om Naade og den fik han ogsaa, men Præstens Kone satte sig saa stærkt imod at Kongen ikke fik Fred for hende før han havde befalet at det aligevel skulde blive ved Dommen slig som Retten havde afsagt den. Retterstedet blev rejst nær Indvikens Kirke. Da Mester Jon førtes did sagde han: ”Hvis jeg er uskyldig skal mit Blod rinde opfor Bakke.” Og se, da Præsten var rettet, randt Blodet opfor Bakke, saaledes, som han havde sagt.

Paa det Sted kunde sidenefter ikke gro Græs, og Præstekonen gik det ilde; hun blev slagen med Sygdom, krøgnede sammen saa hun verken kunde staa eller gaa, og blev saa liden at man bar hende om i en kurv inden hun døde. Af alt dette drog Almuen den slutning at Mester Jon var dømt uskyldig, og Der gik imidlertid ikke lang Tid før hans Kone fik derfor kaldtes Stedet, hvor han blev rettet, for ham mistænkt for ulovlig Omgang med en Bondepige Mordskogen, som det heder endnu den Dag i Dag. og førte Klage over ham for Kongen. Kongen bød at Konens Klage nøje skulde undersøges og Sagen kom Referanse: • NTNU, Trondheim: for Retten i Kjøbenhavn. Medens denne Sag stod Gunnerusbiblioteket: Signatur Ms. 372, paa skulde Mester Jon engang forrette Gudstjeneste ”Mordskogen i Nordfjord m.m.”

• Innsamla av Henrik Ibsen, sommaren 1862.

15

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Frå side 15

Då han var komen fram til kyrkja i Fortunsdalen, var det enno langt att til fjorden:

Filefjell - Valdres - Kristiania.

Ferda gjekk vidare via Aurland og Nærøyfjorden og til Vadheim.

Der skilte dei tre reisevenene lag. Aubert og Holfeldt-Houen skulle vidare til Bergen, Ibsen skulle vidare opp i fylket, til Sunnfjord og Nordfjord.

Han overnatta måndag 7. juli på skysstasjonen i Sande i Gaular, og gjekk dagen etter vidare til Vassenden i Jølster.

I dagboka hans les vi kor ferda gjekk derifrå: ”Onsdagen 9. Juli til Rebakken eller Reed over Jølstervandet, gjennem Førdeurden, en forferdelig Dal Det var et underlig syn sogningene eller snarere Kliperevne og over møtte da Ibsen kom ned fra Breedhejmsvandeet.” høyfjellet. En tettbygd, liten mann i trettiårsalderen, med et mektig ”bugtende, uhyre, brunrødt skjegg. Iført et par tunge, tettsittende ullvams og en gammel sønderrevne filthatt - og på ryggen en firkantet fjeldmure og fyldt skinnsekk som gav plass for med nedstyrtede proviant, skrivetøy og malersaker, tinder” som han alltid brakte med seg på I Breim gjorde og naturen sine utferder. Dertil knortekjepp og fiskestang, som svaiet i takt med eit sterkt inntrykk på Ibsen.

Han publiserte ein serie gangarten. med reiseskildringar i bladet ”Illustrert Nyhedsblad”, som Med ’Framnæs’ vart redigert av hans gode ven Paul Botten-Hansen til Vadheim (1824-1869). Ibsen skriv: Frå Skjolden reiste Ibsen vidare til Lærdal med båt, truleg med ”Framnæs”. Ibsen skriv i dagboka: I strøget omkring den øvre ende af Bræheimsvandet ”Rejste derfra med dampskibet har man en af de i vort ganske tidligt om Søndagsmorgen den 6te juli, og laa over i Lærdal fra land sjeldne udsigter, Formiddagen til Kl. 12 om natten.” hvor høifjeldsnaturen i sin vildeste vinterskikkelse Dett var ikkje første gong at Ibsen lukker for lavlandet. Her hadde vore i Sogn og Fjordane. kan man, ligesom langs I Lærdal hadde han vore fleire Ullensvangstranden i gonger, då på gjennomreise. I Hardanger, gåe under perioden 1852-1857, då han var blomstrende frugttrær sceneinstruktør i Bergen, reiste og see mægtige jøkler han fleire gonger til Kristiania lyse gjennem løvet. Det via den mykje brukte reiseruta er Nordfjordsbræen, en inn Sognefjorden - Lærdal arm af Jostedalsbræen,

Men tro ei du er ved fjorden fremme, hvor spredte sjele bor som grænseskjell imellem liv på vang og død på fjeld, hvor sol er kold, hvor armodsdom har hjemme.

De nedre galler må du nedad stige, der ser du bygder af et andet slags; på favnestore agre gulner aks, der modner frugt, dernede bor de rige.

Ibsen må ha vore eit syn for gudar, der han kom stigande ned til Fortun. Han hadde klipt av buksebeina etter inspirasjon frå ein annan fjellvandrar han møtte i Gudbrandsdalen - Yngvar Nielsen (1843-1916). Andreas Isachsen fortel i eit attendeblikk om Ibsens framtoning med Einar Østvedt sine ord:

16

Frå dagboka (faksimile ovanfor): [Laurdag 5. juli] [1862] Tog om Morgenen Kl. 4 den 5te Juli (Lørdag) sammen med Aubert og nogle Andre over Fjeldet. Bæverthun - Hestbræpiggen - Smørstabtinderne - Galdhøen - Fanaraaken (dejlig!)

- I hvilestederen og Maaltid.

- Nedstigning i Horungerne, Skagastølstinderne og RingstinderneHelgedalen og Fortun. Kom ned til Skjolden om Aftenen Kl. 8.

[Søndag 6. juli] Rejste derfra med dampskibet ganske tidligt om Søndagsmorgen den 6te Juli og laa over i Lærdal fra Formiddagen til Kl. 12 om Natten.

[Måndag 7. juli] Gik da videre, Aurland, Indsejling til Nærøfjorden o.s.v. Kom kl. 3 til Vadem i Søndfjord, rejste derfra til Sande hvor jeg overnattede.

[Tysdag 8. juli] Tirsdagen den 8. Juli til Vasenden ved Jølstervandet, [Onsdag 9. juli] Onsdag den 9de Juli til Rebakken eller Reed over Jølstervandet, gjennen Førdeurden, en forfærdelig Dal eller snarere Kliperevne og over Breedhejmsvandet.

[Torsdag 10. juli] Thorsdagen den 10de Juli fra Reed over Fjeldet til Utvik og derfra til Falejdet.

[Fredag 11. juli] Fredagen den 11te Juli til Sunelven, blev der til Onsdagen den 16de Juli og rejste da med Dampskibet Søndmøre til Søholt (Er endnu ikke kommen derfar. Th.d.)

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

som her skyder ned i dalene.

Bræheimsvandet, som med sine omgivelser vistnok er mindre besøgt af tourister end det fortjener, tager sin begyndelse en god halv mil ovenfor Jølstervandet; men denne lille veistrækning har et parti at opvise, som i storartet vildhed fuldkommen kan stilles ved siden af Romsdalen eller de mærkelige punkt i Bøverdalen, hvor alle udveie synes at stænges af fjeldsiderne.

Dalføret her er igrunden ikke andet end en revne mellem de bugtende, uhyre, sønderrevne fjeldmure og fyldt med nedstyrtede tinder og bergstykker, så store at man kunde udhule en heel domkirke i mange af dem. Den samme vilde charakteer beholder Bræheimsvandet den første miil opover, men derfra vider stranden sig du til flade, dyrkede strækninger.

Ferda gjekk så vidare over Utvikfjellet:

Fra skysskiftet Reed går postveien over et høifjeld omkring 2000 fod iveiret. Opstigningen kan være besværlig nok, men nedstigningen på den anden side er dog verre. Angre touren vil man imidlertid ikke, og er man først kommen frem, så vil man dernede, i Utvigen, hos stedets landhandler, Hr. Hammer, en dannet og forekommende mand,

kunne få tilfredsstille enhver fordring, som den reisende i vort land med nogen billighed kan gjøre krav på.

Hornindal og Hellesylt Derifrå tok Ibsen båtskyss over til Faleide, og vidare til Hornindal.

Den 11. juli kom han til Hellesylt. Det vart han verande i heile 5 dagar. I verket ”Brand” frå 1866 er det mange likskapar mellom naturen i Hellesylt og den vi finn i hans dramatiske dikt.

Han brukte dagane til å reise rundt å snakke med folk og samle inn segner og folkeviser. Han drog og attende til Nordfjord.

Ibsen erindra denne turen mange år seinare:

Jeg reiste fra Sunnylven til Nordfjord en dag. Det var temmelig kaldt. Oppe i Hornindal tok jeg inn på et skysskifte og satte meg i en stor tom stue. ”Det er så kaldt. Kan du selge meg en dram?” spurte jeg skyssholderen. ”Jeg kan nok ikke selge deg noen dram. Det har jeg ikke rett til”, svarte mannen og forsvant gjennom døren. Men straks etter kom han tilbake, og nå hadde han med seg en

brennevinsflaske og et drammeglass, som han uten å si ett ord satte fra seg i vinduskarmen. Deretter forsvant han. Jeg forstod hans vink, slukte en god dram og la en ort etter meg, før jeg forlot stedet.

Til side 36 Ovanfor: Det var smal og bratt nedstigning mot Fortun. Ibsen skiver i diktet Dølafjellet: ”De nedre galler må du nedad stige, /der ser du bygder af et andet slags;/ på favnestore agre gulner aks, /der modner frugt, dernede bor de rige./”.

Parti af Fortunsgaldene.

Handkolorert tresnitt frå 1862.

Privat eige.

Sjå og siste side (44)!

Til venstre: Henrik Ibsen var ein habil amatørmålar. Han hadde alltid med seg målarsaker på alle ferdene sine. Denne teikninga vart publisert i Illustreret Nyhedsblad i 1862, som illustrasjon til ein artikkel om turen hans. Motivet er Breimsvatnet i Nordfjord.

17

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Veghistorie

Av Dagfinn Hegg-Lunde og Oddkjell Bosheim

Allfarvegen over Filefjell - før Kongevegen

Allfarvegen frå Maristova til Nystova og Gamlestoga er rissa inn på dette kartet.

I arbeidet med å leite opp den gamle veghistoria i Lærdal, er me på Filefjell komne attende til 1630-åra ved hjelp av gamle reisebrev. Vegen mellom Valdres og Lærdal er nemnd av både kongar, småkongar og bispar attende til 900-talet. Skaldane var meir opptekne av drap og heltegjerningar og brydde seg mindre om vegane. Dei eldste geistlege arkiva ligg truleg i Vatikanet – utilgjengelige og uleselige for menigmann.

Vegen vart funnen ut frå reisebrevet til bergensbispen Erik Pontoppidan som skreiv om turen sin over fjellet 27. mai 1749 då han skulle til Oslo og ta mot kong Frederik som gjesta Oslo. Han vart dregen på kjelke over fjellet, langs det han kallar vintervegen.

Det låg fleire spor i teksten.

Sporteikna, saman med Dagfinn Hegg-Lunde sin lokalkjennskap, førte til at Dagfinn i 2001 fann vegleia. Det var vardar, oppreiste heller, små røyser etter stakar og andre vegmerke. Sjølve fasiten var då han fann utsikten som Pontoppidan skriv slik om:

Erik Pontoppidan

”Midtveis staar en liden og steil Klippe kaldet Soltinden. Ved den har man det længste Prospekt, jeg mindes nogensinde at have set; thi lige ud for sig kan man se indtil Bagn i Valders, som er 12 norske

Vegen ”vår” – me kallar han postvegen, har sikkert eksistert lenge før postgangen vart organisert i slutten av 1600-talet.

[Postvesenet oppretta i 1647].

eller 14 danske Mile borte, og bag sig ser man over Hallingdalen indtil Grændserne af Voss som er ongefæhr lige saa langt.”

Dette utrulege punktet er ved vasskilet i 1300 meters høgde, innunder topp 1504 moh, så nære at han ikkje såg den 1780m høge toppen av Suletinden.

Truleg stogga han ved ’Stabben’ ”hvilken holdes paa det sted for Merke og Skjelsten mellem ovenmeldte Aggershus stift og Bergens stift”.

(Foegd Harbergs svar på Canselliets spørsmål 1743).

Staden er like ved Nedre Sulevatn.

Ved andre reisebrev er me komne attende til 1630-åra, der vegen er kalla allfarveg.

Gulatingslova Ei brukbar kjelde er Gulatingslova frå 900-talet, skriven i ei tid då jarnutvinninga på Filefjell var godt i gang og fjordafolket fekk mykje av jarnet sitt frå Valdres.

Lova er skriven ut frå slik tida då var, meint som rettleiing for tingmenn.

Lova tek mellom anna for seg den retten folk hadde til å nytta allfarvegen, som skulle gå ”frå fjell til fjøre” der folk ferdast. Etter lova skulle vegen liggja der vegen alltid har lege. Dette er sunt bondevet – ein veg går seg til etter lettaste og snaraste leia. Det er ikkje her snakk om opparbeidd

18

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

veg, men ein stig god nok for folk som gjekk til fots, reid eller hadde hestar som bar kløv eller drog slep.

Det var reglar for vegstandard og sikkerheit.

Tjodgata og baugreid har dei fleste høyrt om.

Vegen skulle vera rydda i 8 alens breidde. Det var her ikkje problem over snaufjellet og heller ikkje i bjørkeskogen ned liane mot Gamlestøga (Gamlestova) og Maristova. Å koma seg over elver og vatn var av dei store vanskane. Her pålegg lova bøndene å byggje bruer eller skaffe båtar og fergemann.

Sulåni (Sula) var her einaste alvorlege hinder. I dag er innosen fyllt opp av mindre stein som er kome med vatnet, og er difor rimeleg lett å va når elva er lita.

Slik har det kanskje ikkje alltid vore.

Vintervegen gjekk over isen på Nedre Sulevatn. Denne var merka

med stakar. Her ligg isen frå slutten av oktober til juni. Det er båtstø ved fiskarhytta til Knut Maristuen og eit anna på austsida ved landtaket for vintervegen. Eit solid, oppmura båtnaust ligg ved hytta. Ting kan tyde på at det her har vore ei eldre stove.

Kan det og ut frå Gulatingslova ha vore påbode ferjing her om sommaren?

for dei å ro ein liten kilometer i staden for å gå rundt og va Sulåni ved innosen.

