Kjelda
Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane
Nr. 2 - Juni 2007. Årgang 16
Feltleiar Heidi Handeland meiner ho er på sporet etter ein vegg. Ho vil prøva å stadfesta det ved å grava eit snitt gjennom den. Fem arkeologar frå Bergen Museum grev i desse dagar ut spanande funn frå førhistoria på Kvåle og Gurvin i Sogndal. Meir side 4. (Foto: Marit Anita Skrede). Fylkesarkivet på Internett: www.fylkesarkiv.no
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Fylkesarkivaren har ordet Snorre D. Øverbø
Privatarkiv gir balanse i vernearbeidet Framvoksteren av offentleg sektor har vore eit av dei mest forbløffande trekka ved historia vår på 1900-talet. Trenden held fram også inn i dette tusenåret. Heldigvis finst det lover og forskrifter som syter for at eit minimum av denne dokumentasjonen vert sikra for ettertida. Desto meir tankjevekkande er det då at vern av arkiv frå privat sektor er overlete til tilfeldigheiter og vekslande prioriteringar. Verdfulle arkiv frå bedrifter, organisasjonar og privatpersonar går kvar dag tapt i Noreg. Hovudproblemet er manglande statleg koordineringspolitikk og -ressursar på området. Slik det er no er det opp til kvart fylke eller kommune å prioritere vekk. I Sogn og Fjordane har vi i fleire år vore så heldige å ha ein målretta innsats på privatarkiv, men
også her slit vi med manglande ressursar og store etterslep. For framtidas forskarar vil dette representere eit kjempeproblem, både metodisk og praktisk: Arkivbestanden i arkiva rundt om i Norge vil vere totalt dominert av arkiv frå stat, fylke og kommune. Eg vil anslå at i 2007 vil berre 2 - 5 % av den innsamla arkivbestanden vere privatarkiv. Privatarkiva vil slik sett på langt nær vere representative for privat sektor. Denne underbalansen i vernearbeidet vil gje eit skeivt kjeldegrunnlag for forskarar i åra som kjem. Det er kva vi prioriterer i dag, den vernejobben vi gjer no, som legg føringar for framtidas arkivbrukarar, - forskarar og einskildpersonar. Vi kan sjølvsagt ikkje verne alt, men vi bør syte for tilnærma balanse i vernerekneskapen. Det er det ikkje i dag.
Redaksjon Snorre D. Øverbø (redaktør), Oddvar Natvik, Karianne Schmidt Vindenes Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane. Kjelda kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 125,-. Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682. Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven. Ansvarleg dette nummer: Oddvar Natvik. Utforming: Oddvar Natvik.
Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane
Fylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax. 57 65 61 01 postmottak.sffarkiv@sfj.no Kst. fylkesarkivar: Snorre D. Øverbø, tlf. 57 65 64 01, snorre.d.overbo@sfj.no Arkivarar: Arild Reppen (foto), Fototeknisk avd., 6823 Sandane. Tlf. 57 86 51 24, arild.reppen@sfj.no Øystein Åsnes (musikk), Tlf. 57 65 64 04, oystein.asnes@sfj.no Karianne Schmidt Vindenes (fagleiar), tlf. 57 65 64 06, karianne.schmidt.vindenes@sfj.no Per Olav Bøyum (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 14, per.olav.boyum@sfj.no Sturla Binder (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 20, sturla.binder@sfj.no Geir Utmo (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, geir.utmo@sfj.no Marit Anita Skrede (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 16, marit.anita.skrede@sfj.no Roger Kvarsvik (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 00, roger.kvarsvik@sfj.no Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, randi.melvar@sfj.no Prosjekt: Gunnar Urtegaard, ABM prosjektutvikling, 57 65 64 03, gunnar.urtegaard@sfj.no Hermund Kleppa (Kulturhist. leksikon), tlf. 57 65 64 02, hermund.kleppa@sfj.no Oddvar Natvik (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 65 64 05, oddvar.natvik@sfj.no Bjarnhild Samland (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 65 64 08, bjarnhild.samland@sfj.no Siri Ingvaldsen (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 82 50 08, siri.ingvaldsen@sfj.no Elin Østevik (eldre foto), tlf. 57 65 64 18, elin.ostevik@sf-f.kommune.no Silje Sjenken Svanevik (digitalisering), tlf. 57 65 64 12, silje.sjenken.svanevik@sfj.no Rahimollah Jurmi (nettbasert kulturformidling), rahimollah.jurmi@sfj.no Ulf Palm (fotoprosjekt), tlf. 57 86 51 24, ulf.palm@sfj.no Nettstad: www.fylkesarkiv.no
Ny fylkesarkivar Snorre D. Øverbø tek mellombels over som fylkesarkivar for Gunnar Urtegaard. Øverbø er konstituert i stillinga i perioden 01.05.2007 — 31.12.2007. Gunnar Urtegaard skal i denne perioden arbeide med prosjektet Nettbasert kultur- og kunnskapsformidling. Frå 1.5.2007 vert det og oppretta ei mellombels teneste under fylkesdirektør for kultur med namnet ABM Sogn og Fjordane. Urtegaard skal leia denne avdelinga som skal utvikle nye prosjekt og tenester knytt til ABMsektoren (Arkiv, Bibliotek og Museum) i Sogn og Fjordane. Urtegaard skal utvikle ein samla plan for vidareføring av dette arbeidet som skal til politisk handsaming mot slutten av 2007. Urtegaard vil og arbeide med regionale, nasjonale og internasjonale utvikingsprosjekt på dette feltet.
Personalnytt Ulf Palm, fødd 1968, frå Sverige, er tilsett i prosjektstilling knytt til digitalisering og registrering av foto. Han skal arbeide ved fotoavdelinga på Sandane. Palm er utdanna arkitekt og kunstfotograf frå Sverige. Han starta 24.05.2007. Asbjørn Ness, fødd 1985, er tilsett i sommarvikariat, og skal arbeide med registrering og digitalisering av kjelder. Ness er frå Sogndal, og er for tida student ved NTNU i Trondheim.
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Av Snorre D. Øverbø
Mange lesarar hjelpte oss med budeieopplysningar! Vi spurte i førre nummer av Kjelda om lesarane våre kunne skaffe oss fleire opplysningar om budeia Eli Steffensdatter Lefdal. Ho vann premie frå Landbruksselskapet i Sogn og Fjordane i 1903. Responsen frå lesarane våre har vore svært god. Fleire har vendt seg til oss både pr telefon og med epost, og kome med presise opplysningar. Som dei fleste har nemnt, finst opplysningane i ”Digitalarkivet” på Internett. (Sjå http://digitalarkivet.uib.no) og i Årstein Svihus’ Bremanger bygdebok. For å oppsummere han vi samanfatte dei innkomne opplysningane om Eli Steffensdatter slik: Eli Steffensdatter Lefdal, fødd 02.04.1850 på Sande i Gloppen. Død 1913 på Bøen, Davik. Foreldre: Husmann Steffen Monsson Sande og Marie Steffensdatter Rygg. Simianne Bøen (1856-1943) – som skreiv det eine av vitnemåla for Eli i samband med premieringa, var søster til Eli. Simianne dreiv garden Bøen (gnr 104m, bnr 7 i Davik) saman med Peder Martin Oleson. Eli tente ei periode hos søstera på garden.
Vi vil takke lesarane våre for opplysningane, særleg Liv Marit Bøen, Roar Førde, Herdis Holvik, Per Reppen og Gunnar Sigdestad.
Sølvuret som Eli vann i 1903 har vore i slekta sidan. I dag er det ei ny Eli som har sølvuret. Det er oldebarnet til Simianne Bøen, søstera til Eli Steffensdatter, som har klokka, Eli Karoline Bøen (tv). Innskripsjonen i klokka er: ”Budeiepræmie tilkjendt Eli Lefdal 1903”.
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Av Marit Anita Skrede
Spanande arkeologisk utgraving i Sogndal
Utgravningsområdet på Kvåle. På dette feltet er det truleg minst tusen restar etter til dømes stolpar og kokegroper. Oppgåva til arkeologane er å setja dette i samanheng, og freista finna ut kva området har vore brukt til i ulike tider. (Foto: Marit Anita Skrede).
I to månadar skal fem arkeologar frå Bergen Museum grava fram spanande arkeologiske funn på Kvåle (Bondevikhagen) og Gurvin i Sogndal. Arkeologar frå kulturavdelinga ved fylkeskommunen registrerte området i fjor sommar, og då vart det klårt at det er eit svært funnrikt område. Registreringane viste at menneska tok til å dyrka jorda her allereie for 4500 år sidan. Det er mellom dei eldste spora etter jordbruk i distriktet.
utført ein del C-14 dateringar som spørsmål som dukkar opp etter viser aktivitet i området mellom ei arkeologisk registrering, og det omlag 2500 f.Kr. og 300 e.Kr. er spanande å sjå kor mange av desse spørsmåla ein kan få svar på Ut frå dette kan me likevel ikkje etter at resultata frå utgravinga er Her har dessutan stått fleire vita om det har vore kontinuerleg analyserte. bygningar. Kor mange, kor gamle aktivitet i området i heile denne dei er og kva aktivitet me kan perioden. Det er også mogleg Arkeologane frå Bergen Museum knyta til dei er spørsmål som at bruken av området har gått arbeidde i Sogndal frå 16. april Bergen Museum har med seg i lenger fram i tid enn det me til til 11. mai, og skal halda fram arbeidet sitt. Kulturavdelinga fekk no kjenner til. Det er altså mange mellom 21. mai og 22. juni. I løpet av denne tida skal dei få best mogleg oversikt over spora etter farne tider og dokumentera dei for ettertida. Spora i grunnen vert fotograferte, teikna og målt inn. Ein stor del av dei vert dessutan gravne ut, og jord- og trekolprøvar vil bli analyserte. Trekolprøvar vert C-14 daterte, medan jordprøvar vil til dømes gje meir kunnskap om kva som er dyrka her.