Kanskje har postberarane og hatt båt der – det ville sikkert vera godt

Stover til overnatting

Vegmerking har vore sjølvsagt i alle tider. Når dei byrja merke med stakar over Filefjell, veit vi ikkje. Det var i alle fall i bruk på 1600-talet, vardar og oppreiste heller har vore merke frå utgamle tider.

Salustover, ein plass og ta inn for

Milestein?

- ½ mil frå Maristova. 3 steinar viser vegen vidare.

(Foto: Dagfinn Hegg-Lunde).

Til side 20

Fiskarhytta ved Nedre Sulevatn.

(Foto: Dagfinn Hegg-Lunde).

19

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Frå side 19

natta, var bygde på stader der det var langt mellom fastbuande.

Tidleg på 1300-talet vart det sendt rettarbot (kongeleg forordning) om vertshus eller tavernhus (overnatting) på heil eller halv dagsreise langs allfarvegen.

(Bjarne Rognan – Det gamle skysstellet).

Maristova var eit slikt vertshus på den tida. (Helge Ivarsons salu-stova på Borgund). Munkeliv kloster ga 30 mark brent sølv som kyrkjeleg bidrag til fjellstova. Sverre Steen tek dette som teikn på at det truleg var ei heller stor stove, noko det elles kunne vera bruk for i tidlegare tider då både verdsleg og kyrkjeleg øvrigheit ofte reiste med store fylgje.

”Vegen skal gå der han alltid har gått” (Gulatingslova). (Foto: Dagfinn HeggLunde).

Gamlestøga var tilsvarande fjellstove på Valdressida. Ho låg der vegen byrja gå til fjells, og der Gamlestøga er i dag . Her var det og overnatting og servering, men det vart slutt - kanskje etter at stovemannen tok livet av ein rikmann og kona som bad om hus og mat? (Ei segn etter Knut Hermundstad ).

Fjellstova vart i alle fall flytt til Nystøga, men vegen dit vart likevel lenge liggjande forbi Gamlestøga om me skal tru Pontoppidan: Han fekk valet om han frå Nystøga ville dragast på tvilsam våris over Otrøvatnet eller dra attende (om Gamlestøga).

Han valde isen og takka Gud då han var komen over.

Dei to turane gjekk truleg for seg omtrent samstundes, rundt 1630.

Dette tyder på at både Maristova og Gamlestøga hadde vertskap.

Sperling må ha kvilt i ei hytte utan vertskap. Det kan neppe vera noko anna enn ved Sulevatn - ein høveleg kvileplass etter ein heller Alf Torp skriv i Den norsk seig stigning opp frå Maristova.

Turistfoening si årbok 1944 om Sperling gikk til fots og måtte reisa til Otto Sperling i 1630, han heilt ned til Øye enten over nemner vegen, merka med stakar Rødalen eller Uvdal (Oppdal i og vardar: Skogstad) – ein drug marsj på ein ettermiddag! ”Midt på fjellet står eit hus, som Postberarane rekna 5 mil frå dei kallar Maristova, og der tok vi Maristova til Øye. Ei gamal mil inn. Det bur ingen mennesker der, var rekna til 11 km. det er berre sett opp for reisande, for at dei kan ta inn der natt som ..... en anden Vey ........ dag. Eg let setje fram den kalde maten min, og vi hadde Pontoppidan kom attende frå Oslo 17. juni 1749. Frå Nystova eit lite måltid med ville han gå om St. Thomasdrikke til. Så la vi på kyrkja for å sjå denne. Om han vandring att, men etter gjekk attende til allfarvegen, den vesle kvilda fall det veit me ikkje. Kanskje gjekk han oss tyngre enn den første over myrane, tok av til fjells på delen av marsjen. Men austsida av Sulåni omtrent der då vi hadde byrja røra turistvegen frå Kyrkjestølen til oss at, gjekk vi vidare til Sulebu går i dag. Denne kryssar vi var komne over fjellet den merkte vegen på høgda ved og ned i Valdres-dalen Nedre Sulevatn. Det var sikkert der vi tok inn hos ein gangveg frå Kyrkjestølane på prest medan det enno var 1700-talet. Omvegen var druge 4 lyse dagen”. km lengre enn allfarvegen. Det er ikkje funne merker etter nokon Om same ruta finn me eldre veg i dei bratte liane ned mot i Årbok for Sogn 2004 i Maristova som skulle tyde på at ein artikkel der professor nokon allfarveg har gått der før Jarle Bondevik skriv Kongevegen vart bygd. om Magister Ericus Leganger, prost i Sogn, Det er mange stigar i fjellet, men som samla stoff til denne godt merka allfarvegen historiografen Thormod er den einaste me har greidd Torfæus. Om vegen over lokalisere sikkert ut frå skriftlege Filefjell viser Leganger til kjelder og merke i terrenget. Det Petrus Clausen Undal: er ein levande veg – i det flate ”Norriges og Omliggende lendet over fjellet, ligg gjerne fleire Øers Beskriffuelse”, trakk parallelt, leia er likevel enkel København 1632: og trygg.

Har det vore salustove utan vertskap ved Nedre Sulevatn? Eit svært oppmura båtnaust – eit par murrester noko lengre vest – og fiskarhytta, fortel om gamal aktivitet.

”Endog bemeldte Vey i længden beskriffuis 12 mil offer Saa er 20

dog Fieldet i sig self kun 3 mil Fjeldstuerne immellem; huor Huus oc Folck er at finde oc stedze holdis ved lige; ligsom giffuis 4 skill. aff hver Mand i Sogn, formedelst den alfar Veyis oc Postens nødvendighed. .......

Paa Fieldet findis Varer og Stenger opsatte (indices viæ) hvor efter man reyser.”

Fleire kjelder meiner vegen over Filefjell var den sikraste og snaraste mellom Austlandet

4

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Veghistorie

Av Borgny Dam-Nielsen

Kongevegen over Mannseidet I uminnelege tider har folk nytta vegen over Mannseidet mellom Moldefjorden og Kjøde i staden for å gje seg i kast med det farlege Stadhavet. Ei ferd over Mannseidet i dag er ei ferd gjennom delar av norsk vegbygging si historie.

Kongevegen over Mannseidet vart utvald til Selje kommune sitt kulturminne i Kulturminneåret 1997.

vore utbetra. I dag kan ein på få minutt køyre over eidet langs ein utvida veg etter ein ny og tidsmessig trasé.

Pilegrimar

I katolsk tid var heilagdomane på Selja eit kjent pilegrimsmål.

Til Selja har folk valfarta både sjøvegen Eit stykke og landevegen, norsk veghistorie og det er difor Saman med vegen over Dragseidet rimeleg å tru er truleg Mannseidvegen ein av at mange kom dei eldste opparbeidde vegane over Mannseidet på Vestlandet. Vegen er nemnd på ferda si til både i Snorre og i Eigilssoga. Frå den heilag øya å vere ein enkel fotsti vart vegen i havgapet. truleg seinare utbetra til tjodveg I Kristin Lavransdatter skriv (allmannveg), seinare kongveg Sigrid Undset om Feginsbrekka eller hovudveg, slik Gulatingslova (fegin: glad), der pilegrimane på kravde. Desse vegane skulle fylle veg til Nidaros fekk første synet krava som ridevegar og sledevegar. av reisemålet sitt. Kanskje har I nyare tid har vegen fleire gonger Mannseidet vore ei feginsbrekke og Vestlandet. Kong Sverre for her, andre kongar og småkongar som hadde det travelt for her.

Bodberarane sprang her, brevberar og postberarane gjekk her.

Geistlege og øvrigheit for her, ofte i store fylgje. Handelsmenn, bønder og menigmann kunne trygt gå allfarvegen. Nokon fekk båtskyss mot Bergen, andre gjekk over fleire fjell før dei nådde fram.

I 1347 kom Svartedauden med folk som prøvde koma seg vekk frå Bergen. Med seg hadde dei smitte til bygdene dei for gjennom.

Det vart stilt langs vegane etter den tid. Heile bygdelag døydde ut. Kolbrenning og brenning av myrmalm tok slutt. Segner fortel at skogen gøymde St. Thomaskyrkja – at ein jeger fann ho att då pila hans råka kyrkjeklokka..

At vegen mellom aust- og vestland var viktig, kan og tolkast ut

frå det uvanleg godt utbygde varslingssystemet med vetar. Frå Vetanosi i Lærdal (1136 moh,) som var inne på langvegsvarslinga frå Gulen, er det system for både snøgg varsling og lokal varsling av folk i dalen. Varslinga dekka heile allfarvegen frå ”fjell til fjøre” og temmeleg sikkert over kanten av Skorsnøse til Valdres. Dette trass i at vetane berre skulle byggast så langt leidangen rakk – så langt laksen gjekk opp elvane.

I vel 200 år har vegen lege ubrukt etter at Kongevegen vart bygd i 1793.

Delvis nedgrodd, men med merke etter kanskje eit par tusen års bruk – ein viktig oldtidsveg og eit kulturminne som arkeologar og historikarar burde få høve til å sjå nærare på.

for pilegrimane på veg til Selja.

Ein stad på toppen av fjellet heiter Korsen. Kan hende har det her stått ein kross der dei reisande kunne bøye seg og takke for at dei hadde kome trygt fram.

Utsikt frå Mannseidet mot heilagøya Selja og Stadhavet.

Til side 43

Kjelder: • Sverre Steen Ferd og fest – Reiseliv i norsk sagatid og middelalder, 1942.

• Prokantsler Erik Pontoppidans Levnetsbeskrivelse og hans Dagbog fra en Reise i Norge i Aaret 1749 • Bjarne Rognan Det gamle skysstellet.

• Knut Hermundstad: Avisartiklar i Valdres.

• Kåre Hovland o.a.: Lærdal Bygdebok I • Alf Torp: DNT årbok 1944.

• Jarle Bondevik: Årbok for Sogn 2004: Ei stutt topografisk skildring av Sogn, skriven 1693 av Iver Erikssøn Leganger.

• O. Bosheim Vetane i Lærdal, Arkeo 2001, Nytt fra arkeologisk institutt i Bergen.

Lærdal Turlag har sett opp tur langs denne vegen frå Nystova 5. august kl. 1000 med Dagfinn Hegg-Lunde som turleiar.

21

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Veghistorie

Av Kristin Ese

Snøbrøyting på Gaularfjellsvegen Utdrag av postkort frå Nystølskaret på Gaularfjellsvegen.

Brøytekantane er høge.

Mannen på biletet er Toralf Lee. Han køyrde mellom anna drosje og turistkøyring.

Det knytte seg store forventningar til vegsambandet over Gaularfjellet etter opninga i 1938. Det var difor viktig å få vegen farbar så fort råd var etter vinteren, men under og like etter krigen var ikkje vegvesenet i stand til å skaffa utstyr for å opna Gaularfjellsvegen. Vegen måtte difor måkast med handamakt. Mange unggutar frå Vetlefjorden var med på denne snømåkinga på vårparten.

Pengar å tena

Her ser vi snømåking på Gaularfjellsvegen våren 1949.

22

Då vegvesenet sine folk ikkje sjølv greidde å opna vegen sette dei inn ein fast arbeidsstokk frå Viksdalen og Vetlefjorden. Det var slik at kvar vegvaktar og oppsynsmann fekk høve til å ta inn folk til snømåkinga. 15-20 mann frå kvar bygd fekk såleis arbeid som snømåkar. Markus Eiken frå Vetlefjorden fortel i Gulleplet nr. 3-4-1989 om denne arbeidsoppgåva han hadde i ein del år som ungdom. Sjølv om det var hardt arbeid var det stor stas å få komma med blant snømåkarane, ei tid det elles ikkje var særleg anna arbeid å få.

Timelønna låg mellom kr. 1,25 og 1,50. For ungutane var det

ei uhorveleg dagsløn på rundt 12-15 kroner.

Arbeidet kunne vara opp til 3040 dagar kvar vår. Så trass i det harde arbeidet var det “reine paradiset”, skriv Markus Eiken.

Hardt arbeid Dei møtte opp med “nyslipt” spade, niste og gamle kle. Dei vart frakta med lastebil opp til dei første svingane, der dei vart fordelte i arbeidslag.

4-5 mann jobba på kvar strekning.

Dag etter dag, veke etter veke dreiv dei på under svært skiftande verforhold. Ein dag var det blinkande sol, og gutar og menn sto oppetter fjellsida i oppbretta skjorteermar med solsvidde fjes.

Så var det dagar med gråver og skodde, og det hende ikkje så sjeldan at det var snø og snøstorm slik at dei måtte gjera vendereis.

Molding Den vanlege metoden for snømåking var å molda snøen.

Det vil seie at det vart kasta jord utover snøen slik at den smelta fortare.

Molda var samla saman om haustane og breidd over med sekkar så ho ikkje skulle frysa. Dei vande vegkarane spreidde molda der veglina gjekk.

Det gjorde dei om kvelden og natta.

Gutungane måtte dra kjelkane med mold opp gjennom vegen. Det var tunge lass dei drog.

Om dagane hadde dei fri. Då sov og åt dei i hytta som

vegvesenet hadde på Slindeneset, midt på Nystølsvatnet.

Nye metodar Jo lenger opp mot Nystølsskaret dei kom jo meir snø vart det, og vanskelegare vart det å hiva snøen opp frå vegen. Det var vanleg å gå fram lagvis og la snøen synka saman før ein spadde opp neste lag. Ein smart bonde fann ein dag opp ein god patent. Han tredde ein plankebit med tre hol inn på ein høygaffel slik at bøygen på gaffelen vart eliminert. Nokre skar laus snøstykke, som deretter vart kasta opp med høygaffelen.

Slik kom det etter kvart mange høygaflar med under snømåkinga.

Snøtunnel i Nystølsskardet Ein vår var det så mykje snø i Nystølsskardet at ingeniøren gav beskjed om at det skulle gravast tunnel. Kjelkelass på kjelkelass vart dregne ut og tippa utfor kanten.

Etter mange dagar med arbeid var tunnelen ferdig. Like etter at tunnelen vart “opna” gjekk ein av syningane opp på taket. Ein ung gut ville losa syningen vel fram, men resultatet var at syningen gjekk beint i gjennom tunneltaket og hamna ned på vegen.