Maskinell flateavdekking er den mest vanlege arkeologiske metoden i jordbruks-område. Ei gravemaskin fjernar matjorda. Ved overgangen til steril jord vil ein kunne sjå spor etter tidlegare aktivitet. Stein-pakningar, kolsjikt og anna farge på jorda enn grunnen tyder på at me har gjort funn. Då må me fram med krafse, spade og murarskei for å undersøka det nærare. (Foto: Marit Anita Skrede).
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Metoden som vert brukt ved den arkeologiske undersøkinga på Gurvin og Kvåle vert kalla maskinell flateavdekking. Dette er den mest vanlege metoden i jordbruksområde, og tyder at matjorda vert reinska vekk med gravemaskin. I undergrunnen finn ein då eventuelle spor etter eldre tider, t.d. i form av stolpehol og kokegroper. Eit stolpehol er eit avtrykk etter ein stolpe, og kan ofte knytast til bygningskonstruksjonar – anten som takberande stolpe eller som del av vegg. Kokegroper har blitt brukt til å førebu mat. Stolpehol og kokegroper er mellom dei mest vanlege spora som arkeologar kan påvisa på flateavdekkingar, og fins også i eit stort tal på Kvåle og Gurvin. I tillegg fins andre restar etter bygningar, dyrkingsspor, verkstadsaktivitet og moglege graver. Spora (strukturane) ligg svært tett og til dels oppå kvarandre. Arbeidet som arkeologane skal utføra dei komande vekene er svært krevjande og spanande. Ei av utfordringane er å finna samanhengar mellom strukturane,
slik at me etter kvart får eit betre bilete av kva aktivitet det har vore på staden. Når arbeidet er avslutta i felt, tek arkeologane med seg dokumentasjonen inn på skrivebordet. Der blir den vidare analysert, og etter kvart vil ein nærma seg svar på kor mange bygningar som har vore her, kor mange av dei som stod samstundes
og kva aktivitet me elles kan knyta til området. Utgravinga på Kvåle og Gurvin er ei viktig brikke i puslespelet for å forstå den tidlege historia i Sogndal. Me som er interesserte i arkeologi generelt og lokalhistorie spesielt ventar difor i spaning på resultata frå Kvåle og Gurvin.
Ein arkeolog treng både murarskei, ausekar, funnposar, sprittusj og trillebår i arbeidet sitt. (Foto: Marit Anita Skrede).
Formidling av forhistorie og eldre historie I vinter engasjerte Fylkesarkivet arkeolog Marit Anita Skrede til å skriva ein plan til eit prosjekt om nettbasert formidling av forhistorie og eldre historie. Dette prosjektet vart presentert i det forrige nummeret av Kjelda. Som eit samarbeid mellom Årdal kommune og Sogn og Fjordane fylkeskommune er no to andre arkeologar hyra inn for å gå eit steg vidare i dette arbeidet.
arkeolog ved Universitet i Bergen frå 2005. Ho skreiv hovudoppgåve om jordbrukslandskapet på Ornes i Luster.
i 1995. Dette er bakgrunnen for at ho no skal skriva nokre artiklar om dette spesielle gardsanlegget frå vikingtida.
Kari Larsen leverte hovudoppgåva si om øydegarden Ytre Moa i Årdal
Saks funnen på Ytre Moa. (Foto: Bergen Museum).
Vibeke Lia skal skriva ein tilsvarande plan for Årdal som Skrede skreiv for heile fylket. Den skal innehalda detaljerte planar over kva som skal presenterast for Årdal. Lia skal gå gjennom alt relevant materiale frå Årdal, og setja opp ei liste over alle artiklane som skal skrivast. Ho skal dessutan laga eit framlegg over kva andre tiltak som må setjast i verk for å presentera den tidlege historia frå Årdal på ein god måte. Planen er at du på nettsida skal finna både artiklar om relevante emne, men også gode foto og andre visualiseringar. Lia er utdanna
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Av Sturla Binder
Johannes Haarklou med nytt orgel i 1906 Pinsen 1906 kunne kyrkjelyden i Naustdal feire at dei hadde fått nytt orgel, og det var ikkje kven som helst som vigsla det. Den kjende komponisten Johannes Haarklou hadde teke vegen frå hovudstaden til heimtraktene sine i Sunnfjord. Mellom 400 og 500 menneske møtte opp i kyrkja denne dagen. Konserten vart omtala som ei høgtidsstund og ei oppleving av dei sjeldne. Det var eit ønskje frå Haarklou sjølv å halde denne konserten. Han hadde nemleg vore rådgjevar i samband med kjøpet. Under ordningsarbeidet med arkiva etter Naustdal kommune kom vi
over fleire brev som fortel litt om historia kring dette, mellom anna eit brev som Haarklou skreiv til ordførar Gunder B. Thune. Han gratulerte med det nye orgelet, og ønskte å spille det inn. Han kunne tenkje seg å halde ein konsert i løpet av juni ”for at I kan høre, hvordan det kan klinge og for at faa in folk til Søndfjord”. På eit vilkår:
flink organist, som den der tidligere har spilt det, vil man af dette instrument faa meget ud”. Vi får tru at organist i Naustdal på denne tida, Rasmus Øverlid, levde opp til den tidligare organisten som det her vart referert til.
Finansieringa
Orgelet kosta 2500 kroner. Det var ingen liten sum på den tida. ”Jeg haaber De ikke leier nogen Heile kommunebudsjettet for anden organist (fra Bergen f.ex) 1907 var på 10 425 kroner. komme mig i forkjøbet, for da vil Pengane kom inn ved at det vart jeg ikke komme”. halde ei innsamling i kyrkjelyden. Vi får eit inntrykk av korleis denne innsamlingsaksjonen Kjøp og frakt Orgelet hadde stått i Tjøme kyrkje gjekk føre seg gjennom eit brev frå medlem av kyrkjetilsynet, i Vestfold sidan 1867. Det vart Martinus Fauske, til ordføraren. kjøpt gjennom firmaet Olsen & Han kunne opplyse om at han Jørgensen. Dette var det største hadde vore på Fauske og Kråkenes enkeltfirmaet på marknaden. ein søndag og ”tigged penger” Olsen & Jørgensen til orgelet. Der fekk han inn 117 sendte orgelet med kroner, noko han sjølv var veldig eit frakteskip måndag fornøgd med. 3. mai, med berekna framkomst i Naustdal Korleis innsamliga gjekk i andre omkring i veke etter. delar av kyrkjelyden, veit vi ikkje, Ein representant for men naustdølingane må ha grove firmaet i Bergen skulle vere med til Naustdal for djupt i lommeboka for å få dette å installere det. Orgelet til. Martinus Fauske la elles vekt hadde i utgangspunktet på at sjølve handelen skulle haldast hemmeleg lengst mogleg. 8 stemmer, men vart noko ombygd ved monteringa. Olsen Ville nokon komme å & Jørgensen gav sine høyre på ”en gammel lykkeønskingar:
musiker”?
”Vi ønsker menigheden maatte faa glæde af orgelet; har man saa
Tidspunktet for konserten var viktig. Helst ville Haarklou halde den på ein søndags kveld da det
Johannes Haarklou var fødd i 1847, altså for 160 år sidan. Han vaks opp på garden Haarklou i Haukedalen. Faren, Ole Nielsen Dvergsdal, var frå Jølster. Han var både gardbrukar, lærar og kyrkjesongar. Heimen var ein samlingsstad for musikk. Johannes sine onklar både på far- og mors sida var framifrå hardingfelespelarar. Dermed vart interessa for musikk vekt tidleg. Johannes Haarklou sa sjølv at musikkgivnaden hadde han arva frå slekta i Dvergsdal og Jotuna på Myklebust. Haarklou utdanna seg til lærar, men satsa etterkvart utelukkande på musikken. Han la bak seg studiar både i Leipzig og Berlin. Under mesteparten av karrieren budde han i Oslo, der han var organist ved Aker kyrkje. Han var ikkje berre verksam som komponist, men òg som musikkmeldar, organist og dirigent. Johannes Haarklou døydde i 1925. Det er reist ei minnestøtte etter han i Haukedalen.
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
ikkje var gudsteneste. Elles var han redd ingen ville betale for å komme på konserten. Han bad ordførar Thune om å vere ærleg å seie i frå om han hadde den minste tvil. Mest urolig var Haarklou for at enkelte eldre Naustdøler kunne tenkje at der ved ein konsert ville ”gaa for mange Penge ut a Bygda [sic]”. Slike resonnement kjende han igjen frå gamle dagar i heimbygda.
”Men, hvis de antar, at Folk vilde ha interesse at høre en gammel musiker, som Mange vel har læst Et og andet om i Aviserne, saa søg De om Kirken for mig (Jeg spiller naturligvis kirkelig musikk), og lad mig faa svar snarest”. Haarklou bygde på erfaring når han var så pessimistisk i høve til oppmøte. Han hadde heldt mange kyrkjekonsertar kringom i landet. Det var ei viktig oppgåve for Haarklou at vanlege folk utan musikkopplæring vart ført inn i ”musikkens verden”. Med ein slik pedagogisk innstilling, tok han til med konsertreisar alt i 1884. Han sa sjølv at ”jeg har holdt kirkekonserter i alle Norges byer (Fredrikstad undtatt) og i de fleste landskirker med orgler” Det var langt frå alle stader at folk strøymde til for å høyre på den kjente komponisten. Berre sjå på dette oversynet over billettinntekter frå konserter han heldt i 1903: 1. 5. 7. 14. 14. 16. 19. 21. 21. 22. 26.
Bruflat kr. 8.00 Gjøvik kr. 46.00 Krøderen kr. 18.00 Alstadhaug kr. 42.50 Markabygden kr. 10.50 Steinkjær kr. 37.10 Beitstaden kr. 15.00 Salberg! kr. 8.00 Saxhoug!! kr. 6.00 Hustad!!! kr. 3.00 Værran!!!!!!! kr. 1.00
Utropsteikna bak nokre av plassane med minst billettinntekter, viser at Haarklou må ha tatt det tydelegvis dårlege oppmøte med ein porsjon humor. Dessverre ser det ikkje ut til at vi har noko fullstendig oversyn over konsertreisene i Sogn og Fjordane, men vi veit at røtene i Jølster og heimstaden i Haukedalen ofte trakk han til Sunnfjord. Dette
forstår vi når vi leser avslutninga på brevet han skreiv til ordførar Thune:
”Det er besynderlig: Jo eldre man blir, jo mer drages man instinktsmæssig mod sine ungdoms Trakter. Slig gaar det ialfald mig. Søndfjord er for mig det vakreste af Norge”. Uansett var det ikkje noko problem med oppmøte i Naustdal denne søndagen. Sunnfjordingane må ha visst å sette pris på sin kjente komponist. I Søndfjords avis, fredag 15. juni 1906, finner vi denne konsertomtalen, skrive av Daniel Fimland:
Konsert i Naustdalskyrkja av Johannes Haarklou Gode Bladstyrar! Som De veit, hev me fenge Orgel i Naustdalskyrkja og no – eit bra Orgel. Og som De og veit, hadde me Johannes Haarklou her no i Pinsehelgi og halda konsert. Eg tenkjer det var om umlag millom 4 og 500 Menneskje som høyrde på.
Storthing og Riksstyre let Pengar til? Men for um alt er: Me Sunnfjordingar hev Æra av, at Johannes Haarklou er Sunnfjording. Tilslutt vil eg her faa Lov aa segja Dykk Haarklou mi hjertelegaste Takk fyr spelet Dykkar i Naustdalskyrkja – og eg trur, eg hev alle aahøyrarar med meg, naar eg segjer: Velkomen snart att.
Det var ei Høgtidsstund, som me 5-6-06 væl ikkje so snart fær att make til. Dan. Fimland Heile Programmet var framifraa. – Framifraa Musikk og eit sers framifrå Kjelde: Spel! Best likte eg hans eigne - Naustdal kommune, Komposisjonar: ”St. Hansaften” og formannskapet, K/S, 1897-1920 ”Norsk Bryllupsmarsch”. Haydn: Jubelkor af „Skabelsen“, Wagner: Litteratur: „Festmusikk“ og Händel: „Hyrdernes - Benestad, Finn: Johannes Lovsang“ var og framifrå. Eldest var Haarklou. Mannen og verket - Kolnes, Stein Johannes: Norsk det berre godt alt. Og spelet hans var verkeleg kunst. Slik „Teknikk“, som det heiter i Musikkspråket, og Avrunding! Og det beste av alt med spelet hans er: Han legg heile si Sjæl i det. Utan kunde han ikkje spela, som han gjerer. Det var Uraad.
Kyrkja og orgelet i 1910.
orgelkultur - Naustdal Bygdebok band III - Naustdal kyrkje 1891-1991, utgjeve av Naustdal sokneråd - Sandnes, Ola: Johannes Haarklou 1847-1925. Jul i Sunnfjord 1968.
Eit døme på Johannes Haarklou sin handskrift. Dette er avslutninga på brevet han sende til ordførar Gunder B. Thune.
Eg trur han måtte fortena aa faa ein Grand Stats-Studnad, so han kunde faa laga oss mange slike Musikkstykkje, som dei me alt har fenge fraa honom. Tru det ikkje hev vore brukt (og skal brukast) utenlands av det som
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Av Per Olav Bøyum
Kyrkjestrid i Olden Eit gudshus er ikkje alltid eit fredfullt tempel for sjela. Vegen fram til nytt kyrkjebygg i Olden var lang og hard, og kløyvde lokalsamfunnet i fleire år. Konflikten blei til slutt bokstaveleg tala murt att. I samband med at Stryn kommune nyleg avleverte det eldre arkivtilfanget sitt til sentraldepotet på Leikanger, kom det inn bilete som dokumenterer soga om Olden nye kyrkje.
Frå grunnsteinsnedlegginga jonsokdag 1934. I bakgrunnen: prost Reiel Nybø og sokneprest Zakarias Brekke.
for bygging av ny kyrkje. To år seinare skal eit soknestyre ha blitt kasta fordi folk meinte det gjekk for smått med kyrkjesaka. Så vart det verdskrig og nedgangstider, og kyrkjespørsmålet fekk ikkje vind i segla att før midt på 1920-talet.
tomta til den gamle. Den gamle kyrkjea ville dei flytte til ein annan stad i bygda. Dessutan ynskte dei å overlate ho til det offentlege eller til Fortidsminneforeningen. I tilfelle desse ikkje ville ta ansvar for kyrkja, var riving siste utveg.
Ulike fraksjonar
Dei grunngav synspunktet sitt med at ei restaurering ikkje ville vere ei fullgod løysing på kyrkjeproblemet.
Alle var einige om at kyrkjesituasjonen i bygda var uhaldbar, men der stoppa òg all semje. Striden blussa for alvor opp i 1926, og delte bygda i eit ”restaureringsparti” og eit ”nykyrkjeparti”. Det betente spørsmålet dreia seg om den Striden hadde røter fleire tiår gamle kyrkja skulle setjast i stand tilbake. Kyrkja i Olden vart folkeeige etter at soknekommunen til eit tidhøveleg gudshus, eller om det var naudsynt med eit nytt hadde kjøpt ho i 1893. kyrkjebygg. Nokre få år etter, i 1905, kom Kyrkjedepartementet med Soknestyret i Olden var folkevalde påpeikingar om at kyrkja etter representantar som handsama lova var for lita. Ho var dessutan kald og trekkfull, og i det heile lite kommunale saker som berre galdt for soknet. Dei vedtok i 1926 at teneleg som brukskyrkje. I 1910 det skulle byggjast ny kyrkje på var det fleirtal i kommunestyret
Soknerådet gjekk fyrst inn for riving av kyrkja. Etter nytt val til rådet snudde dei, og gjekk deretter bak ”restaureringspartiet” si fylking. Soknemøta, der dei røysteføre i soknet kunne stemme, hadde heile tida fleirtal for restaurering av den gamle kyrkja. Frå geistleg hald var synspunkta noko meir vinglete. Sokneprest Brekke meinte at dersom restaurering ikkje kom på tale, burde eit nytt kyrkjebygg reisast
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
ein annan stad i bygda. For Brekke låg det òg ein geografisk dimensjon i debatten. Han meinte at ei framtidig kyrkje burde liggje nærare sentrum i soknet. Slik den gamle kyrkja var plassert, hadde folk frå Briksdalen om lag to mil til gudsteneste. Folk frå ytste garden i andre enden av soknet, Agjeld, slapp derimot unna med dryge seks kilometer. Prost Nybø gjekk inn for at den gamle kyrkja burde flyttast til ein hjelpekyrkjegard på Brynestad, og bli brukt som eit gravkapell. Seinare endra han syn. Bispen i Bjørgvin var derimot ”mest tilbøielig til å slutte seg til Innvik sogneprests forslag”. Frå Oslo kom det klåre meldingar frå Kyrkjedepartementet om at dei ikkje godtok oppføring av den gamle kyrkja på ei ny tomt. I tillegg hadde Statens bygningsinspektør innspel og synspunkt i debatten. Men framfor alt var det ein strid som kløyvde bygdefolket i to. Når det kom til økonomi meinte båe partar at dei hadde gode kort på handa. ”Restaureringspartiet” viste til at velgjeraren William Singer var villig til å koste både
1) Elsa Brynestad 2) Anders O. Løken 3) Jenny Melheim Heggdal 4) Anna A. Gytri 5) Salamon O. Løken 6) Knut O. Brynestad 7) Per O. Solheim 8) Leiv J. Gytri 9) Jon Gytri 10) Ingebrigt Beinnes 11) Hallvard Sindre 12) A. M. Kvamme 13) Johan Yri 14) Daniel Muri 15) Einar Åberg 16) Rasmus Bruvoll 17) Reiel Nybø 18) Oskar Brynestad 19) Jens Gildestad 20) Knut E. Brynestad 21) Gudmund Beinnes
22) 23) 24) 25) 26) 27) 28) 29) 30) 31) 32) 33) 34) 35) 36) 37) 38) 39) 40) 41) 42)
Gustav Gytri Zakarias Brekke Ragnvald Flåten Asbjørn R. Flåten Nils A. Muri Ola M. Vangberg Guttorm Oppheim Rolv M. Vangberg Kristen E. Brynestad Rasmus Flåten Rasmus O. Skarstein Knut A. Eide Reidar Åbrekk Jens Kristiansen Oliver Olsbø Salamon Løken Ingeborg Muri Anne E. Kvamme Brita I. Gytri Anders A. Gytri Pernille Skarstein
vølingsarbeidet og framtidig vedlikehald av den gamle kyrkja. Dette gjorde han på vilkår av at det ikkje blei bygd ny kyrkje i Olden på 20 år.
Soknestyret peikte på at det gjennom gåver og utlikning hadde kome inn 50 000 kroner til eit fond for ny kyrkje, og dei var redde for at privatpersonar ville krevje pengebidraga sine
Personkart til biletet på side 8.
Til side 10 Prestar frå Nordfjord saman med prost og bisp på veg til vigslehøgtida i kyrkja. Frå venstre: sokneprest Zakarias Brekke, pastor O. Skarstein, sokneprest N. Eide (Hornindal), pastor H. Nerhus, pastor S. Nybø, sokneprest E. Eriksen (Stryn), sokneprest Løvoll (Eid), pastor A. Lødøen, sokneprest O. Kvåle (Gloppen), sokneprest J. Slåttelid (Davik), biskop Andreas Fleischer og prost Reiel Nybø. Vidare mot høgre: Nils A. Muri, M. Kvamme og med ryggen til står Martinus S. Muri. Kvinna heilt til høgre er Brita (Bakkelid) Skarstein.