Frå Kulturhistorisk Leksikon, artikkel-nummer: KAL/SFF468.1418. Internett: www. fylkesarkiv.no

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Redningsdåd i Nordsjøen 1937

Av Hermund Kleppa og Brynjulv Østerbø

Lettmatros Bjarne Ylvisaker fekk to medaljer Brynjulv Østerbø i Bergen – historieinteressert pensjonist - har sendt oss eit langt stykke om redningsdåden i Nordsjøen 20. januar 1937 då mannskapet på englandsbåten “Venus” berga mannskapet på trondheimsbåten “Trym”. Østerbø fortel at han ikkje hugsar hendinga sjølv, men skriv om dramaet med Trygve Nordanger si bok “Full storm!” som kjelde.

Me har laga eit resymé av hendingsforløpet, sett etter kva to lokalaviser i fylket skreiv om forliset og teke med det Østerbø fortel om lettmatros Bjarne Ylvisaker frå Sogndal.

Hendinga Seint om kvelden måndag 18. januar 1937 sende d/s “Trym” av Trondheim ut naudsignal frå ein posisjon 50-60 sjømil sørvest av Utsira. Skipet var på veg frå Kirkenes til Middlesbourgh lasta

med kis. Englandsbåten m/s “Venus” gjekk ved middagstider same dagen ut frå Bergen i rute til Newcastle. Då “Venus” vart kjend med situasjonen, endra skipet kurs og nådde fram til havaristen i to-tida natt til tysdag. Skipet la seg stand by ved “Trym” og venta på dagslys og betre vêr. Det var storm med orkan i kasta og det var tjukke snøkavar.

Utover dagen, tysdag 19. januar vart vêret berre verre, og om kvelden kom skipa frå kvarandre.

Det tok fleire timar før “Venus” nådde attende til havaristen. Dei prøvde no å setja ein livbåt på havet, men båten vart smadra mot skipssida.

I firetida om morgonen onsdag 21. januar vart det gjort eit nytt bergingsforsøk med livbåt. Åtte mann melde seg til frivilleg mannskap. Desse skulle prøva å manøvrera seg fram til “Trym”.

Ein mann frå “Trym” hoppa i havet og greidde å nå fram til livbåten med ei line. På denne måten greidde dei å berga fem av mannskapet.

Illustrasjon i Illustrated News, London, 30. januar 1937. ”Heroic seamanship triumphs over the fury of the North Sea: The ”Venus” and the ”Trym”. Ein kommentar til teikninga seinare går på at trossa

Det synte seg uråd å berga fleire frå livbåt og stillingen var no kritisk. “Trym” heldt på å gå under. Det var i denne situasjonen kaptein Vilhelm Dreyer på “Venus” valde å gå rett mot

Lettmatros Bjarne Ylvisaker med redningsmedaljene på brystet.

Til side 24

mellom skipa aldri var så stram at ho hang i lause lufta. I det opprørde havet var det uråd å halda skipa i stødig avstand frå kvarandre.

23

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Frå side 23

Skipsregisterselskapet Lloyds av London tildelte ”Venus” ein heidersplakett i bronse for bergingsinnsatsen.

Dessutan vart kvar av livbåtmannskapet som berga fem mann frå ”Trym” tildelt personleg medalje.

Plaketten vart skadd i eksplosjonsulukka i Bergen 22. april 1944.

havaristen for å koma nær nok til å skyta ei redningsline over for å få ei trosse mellom skipa og deretter halda så kort avstand mellom skipa at det kunne la seg gjera å dra ein etter ein over i redningsstol.

Den minste feilmanøvrering kunne få katastrofale følgjer. Kaptein Dreyer og mannskapet hans lukkast. I løpet av to timar vart dei resterande 14 berga.

Stor mottaking i Newcastle Etter bergingsaksjonen heldt “Venus” fram i ruta til Newcastle og kom fram ved middagstider dagen etter, torsdag 21. januar. Skipet fekk stor mottaking.

Hendinga i Nordsjøen hadde vore førstesidestoff i verdspressa. Båtar på hamna og fabrikkane helsa med sirener og tusenvis av menneske var møtt fram. Norsk og engelsk radio intervjua både bergingsmennene og dei som var berga. Kaptein Dreyer uttalte at det var det verste veret han hadde opplevd i Nordsjøen.

Minneplakett frå Lloyds

of the crew of the Norwegian steamer .. which was abandoned in .. lat. 55.51 N Long. 1 50 E on the 20. January 1937 Lloyds medals for saving lives at .. were awarded by the comitte .. to captain Dreyer and to those w.. manned the boat from the “Venus”

Kaptein Dreyer og mannskapet hans fekk rosande omtale og mottok fleire heidersteikn for bergingsdåden. Registerselskapet Lloyds av London tildelte skipet ein plakett i støypt bronse.

Plaketten vart etter alt å døma teken på land og oppbevart hjå 25 000 frammøtte reiarlaget då tyskarane kverrsette Omsett til norsk “Venus” i 1940. I 1944 vart Komiteen i Lloyds i Bergen nedteiknar på denne plaketten heidersteiknet skadd under Det var ikkje mindre mottaking dei utførte tenestene den store eksplosjonsulukka på då “Venus” kom attende til av kaptein, offiserar og mannskap hamna i Bergen 22. april. Eit Bergen, måndag 25. januar om på motorskipet stykke på høgre sida kom bort ettermiddagen. Firda Folkeblad, “Venus” og overflata fekk skade nokre Florø, melde om 25 000 (kaptein Vilhelm Dreyer) stader.

Av eit bilete i Bergenske menneske tilstades. Ordføraren i høve redningsaksjonen Dampskibsselskab (BDS) si i Bergen, rektor Stensaker, heldt i stormfullt vêr .. velkomsttale og takka. Kapteinane firmasoge som kom ut i 1951, kan av mannskapet på det norske på “Venus” og “Trym” heldt også me lesa fylgjande av innskrifta: dampskipet .. [Trym] tale, og det var stor jubel då det som vart forlatt i ..

The committe of Lloyds vart meldt at kaptein Dreyer var nordleg breiddegrad 55°51’ record on this tablet utnemnd til kommandør av St. – austleg lengdegrad 1°50’ the services rendered Olav Orden. den 20. januar 1937 by the captain officers and crew Om kvelden var det takkeLloyds si medalje for å ha berga of the motor vessel gudsteneste i Domkyrkja. Kyrkja liv ved …

“Venus” var fullsett og mannskapet på vart tildelt av komitéen ..

(Captain Vilhelm Dreyer) kaptein Dreyer og til dei .. [som] “Venus” og “Trym” sat på dei on the occasion of the rescue bemanna båten frå ”Venus” fremste benkeradene. in heavy weather ..

24

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Lettmatros Bjarne Ylvisaker Brynjulv Østerbø fortel: Bjarne Ylvisaker, fødd i Sogndal, budde i 1937 i Bergen saman med kona Ingrid og den 1 ½ år gamle dottera Evy. Han hadde vore heldig og fått seg jobb som lettmatros på ”Venus”.

Under redningen vart det brukt livbåt frå m/s ”Venus” for å berga mannskapet på ”Trym”. Kaptein Dreyer gav beskjed at han ville ha åtte mann, - alle skulle vera frivillege. Andrestyrmann var sjef om bord, tredjestyrmann skulle ha roret. ”Er det seks mann som vil melde seg?” Og då melde Bjarne Ylvisaker seg. ”Ikke bare sogning, men sogndøl også,” tenkte kaptein Dreyer. – Under redningsaksjonen ved skutesida ved ”Venus”, brotna ei åre, og Bjarne fekk eit slag i hovudet. ”Eg fekk ai aora yve trynet, kar”, fortalde han etterpå.

Men skaden melde seg seinere, og var til plage for han i mange år.

Rederiet fekk fortløpande meldingar om situasjonen i Nordsjøen. Ingrid Ylvisaker hadde tunge timar etter at ho fekk vita at Bjarne var med i livbåten. Det var mykje som skulle vore gjort.

Ho vart varm og våt i auga då meldingane kom om at alt stod bra til med ektemannen.

Bjarne Ylvisaker såg seg nøydd for å slutta sjømanns-livet. Familien reiste til Sogndal og Bjarne fekk seg arbeid på smelteverket i Årdal.

Han vart ingen gamal mann, ”men Evy Karin lever endå har eg høyrt”, skriv Brynjulv Østerbø til slutt.

Redningsmedaljer, diplom og bilete Det stemmer, dottera til Bjarne Ylvisaker lever i beste velgåande saman med mannen sin i Sogndal.

Dei har mykje interessant materiale om bergingsdåden Bjarne Ylvisaker var med på: to redningsmedaljer, eit diplom utferda av Kongen og mange bilete.

Evy fortel at far hennar fortalde lite om hendinga. Ho trur det kom av at den dramatiske hendinga sat sterkt i han heile livet.

Det fylgde diplom med redningsmedaljen frå Kongen. På diplomen står: ”Overensstemmende med den Norske Regjerings innstilling, har det under den 5. februar 1937 behaget Hans Majestet Kongen å tildele lettmatros Bjarne Larsen Ylvisaker Medaljen for Edel Dåd i Gull for utvist hederlig forhold ved fra motorskib ”Venus” av Bergen å ha deltatt i redning i Nordsjøen den 20. januar 1937 av besetning på havarert dampskib ”Trym” av Trondheim. (..)”

I gull – for særs framståande redningsdåd Medaljen for Edel Dåd vart stifta ved kongeleg resolusjon 19. august 1885. Heidersteiknet skulle vera ”til Belønning af udvist hæderligt Forhold ved Redning af Menneskeliv eller anden dermed ligeartet Daad.” Medaljen er delt i to grader; gull og sølv. Medaljen i gull – som Bjarne Ylvisaker vart tildelt – er heidersteikn for særs

framståande redningsdåd der redninga har medført fare for livet til den som utførte redninga.

Den andre medaljen Skipsregisterselskapet Lloyds av London tildelte ”Venus” ein heidersplakett i støypt bronse for bergingsdåden. Av innskrifta går fram det fram at kvar av mannskapet i livbåten fekk tildelt ei redningsmedalje.

Kjelder: • Nordanger, Trygve: Full storm!.

En saga om menn og skip. 1973.

• Keilhau, Wilhelm: Norges eldste linjerederi. Jubileumsskrift til Det Bergenske Dampskibsselsskabs 10-års dag. 1951.

• Firda Folkeblad. 19.01, 22.01, 26.01, 29.01.1937.

• Sogns Tidend. 22.01, 26.01, 12.02.1937.

• Fjordenes Tidende. 20.01, 22.01. 08.02.1937 • Sogns Avis. 19.01, 22.01, 26.01.1937

Fredag 5. februar 1937 vedtok Kongen i statsråd å tildela medalja for edel dåd – i gull - for bergingsinnsatsen som vart utførd då ”Trym” og eit anna skip forliste i Nordsjøen.

Fjordenes Tidende, Måløy, hadde fyrstesideoppslag om tildelinga 8. februar.

25

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Minnesmerket

Av Hermund Kleppa

Nordraak-bautaen i Berlin - 100 år Frå Kulturhistorisk leksikon, Internett: KAL/SFF557.1400.

Komponisten Rikard Nordraak døydde og vart gravlagd i Berlin våren 1866. I 1906 vart det reist bautastein på grava hans. Diktaren Bjørnstjerne Bjørnson heldt avdukingstalen. I 1925 vart urna flytta heim til Noreg og sett ned på Vår Frelsers gravlund i hovudstaden.

Bautaen i 2005 Nordraak-bautaen i Berlin står på kyrkjegarden Friedhof der Jerusalemer und Neuen Kirsche IV, Bermannstrasse 45-47 (like ved Tempelhof flyplass). Ved kyrkjegardsporten finst ei liste over kjende personar som er gravlagde på kyrkjegarden og referanse til

gravene. Rikard Nordraak står på denne lista. Nordraak-bautaen, i raudleg norsk granitt, ruvar på kyrkjegarden. Steinen er kring fem meter høg. På framsida står:

gikk det før Griegs ord: ”Rikard Nordraaks navn vil leve i vår nordiske kunst”, gikk i oppfyllelse.

Først i år 1900, 34 år efter hans død, blev der for alvor slått til lyd for hans kunst ved den store RIKARD NORDRAAK * 1842 - festkonsert som på Griegs initiativ 1866 * HVILER FRA 27/9. 1925 blev gitt i Nationaltheatret i Kristiania. * I OSLO På baksida: LANDSMÆND . I . TYSK- * LAND . REISTE . DENNE * BAUTA . 17 . MAI . 1906

Opplysningar i Norsk biografisk leksikon ”Han [Rikard Nordraak] døde 20.03 1866 (..). Så ubemerket gled hans død og begravelse forbi at bare en eneste deltagende sjel fulgte ham til graven. Og lang tid

17. mai 1906 avslørtes hans bautasten på graven i Berlin, ved hvilken anledning Bjørnson holdt en av sine mest beåndede taler. Fem år efter, 17. mai 1911, avslørtes Vigelands monument i Grottebakken i Kristiania, og endelig i september 1925 blev Nordraaks jordiske levninger hentet hjem fra Berlin og begravet på Vår Frelsers Gravlund i Oslo, like i nærheten av hans fetter og åndsfrende Bjørnstjerne Bjørnson.”

Om avdukinga i lokalaviser Fedrelandssangen Ja, vi elsker og Rikard Nordraak er - og har alltid vore - folkeeige. Det kjem mellom anna til uttrykk ved at lokalavisene på Vestlandet skreiv om reisinga av Nordraak-bautaen i Berlin. Stein paa Nordraaks grav i Berlin skal avdukast med Tale av Bjørnson, melde Gula Tidend 2. mai 1906. Fjordenes Blad hadde fylgjande notis etter avdukinga:

Nordraakbautaen i Berlin blei avduka 17. mai 1906.

Bjørnstjerne Bjørnson heldt avdukingstalen.

Et mindesmerke over R. Nordraak Den musiker som har digtet tonerne til fædrelandssangen, blev afsløret den 17de i Berlin, hvor Nordraak ligger begravet.

Bjørnstjerne Bjørnson, der er en fætter af Nordraak, holdt affsløringstalen. Monumentet er reist af den norske koloni i Berlin. Tilstede ved affsløringshøitideligheden var omtr. 600 mennesker, hvoriblandt Bjørnsons familie, Me ønskjer opplysningar om minnesmerke!