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Frå side 9
Vigslehøgtida i Olden nye kyrkje 19. desember 1934.
attende om utfallet av striden blei tydeleg at den gamle kyrkja vart restaurering av den gamle kyrkja. oppfatta som identitetsskapande av folk i Olden. Sjølv om ho Etterkvart som åra gjekk og ikkje blei bygd før i 1759, hadde knuten blei stramma til, hardna bygningen, i alle høve i nokre også ordbruken. Frå soknerådet delar av befolkninga, vorte eit kom det skuldingar om at symbol på lokalt samhald og det blei brukt ”agitasjon” ved byrgskap. listerøysting. Soknestyret hadde på si side særleg agg mot høgare Synet på kyrkja som eit verneautoritetar: verdig klenodium var likevel ikkje eintydig. I 1926 tilrådde soknerådet riving av kyrkja, og ”…men støtt og stendig hev dei meinte at ho ikkje hadde nybygging vore hindra av ”noko sers antikvarisk eller kyrkjelege autoritetar. Dei, som historisk verd”. Dei skifta hev baade rett plikt paa seg til rett nok standpunkt etter at aa hjelpa til med aa reisa eit gudshus, som kann stemna sjel og ”restaureringspartiet” vann sinn til andakt, reisa Kristi kyrkje soknerådsvalet i 1928. Det paa jordi, dei hev vore verste [sic.] folkevalde soknestyret var derimot av ei anna oppfatning. I eit brev motmenn. Ein vert freista spyrje um me verkeleg lever i eit fritt og til stiftdireksjonen hevda dei at ”Det er mange gode og kjende kristeleg samfund.” menn som hev set på kyrkja, og funne at ho hev ikkje nemnande Var den gamle kyrkja verd korkje kulturhistorisk eller antikvarisk.” ein kulturskatt? Kyrkjestriden i Olden er også interessant fordi han gjev ein gløtt Mot dette synet mælte inn i bygdefolket sine haldningar både Riksantikvaren og Fortidsminneforeningen. Båe til kulturvern og lokalhistorie. I meinte at det gamle kyrkjebygget eit brev frå eit soknerådsmøte i ikkje burde rivast, men setjast 1928 blir det klaga sårt over at istand til ei høveleg brukskyrkje: ”Olden har - so å segje - berre ”Fedrenes kirke er ikke bare en ’dei gamle fjelli’ som vitne om fortida. Bruksting som har vorte antikvitet som fremvises nu og da, men bør være et levende gravi fram or gravhaugar har kultsted, hvor slegten fremdeles vorte sendt til museum.” Det er
møtes.” Frykta for at det gamle bygget skulle ende opp som ei ”museumskyrkje” skulle vise seg å vere reell.
Ny kyrkje i ekspressfart Konflikten fann til slutt sin ende. I soknestyremøte 18. oktober 1933 kom det inn eit forslag frå prost Nybø om å behalde den gamle kyrkja på tomta ho stod på. Vidare tilrådde han bygging av ny kyrkje på Brynestad. Soknemøtet og soknerådet hadde tidlegare støtta forslaget frå prosten, og no gjekk også soknestyret inn for det same. Grunnsteinen til ny kyrkje blei lagt jonsokdag 1934. Fjordingen kunne melde at ”Under steinen vart innlagt i muren eit forsegla koparskrin som inneheldt alle ’sakens dokumenter’ frå fyrst til sist.” Symbolikken skulle vere krystallklår: Etter mange og bitre år med kyrkjekrangel vart striden gravlagd for godt. Arbeidet gjekk deretter lynande fort. Arkitekten bak kyrkjebygget var Daniel Muri, og kostnadane kom på 85 000 kroner. 19. desember 1934, eit drygt halvår etter grunnsteinsnedlegginga, blei gudshuset vigsla av biskop Andreas Fleischer. Kjelder: - Innvik kommune. Soknerådet. Korrespondanse/ sakstilfang 1932 - Innvik kommune. Formannskapet. Møtebok 19291935. Litteratur: - På kyrkjeferd i Sogn og Fjordane. Bd. 1: Nordfjord og Sunnfjord.
10
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Arkiv på flyttefot
Av Karianne Schmidt Vindenes
Avleveringar frå Stryn og Fjaler I 2007 og 2008 er hovuddelen av arbeidet til arkivarane på kommunearkivordninga knytt til avleveringane av kommunalt arkivmateriale. I første omgang tek me imot arkiv som er skapt før 1964. Sidan me gav ut Kjelda sist, har me fått inn arkiv frå to nye kommunar.
Stor avlevering frå Stryn Den 28. mars var ein spesiell lastebil på veg mellom Stryn og Leikanger. Denne bilen hadde med seg eit lass på 14 pallar, fullpakka med arkiv. Dette arkivet kom sjølvsagt frå Stryn. Det var arkiv frå kommunen, skapt i perioden 1837-1964. For dei som kjenner historia til Stryn, veit dei at det som då vart flytta var arkiv frå to kommunar: Stryn og Innvik. Denne avleveringa er den største me har teke imot til no. Det vil også seie at det var eit stort og tidkrevjande arbeid som arkivleiar Astrid Sætre Rake og kontorsjef Anders Heggdal gjorde i framkant av avleveringa. Marit Anita Skrede og Karianne Schmidt Vindenes frå Fylkesarkivet var med på avleveringa. Då me kom til kommunen var alt materialet godt pakka i banankassar. Som me har skrive om tidlegare er desse veldig godt egna til å pakke arkivmateriale i. Me kunne laste fleire lag med banankassar på pallane, og fekk difor med oss arkivet i ein omgang.
Alt arkivmaterialet er no på plass i Fylkesarkivet sine lokale. Her vil det stå i eit rom som er konstruert for å husa arkiv. Det første synlege resultatet på flyttinga er at fleire av møtebøkene til formannskap og kommunestyre vil verte skanna og lagt ut på Internett. Etter kvart vil me også gå gjennom heile arkivet for å ordna og registrera det.
kunne svara på førespurnadar om det. Det vil likevel ta ei stund før me får høve til å finordna materialet, då det er eit tidkrevjande arbeid. Dei fleste kommunane i fylket skal avlevera eldre kommunale arkiv, og finordninga vil i hovudsak skje i den rekkefylgja som arkiva kjem til oss. Fjaler er den sjuande kommunen som avleverer arkiv. Dei sju kommunane er: Naustdal, Askvoll, Gulen, Høyanger, Balestrand, Merkedag for Fjaler Stryn og Fjaler. Dersom du ynskjer Fredag 11. mai 2007 vart ein innsikt i kommunale kjelder frå ein merkedag for Fjaler kommune. Denne av desse kommunane er det berre å ta dagen tok dei eldre kommunale arkiva kontakt! frå Fjaler vegen til sentraldepotet på Leikanger. Dette er i hovudsak arkiv Avleveringar hausten 2007 som er skapt mellom 1837 og 1964. Selje og Bremanger stod også på lista I fleire dagar hadde arkivleiar Kårhild over kommunar som skulle avlevere Hustveit og arkivmedarbeidar Inger arkiv denne våren. Av ulike årsaker Hovlandsdal skrive lister over alt vart desse avleveringane utsette, og me materialet og pakka det i banankassar. vil finne tid til å hente arkiv frå desse Med god arbeidshjelp både frå Fjaler kommunane etter kvart. Hausten kommune og Fylkesarkivet skjedde 2007 har me planlagt å hente inn pakkinga på pallar raskt og effektivt arkiv frå Vågsøy, Hornindal, Gaular, på flyttedagen. Etter ein liten time Aurland og Lærdal. kunne flyttebilen reisa av stad med 13 pallar med mykje interessant kjeldestoff om Fjaler kommune. Seinare på dagen var materialet framme på Leikanger, og pallane vart plasserte trygt i depotet.
Under: hyllene i arkivrommet i Stryn vitnar om eit grundig arbeid frå kommunen sine arkivarar. Dei nummerete banankassane viser til ei arkivliste med innhaldet i kvar kasse. (Foto: Karianne Schmidt Vindenes). Under t.v: Når store mengder arkiv skal flyttast, er det naudsynt med store bilar. Her er sjåføren i ferd med å laste den siste pallen frå Fjaler inn på bilen. (Foto: Marit Anita Skrede).
I løpet av dei komande vekene vil me pakka ut arkiva og setja dei på plass i hyller. Gjennom dette arbeidet vil me få ei god oversikt over kva materiale som finst, og
11
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Av Sturla Binder
Offentlege vegvisarar i Jostedalen Jostedalsbreen har lange tradisjonar som ferdsleveg mellom Sogn og Nordfjord i samband med varehandel, driftehandel og anna samferdsle. For å komme trygt over, var det nødvendig med ein dyktig vegvisar som kjente breen og dei farane den kunne by på. Det var derfor viktig å utnemne rett person til dette ettertrakta vervet. Mjelvær låg gunstig til i høve til breen og breovergangen. Det var derfor naturlig at vegvisarane hadde tilknytning til denne garden.
12
Etter kvart som turisttrafikken auka ut over 1800-talet vart det gode pengar å tene for lokale breførarar. Høge prisar vart eit problem som måtte regulerast. Vegvisarane vart organisert i eit vegvisarvesen etter rammer lagt i ein kongeleg resolusjon frå 1828. Amtmannen skulle tilsetje ein
vegvisar i Jostedalen og ein på Nordfjord-sida. Han skulle også regulere betalinga. Frå Jostedalen gjekk den mest nytta vegen frå Mjelværsdalen til nedre Fåberg, gjennom Stordalen, til Oppstryn. Sokneprest Aabel anbefalte Paul Ottoson Mjelvær som vegvisar frå Sogn. Han var gardbrukar på hovudbruket på Mjelvær, og vart omtala som ein mann som var godt kjend på Jostedalsbreen. Vilkåra Paul Ottoson Mjelvær fremja var både billige og passande i følgje folk som sokneprest Aabel hadde snakka med. Garden hans fungerte allereie som skysstasjon, og var den dei fleste reisande oppsøkte når dei skulle ta seg over breen. Vegvisaren skulle ha tilgjengeleg eit mannskap frå det militære
som hjelparar i samband med vegvisaroppdrag.
Saka om ny breførar i 1845 I 1845 vart det aktuelt å tilsetje ny breførar. Paul Ottoson Mjelvær var no 69 år, og fleire ville nok ha det til at han ikkje lenger var like sprek. Men Mjelvær ønskte på ingen måte å gje seg. I eit kommunestyremøte 28. november 1845 uttalte formannskapet seg om ein søknad frå Paul Ottoson Mjelvær til amtet. Han ønskte å halde fram som breførar under same føresetnad som vart gjeven i 1828. Formannskapet støtta søknaden: I følgje det kjennskap som ”en stor Deel af formandskabets Medlemmer” hadde ”til den
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
besverlige og farefulde Vei over Jostedalsbræerne”, kunne dei ikkje anna enn å finne hans ”fastsatte godtgjørelse passende og de øvrige deri indeholdte betingelser hensigtsmessige og tilstrekkelige”.