Kontakt Hermund Kleppa, tlf. 57 65 64 02. Epost: hermund.kleppa@sf-f.kommune.no 26

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

legationsraad Lie og presten for den norske menighed i Berlin Blessing-Dahle.

skapt dei. Carl S. Dysthe fortel om hendinga i ei jubileumsbok for Christiania Sangforening:

Dette blev en gribende og uforglemmelig Stund. Vi sluttede Kristiania-avisa Verdens Gang Kreds om Graven, idet Formanden hadde 19. mai eit stykke om lagde en Laurbærkrans med avdukinga. Korrespondenten fortel at høgtida vart opna med ein Baand i Norges Farver paa den og syrgjemarsj av Edvard Grieg. Den mindede om, at der ligesom laa en Kaldelse i dette, at norske sangere Norske Studentersangforening framførde sangen ”Ånders Herre, kunde samles ved Nordraaks sidste Hvilested. Det er en Skjæbnens du skal råde” før Bjørnstjerne Tilskikkelse dette, at det frie Bjørnson heldt talen sin. Han Norges Sønner netop iaar skulde skildra mennesket Nordraak og faa anledning til at hædre den geniet. Bjørnson karakteriserte store Mester, hvis livs Bane blev Nordraak som Nordens Wagner. saa kort [24 år].

Talaren heldt fram at Nordraak hadde utvikla seg til å verta ein Naar vi nu lægger disse Laurbær ”Nationalsangens Tonedigter” ved Foden af Nordraaks Bauta, og ved dette hadde ein ”Andel” i skal det - ytrede Formanden unionsoppløysinga året før. være et Tegn paa norske Sangeres og med dem det hele Folks Kulturkontakt Taknemlighed, og saa vil vi lade med Berlin Fædrelandssangens herlige Toner Fleire notiser i VG i mai 1906 lyde over Nordraaks Grav og vitnar om norsk kultur i Berlin. fremmane Erindringen om Norges Handelstandens Sangforening store Søn.

Christiania hadde songarferd til Tyskland i byrjinga av mai 1906.

Koret hadde to konsertar i Berlin. Derefter blev tre Vers af ”Ja, Den 1. mai spelte Kleines Theater Gunnar Heiberg sitt skodespel Kjærlighedens Tragedie. I samband med avdukinga vart Bjørnstjerne Bjørnson sitt skodespel Over Ævne sett opp på Schillerteatret. Elles går det fram av VG sin omtale av avdukingshøgtida, at to av dei kjende Balestrand-målarane på denne tida var tilstades. På ein fest om kvelden ”præsiderede” Normann ved bordet, og Hans Dahl ”udbragte” skål for kong Haakon. (Den same Hans Dahl tok imot kong Haakon i Balestrand nokså nøyaktig to månader seinare då kongen besøkte Balestrand under kystreisa etter kroninga i Trondheim.)

”Nordens Wagner”

vi elsker” afsunget under dyb bevægelse, hvorpaa Pastor BlessingDahle takkede, fordi Sangerne var komne, og bad os tage med den Hilsen til gamle Norge, at Nordraaks Grav ikke længer er glemt, men vil blive vernet om af Landsmænd derude.

Postverket ga ut fire Nordraakfrimerke 12. juni 1942 på hundreårsdagen for Nordraaks fødsel.

Eit norsk kor ved grava Handelstandens Sangforening besøkte grava til Nordraak den 3. mai 1906. Dei heldt då på med å gjera klar bautasteinen. Koret var blitt invitert til å vera med under avdukinga 17. mai, men det hadde ikkje lete seg gjera.

Sangforeningen kunne såleis einast bidra med ein pengesum til bautaen, og nå - 3. mai 1906 - å la tonane til fedrelandssongen for fyrste gong lyda frå eit norsk kor ved grava til han som hadde

Nordraakbautaen i Berlin 2005. (Foto: Hermund Kleppa).

27

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Nytt frå lesesalen

Av Randi Melvær

Arkivmateriale du kan sjå på lesesalen Innsamla stadnamn for Gaular kommune

På Internett ligg det berre ei lita samling med stadnamn frå Gaular enno, det er namn frå to kartblad i økonomisk kartverk med tilsaman 565 stadnamn. Du finn desse namna på www.fylkesarkiv. no (merk ny heimeside!) eller på www.fylkesatlas.no. Er det vanskeleg å finna desse namna, kan de ringja på 57 65 64 00 og snakka med meg, så skal eg visa veg.

Dei to kartblada som er lagt ut er AK08951 Sæle og AK07952 Kvamsgjelet.

kommune. Det er ein stor innsats for vern av stadnamna som er gjort i Gaular kommune. Ein reknar vanlegvis at det er 10 000 stadnamn i ein middels stor kommune. I Gaular er det truleg nokså mange fleire stadnamn.

Innsamlinga i Gaular er gjort på kartblad i økonomisk kartverk.

Det er ikkje samla inn på fjellkart for kommunen.

God innsamling

Det er 45 kartblad med stadnamn frå Gaular som er samla i magasinet her hjå oss.

Materialet ser svært godt ut, med opplysningar om naturtilhøve, bruken av staden, gards- og 9 224 stadnamn for bruksnummer, og ei tilvising til kartbladet der dei høyrer Gaular kommune heime. Forebels kan du berre sjå Under den store stadnamninnsamlinga i 1985/86 og i 1990 dette materialet på lesesalen vår, blei det samla inn 9 224 stadnamn eller be om kopiar av delar frå materialet. Fram over våren vonar for Gaular kommune. Dette er vi å få tid til å legge materialet ut ei svært interessant samling som på Internett slik at fleire kan få fortel mykje om daglegliv og tilgang til det på ein enkel måte. arbeidsliv i grendene i Gaular

Hovudoppgåve av Mathilde Lovise Åmot I gøymene våre i magasinet hadde vi og ei hovudoppgåve om stadnamn frå Gaular. Ho skal no få flytte opp på lesesalen. Dette er ”Nokre naturnamn frå Bygstad i Sunnfjord”, skriven i 1925 av Mathilde Lovise Åmot som studerte norsk ved Universitetet i Oslo.

Oppgåva er på 286 s. og ho er delt inn i tre hovuddeler: 1) Bygstad: Beskriving av bygda på 15 sider med tekst og foto, inndelt etter matrikkelgard. Ho tek føre seg den nordre delen av bygda, med 19 matrikkelgardar og 60 bruk. Gardane er Sele, Berge, Rytnane, Kårstad, Bygstad, Kvamme, Selberg, Yndestad, Hauge, Lia, Nordre Fauske, Søre Fauske, Hjelmeland, Bringeland, Åse, Åmot, Undelendene og Furnes.

2) Nokre naturnamn med underdeling, s.11-242. Dette er hovuddelen av oppgåva. Dette er ein systematisk gjennomgang av stadnamna på staden delt etter naturform.

A: Namn som har ord for topografiske omgrep i siste leden.

Eit eksempel under dette punktet er: Namn på fjell, haugar, hamrar, høgder og høgdedrag.... Her er det i alt 29 underdelingar, d.v.s.

29 forskjellige ord og omgrep som uttrykkjer høgder i terrenget. Det er sjeldan ein tenkjer på at språket vårt verkeleg gir oss så gode høve til å nyansere viss vi skal skildra eit landskap.

Biletet er teke mellom 1915 og 1920 på Hjelmeland, gardnummer 112 i Gaular. Vi ser Andrias Hjelmeland som står bak hesten Gråmerra. Med seg på slåtteteigen har han sonen Alfred og Simon Andersen som var heime frå Amerika. Simon har med seg kona og dottera. Husa vi ser er frå venstre stovehus, bua, eldhuset, stallen og fjøsen.

(Ukjend fotograf. SFFf-1997105.0005).

28

Ein del av desse namna er og menneskepåverka - slik at ein i dag gjerne ville kalla dei for kulturnamn. Eit av punkta heiter m.a. ”Namn som siktar til eit eller anna manneverk på staden”, eit anna ”Namn på buplassar”.

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

B: Samanlikningsnamn er neste del s.242286. Eg vil sitere eit av samanlikningsnamna som Åmot har med i samlinga si:

Reinekosten ... kallar dei eit noko langt, høgt hamarslag ovanfor bøgarden deira på Nordre Fauske. Fyrste leden er vel reine f. (sjå dette) og siste leden truleg kost, gn. kostr m. dunge. Ordet vert brukt i målføret soleis: samansetjinga vedakosten, stor dunge med risved som dei fyrr alltid hadde liggande ved tunet.

Hamarslaget kan likna noko på ein vedakost.

3) Tillegg. Denne delen inneheld stadnamn og kart for garden Åmot, to bruk.

Tvangsgifting Noko av det Åmot fortel om dyr stiller eg meg noko undrande til, som at ormen strekk seg ut i sola. Dei ormane eg har treft i solbakken, har lege samankrulla.

Men hovudoppgåva inneheld mange små og interessante soger om dei forskjellige stadnamna.

Slik er denne oppgåva frå 1925 ei viktig dokumentering av stadnamn, lokalkunnskap, folkeminne og dialekt i Bygstad.

Det er dramatiske soger knytt til mange av stadnamna og det er segner knytt til andre stadnamn.

Eg har lyst til å gje att noko av dette stoffet her. Den første segna er ei tussesegn og er aktuell av to grunner, både fordi ho tek opp dette med tvangsgifting som har vore diskutert så mykje i media i det siste, og fordi ho tek opp noko om å kunne leve og arbeide utan å la ein skade eller ei funksjonshemming stoppe seg.

bygdavegen), å sia va ho halte. ”No kan de ta `ne, e ve `kje ha `ne”, sa bruggommin. Dei ha tvinga han te. Da va no so fyr i ti’ine, veit du. So laut dei ette hesta å kjøire hinne heim.

(meg upp), eller salte er vel kjende bannskapar i bygda.

Unggutane tykkjer dei er karslege, eldre folk brukar dei lite, utan dei er fælt uvyrdne då. Elles er ikkje folk i Bygstad so grove til å ... Ho vart sia jipte te Kårsta. banne som t.d. strilane. Dei ...Men da va ei som va væsen nemnde bannskapane er kan mæ, om ho va halte. Ho braut hende komne inn med slusk op Sallsåen hass Ola Kårsta og svenskar som arbeidde på ein dage. Da va bere ei med veganlegga for to - tre steinrøis; sia vart da ein tå mannsaldrar sidan. dei største åkrå på Kårsta. Ho spann tvo varp varjo [dagen?], østa ein kjele på tvo tynne, Bannskap, ei god historie eller kjinna ei våg smør, å jekk op ein haug som hadde lett for å på Vassenden (Næste enden tørke opp? Eg tenkte straks på av Viksvatnet, som Gaula imperativnamn eg kjenner frå renn gjennom. Frå Sele til Austlandet, som Kikut, eit fjell i Vassenden er 2 1/2 mil.) på ei Nordmarka, og Kikutstua, der vi Jonsokapt! drakk kakao når vi var på skitur.

Ja, det kan hende han hadde god grunn til å angre seg brudgommen, som sa nei takk til slikt eit arbeidsjern til kone!

Ho let seg nok ikkje stoppe av eit lyte. Historia viser også at dette med tvangsgifting, og eller fornuftsekteskap ikkje ligg så veldig langt tilbake i vår kultur.

Imperativnamn eller bannskaps-namn?

Turkupphaugen [er] namn på ein liten haug på FauskeHan Eilias i Kviå fortalde bøen. Etter segna skal der me dinne tusseskrøna om ha sete ein gamal mann i ei Tussehojin ut i Selsmarkjinne: stove der på haugen. Han Da va ei jente tå Indre-Sele var so fæl til å banne. Mest so sat å jætte ut på Tussehoja. støtt sa han: ”Fa’n turke meg Å mens ho sat dar fekk ho eit upp.” Etter denne banninga tusseskòt i da eine kne’e. vart so haugen uppattkalla. [ ... ] Å den dajin ho va Turkupp er altså imperativ brur fekk ho tusseskòte atte av verbet turke og adverbet ne i Harskalia (ei gote i upp. Fa’n turke, eller steikje

Dette biletet er frå Bringeland, gard nr. 111 i Gaular i 1948.

Frå venstre ser vi låven/ fjøsen, bua og gamlestova.

Lengst bak er gardfjøsen.

(Fotograf: Ingolf Bringeland.

SFFf-1997055.

0012).

Det finst og andre imperativnamn.

Bilitt er m.a. ein tettstad på Østre Toten og kan elles vere namn på stader med godt utsyn.

Plassnamnet Seut viser og til god utsikt. Dei fleste imperativnamna finn vi på Austlandet og dei tilhøyrer smågardar eller plassar.

Her er fleire eksempel: Beheim (be heim!), Gåtå (gå av), Hinkopp (hink opp!), Sjåhitt (sjå hit!), Sittpå (sitt på!), Svingom eller Vendom.

Kjelder: • Norsk stadnamnleksikon / redigert av Jørn Sandnes og Ola Stemshaug. - Oslo : Samlaget, 1980. - 361 s. - ISBN 82-5210999-3 • Åmot, Mathilde Lovise (1925).

Nokre naturnamn frå Bygstad i Sunnfjord / Mathilde Lovise Åmot.

- [Oslo] : UiO. - 286 s., 4 tillegg.

29

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Nytt frå lesesalen Bok for 11 - 14 åringar

Ein av dei illustrasjonane frå Hemnaren: Hjørleif ”Sverdleif” reiser nidstong mot (gjer narr av) Håstein og mennene hans som jagar dei ut Dalsfjorden.

Ein fin illustrasjon!

(Teikna av Fredrik Rysjedal).

Av Randi Melvær

Spanande bok med emne frå vikingtida i Fjaler og på Island Hemnaren Langskipet Hemnaren kjem sigande utover den nattstille fjorden. Langs relinga på skipet heng skjold tett i tett. Alle om bord ber hjelm og brynje.

Dei har sverd og spyd liggande klare. Rundt den gapande drakekjeften øvst i baugen glinsar det av vassdropar frå natte-skodda som ligg og driv over sjøen. Den kraftige, svartskjegga mannen som står i bakskuten og styrer skipet, ser berre land av og til, mellom skodda-flaka. Bra! Så kan dei komme seg nær inn på fienden før dei blir oppdaga. Mannen med styreåra treng berre eit og anna glimt av land for å rette opp kursen.

Han kjenner leia og veit kvar han skal. Mannen som styrer skipet gjennom natteskodda er Håstein Atleson frå Gaular. Denne vårnatta i året 874 fører han skipet sitt med kampklare menn utover Dalsfjorden.