Krav om avsetting på grunn av dugløyse Ein av dei som klart og tydeleg ønskte å kvitte seg med Mjelvær var lensmann Urdahl. Han leverte eit skriv til formannskapet der han hevda at Paul Ottoson Mjelvær burde avsetjast på grunn av dugløyse. Lensmannen foreslo å tilsetje gardbrukar Anders Larsson Lien i hans stad. Formannskapet uttalte at dei undra seg over dette forslaget, ”da Anders Larsen Lien vel er gaardbruger, men er af samme alder, som Paul Ottoson Mjelvær [69 år], og dessuden har en legemlig feil, der gjør ham aldeles uskikket til at være veiviser”. Formannskapet uttalte derfor at dei ikkje kunne anna enn
”…ærbødigst hendlade høie Amts Opmerksomhed paa ubilligheden af lendsmand Urdahls forslag; at fratage Paul Ottoson Mjelvær en function, hvortil han endnu har kraft, og overdrage den ligesaa gammel og med Breærne mindre bekjent Person, der dessuden har en legemlig feil, der giør ham uskikket til strabatser”.
Breførar(?) på Nigardsbreen mellom 1875 og 1880.
”…at en Mand i sin kraftigste Alder burde indsettes til Veiviser over Breærne, der har nøie Bekjendskab til Veien og fjeldenes formation uanseet enten han er Gaardbruger, Lendsmand eller Husmand, thi til denne function udfordres fornemmelig Erfaring, Lokalkjendskab og Aandsnærværelse”. Med andre ord skulle dyktigheit vege tyngre enn stand.
Ny vegvisar
Mjelvær sin høge alder vart nok avgjerande for amtet si avgjersle. Fut Jørstad sende 29. desember 1845 eit brev til sokneprest Fasting som oppmoda om å finne ein erstattar for Paul Ottoson Vi veit ikkje noko om kva motiv lensmann Urdahl hadde for å ville Mjelvær. Fasting gjekk vidare til formannskapet med dette brevet, avsetje Mjelvær. Kanskje dreidde slik at dei kunne uttale seg. det seg om personlege tilhøve. Formannskapet såg i alle høve Fleire kandidatar melde seg, men ikkje nokon grunn til å finne ein dei to som var mest aktuelle var erstattar i denne omgang, om innerst Rasmus Endresen Faaberg ikkje amtet meinte at Mjelvær og gardbrukar Otto Knudsen ”burde afsettes paa grund af hans Mjelvær. Sistnemnte fekk dei fleste høie alderdom”. røystene I så tilfelle ville formannskapet ”…paa grund af, at han baade er foreslå
yngre – 27 aar gammel, og at han skal efter rygtet være ligesaa duelig som Rasmus Endresen Faaberg, og endelig, at han er gaardbruger og saaledes lettere kan modtage reisende end Inderst Rasmus Endresen Faaberg”. Otto Knudsen Mjelvær var nevø av Paul Ottoson Mjelvær, og fekk hand om hovudbruket på Mjelvær i 1845. Både slektskapstilhøve og at han var gardbrukar, var nok avgjerande for tilsetjinga. Paul Ottoson Mjelvær døydde i 1847. Kjelde: - Jostedal kommune. Møtebok for formannskap og kommunestyre 1838-1875 Litteratur: - Foss Mathias: Jostedalen kortelige beskrivelse - anno 1750, Luster Lokalhistorisk årbok, nr 2, 1995 - André Horgen: Ferdselen på Jostedalsbreen 1740-1940 : fra naturliv til friluftsliv
13
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Av Hermund Kleppa
Olavstatuen:
Kong Olav i Sogn i Fjordane Kunstnaren bestemte seg i mars. Knut Steen valde Skjerjehamn for kongestatuen. I april gav Gulen kommune grønt lys. Olav-statuen skal avdukast søndag 5. august. Heile kongefamilien vart invitert til avdukinga, men måtte takka nei. Det har kome fram ulike meiningar om kunstverket og plasseringa. Riksavisa Vårt Land hadde leiar om saka fredag 16. mars. Overskrifta var ”På rett sted”. Teksten vitnar om gangsyn og kunnskap om Vestlandet. Her fylgjer eit utdrag: ”OSLO ØNSKET ikke kong Olav ved Rådhuset, og nå er det bestemt at folkekongen skal opp på sokkel i Skjerjehamn i Gulen. Der kan han skue utover mot den gamle skipsleia, og vi skal alle merke oss at han kommer til et sentralt sted i Norge. I nærheten ligger Gulatingets sete, et av våre sterkeste juridiske fundamenter. Den gang havet var vår viktigste vei, var Vestlandskysten det sentrale området av Norge. Og fremdeles er Vestlandets ressurser landets beste inntektsskilder.
KONGEN KOMMER nå opp like i nærheten av innseilingen til den 200 kilometer lange Sognefjorden. Skjerjehamn ligger rett sør for Sognesjøen, et havstykke som fremdeles kan utfordre folk og skip. Lenger mot nord ligger Selje, det første kristne sentrum på Vestlandet. Fra Knut Steens statue er det kort vei til Eivindvik, vakkert skildret av Henrik Wergeland: ”ned med Seilet! Ind fra Havet! Ind hvor, under Sæd begravet, drømmer stille Eivindvig”.
Elles har det vore mange møte mellom folk frå Sogn og Fjordane og kong Olav utanom fylkesgrensa, til dømes då kronprins Olav i 1942 vitja basen MED ALL RESPEKT for Akershus festning, må det være lov til Shetlandsgjengen i Scalloway å spørre: Hva kan områdene rundt (fleire frå Sogn og Fjordane var med i Englandsfarten under hovedstadens Rådhus tilby mot krigen 1940-1945), - og på Bislett dette? (..) stadion, i 1976, då Sogndal sjokkerte fotball-Noreg med å nå NÅ HÅPER vi på en verdig avslutning i august og på at mange cupfinalen. heretter vil finne veien fram til 1. 1906 Reise gjennom fylket, en fantastisk del av fedrelandet. Kanskje får vi en varig debatt om - kronprins, 3 år gamal, kroningsreisa. kunstens mening – og om hvor kunsten skal plasseres. Det ville 2. 1933 Reise gjennom fylket, - kronprinsparet på virkelig være noe.” representasjonsreise.
.. skreiv Vårt land på leiarplass. Sjølv er eg komen til at når statuen nå kjem til fylket, vil eg fylgja opp, og medverka til at HM Kong Olav V blir litt meir Sogn og Fjordane sin konge enn andre fylke sin. Bidraget mitt blir å laga ein kong Olav-artikkelserie i Fylkesarkivet sitt Kulturhistorisk leksikon, ein artikkel som gjev oversyn og artiklar om dei einskilde besøka.
NB! Me er interesserte i å få kjennskap til hendingar knytta til kong Olav sine besøk i fylket, og i å få låna kongebesøk-fotografi til avfotografering. Kjelder til stykket på neste side om kronprinsferda i 1933, er i hovudsak lokalaviser.
11 gonger i fylket Kong Olav V (1903-1991), konge 1957-1991, var 11 gonger i Sogn og Fjordane, - av desse tre gonger som kronprins. Den første 14
gongen følgde han foreldra, kong Haakon VII og dronning Maud, på reisa med DS ”Mira” langs kysten etter kroninga i Trondheim 22. juni 1906. To gonger reiste han gjennom heile fylket - Sogn, Sunnfjord og Nordfjord - og møtte begeistra folk mange stader. Ni gonger kom kongen og kasta glans over viktige hendingar lokalt, i ein eller to kommunar.
3. 1949 Leikanger, Sogndal, Årdal, - kronprins, halvoffisielt besøk. 4. 1958 Reise langs kysten med kongeskipet ”Norge”, - konge, signingsferda, var ikkje i land. 5. 1958 Reise gjennom fylket, - i høve Fylkesbaatane 100 år. 6. 1966 Vågsøy, - avduking av Linge-monumentet i Måløy. 7. 1968 Selje, - Selje kloster 900 år. 8. 1973 Vågsøy, - opning av Måløybrua. 9. 1978 Stryn, - opning av Strynefjellsvegen. 10. 1982 Høyanger og Balestrand, - opning av Høyangertunnelen. 11. 1984 Sogndal, - avduking av minnesmerke om Slaget ved Fimreite og opning av De Heibergske samlinger/Sogn folkemuseum.
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Av Hermund Kleppa
Kong Olav i Sogn og Fjordane:
Kronprinsparet sitt besøk i 1933 Sommaren 1933 var kronprins Olav og kronprinsesse Märtha på representasjonsreise i Møre og Romsdal og Sogn og Fjordane. Prinsessene Ragnhild Alexandra, fødd 9. juni 1930 og Astrid Maud Ingeborg, fødd 12. februar 1932, var ikkje med.
eit stort ”Velkomen”. Mykje folk hadde reist opp i Stigedalen. Då kronprinsparet sin bil nærma seg æresporten, small det tre dundrande skot oppe i fjellsida. Kronprinsen og kronprinsessa steig ut or bilen og vart helsa med eit kraftige hurra.
Kronprinsparet køyrde eigen bil med kronprinsen som sjåfør. Kaptein Østgård var med som adjutant. Fru Østby var også med på turen. Vegsambandet Nordfjord-Sunnfjord-Sogn var ikkje utbygd i 1933. Det var naudsynt å reisa fleire strekningar med båt. Fylkesbaatane sin nye båt MS ”Nesøy” gjorde teneste som skip for kronprinsparet og som ferje for to bilar. ”Nesøy” gjekk desse strekningane: OldenSandane (4. juni), VadheimHøyanger-Leikanger (5. juni) og Leikanger-Kaupanger-Lærdal (6. juni).