Brørne hans, Holmstein og Herstein, er drepne.

Far hans, Atle jarl, er drepen. Drapsmennene er Ingolv Arnarson og Leiv Rodmarson som bur i Rivedal, lenger ute i fjorden. Leiv er oftast kalla Hjørleiv, som tyder Sverdleiv. Han og Ingolv er fosterbrør og blodsbrør.

Dei har måtta betale dyre bøter til Håstein for drapa på brørne og far hans.

I tillegg er dei dømde fredlause og må fare frå landet for alltid. Men dette er ikkje nok for Håstein Atleson. Han vil ha hemn.

Dette er første sida av den spanande ungdomsboka skriven av Rolf Losnegård. Boka kom ut i 2005 og heiter Hemnaren. Denne

Boka kan lesesast som under-haldning eller spaningslitteratur for 11-14 åringar. første sida viser korleis Losnegård Hemnaren er óg veleigna i maktar å fange augneblinken og prosjektundervisning der ein formidle faren som heng over kombinerer vikingtidshistoria med Ingolv Arnarson, Leiv Rodmarson norskundervisninga i 6.klasse. og familiane Dette høver godt med læreplanen deira. Lesaren for dette klassesteget. får på første sida innsyn i I fjor kom det óg ut ei historisk årsaka til at fagbok om landnåmsmannen Rivedalsfolket Ingolv Arnarson, vikingtida og må utvandra. tilhøvet mellom Noreg og Island.

Hemnaren er ei Boka heiter Ingólfr : norsk-islandsk lita bok på berre hopehav 870-1536 og er skriven av Jón Viðar Sigurðson, Berit 133 sider. Ho gjer ikkje mykje Gjerland og Gaute Losnegård.

Her kan historisk interesserte av seg i utstyr skaffe seg fagkunnskap i tillegg eller fargar til den spanande historia frå heller, sidan Hemnaren. I skulen kan lærarar og illustrasjonane elevar i 6. klasse skaffe seg ekstra er i svart-kvitt, men handlinga historiefagleg ballast om fylket vårt, og om naboane i vest. er spanande, og boka er velskriven. Dei dramatiske hendingane får vi oppleve gjennom augo og tankane til Torstein, den fjortanårige sonen til

30

Ingolv, og Skaima, ei irsk trælejente på trettan år.

I tillegg til dramatiske hendingar heime i Rivedal, undervegs ut Dalsfjorden, ute på det opne havet og på Island, som skal bli det nye heimlandet til folket frå Rivedal, møter vi sjenansen og den vare kjærleiken mellom Torstein og Skaima. Eit utenkjeleg kjærleiksforhold. Vi møter óg Torsteins syner og overnaturlege kontakt med bestemor si Steinunn.

Forfattaren Rolf Losnegård har skrive mykje historisk skjønlitteratur, m.a. fleire historiske spel og teatermanuskript. Han bur og i området som er utgangspunktet for boka Hemnaren.

Det som ikkje alltid fungerte for

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

meg då eg las boka, var kombinasjonen av tekst og illustrasjonar. Omslaget sette lesaren fint attende til vikingtida, men nokre av illustrasjonane inne i boka hjelpte meg ikkje til å leve meg inn i tida. Der tykte eg tekst og bilete av og til motarbeidde kvarandre. Det var noko med tekninga av kleda og menneska som eg ikkje tykte stemte med min forestilling av vikingklede og -folk. Men det var mange av illustrasjonane som bygde godt opp under tida og stemninga i teksten.

Alt i alt sit eg att etter lesnaden med eit positivt inntrykk av boka Hemnaren som eit heile.

Kjelder: • Jón Viðar Sigurðson (2005). Ingólfr : norsk-islandsk hopehav 870-1536 / Jón Viðar Sigurðson, Berit Gjerland, Gaute Losnegård.

- Førde : Selja forlag. – 255 s. - - - ISBN 8291722-50-1 • Losnegård, Rolf (2005). Hemnaren / Rolf Losnegård, illustrasjon Fredrik Rysjedal.

– Førde : Selja forlag. – 135 s. – ISBN 8291722-8

•

Oppslag i bokbasen NORBOK den 17.02.2006 • Oppslag i bokbasen SAMBOK den 17.02.2006

…”furet værbitt over vannet”…

Eit foto frå øya Tvibyrgje i Askvoll

Om ikkje alt for lenge er det 17.mai, og vi skal syngja nasjonalsangen vår igjen. Tru kor mange gonger kvar og ein av oss syng denne sangen i løpet av livet? Tenkjer vi på kva det er vi syng?

Når eg ser på dette biletet dukkar desse fire orda frå nasjonalsangen vår opp i hovudet mitt. Hovudmotivet er steinen som er “oppriven”, slipt, oppløyst og nedbroten av vind, sand, regn og sjø gjennom fleire tusen år. I nokre av sprekkene i berget har eit par fjørekollar (Armeria maritima) prøvd å berge livet.

Denne planten har ei tjukk pælerot som kan bli opp til ½ m lang dersom underlaget tillet det. Plantene på dette biletet har nok kortare rot, men held seg godt fast mot vind og sjøsprøyt. (Knut Fægri; Norges planter band 2, 1970.)

Portrett av Ingolv Arnarson frå boka Ingólfr. Eg tykkjer både bilethoggaren og fotografen har fått fram otten i andletet hans.

(Foto: Torkjell Djupedal.

Bilethoggar Einar Jonsson).

Tekst og foto: Randi Melvær 31

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Litteratur

Av Randi Melvær

Ny litteratur til lesesalen november 2005-februar 2006 November

• Breton, William Henry. (2004) Gamle Norge : reisehåndbok anno 1834 / W.H. Breton ; [Oversatt ved Thor Bryn]. - [Oslo] : Cappelen. - [Cappelens klassiske reiseskildringer]. – ISBN 82-02-24023-9 • Clutterbuck, Walter J. (2005). Tre i Norge ved to av dem / [J.W. Clutterbuck & J.A. Lees] ; oversatt fra engelsk ved H.J. Müller. - [Oslo] : Cappelen.

– 272 s. - [Cappelens klassiske reiseskildringer].

– ISBN 82-02-24559-1 • Hodne, Ørnulf (2000). Mystiske steder i Norge.

- [Oslo] : Cappelen. – 277 s. – 82-02-19585-3 u Jón Viðar Sigurðsson (2005). Ingólfr : norskislandsk hopehav 870-1536 / Jón Viðar Sigurðsson, Berit Gjerland, Gaute Losnegård. – Førde : Selja forlag. – 255 s. – ISBN 82-91722-50-1 • Lauritzen, Per Roger (2004). Sognefjellsveien : fra Sel til Sogndal : opplevelser fra hav til høyfjell over Norges høyeste fjellovergang. – Oslo : Cappelen. – 160 s. – ISBN 82-02-23434-4 • Malthus, Thomas Robert (2005). Reisedagbok fra Norge 1799 / Thomas Robert Malthus ; redigert av Patrisia James ; til norsk ved Thor Bryn. [Oslo], Cappelen. – 171 s. - [Cappelens klassiske reiseskildringer]. – ISBN 82-02-24570-2 • Metcalfe, Frederick (2005). På reise i Norge : fra Kristiania til Vadsø i 1854-55 / Frederick Metcalfe ; oversatt av Thor Bryn. - [Oslo] : Cappelen. – 211 s. - [Cappelens klassiske reiseskildringer]. – ISBN 82-02-24560-5 • Norske fiskeeventyr : med engelske sportsfiskere gjennom Norge i gamle dager / en antologi ved Thor Bryn. 187 s. - 2004 - [Oslo], Cappelen - [Cappelens klassiske reiseskildringer]. – ISBN 82-02-24019-0 u Rudsengen, Anne (2005). Opptur : 267 fotturar i Sogn og Fjordane / Anne Rudsengen ; hovudfotograf Finn Loftesnes. – Førde, Selja forlag i samarb. m.

Sogn og Fjordane turlag. – 648 s. – ISBN 82-9172247-1 • Slingsby, William Cecil (2004). Til fjells i Norge / William Cecil Slingsby ; til norsk ved Thor Bryn.

- [Oslo], Cappelen. – 201 s. - [Cappelens klassiske reiseskildringer]. – ISBN 82-02-24020-4 • Timberlid, Rune (2005). Dødball. – Førde : Selja forlag. - 251 s. – ISBN 82-91722-45-5 • Vakre vegkantar i vest / tekst Inger Auestad…[et al.] ; tekningar Miranda Bødker…[et al.] Førde : Selja forlag : 2005. - 152 s. – ISBN 82-91722-49-8 • Williams, W. Mattius (2005). Til fots i Norge : for hundre år siden / Mattieu Williams ; [oversatt ved : Thor Bryn]. - [Oslo] : Cappelen. – 201 s.

Oversikt over litteratur som er komen til Fylkesarkivet. Send oss bøker, skrifter og hefte som blir utgjevne i Sogn og Fjordane, eller som omhandlar fylket.

Denne litteraturen er tilgjengeleg på lesesalen til Fylkesarkivet. Kontakt Randi Melvær, tlf. 57 65 64 00.

Epost: randi.melvar@sf-f.kommune.no 32

- [Cappelens klassiske reiseskildringer].

ISBN 82-02-24569-9 • Wyndham, Francis M. (2004). Villmarksliv i norske fjell : for hundre år siden. - [Oslo] : Cappelen. – 180 s. - [Cappelens klassiske reiseskildringer]. – ISBN 82-02-24021-2

Desember

• Brekke, Jens (2005). Illustrert tyleskap / Jens Brekke. – Vik, Heimastølen forlag. - 30s.

• Espe, Alfred. (2005). Bygdebok for Lærdal : band 5 : Hauge sokn: Erdal, Strendene, Vindedal, Frønningen / Kåre Hovland, Alfred Espe. – Lærdal : Lærdal kommune. - 462 s. – ISBN 82-992095-6-0

• Hatløy, Kjartan (2005). Riket er vårt, damti, damti.

– Oslo : Oktober. - 58s. – ISBN 82-495-0361-9 • Ljøren 2005 : sogeskrift for Gloppen – årgang 7.

– Sandane : Gloppen sogelag, 2005. – 80 s. – ISBN 82-92371-04-4 • Namn i fjellet / Redigert av Jørn Sandnes og Per Tylden. – Oslo : Samlaget, 1968. – 175 s.

• Nilssen, Olaug (2005). Få meg på, for faen. – Oslo : Samlaget. - 191 s. – 82-521-6522-2 • Noss, Aagot ( 2005). Jølster og den gamle klesskikken. – Oslo : Novus forlag/Institutt for sammenlignende kulturforskning. – 205 s. – ISBN 82-7099-420-0 Januar 2006

• Aarre, Tone (1997). Midgard : samfunnsfag 5 / Tone Aarre … [et al.]. - [Oslo] : Aschehoug. – 201 s.

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15 – ISBN 82-03-30191-6 • Aarre, Tone (1998). Midgard : samfunnsfag 6 / Tone Aarre … [et al.]. - [Oslo] : Aschehoug. – 224 s.

- ISBN 82-03-30471-0 • Aase, Andreas (2003). Eldre verdshistorie / Andreas Aase, Ståle Dyrvik ; språkleg gjennomarbeiding og omsetjing til nynorsk: Kari Marie Thorbjørnsen. - [Oslo] : Samlaget. – 264 s.

– ISBN 82-521-5781-5 • Abrahamsen, Olav Arild (2004). Verda etter 1850 / Olav Arild Abrahamsen og Andreas Aase. - [Oslo] : Samlaget. – 267 s. ISBN 82-521-5786-6 • Austad, Ingvild (1993). Prosjekt kulturlandskap i Sogn og Fjordane, bruk og vern : sluttrapport / utarbeidd av Ingvild Austad, Leif Hauge og Turid Helle. – Sogndal : Sogn og Fjordane distriktshøgskule. – 54 s.

• Blom, Kari (1997). Samfunnskunnskap 8 / Kari Blom, Jonas Christophersen, Ingrid Vennerød. – [Oslo] : Aschehoug. – 155 s. – ISBN 82-03-30133-9 • Blom, Kari (1998). Samfunnskunnskap 9 / Kari Blom, Ingrid Vennerød og Stig Bjørshol. – Oslo : Aschehoug. – 172 s. ISBN 82-03-30136-3 • Blom, Kari (1999). Samfunnskunnskap 10 / Kari Blom, Stig Bjørshol. – Oslo : Aschehoug. – 152 s.

– ISBN 82-03-30202-5 • Dyrvik, Ståle (cop.2003). Eldre norgeshistorie / Ståle Dyrvik. - [Oslo] : Samlaget. – 225 s. – ISBN 82-521-5783-1 • Haavardsholm, Espen (1993) Martin Linge – min morfar : familieroman med fotografier. – Oslo : Gyldendal. - 301 s. – ISBN 82-05-19360-6 • Heiberg, Eli (1999). Planlegging i kulturlandskapet : når bruk og vern skal kombineres. – Oslo : Landbruksforlaget. – 129 s. – ISBN 82-529-2343-7 • Idéportal : eldre verdshistorie før 1850, eldre Noregshistorie før 1850 : utfyllande stoff, kjelder og oppgåver / Ellen Arnesen … [et al.]. - [Oslo] : Samlaget, cop. 2003. – 189 s. ISBN 82-521-6011-5 • Idéportal : verda etter 1850, Noreg etter 1850 : utfyllande stoff, kjelder og oppgåver / Ellen Arnesen … [et al.]. Oslo : Samlaget, 2004. – 224 s. – ISBN 82-521-6012-3 • Karlsen, Ole G. (2002). Geografi 8 : samfunnsfag for ungdomsskolen. – [Oslo] : Aschehoug. – 168 s.

– ISBN 82-03-30261-0 • Karlsen, Ole G. (1998). Geografi 9 : samfunnsfag for ungdomsskolen. - [Oslo] : Aschehoug. – 156 s.

– ISBN 82-03-30433-8 • Karlsen, Ole G. (1999). Geografi 10 : samfunnsfag for ungdomsskolen. – [Oslo] : Aschehoug. – 192 s.

– ISBN 82-03-30560-1 • Kompani Linge : folkeutgave / under redaksjon av Erling Jensen og Ragnar Ulstein. – Oslo : Gyldendal, 1962. – 321 s.

• Kulturminner, kulturlandskap og kultur-turisme : rapport fra et seminar i Sogndal 27.-28. november 2000 / Ingvild Austad og Einar Ådland (red.).

– Bergen : Bergen Museum, 2002. – 125 s. – ISBN 82-7887-016-0 • Kulturminner og miljø : forskning i grenseland mellom natur og kultur / Birgitte Skar (red.). – Oslo : Norsk institutt for kulturminneforsking, 2001.

– 205 s. – ISBN 82-426-1236-6 • Lund, Erik (2002). Historie 8. – [Oslo] : Aschehoug. – 156 s. – ISBN 82-03-30204-1 • Lund, Erik (2002). Historie 9. – [Oslo] : Aschehoug. – 167 s. – ISBN 82-03-30207-6

• Lund, Erik (1999). Historie 10 / Erik Lund, Eivind Indresøvde. - [Oslo] : Ashehoug. – 183 s. – ISBN 82-03-30209-2 • Nielsen, Maj-Brith Ohman (cop.2004). Noreg etter 1850 / Maj-Brith Ohman Nielsen. – Oslo : Samlaget.

– 240 s. – ISBN 82-521-5788-2 • Sandvik, Harald (1979) Krigsår : med kompani Linge i trening og kamp. – Oslo : Cappelen. - 176 s.

ISBN 8202043441 • Skjøtselsboka for kulturlandskap og gamle norske kulturmarker / Red. Ann Norderhaug … [et al.]

Landbruksforlaget, 1999. – 252 s. – ISBN 82-5292354-2 • Stubhaug, Lidvald (1993). Kone og mann i same spann. - Fitjar : Eige forlag. – 94 s. – ISBN 8299293-00-6 • Terrella : samfunnsfag for 6. klasse / Harald Båsland … [et al.]. – Oslo : Universitetsforlaget, 1998. – 256 s. - ISBN 82-00-42685-8 • Terrella : samfunnsfag for 7. klasse / Harald Båsland, Grete Ertresvåg, Bjarne Hovland. – Oslo : Universitetsforlaget, 1999. – 263 s. – ISBN 82-0042366-2 • Vegkanten – variert og verdifull : konklusjonar frå eit prosjektet ”Vegkanten - ein artsrik biotop” / [Tekst: Inger Auestad og Guro Steine : teikningar: Bo Mossberg]. – [Leikanger] : Statens vegvesen Sogn og Fjordane, 2000. – 8 s.

• Det vestnorske kulturlandskapet : rapport frå seminar i Sogndal 11.-12. oktober 1999 (2000) / Einar Ådland, Ingvild Austad og Svein Indrelid.

– Bergen : Bergen Museum. – 88 s. – ISBN 827887-010-1.

Aagot Noss, fødd 1924, er den store folkedraktgranskaren vår. For arbeidet sitt har ho fått Kongens fortenestemedalje i gull (1994) og i 2002 blei ho utnemnd til Ridder av 1.klasse av Sankt Olavs orden. Ho har leia drakt- og tekstilsamlinga Ved Norsk Folkemuseum og gjennom åra har ho gjeve ut ei rekke drakthistoriske bøker og artiklar.

33

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Av Hermund Kleppa

Namne-endring i Nordfjord?

Eg sit og ser på kartet Sogn og Fjordane i målestokk 1: 250 00, utgjeve av Statens Kartverk 2002: Alle fjordane i heile fylket er skrivne i bunden form, - Sognefjorden, Førdefjorden, Moldefjorden, osb., med unntak av ein einaste ein: Nordfjord.

Elles hadde Anders Gjerde ein artikkel i Jul i Nordfjord 2005 der han skriv om ”Kvar skal grensene gå?”. Her skriv han til dømes ”Ytst på nordsida av Nordfjorden ligg Vågsøy kommune” og ”Heile Eid kommune ligg på nordsida av Nordfjorden...” og fleire slike døme i same artikkelen.

unnatak. Eg har funne eit døme, jamvel hjå sjølvaste Amund Helland, i boka hans Topografiskstatistisk beskrivelse over Nordre Bergenhus amt, første del, 1901.

Helland brukar gjennomgåande den ubundne forma, som t.d. «de største fjordene i amtet er Sognefjorden, Dalsfjorden, Førdefjorden og Nordfjord.», men på side 58 står det: Historisk har fjorden til Og ein annan merkeleg ting; «Hornindalsvatn er den dybeste dags dato heitt Nordfjord, i namnsetjinga i Sognefjorden skil indsjø i Norge: det har ligesom ubunda form, like eins i dativ. seg frå Nordfjord. Sognefjorden Nordfjordingane seier aldri at dei Strynvatn og de andre vande i har same namnet frå kysten bur i ”Nordfjorda”. Det har alltid indre Nordfjord terrasser mellem innover i landet til eit stykke vassenden og fjorden ned mod heitt at Davik ligg på sørsida av innafor Fodnes-Mannheller Nordfjord og at Stryn ligg inst eller Nordfjorden.» (understreka her.) der fjorden deler seg i tre lengst aust i Nordfjord. Ein kan – Lærdalsfjorden, Årdalsfjorden Sigdestad nemner at folk i òg seie at turistskipet gjekk inn og Lustrafjorden. Nordfjord(en) Nordfjord tidleg om morgonen eller Nordfjord seier at ”eit skip gjekk derimot, er stykke for stykke inn fjorden”. Den same seiemåten at Nordfjord er 110 km lang. namnsett innover frå kysten: kjenner eg frå barndomsbygda Men i dagleg tale seier ikkje den fyrste delen står oppførd mi Hjelmeland i Ryfylke som nordfjordingane Nordfjord; dei som Nordfjord (til Stårheimligg rett utom Jøsenfjorden. Me seier berre fjorden. T.d. som at Isane), deretter Isefjorden, turistskipet gjekk inn fjorden eller sa me skulle ”til fjorden” eller Hundvikfjorden, Utfjorden, at Davik ligg på sørsida av fjorden, hadde snakka med ”folk frå Innvikfjorden og Faleidefjorden. fjorden”, eller me skulle inn og eller at fjorden er 11 km lang.

Inst står det Oldevika, på det setja bakk (fiskeline) ”i fjorden”.

Som ein ser vert det då rett med kartet eg har føre meg.

Det var greitt så lenge me var ”fjorden” i bunda form. på Hjelmeland eller snakka med Eg meiner sjølv at eg er bra For ei tid sidan skreiv eg ein hjelmelandsbuar. Men me måtte artikkel om ein gamal grensestein kjend med historisk litteratur uttrykkja oss annleis dersom me om Nordfjord og kan slå fast i Førde i Jølster. Steinen vart sett var i ”byen” (Stavanger) eller at fenomenet med Nordfjord i opp i 1835 for å markera grensa snakka med utanbygds folk. Då bunda form er noko ganske nytt. mellom Nordfjord fogderi og måtte me skøyta på den fyrste Fleire artiklar i dei siste Årbok Søndfjord fogderi. Eg refererte lekken, Jøsen-, for å presisera, for Nordfjord, Jul i Nordfjord og eitt og anna frå den historiske for å skilja frå andre fjordar i utviklinga av namna Nordfjord og no fylkesarkivet har eg sett nytta Sunnfjord, og brukte Nordfjorden nyenamnet. Eg har enno ikkje sett Ryfylke. Det same gjeld truleg for kart med ”Nordfjorden” på bortsett folk i Nordfjord. i bunden form for å skilja frå Nordfjord som namn på geografisk frå eit digitalt kart kystlaget Hornelen lagde no sist sommar og Elles er det vel slik at stadnamn område. Gunnar Sigdestad i la ut på internett i samband med er som levande vesen. Dei har Svelgen sende oss ein interessant ulik livslengd og det hender at kyststemnet på Kalvågen. (Alle kommentar som me meiner har dei endrar seg, enten me likar seier Kalvågen, men der er det allmenn interesse: det eller ikkje. Mon tru om vorte til Kalvåg på trykk!).” (Så ikkje Nordfjord er inne i ein slik langt Sigdestad). ”No ser eg at det nye namnet endringsprosess, at Nordfjorden på Nordfjord er kome heilt inn er i ferd med å ta plassen for Ja, det spørst om ikkje Sigdestad i fylkesarkivet òg. Du skriv Nordfjord – som namn på sine observasjonar er eit teikn at ”Nordfjord har ein fjord, fjorden i bunden form. Elles lurer Nordfjorden, som strekkjer seg 110 på at namneforma Nordfjorden eg på noko anna. I kva omfang km frå kysten og innover i landet.” er på veg inn i skrift og tale. Eg høyrde sjølv for nokre veker sidan brukar nordfjordingane namna Faleidefjorden, Innvikfjorden, at ein journalist i NRK brukte Eg har lagt merke til denne Utfjorden, Hundvikfjorden Nordfjorden i eit innslag om eit namneendringa frå Nordfjord til og Isanefjorden. Og kva med ”Nordfjorden” dei siste ti åra, i det stort cruiseskip som er ventande Davikfjorden? Den står ikkje på til Nordfjord til sommaren. Han siste stendig oftare. Fyrste gongen kartet mitt, men eg har funne uttrykte seg omtrent slik: ”det eg såg namnet ”Nordfjorden” var namnet hjå Amund Helland. Er største cruiseskipet som nokon ein artikkel i Fjordabladet av det eit fjordnamn som framleis er gong har gått inn Nordfjorden.” journalisten Anna Wuttudal der i live, som lever på folkemunne?

Sigdestad viser til at Nordfjord i ho skreiv noko slikt som at ”ein ubunden form er einerådande i personbil køyrde i Nordfjorden.” historisk litteratur. Det har eg óg Interessant dette, la oss få fleire Då meinte ho sjølvsagt at bilen køyrde utfor vegen og ut i fjorden. merka meg, men ingen regel utan synspunkt.

34

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Frå fotoarkivet

Av Arild Reppen

Kraftutbygging i Svelgen I den faste spalta vår med glimt frå arkivet har vi denne gongen henta fram eit dramatisk bilete frå kraftutbygginga i Svelgen kring 1958. Stigen nytta arbeidarane for å kome seg opp til tunnelinnslaget.

Det her var ikkje arbeid for folk med høgdeskrekk.

vanskeleg terreng, og det måtte Kjelder: sprengast og setjast opp stigar • Finn Borgen Førsund, for at anleggsarbeidarane skulle • Kulturhistorisk leksikon, Fylkesarkivet. kome fram.

I 1958 vart helikopter sett inn i • Magni Lothe, Svelgen.no. arbeidet med å få fram materiale til utbygginga.

Det var kraftrikdomane som var grunnlaget for oppbygginga av industristaden Svelgen. Namnet har bygda fått frå Svelgsfossen.

Bremanger kraftselskab A/S vart skipa i 1914, og då den første konsesjonen på utbygginga kom i 1915 var det seks gardar i Svelgen.

I løpet av kort tid auka folketalet frå kring 40 til 400. Det var i førstninga tale om at krafta skulle nyttast til industri, men krisa etter 1.verdskrigen seinka utbygginga.

Etter dei første kraftutbyggingane vart alt arbeidet med vidare utbygging stogga då nedgangstidene kom for fullt i 1919. Ein håpa på eit kortare opphald, men det var ikkje før i 1955 arbeidet vart teke opp att. Fleire av vatna ligg i særs

Frå kraftutbygginga i Svelgen, truleg 1958. Ein kan sjå stigen som arbeidarane måtte bruke til å koma seg opp til tunnelinnslaget. Stigen hadde seksti trinn.

(SFFf-1994149.0055. Ukjend fotograf.

Eigar Ingvar Fredheim).

35

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Frå side 13

nemnt at kommunestyret valde forstandarskapet i Askvoll sparebank. Dei handsama også andre saker vedrørande banken. 9. februar handsama kommunestyret ein søknad frå ”direktionen for Askvolds sparebank”. Dei søkte om ”…tilladelse til at opmure et skab med hvelv i dommerværelsets nordvestre hjørne til opbevaring af bankens protokoller og værdipapirer, da den i ildebrands-tilfælde ikke anser skabet i bankværelset betryggende nok.” Mot fire stemmer vedtok kommunestyret at banken kunne få sette inn eit skap i det ”sydvestre” hjørnet av ”dommerværelset”. Men skapet kunne ikkje vere større enn at det tok opp meir enn ”2 m [kvadratmeter] af nævnte værelse samt 2 m ind i det tilstødende kjelderrum”.

Utgifter til å legge om ein kloakkledning og eventuelle andre endringar måtte banken koste.

I møte 15. mai ”…besluttedes at Askvolds sparebank fra 1st juli d.a. betaler som leie af banklokale i kommunehuset 50 – femti – kroner aarlig, indtil annerledes bestemmes.” 28. desember hadde kommunestyret fått ein søknad frå leiinga i sparebanken om at leiga på kr. 50,00 kvart år vart fråfallen dei første fem åra etter at det nye skapet var på plass, og at leiga dei

Frå side 17

16. juli 1862 reiste han med dampskip til Sjøholt i Ørskog.

Han vart buande på garden Solnør, som gjest hjå sakførar Ludvig Daae, søskenborn til kona hans,. Suzannah. På Solør samla han inn mykje. Seinare reiste han til Vestnes. Vi veit lite om resten av ferda og heimreisa til Kristiania.

Den sparsommelege dagboka sluttar i Solnør. Truleg gjekk reisa gjennom Romsdalen til Dombås og vidare Gudbrandsdalen og til Kristiania. Dit kom han fram i begynnelsen av august.

Resultata frå samlarferda I mars 1863 sendte Ibsen inn sin rapport til det akademiske kollegium om samlarferda. Der fortel han at han hadde fått ”optegnet 70-80 forskjellige og hidtil utrykte folkesagn, hvoraf flere har været trykt i ’Illustreret 36

neste ti åra skulle settast til kr.

10,00. Kommunestyret fann ingen grunn til å gjere om på vedtaket frå 15. mai, og banken måtte difor betale kr. 50,00 i årleg leige.

Ei sak som formannskapet hadde oppe årleg var fastsetjing av middelprisen på korn. For perioden 1. juli 1905 til 30. juni 1906 var middelprisen ”på de kornsorter, som omsattes inden distriktet”: ”Byg kr. 8,00 pr. hektoliter Rug kr. 8,00 pr. hektoliter Havre kr. 5,50 pr. hektoliter” Desse middelprisane danna grunnlaget for utlikning av skatt

d.a.”. Amtmannen var staten sin tilsynsmann og skulle sjå til at kommunen dreiv si verksemd i samsvar med gjeldande lover.