Ordføren i Eid, Anders Hjelle, helsa velkomen og bar fram eit ønskje om ei gild reise gjennom Nordfjord og fylket elles. Etter at kronprinsparet hadde helsa på formannskapsmedlemmene i Eid og nokre andre, heldt kronprinsen ein kort tale og takka for den gilde mottakinga på fylkesgrensa. Kronprinsparet tok farvel med fylkesmannen i Møre og Romsdal, Trygve Utheim, og Reiseruta i så bar det vidare til Sogn og Fjordane: Nordfjordeid med • 3. juni, pinseafta, om kvelden: 20-30 bilar i kortesje. Frå Volda. Gjennom Stigedalen til På ein holme i Nordfjordeid. Storesetrevatnet var det kveikt • 4. juni, 1. pinsedag: eit stort bål og på ein haug like Frå Nordfjordeid. Til Stryn og ved spela hornmusikken ”Ja, vi Olden, med båt til Sandane, elsker..” Langs heile vegen nede vidare med bil til Førde. i bygda stod folk og vinka og ynskte velkomen. På Nordfjordeid • 5. juni, 2. pinsedag: Frå Førde. Til Vadheim, med båt paraderte eit rekruttkomapni under kommando av oberst Lund. til Høyanger og Leikanger. • 6. juni, tysdag: Tidleg om morgonen 1. pinsedag Frå Leikanger. Med båt til Amla møtte folk mannjamnt opp for å (Kaupanger) og Lærdal. Vidare sjå kronprinsparet. Det var fullt over Filefjellet til Valdres. av folk i tettstaden, nesten som på 17. mai, skreiv Fjordabladet. Eid kommune Kronprinsparet var på frukost hjå 3, juni, frå Volda. I kveldinga, løytnant Moen, og deretter borte pinseafta, reiste kronprinsparet på ekserserplassen. Der fekk paret med ferje frå Volda til også høve til å sjå ein fjordhest. I Folkestad og køyrde så den nye halvti-tida starta turen mot Stryn. Stigedalsvegen (opna 1932) til Kronprinsparet køyrde gjennom Nordfjordeid. Dei vart mottekne Eidsgata som var tettpakka med på fylkesgrensa i Stigedalen, der folk. det var reist ein æresport med
Stryn kommune 4. juni, frå Eid. Kronprinsparet hadde to stogg i noverande Stryn kommune, først på Tonning (Stryn sentrum) og så i Olden (då Innvik kommune). Ordføraren i Stryn, kaptein Lunde, møtte paret på kommunegrensa og vart med i bilen til Tonning. Der var det pynta med grønt og flagg, og mellom den store folkemengda var det mange frå Oppstryn og Loen. Kronprinsparet vart helsa med salutt. Ordføraren heldt tale frå troppa på kommunehuset, og kronprinsen takka for mottakinga og ynskte det beste for folket, kvar i sine yrke. Kronprinsparet kom til Olden kl 12.30. Der var reist æresport og flaggallé ved Yris Hotel der dei kongelege var Innvik kommune
”Kronprinsesse Märtha med prinsessene” står det på dette postkortet. Prinsessene, Ragnhild, fødd 9. juni 1930 (på fanget) og Astrid, fødd 12. februar 1932, var ikkje med på kronprinsparet si reise gjennom Sogn og Fjordane sommaren 1933. Biletet ser ut til å vera frå kring 1934. (Foto: Fylkesarkivet).
Til side 16 15
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
møtt fram langs vegen og fleire gonger stansa kronprinsbilen for å ta imot blomster frå born. Ved Halbrensgrinda stod speidarjenter og vinka farvel.
Gaular kommune 5. juni, frå Førde. Gaular kommune stod heller ikkje på det offisielle programmet, men på Sande var alle skuleborna møtt fram for å helsa på kronprinsen og kronprinsessa. Det kongeleg fylgjet stogga og borna song nasjonalsangen.
Kyrkjebø (Høyanger) kommune
Kronprinsparet er komne til Høyanger, 2. pinsedag, 5. juni 1933. “Kongeskipet” MS “Nesøy” ligg til kai. (Foto: Fylkesarkivet).
Frå side 15
Mottaking i Amla (Kaupanger), tysdag 6. juni 1933. Det var laga til æresportal med bokstavane M og O i grønt. Ordføraren i Sogndal, Skjeldstad, helsa og ynkste velkomen til bygda. Kronprinsparet var gjester hjå Hans H.H. Heiberg. Kronprins Olav og Heiberg var studiekameratar frå Oslo. Til høgre for kronprinsparet Gjert F. Heiberg, far til Hans H.H. Heiberg. (Foto: Fylkesarkivet). 16
sine gjester med ordførar Hallvard Sindre som vert. Kl. 14.30 gjekk kronprinsparet ombort i MS ”Nesøy” med Sandane som neste stogg.
ved Sivertsens Hotell der kronprinsparet og fylgjet budde til neste dag. Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, Hans Seip, var komen frå Leikanger til Førde. Han helsa kronprinsparet velkomen til fylket. ”Derefter Gloppen kommune takket kronprinsen i hjertelige 4. juni, frå Stryn. ”Kongeskipet” ordelag for kom til Sandane i firetida. Her den kjærlige var det ordførar Elias Faleide som modtagelse tok imot og ynskte velkomen. Frå kronprinsessen kaia reiste gjestene i bilar til Firda og han hadde gymnas der det var mottaking fått her i fylket”, og servering. Etterpå var det skreiv Firda, turnoppvisning på idrettsplassen. ”og han skildret Kronprinsen heldt tale for turn envidere sin og idrett. I kveldinga gjekk ferda beigeistring for vidare mot Førde til middag og den herlige natur overnatting. de hadde sett disse dagene. Jølster kommune Denne luten av landet er noget 4. juni, frå Gloppen. Jølster av der vakreste kommune stod ikkje på det man kunde se”, offisielle programmet, men reisa gjennom gjennom Jølster gjekk på siterte Firda. ingen måte ubemerka. Avisa Firda skildra møtet mellom jølstringane Ved kveldsbordet på Sivertsens og kronprinsparet på denne hotell ønskte måten: ordføraren ”Langs veiene i Jølster var folk møtt frem i store skarer og prinsen i Førde, Olai Tefre, stanset sin bil flere steder for å kronprinsparet tale med de fremmøtte, og da velkomen kronprinsparet kom til Førde i 22-tiden var deres bil ganske fyldt til Førde. Dagen etter, 2. av blomster.” pinsedag, heldt reisa fram tidleg Førde kommune om morgonen. 4. juni, frå Jølster. I Førde Folk hadde venta rundt 1500 menneske
5. juni, frå Gaular. I Vadheim låg ”Nesøy” og venta då kronprinsparet kom dit i nitida. Direktør Torgersen i Fylkesbaatane stod på brua. Båten la til kai i Høyanger i 11-tida. Direktør Kloumann tok imot. Første programpost var omvisning i fabrikkanlegget til Naco (Norsk aluminium Comapny), deretter besøk på ”stemneplassen”.
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Det kongelege besøket fall saman med Kjøpstemna for Sogn og ei songarstemne. Her var det tale av fylkesmann Seip, og av lærar Sigurd Fjøsne. ”Serleg tala Fjøsne så det greip både krunprinsparet og stemnelyden”, skreiv avisa Sogn og Fjordane. På kjøpstemna vart det overrekt gåver, eit teppe i sognemønster laga av Eli Høyvik i Balestrand frå Kjøpstemna, og eit teppe laga av Brita Hønsi frå Vik frå Naco.
Balestrand kommune 5. juni, frå Kyrkjebø. ”Nesøy” la frå kai kl. 17.30. På vegen til Leikanger, der kronprinsparet skulle overnatta, var båten oppom Balestrand. Båten vart motteken med salutt og ”fru hotelleier” Kvikne overrekte ein blomsterbukett.
Av Gunnar Urtegaard
Vegboka Sidan 1998 har Fylkesarkivet arbeidd med å byggja opp eit kulturhistorisk leksikon på Internett. Gjennom fagleg gode artiklar som høver for nettet ynskjer me å skapa ein nynorsk kunnskapsbase om fylket vårt. Tematisk vil denne etter kvart femna vidare enn berre historie. I 2005 byrja Fylkesarkivet og Statens Vegvesen region Vest eit samarbeid om å få veghistorie inn i denne kunnskapsbasen. Hovudmålet var å fortelja om bygging av vegar frå eldre tid til
våre dagar. Historikar Kristin Ese vart engasjert til å skriva desse artiklane. Etter kvart mogna tanken om å utvida samarbeidet slik at ein og kunne gje dette ut i bokform. Boka er no nærast klar til prenting og ho vil koma ut til hausten. Boka fortel korleis kvar av dei 26 kommunane etter kvart fekk bygt ut det vegnettet me kjenner i dag. I boka er det eit svært rikt biletmateriale, og det er laga eit godt vegkart for kvar kommune
Leikanger kommune 5. juni, frå Balestrand. ”Nesøy” kom til Hermansverk kl. 21.30. Mykje folk var samla på kaia og ordførar Grinde ønskte velkommen og tok folket med i eit 3x3 hurra.
Sogndal kommune 6. juni, frå Leikanger. Tidleg om morgonen heldt reisa fram med ”Nesøy” til Amla (Kaupanger) der paret var gjester hjå godseigar Hans H.H. Heiberg. På kaia var det laga æresport med bokstavane O og M. Ordføraren i Sogndal, Ivar Skjeldestad, heldt tale med same kronprinsparet steig i land og ynskte velkommen. Dei kongelege køyrde deretter til Heiberggarden, skreiv Sogn og Fjordane, der dei var eit par timar og såg seg om på ”det gilde museet og der dei (..) kvilde seg i hr. Heiberg og frua sin ovgilde heim.” Kronprins Olav og Hans H.H. Heiberg hadde studert i lag i Oslo. Etter besøket reiste paret til Lærdal.
Lærdal kommune 6. juni, frå Sogndal. ”Nesøy” kom til Lærdal i kveldinga og reiste same dagen austover over Filefjell til Valdres der det var overnatting før siste reisedagen til hovudstaden.