Tilsynet vart gjennomført ved at kommunen sende utskrift av møteprotokollane som så vart kontrollerte av amtet.

I 1905 vart unionen mellom Noreg og Sverige oppløyst. I 1906 vart det gitt ut ei bok av J.V. Heiberg kalla Unionens opløsning 1905. Kommunestyret i Askvoll hadde fått tilbod om å kjøpe denne boka, men vedtok å ikkje kjøpe henne inn.

Litteratur: • Malmfrid Stang og Aud Elsa Grøneng. Stongfjord-albumet.

1999.

• Liv Mykland og Kjell-Olav Masdalen. Administrasjonshistorie og arkivkunnskap – kommunene.

1987.

15. mai vedtok kommunestyret at ”Mandtallet i anledning det forestaaende storhingsvalg, bliver at udlægge til eftersyn for Askvolds sogn i kommunelokalet og for Vilnæs sogn hos gaardbr. Johannes • K.M. Nordanger og Arnljot Engh.

Kommunal kunnskap. 1943 E. Vilnæs. Valgthinget afholdes i • Fylkesarkivet i Sogn og Askvolds hovedkirke.”

Fjordane, Kulturhistorisk leksikon: Av andre ymse saker vart det i møte 9. februar referert eit skriv frå justisdepartementet ”…med hensyn til lov om tilsyn med pleiebørn”. 15. mai vart det også referert til eit skriv om at ”…der fra amtets side intet er at bemeærke ved herredsstyrets beslutning for møde 9. feb.

Nyhedsblad’”. Folkesegnene var hovudsakleg samla inn i Nordfjord og på Sunnmøre.

Samstundes søkte han om stipend til ein samlarferd i ”de trondhjemske fjord- og sødistrikter, samt om muligt i det nordlandske”. Han fekk eit stipend på 100 spesidaler, men turen vart aldri noko av. Ha brukte i staden pengane til å rette opp sin eigen svært vanskelege økonomi.

Dei 70-80 folkesegnene han påstod å ha samla inn, vart aldri publiserte, bortsett frå 4 segner og 4 illustrasjonar i ”Illustrert Nyhedsblad”. Det var lite nytt og originalt i det som han samla inn; det meste var kjend stoff frå før.

Men turen må likevel vore utbyterik: personane han trefte, hendingane undervegs, den storslagne og kontrastfulle

Margrethe Henden Aaraas og Sigurd Vengen: ”Vilnes kyrkje”, ”Bulandet bedehuskapell” og ”Askvoll kyrkje”, Gaute Losnegård: ”Spennende historie i nedlagt skulestove”.

Kjelde: • Askvoll kommune, formannskapet, møtebok 1889 – 1909.

vestlandsnaturen, alt saman brente seg inn i minnet. I hans seinare geniale verk finn vi mange referansar til vestlandsnaturen og folket der.

Kjelder og litteratur: • Nasjonalbiblioteket, Håndskriftsamlingen: Signatur: Ms. 8° 2603, Sider: a, b, c, d, 1-189, e, f, g., ”Folkesagn, regnskab” • NTNU, Gunnerusbiblioteket: Signatur Ms. 372, ”Mordskogen i Nordfjord m.m.”

• Ferguson, Robert: Henrik Ibsen.

Mellom evne og higen. (1996) • Hovland, Tor: ”Suzanna Ibsen”, i: Pridlao, nr 2 1990 • Østvedt, Einar: Med Henrik Ibsen i fjellheimen : Henrik Ibsens egne tegninger og malerier (1967) • Østvedt, Einar: Høyfjellet i Ibsens liv og diktning / Henrik Ibsens egne tegninger og malerier.

(1972).

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

hatt det i den stunda skipskista vart ferdigpakka. Det var mange som aldri kom heim att. Havet kravde sine offer, og det visste dei. Undertonen i diktet om vesle Daniel er kjenslene som er knytte til heimen, ein trygg og god barndom, og banda mellom mor og son. Det er den menneskelege varmen som gjer at dette diktet har vorte så kjært for så mange.

I diktinga til Jakob Sande er det eit mylder av personar frå mange samfunnslag. Vesle Daniel er den han tykte mest om av alle han skreiv om. Denne guten, son til Dave Myra, voks opp i små kår.

Vi møter han att i fleire dikt. Han kom ut i verda, fekk sjå og oppleve, og han kunne fortelje om det, men han voks ikkje frå seg sjølv. Han kom heim og gjekk frikar på kaia, og han hadde opplevd meir enn jordiske flest, men han var blid og gemeinsleg som før.

Vesle Daniel hadde ein rikdom i seg sjølv. Øvst i skipskista lyste salmebok og testament då han reiste, og der låg det eit falma skilderi med påskrifta “Di til døden, trufaste Mari”. Daniel var tru mot kjærasten. Her skreiv Jakob Sande om verdiar han sette høgt.

Sjø og hav i storm og stille er eit hovudmotiv i diktinga til Jakob Sande frå den første diktsamlinga han gav ut til den siste. Det er sentrale motiv for mange av diktarane våre, og det er naturleg i eit land som ligg til slikt som vårt.

Her er det så mange bilete å hente, bårer, speglingar, understraumar, skiftande vindar, forlis og brå død.

Jakob Sande brukte sjø og hav ikkje berre i naturskildringar som gjorde han til ein av dei fremste. Han hadde havsalt i språket. Han brukte sjø og hav også i skildringane av sjelelege stridar, gode og vonde kjensler som går djupt i menneskelivet, og han såg sjøen og havet både som barndomsparadis og arbeidsplass som skapte rikdom. På sjøen og havet var det dramatiske hendingar, sorg og sakn og lagnader som var tunge å bere, men her var også lykkestunder, eventyr, segn og soger, draug og fabel. Alt dette var med i dagleglivet frå barndommen av for Jakob Sande.

Han både høyrde om det og såg det, og han skildra det slik at folk kjende sag att.

Artiklane om Jakob SandeBarndommen og miljøet i oppveksten er grunnleggjande for minnesmerka i Fylkesarkivet – Kulturhistorisk leksikon: oss alle. Det var det i særleg grad for Jakob Sande, så heimekjær som • KAL/SFF-585.1429 han var. Han hadde barndommen Vesle Daniel-skulpturen i Dale og ungdommen med seg heile livet.

Han hugsa lukt og temperatur ved • KAL/SFF-072.1429 Æresminnet for Jakob Sande i sjøen i fine dagar. Han hugsa alt som hende der i alt slag vêr. Det er Fjaler dette som gjer dikta hans så ekte, så opplevde. Vesle Daniel er ein gut han kjenner - kanskje han sjølv då han reiste med motstridande kjensler.

Frå side 3 Diktet ’Då Daniel drog’ i Den gule store viseboka.

Teiknaren har teke med ”far hans, gamle Dave Myra” i 1. verset og ”mor hans” i 2. verset.

Det eine året Jakob Sande var sjømann på spesielle vilkår - skal vi seie at han var hospitant - var han både lektor og etablert diktar. Likevel gjekk det bra.

Han gjorde rett for seg, kom godt ut av det både med mannskapet og offiserane, og dei sette pris på dikta hans både når han las og song. Det var ei høgtidsstund då han las opp i sjømannskyrkja i Rotterdam og andre stader der sjøfolka samla seg. Sjøfolka såg på han som ein talsmann, og det ville han gjerne vere.

På spørsmål om kva han sette høgt i litteraturen gjekk Jakob Sande til klassikarane.

Han ville vere klassikar sjølv også, og han vart det i levande live.

Sivert Donali har vore trufast mot dette i det kunstverket han har skapt.

37

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Bedehus

Av Hermund Kleppa

Bedehuset Betania – sentralt i Eidsgata Me får stadig inn

tekst og bilete til bedehus i fylket og har no artiklar om 10 bedehus i Fylkesarkivet sitt Kulturhistorisk Leksikon. Denne gongen tek me med artikkelen om bedehuset Betania i Eidsgata på Nordfjordeid.

Bedehusartiklar i Kulturhistorisk leksikon pr. 1. mars 2006:

Har du opplysningar om bedehus?

Om bedehuset på biletet her? Det ligg tett attmed vegen mellom Bygstad og Dale. Meir veit me ikkje. Skriv eller ring eller send oss ein e-post.

• Nordstranda bedehus, Selje • Ornes bedehus, Luster • Hafslo bedehus, Luster • Lambhaug bedehus, Luster • Luster bedehus, Luster • Vik bedehus, Vik • Arnafjord bedehus, Vik • Kjølsdalen bedehus, Eid • Betania bedehus, Eid • Haugen bedehus, Eid

Bedehuset Betania i Eidsgata har blitt vigsla to gonger, fyrst då det stod ferdig i 1905, deretter i 1989 etter ei omfattande ombygging.

Betania har alltid vore nytta til mange andre tilstellingar enn tradisjonell møteverksemd.

Formann i byggjenemnda var sokneprest Høeg, men han reiste frå Eid før huset var ferdig. I hans stad vart lærar Anders Hjelle vald til formann. Samuel Osnes var tilsynsmann for byggearbeidet.

Vigslinga

Bedehuset Betania, eller “Nordfjordeids soldaterhjem” som Betania 100 år huset óg vart kalla dei første åra, Søndag 30. oktober 2005 heldt vart høgtidleg opna søndag 4 juni Normisjon fest i Betania for å feira 1905. “Det vakre og rummelige at bedehuset runda 100 år. Det var lokale var fuldt til trængsel ein gild fest med godt oppmøte, af soldater og civile”, skreiv lang matøkt, helsingar og mykje Fjordenes Blad. Det var talar av sang og musikk. Kåre Nils Os pastor Nistad, kaptein Sundby og fortalde frå soga om huset. redaktør Aasvejen. Aasvejen hadde Eid indremisjonsforeining, ord frå Grundtvig som tekst: “Saa skipa i 1879, kjøpte tomt hjå tal nu sandt om smaat og stort ..” enkefru Boalth i 1901. Den Den øvste militær sjefen, oberst utskilde parsellen fekk namnet Müller, hadde ikkje høve til å vera Betania og kjøpesummen var tilstades. Han sende telegram som 1000 kroner. I 1902 valde dei ei dei las opp på festen: nemnd til å samla inn pengar.

“Beklager ikke personlig at kunne Dei sende innsamlingslister vidt overvære aabningen. Sender omkring, jamvel til Amerika. oprigtigt ønske om held for Same hausten var det kome inn så soldaterhjemmets virksomhed.” mykje pengar at dei kunne slutta kontrakt med byggmeister Anders Variert verksemd Karlsen på kr 3 211,44. Eit vilkår Møteboka for bedehusstyret fortel var at huset skulle stå ferdig til militærøvingane byrja i mai 1905. om kva huset skulle og kunne brukast til. Fram gjennom åra finn me nemnt bibellesingar, “opbyggelser” og misjonsmøte, - vidare basarar, kvinneforeiningar, konfirmantlesing (-førebuing), søndagsskule, ungdomsmøte, songøving, fråhaldsmøte og anna.

Militæret var ein pådrivar for å få huset bygt. Det kunne til sine tider vera over 1000 soldatar på Eid og dei trong eit velferdshus. I det nye “soldaterhjemmet” kunne dei gå på kafé og leseværelse, øva i militærmusikken og levera brev i posten. Betania var i bruk som militært velferdshus til kring 1920.

Under fyrste verdskrigen (19141918) vart bedehuset rekvirert til bruk for det kommunale provianteringsrådet. Kommunen trong lager til mjøl og sukker.

Somme i ungdomsforeininga var ikkje heilt nøgde med dette, noko som kjem fram i ei protestvise.

38

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Fyrste verset går slik:

Der vi før var til huse, og møterne holdt, avlåst nu er, med Jern og Bolt.

Der er stuvende fullt av sukker og mel.

Der er ikke plas for en levende Sjel.

Målsak Som alt fortalt ga bedehuset Betania i Eidsgata rom for meir mangfaldig aktivitet enn det som var vanleg for bedehus fyrst på 1900talet. Eit talande døme på dette er eit ungdomsmøte i desember 1905. Det var fullt hus med ungdomar og eldre, både frå ungdomslaget og ungdomsforeininga (KFUM).

Etter at misjonsprest Vig hadde gjeve ei skildring av misjonsarbeidet på Madagaskar, stod målsaka på programmet. Olaf Ous innleidde til ordskifte om arbeidet med å få Blix-salmane innførde i kyrkjene i Eid. Han meinte tida nå var komen, og at arbeidet måtte takast opp med ein gong.

saka, lærarane Hjelle og Roti og kyrkjesongar Myklebust.

Resultatet let ikkje venta på seg.

Ved avrøystinga i Eid 22. april 1906 røysta 173 for innføring av Blixsalmane. Berre 6 røysta mot.

Påbygg og utvidingar

I 1970 kom det nye helseforskrifter som gjorde det nødvendig å byggja om. Vedhuset og den gamle utedoen vart riven, Det vart eit livleg ordskifte. og huset fekk eit påbygg mot “Kona” Samuline Stokkenes sa nord med toalett og garderobar. klårt frå at når ungdommen no ville få desse fagre salmane sungne I 1980 vart huset pussa opp, mellom anna med panel og nye i Guds hus, så burde ikkje dei vindauge. Samstundes vart det eldre vera til hinder. “Dei er paa vaart eige morsmål”, sa Samuline lagt planar for eit større tilbygg vestover. Kåre Nils Os var leiar Stokkenes, “ og ingi magt i verdi for byggjenemnda denne gongen. kan verka soleis paa dei unge Det “nye” Betania stod ferdig hjarto som mors maal og mors røyst”. Samrøystes valde møtet ei hausten 1988, og det vart halde vigslingsfest 7. mai 1989. nemnd til å ta opp arbeidet med

Bedehuset Betania, bygd 1905 og påbygd i 1988. Me ser bedehusstyret 1999 med formannen Kåre Nils Os til venstre, vidare: Anne Lise Vedvik, Aud Berstad, Jenny Skipenes, Henrik Stokkenes og Magne Øyra.

(1999. I Eid kyrkje 150 år. Foto: Lars Lunde).

Midt i Eidsgata Bedehuset har ei heilt sentral plassering i Eidagata, og er framleis mykje nytta til andre tilskipingar enn tradisjonell møteverksemd. Såleis nyttar Eidamessa huset, lag og grupper har samlingar i salongen, og det vert halde konfirmasjonslag og andre familiesamlingar. Huset er godt utstyrt og vedlikehalde.