Kronprinsparet i fylket 1933 – tillegg Eg kom over meir i avisene om kronprinsparet si reise gjennom Sogn og Fjordane i 1933 etter at stykket mitt var ferdig sett. Her fylgjer nokre opplysningar summarisk: • 2. juni. Kronprinsparet reiste frå Oslo til Åndalsnes med nattog. Kaptein Østgård og kona hans var med. Frå Åndalsnes køyrde dei med eigne bilar. • 4. juni. På vegen frå Eid til Stryn var det samla mange honndøler på Øyebakken. Soknepresten i Hornindal utsette preika ein time for at folk skulle få sjå kronprinsparet.
Sognefjellsvegen vart opna for lettare trafikk sommaren 1938. Bussar og lastebilar måtte venta til året etter. Biletet viser vegautoritetar på synfaring i 1938. Frå venstre ingeniør Morten Helsing, vegkontoret i Sogn og Fjordane, nummer 4: vegsjefen i Sogn og Fjordane, Alf Torp og ingeniørane Berre og Lomsdal. Einaste dama på synfaringa er fru Torp, fødd Westby. Personane står attmed ei brakke, og vatnet er etter alt å døma Prestesteinsvatnet. (Foto utlånt frå Norsk Vegmuseum).
• 4. juni. Under farvelseremonien på kaien i Olden strøymde det til så mykje folk at det kjendest som bryggja ville gje etter. Folk vart redde og trekte seg tilbake, men slapp med skrekken. Kronprinsen stogga opp i talen sin, og uttalte at dei burde byggja sterkare kaier i Olden. • 4. juni. Turnarane i fylket var samla til stemne på Sandane i pinsehelga. Kronprinsparet såg på fellesframvisninga og heldt tale til stemnedeltakarane. • 4. juni. På vegen frå Sandane til Førde var det ikkje berre møtt opp mykje folk langs vegen i Jølster. Gjennom Breim var det óg mykje folk og det kongelege fylgjet stogga og helsa på dei frammøtte.
17
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Frå fotoarkivet
Av Arild Reppen
Dokumenterer jølstringar I avisa Firda den 10.mai las eg at fotografen Oddleiv Apneseth skal fotografere jølstringar i heile 2008, med stipend frå Fritt Ord. Det er eit prosjekt eg verkeleg ser fram til å sjå resultatet av. Apneseth seier i intervjuet at han er inspirert av tradisjonen frå byrjinga av 1900-talet, representert av fotografane Tollef Sandal og Nicolai Berg frå Jølster. Portrett og gruppebilete frå denne tida er godt representert i samlingane Fylkesarkivet har teke hand om, og det er flott å sjå at denne tradisjonen vert trekt fram og vidareført gjennom Apneseth sitt unike dokumentasjonsprosjekt. Ein annan stad i denne utgåva av Kjelda kan du lese om digitalisering av samlinga etter fotograf Olai Fauske frå Førde – ein fotograf som har fotografert i denne tradisjonen, og dokumentert ein generasjon sambygdingar. Då passa det fint å nytte høvet til å presentere eit bilete av tre jølstringar denne gongen i den faste spalta ”Glimt frå arkivet”. Dei tre staute karane på sykkel er fotografert på Klakegg kring 1908, på veg til eit skyttarstemne. Fotografen er ukjend, men namnet på syklistane har vi. Dei er frå venstre: Jeremias J. Klakegg, Ola
Hegrenes og Daniel S.Veiteberg. Biletet har Fylkesarkivet fått låne frå Laura Klakegg under eit fotoinnsamlingsprosjekt i Jølster
i 1988. (Fylkesarkivet: SFFf1988135.0004).
1598 bilete Fotograf Malvin N. Horne er omtala fleire gongar i Kjelda. Sidan i fjor haust har Fylkesarkivet i samarbeid med familien etter fotografen og Flora kommune ordna og digitalisert 1598 bilete frå samlinga. 18
Elsa Horne, dotter til fotografen, til bileta. Å innhente og registrere dokumentasjon til jobbar med å identifisere og registrere bileta i fotodatabasen. bileta er kanskje den mest tidkrevjande oppgåva vi har i fotobevaringsarbeidet. Og det er Elsa kjenner godt til mange eit særs viktig arbeid. av motiva sjølv, og brukar sitt store kontaktnett i kystbyen Biletet vi har valt ut her syner til å få tak i meir opplysningar Rådhuset i Florø, med Herbyrge
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Av Arild Reppen
Femhundre glasplater Som del av prosjektet ”Høyanger i endring” har Fylkesarkivet digitalisert ei samling på 520 glasplatenegativar frå Høyanger Verk. Frå før er to store samlingar med nitratnegativar digitaliserte. Totalt er no 7235 bilete frå Høyanger handsama i samband med dette prosjektet. Prosjektet har som hovudmål å finna fram til kva som finst av historisk dokumentasjon om industriutviklinga i Høyanger. Ein viktig del av arbeidet er å identifisere og registrere opplysningar til bileta. Bileta er ein unik dokumentasjon av oppbygginga av verket og industristaden Høyanger, men dei er avhengige av opplysningar om Bileta vi syner fram på sidene motiva. Vi treng hjelp frå folk i Høyanger for å få inn informasjon her veit vi lite om. Kanskje er det nokon av lesarane våre som om motiva. kan bidra med opplysningar til
SFFf-1992050.168356. (Foto: fotograf ved Høyanger Verk).
Til side 22
i framgrunnen. På skiltet under til høgre for Herbyrge står det: A. Johannesen, AksidensTrykkeri., Vare-Agenturer. (Foto: Fotografmester Malvin Horne. SFFf100227.169064). 19
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Av Arild Reppen
Digital Fauske Digitalisering er for tida gjennomgangsmelodien i fotobevaringsarbeidet, og no skal fotograf Olai Fauske frå
Førde verte digital og. Arbeidet er i gang, og vi har som mål at kring 1500 av bileta skal vere på nett i løpet av året.
Det er i samarbeid med Sunnfjord Museum at samlinga no skal gjerast tilgjengeleg. Museet har hatt hand om samlinga på kring 8000 negativar sidan den for ein del år tilbake vart deponert der av familien til fotografen. No har vi endeleg verkty og ressursar til å gjere heile denne samlinga tilgjengeleg for alle. Mange kjenner til fotograf Olai Fauske og ein del av bileta hans, gjennom utstillingar og bøker. Mykje av det som er synt fram er prospektkort og bilete av folkeliv i Førde. Men portrett og gruppebilete var hovudnæringa for fotograf Fauske, slik det var for bygdefotografane, då som no. I arkivet etter Fauske kan SFFf-1989013.0020. Ukjend familie, fotografert av Olai Fauske.
Frå side 21
desse og til andre av bileta frå Høyanger? Bileta finn de i fotodatabasen på Fylkesarkivet sine nettsider, og i katalogar på Høyanger bibliotek.
SFFf-1992050. 167768. (Foto: fotograf ved Høyanger Verk). 20
Samarbeidspartar i prosjektet ”Høyanger i endring” er Sogn og Fjordane fylkesarkiv, Høyanger Næringsutvikling og Høyanger kommune.
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
nok mange førdianarar finne slekta si. Olai Fauske var fotograf i Naustdal og Førde i perioden 1904 til 1944. For den som vil vite meir om fotografen vil eg anbefale Oddlaug Reiakvam si bok ”Røyndomsbilde – Bilderøyndom” som kom ut på Det Norske Samlaget i 1997. Fotografen er og omtala i Kjelda 1-2004.
SFFf-1989013.0032. Fire syklistar fotografert av Olai Fauske. Vi har ikkje namn på personane.
Av Geir Utmo
Har du mange digitale bilete? Etterkvart som digitale kamera tek over marknaden er det oppstått problemstillingar i høve til sikker lagring.
Her er nokre enkle råd Kjøp deg ein ekstern harddisk. Du får i dag 320 GB til under 800 kroner. Her er det plass svært mange bilete.
Nokre sender dei digitale bileta sine til framkalling som Kopier bileta til denne og lagr før, som oftast via Internett. disken i bankboks eller annen sikker stad. For andre vert bileta liggande I tillegg bør du ha kopi på cd på pc eller på kameraet. eller dvd. Før eller sidan skjer det uunngåelege, ein mister bileta. Du har då to kopiar, så sjølv om du får feil på ekstern Kva skal/bør ein gjera? harddisk eller på cd/dvd har Fotolaboratoria har som oftast ein alltid eit medie som let seg tenester som lar deg føre over lesa. bileta for lagring hjå dei. Etter nokre år bør ein erstatta Denne tenesta er som oftast den eksterne disken med tidsavgrensa. nyare diskar eller andre medier som vert nytta Ein må gjerne nytte desse då. Men alltid lagra på to tenestene, men ikkje som medier og på to ulike stader tryggingskopi over tid. for eksempel bustad og i bankboks.
Ingenting varer evig Sjølv om du har bilda dine lagra på ekstern disk og i ein bankboks., kan du oppleve at den teknologiske utviklinga gjev deg nye utfordringar. For eksempel er det ikkje mange som kan lesa dei gamle magnetbanda lenger, heller ikkje diskettar av ymse storleikar. Det er difor viktig at ikkje let bilda bli liggande på gamle medium.
Kva er så bodskapen? Ikkje la bilda dine bli liggande på pc eller på kamera utan at du syter for ha tryggingskopiar. Då mister vi alle viktige historiske kjelder. Husk du kan framleis framkalla bilda dine på den gamle måten. 21
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Minnesmerket
Av Hermund Kleppa
Politikonstabel Jahn Iver Kornbrekke – på minnemonument i Evje
Minnemonument ved Evje kyrkje over dei sju falne frå Evje i krigen 1940-1945. Politikonstabel Jahn Kornbrekke var ein av dei. Minnesmerket vart reist hausten 1946. (Foto: Evje og Hornnes Sogelag).