Frå Kulturhistorisk Leksikon, artikkel-nummer: KAL/SFF560.1443. Internett: www. fylkesarkiv.no

“Soldatheimen paa Nordfjordeid” står det trykt på dette postkortet frå kring 1910.

Dei første åra vart bedehuset nytta som velferdshus for soldatane når det var militærøving på eksersisplassen på Nordfjordeid.

(Ca. 1910. I Eid kyrkje 150 år.

Postkort).

39

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Av Hermund Kleppa

Fylkestinget på S/Y “Meteor” i Loen 1921 I førre nummeret hadde Kjelda eit bilete av Fylkestinget fotografert om bord på Det Bergenske Damskibsselskab sitt nye turistskip S/Y ”Meteor”.

Til side 42

”SY ”Meteor” i Fjordene” (SY står for Steam Yacht).

Illustrasjon i ei reisebrosjyre.

Me har funne biletet på Internett.

Spørsmålet er så: Kvar i Fjordane?

Svaret er Loen! Me ser litt av dampskipskaia, neset til venstre heiter Tyvaneset og bakgrunnen er området Skarstein – Vanberg i Olden.

40

Me ba folk hjelpa oss med å identifisera ordførarane på biletet. Fleire har kontakta oss og gjeve oss nye namn, men ennå er det mange opne rom på lista.

Elles har NRK-Sogn og Fjordane hatt biletet ute på Internett-sidene sine som konkurranse. Ottar Starheim ba folk om å melda frå om kjende fjes og bli med i trekninga av ein bokpremie. I tillegg til ei fyldigare namneliste kan me også by på faksimile av ei notis om ”Meteor”s første turisttur” i avisa Nordfjord og ein informativ artikkel

om cruiseskipet ”Meteor” av Bjørn Falck Russenes.

Liste over identifiserte personar fotograferte på SY ”Meteor” i Loen 1921.

1.

2.

3. Gardbrukar og hotelleigar Rasmus L. Skåre, Stryn 4. Sokneprest Reiel Nybø, Selje 5. Lærar Anders O. Hjelle, Eid

6. Gardbrukar og handelsmann Paul Takle, Solund 7. Gardbrukar Anders H. Berge, Kyrkjebø 8. Direktør Halvard Drægni, Luster 9.

10.

11. Else Marie Christensen, dotter til fylkesmann Christensen 12. Fylkesmann Ingolf Elster Christensen (framhald s. 42).

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Av Bjørn Falck Russenes

Turistdampskipet “METEOR” - bygd 1904 Det tyske turistskipet “Meteor” ble kjøpt inn av Det Bergenske Dampskibsselskab (BDS) i 1921. Dette skal være den første satsing på cruisefart i rederiet på Vestlandsfjordene.

beholdt. Dette var skip nr 73 hos BDS og det andre med dette navnet.

I artikkel om “Fylkestinget 1921 om bord i “Meteor”” i Kjelda nr. 2 desember 2005, er det nevnt at fylkestinget hadde en samling i Loen på Alexandra i tiden 11. – 22. juni 1921. Vi vet at “Meteor” Høsten 1920 ble det tidligere tyske cruiseskipet “Meteor” på forlot Newcastle på sitt første cruise for BDS 11. juni.

3717 brt. budt ut for salg av Cruiset varte i 12 dager. den britiske regjering. Skipet Det er derfor god grunn til var da tatt i krigsbytte etter første verdenskrig. Skipet hadde å tro at bildet som er vist i Kjelda må være tatt i løpet før krigen vært en hyppig av båtens første tur og første gjest på de norske fjordene. cruise under nytt rederiflagg.

Først i 1921 kom det til salg, Altså jomfrutur nr. to. Ved etter at prisen var forhandlet å kontrollere cruiseruten, betydelig ned. 27. mars 1921 skulle det være mulig å kom skipet til Bergen for å settes i stand. Skipet gikk første finne frem til rett dato for fylkestingets besøk om bord. året under britisk flagg, med britiske toppoffiserer og var sogar registrert på BDS agent i Det er videre grunn til å peke på at “Meteor” i hele London; H.J. Jewell.

1921 var registrert i London 3. juni 1921 gikk “Meteor” til og seilte med britisk Newcastle, hvor den tok i mot flagg og britiske offiserer.

Offiserene på bildet bør de første cruisepassasjerene. da være britiske. Dette er Sommeren 1921 ble det i alt foretatt seks 12 dagers cruise fra nok bakgrunnen for bruk Newcastle til Vestlandsfjordene. av forkortelsen SY, steam yacht. På norsk vil det bli DS, dampskip.

Skipet ble bygget i Hamburg hos Blohm & Voss i 1904 I Kjelda blir det nevnt at for Hamburg Amerikanische Paketfarht Aktien Gesellschaft “Meteor” var tidligere italiensk.

Dette finnes det intet belegg forkortet til HAPAG. Et for i kildene. Skipet var tysk, betydelig tysk linjerederi med men kan ha seilt på Italia under sete i Hamburg. I en bok krigen. om HAPAG er det nevnt at “Meteor” ble anskaffet Kilder: for cruisefart på de norske Keilhau, Wilhelm: Norges eldste fjordene. Skipet ble overført til •linjerederi.

1951. britiske myndigheter i 1919. I • Kolltveit, Bård: Med turister om følge denne boken ble skipet bord. I Norsk Sjøfartsmuseums årbok. 1978. registrert under norsk flagg • Duncan Haws: The ships of the først i 1926.

“Meteor” var et navn som passet godt inn i BDS,s tradisjon med bruk av stjernenavn. Navnet ble derfor

Hamburg America, Adler and Carr lines. I Merchant Fleets in profile.

1980.

• Bakka, Dag: Bergenske – Byen og selskapet. 1993.

Avisa Nordfjord på Sandane hadde denne notisen om ”Meteor” 17. juni 1921 med Bergens Aftenblad som kjelde. Av notisen går fram at ”Meteor” gjekk frå Newcastle laurdag 11. juni (same dagen som fylkestinget opna i Loen), måndag var skipet i Hardanger, tysdag morgon i Bergen, gjekk same dagen truleg til Gudvangen der turistar som hadde reist overland om Voss og Myrdal kom ombord, og truleg ut Sognefjorden om kvelden på tur vidare nordover. ”Meteor” kan teoretisk ha kome til Loen, torsdag 16. juni. Fylkestinget var samla i tida 11. - 22. juni.

41

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Av Snorre D. Øverbø

FIRDANYTT

– døgnfluge-avis i Nordfjord Fylkesarkivet etterlyser opplysningar om avisa Firdanytt og redaktøren Oddvar Gloppestad.

Journalistveteranen Fredrik Koch har skrive ein interessant erindringsartikkel om avisa Firdnytt, som kom ut på Sandane. Artikkelen står i Pressehistoriske Skrifter, nr 4. 2005: ”Unge dager i Firdanytt”.

Pressehistoriske skrifter er ein skriftserie som vert gjeve ut av Pressehistorisk Forening, og må sjåast på som en del av det store, pågande prosjektet Norsk Pressehistorie.

journalistspire fekk sin første jobb i Firdanytt. Tilsett av Ein slik døgnfluge-avis var Oddvar Gloppestad. Herbjørn Firdanytt. Bladet kom ut med Sørebø (1933-2003) – då elev på første nummer juni 1952.

Sandane Landsgymnas - var og Avistettleiken var stor i Nordjord ein flittig bidragsytar i avisa. på den tida, og fekk aldri eit skikkeleg abonnementsbase. Ho Etterlyser meir informasjon gjekk inn etter berre ein månads Fylkesarkivet er svært Pressehistoria i Sogn og Fjordane drift. 8. juli 1952 kom siste interessert i fleire er vanskeleg å få skikkeleg tak nummer. i. Det har vore mange små og opplysningar om avisa nokre få større ”bygdeblad” Firdanytt og redaktøren Fredrik Koch skriv godt og aviser. Mange hadde ein om korleis han som ung Oddvar Gloppestad. omskifteleg tilvære, og fleire Frå side 40

42

13. Gardbrukar Knut Taraldset, Innvik 14.

15. Fanejunker O. Tjugum, Balestrand 16.

17.

18. Gardbrukar Hans Rutledal, Gulen 19. Lærar Olav Skjær, Lærdal 20. Gardbrukar O. Sævartveit, Aurland 21. Gardbrukar Jakob M. Myklebust, Breim 22. Gardbrukar Ludvig D. Klakegg, Jølster 23. Gardbrukar H. Flesche, Leikanger 24. Gardbrukar Olai Tefre, Førde 25.

26.

27.

28.

29. Gardbrukar Karl Iversen, Nord-Vågsøy 30. Direktør Lars P. Lefdal, Davik

gjekk inn etter kort tid.

31. Gardbrukar John Vereide, Gloppen 32.

33.

34. Gardbrukar Mons H. Takle, Brekke 35. Gardbrukar O.R. Hopperstad, Vik 36. Direktør Halvard Drægni, Luster 37.

38.

39. Sersjant Ola O. Kvenshagen, Borgund 40. Gardbrukar Lars R. Faaberg, Jostedal 41.

42.

43.

44. Ekspeditør Wilken Walaker, Hafslo 45. Gardbrukar Ivar Offerdal, Årdal

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15

Prosjekt Frå side 21

Nynorsken i Sogn og Fjordane Fylkesarkivet har sett i gang eit prosjekt for å kasta lys over nynorsken si stilling i Sogn og Fjordane siste hundre åra.

Utgangspunktet for prosjektet er at Noregs Mållag i år feirar 100 år.

Tanken er å få eit oversyn over ymse sider av nynorsken og målrørsla gjennom fleire artiklar, om lag 15 i fyrste omgang.

Artiklane vil bli lagde ut på Kulturhistorisk leksikon, Internett, men fleire vil og bli prenta i Kjelda.

Me tek til med artiklane i Kjelda i neste nummer, i juni. Då skal me mellom anna ta for oss innføringa av nynorsk i skulen i fylket, innføringa av nynorske salmar, nynorsk litteratur, mållag og mållagsarkiv og ein omtale av den boka ’Målreising i Sogn og Fjordane’ av A. Lothe. Kanskje får me og med ein artikkel om målreisinga i nasjonalt perspektiv.

I desember-nummeret vil me halda fram med artiklar om nynorsken og målreisinga i fylket.

Arkiv/dokument Me er særs interesserte i å få kjennskap til stykke i blad og bøker, arkiv og dokument som kan kasta lys over målrørsla og mållag i fylket. Ta kontakt med oss om du kjenner til slikt materiale. Fylkesarkivet vil gjerne byggja opp eit godt målarkiv.

Me er og interesserte i å få kjennskap til dei mange kvinner og menn som stridde fram målet.

Ta kontakt!

Fylkesarkivet Oddvar Natvik Askedalen 2 6863 Leikanger Tlf. 57656405 Epost: postmottak.sffarkiv@sf-f.kommune.no

Ein målhovding frå Sogn og Fjordane

Norsk Måldyrkingslag har heidra to menn frå Sogn og Fjordane på brevmerke. Den eine er Nikolaus Gjelsvik, den andre Gustav Indrebø.

Professor Nikolaus Gjelsvik (18661938) var fødd på garden Gjelsvik i Vevring kommune, no Askvoll kommune. Han vert rekna som ein dei største juristane landet har fostra. Gjelsvik la og ned eit stort arbeid i målrørsla, ungdomslagsrørsla og fråhaldsrørsla. I 1941 reiste folket i Sunnfjord ein minnestein på fødestaden.

(Frå Kultur- historisk leksikon, KAL/SF-

1428.007).

Kongereiser Etter reformasjonen veit vi at ikkje mindre enn tre av dei dansknorske kongane drog over eidet.

Den første var Christian V i 1685, og om ein skal døme etter den offisielle skildringa, gjorde ferda eit sterkt inntrykk på følgjet frå det flate Danmark: ”Dette Mans Eyde er ikkuns et forfærdelig høit Bierg, nesten dobbelt så høit som Doffrefield og lige saa slemt at passere -”.

Den andre kongen som drog over fjellet var Frederik IV i 1704. Det skal ha vorte sett opp ein stein på toppen av eidet til minne om denne ferda, men den steinen er borte nå. Den mest omtala ferda gjorde Cristian VI då han i 1733 med dronning og svigermor og eit følgje på 150 menneske tok seg over fjellet frå Einehaugen i Kjøde til Eide ved Moldefjorden.

Rodesteinar At vegen har vore mykje brukt, kan ein skjøne mellom anna av at det har vore skysskifte og gjestestover på begge sider av fjellet. Bøndene hadde vedlikehaldsplikt på kvar sine parsellar langs vegen. På Mannseidet kan ein ennå finne gamle rodesteinar, oppreiste steinar i knehøgde, som markerte vedlikehaldsstykke.

Ulvejakt I åra kring 1850 var ulven ei stor plage. Om vårane før dyra slapp på fjellbeite, vart det organisert manngard på ulven.

Dei byrja ytst på Stadlandet og med allslags skræmelydar jaga dei ulven framfor seg innover fjellet til Mannseidet der det så vart strekt opp eit såkalla ”ulvebeje” (stengsel) frå sjø til sjø. Varig verknad hadde ikkje denne rådgjerda, for det viste seg at ulven kom snart att.

Frå Kulturhistorisk Leksikon, artikkel-nummer: KAL/SF-1441.002.

Internett: www.fylkesarkiv. no 43

Kjelda, nr. 1 - 2006, årgang 15 Retur:

FYLKESARKIVET Askedalen 2 6863 Leikanger ISSN 0803-9682

Swaziland-frimerke utgjevne i 1992 i høve at den amerikanske misjonsorganisasjonen The Evangelical Alliance Mission hadde vore verksam i landet i 100 år. 20c-frimerket viser i midten framme dronninga

Sjå artikkel om Ibsen i Sogn og Fjordane 1862, side 14.

Fortundalen.

Kolorert steintrykk frå ca. 1821 av svenskane Carl Johan Fahlcrants (1774-1861) og Michael Gustaf Anckarsvärd (17921878). Frå samlingane til Fritz Holland, Oslo.

Lomawa flankert av Malena Svalheim og Malla Moe. På E1-frimerket ser me Malla Moe oppe til venstre og i bakgrunnen evangelievogna hennar. Meir om dei to misjonærane på sidene 6 - 7.