Natt til 16. august 1943 aksjonerte den tyske okkupasjonsmakta mot det norske politiet. 470 politimenn blei arresterte. 271 vart seinare deporterte til fangenskap i Tyskland. 13 miste livet. Jahn Iver Kornbrekke frå Evje i Setesdal var ein av dei. Han var politikonstabel i Årdal då han vart arrestert. Namnet hans står på minnemonumentet over falne ved Evje kyrkje. Boka Krigsår - liv og lagnader 1940-1945 hadde som mål å få med alle krigsfangar og falne som hadde tilknytning til Sogn og Fjordane. Politikonstabel Kornbrekke kom diverre ikkje med. Dei som laga boka visste ikkje om han.
Biografi i bokverket Våre falne ”Jahn Iver Kornbrekke, politikonstabel, Evje. Født 23. februar 1919 i Brooklyn,
sønn av Johannes Johannesen Kornbrekke, født 1886 i Vestre Moland, død 1920 i Brooklyn, og Emma født Odde, født 1884 i Evje. Ungdomsskole, skoleskipskurs. Var til sjøs før krigen. Tjenestgjorde i Marinen da krigen brøt ut i Norge. Senere kom han inn i polititjenesten, og ble arrestert 16. august 1943 under aksjonen mot politiet. Satt først fengslet i Bergen, kom 21. november 1943 til Grini, ble sendt derfra 9. desember s.å. til Stutthof, hvor han døde 14. mai 1944. Gravlagt i Stutthof.”
[i Evje] der far til (..) Emma då budde. Soleis fekk Jan nokre fine barneår med både mamma og bestefar til å ta vare på seg. Då verksomheten ved Flåt gruve kom i gang att, i 1927 var det vel, fekk tante Emma arbeid der, ”på reima” som me sa. Då var bestefar borte, så Jan fekk mange dagar han måtte vere åleine heime. Eg minnes godt at han titt kom til oss på Odde – me var så mange sysken – og såg med glede på at det kom fleire med i leiken.”
Hardt for Emma
Ragnhild Vesland har óg fortalt Merknad: Det står ikkje i omtalen kor hardt det var for Emma, først at Kornbrekke var i teneste i Årdal å mista mannen, og så å mista då han vart arrestert. den einaste sonen. ”Tante Emma er ei av dei mest varmhjarta og Barndommen oppofrande menneske eg har kjent. Sjølvsagt vart det sonen Ragnhild Vesland, syskenbarn til Jan som ho ofra seg mest for – alt Jahn, har fortalt om barndomen til Jahn. Foreldra budde i Amerika gjorde ho med glede. Ikkje godt då han vart fødd i 1919. Far hans å forstå at just ho skulle rammast døydde året etter. Ragnhild fortel: så hardt på sine gamle dagar. Fyrst arrestasjonen av Jan, så bodskapen ”Jan var berre eitt år då mora om at Jan var død. Eg var heime [Emma] kom heim med han frå Amerika. Dei busette seg i Jokelid på Odde den dagen presten Kvamsdal ringde og bad oss bringa Emma bodskapen om at Jan var død. - Var det for tung bodskap [for han] å bringa, har eg ofte undrast på. Men mamma fekk han [presten] med seg. Sorga tante Emma fekk å bere på resten av livet er ubeskrivelig.”
Omtale i skrift om falne politimenn Norsk politihistorisk selskap har gjeve ut eit skrift om politimenn som sette livet til under krigen. Kornbrekke sin medfange, Anders Eckhoff, seinare politimeister i Kristiansand, skriv mellom anna dette om Jahn Kornbrekke:
Me ønskjer opplysningar om minnesmerke! Kontakt Hermund Kleppa, tlf. 57 65 64 02. Epost: hermund.kleppa@sfj.no 22
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
”Jeg lærte Jahn Kornbrekke å kjenne da han tjenestgjorde i Kristiansand [ei kort tid før han kom til Øvre Årdal], og i Stutthof ble kjennskapet utdypet. Han var en tjenestvillig og dyktig politimann og en usedvanlig grei kollega å samarbeide med.
Oslo og Falstad i Trøndelag. 8. desember 1943 vart 271 stuva om bord i fangeskipet ”Donau” og transporterte til Stettin i Tyskland, derifrå vidare austover til Stutthof.
Stutthof er ein landsby ved Danzig-bukta der tyskarane bygde ein konsentrasjonsleir kort tid I Stutthof var han en av dem som etter okkupasjonen av Polen i aldri klaget og som aldri stakk 1939. Leiren var heile tida under seg fram. Han var beskjeden og utbygging og dekka dei siste stille i all sin ferd. Da han ble syk krigsåra eit stort område med og skjønte hvor det bar hen, tror mange einingar. Dei 271 norske jeg han tenkte mer på sin mor og politifangane kom til Stutthof i hvorledes hun skulle greie seg, enn desember 1943. på seg selv og sin egen skjebne. Han døde stille på leirens sykehus Då dei sovjetiske styrkane braut 14. mai 1944. Det lykkes oss gjennom dei tyske forsvarsverka ikke å få tak i hans urne og det er aust i Polen vinteren 1944/1945, tvilsomt om den finnes noe sted.” vart fangane i Stutthof drivne på marsj. Mange miste livet i det som vart reine dødsmarsjane. For På minnemonument dei som ikkje makta å fylgja med, På heimstaden til Jahn var det ingen nåde. Mesteparten Kornbrekke, Evje i Setesdal, av dei norske politifangane vart reiste dei hausten 1946 i slutten av april stua om bord i eit minnemonument over lektarar i Danzig og transporterte sju evjedøler som fall i vestover. Dei kom fram til fridomskampen. Øvst på Neustad ved Lübeck og fekk namnesteinen står innhogge: fridomen 3. mai 1945. DESSE SETTE LIVET * TIL FOR FEDRELANDET * I KRIGEN 1940-1945. Under dei Frå Sogn og Fjordane sju namna står: GUD SIGNE I Sogn og Fjordane arresterte VÅRT DYRE FEDRELAND Gestapo ti politimenn. Minnesmerket står ved Evje Politimeister ved Sogn kyrkje. politikammer, Finn Dahlin, var ein av dei. Han skreiv dagbok i fangetida. Sonen Erik Dahlin Minnebilete i redigerte dagbøkene for boka De Sogn og Fjordane? trodde på EN NY DAG – om politi, Kort tid før politikammera i Sogn krig, fangenskap og befrielse som og Fjordane i 2002 vart slegne kom ut i 2002. saman til eitt politikammer for heile fylket, sende Erik Dahlin eit Fangeregisteret i boka viser at ti oversyn over dei opplysningane av politifangane var i teneste i han hadde om Jahn Kornbrekke Sogn og Fjordane, og at to av dei til Sogn politikammer. Tanken miste livet i fangenskapet, Jahn var at Sogn politikammer kunne Kornbrekke og Jostein Knapstad. laga eit bilete av Kornbrekke Registeret har følgjande og ramma det inn saman med opplysningar: løpenummer, opplysningane. Eg kjenner ikkje sonderlagernummer, Grini/ til om det vart gjort. Falstad-nummer, etternamn, førenamn, fødselsdato og år, død, stilling i 1943, arbeidsstad i 1943, Om aksjonen befridd i 1945. Nedanfor fylgjer mot politiet politifangane frå Sogn og Fjordane Til slutt tek eg med ei kort i alfabetisk rekkefølgje. I tillegg utgreiing tyskarane sin aksjon mot til namnet er teke med: stilling i politiet. Tidleg om morgonen 1943 og arbeidsstad (attgjeve slik 16. august 1943 arresterte det det står i boka). tyske statspolitiet (Gestapo) 470 norsk politifolk rundt om i • Jahn Kornbrekke, politiheile landet. Dei vart etterkvart konstabel, Øvre Årdal, døydde i samla på i fangeleirane Grini ved fangenskap, 14. mai 1944.
•
Jostein Knapstad, politikonstabel, Florø, døydde i fangenskap, 17.mars 1944. • Finn Dahlin, politimeister i Sogn. • Arne Domben, politikonstabel, Florø. • Arne Reinhardt Hægeland, politikonstabel, Øvre Årdal. • Robert Wilhelm Moe, politikonstabel, Sogn og Fjordane fylke. • Per Nordahl, politikonstabel, Sogn. • Olav Skjerven, politikonstabel, Sogn og Fjordane fylke. • Kristoffer Sæbø, politikonstabel, Sogn. • Trygve Thomasgaard, politikonstabel, Måløy.
Jahn Kornbrekke (19191944) var politikonstabel i Øvre Årdal, Sogn og Fjordane, då han vart arrestert 16. august 1943. Han døydde i fangenskap i Stutthof, 15. mai 1944. (Foto: Boka ’Norsk politi bak piggtråd’).
Uprenta kjelde: - Informasjon frå: Kåre Hodne, Evje og Hornnes sogelag. Prenta kjelder: - Våre falne. Bind 2, Oslo 1950. - Dahlin, Erik, o.fl.: De trodde på EN NY DAG. Norsk politi i krig, fangenskap og befrielse 19431945. Oslo 2001. - Walle, Olaf R.: Norsk politi bak piggtråd. Stutthofpolitiets historie. 1946. - Eithun, Grethe, o.fl.: Krigsår. Liv og lagnader i Sogn og Fjordane 1940-1945, 2005. - Sæbø, Kr.: I tysk fangenskap i 22 mnd. i siste krig. I Systrendingen. Nr. 1.1995. Internett: www.lillesand-sjomannsforening. no
23
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Bedehus
Av Hermund Kleppa
Ei framtid for Marifjøra bedehus? ”- altfor mange bedehus står tomme på Vestlandet.” Det var biskopen i Bjørgvin, Ole D. Hagesæter som varskudde om dette i siste nyttårsforedraget sitt. Truleg hadde biskopen minkande frammøte i tankane. Eg skal ikkje ta stilling til biskopen si bekymring. Eg vil gjera ein kulturhistorisk stogg ved eit avvikla bedehus i Bjørgvinbiskopen sitt tilsynsområde: Marifjøra bedehus, bygd 1888. Siste tilskipinga var i 2000, og fleire spør seg: Kva no? Kva kjem til å skje med Marifjøra bedehus?
Bedehusa i Sogn og Fjordane Som ein del av arbeidet mitt ved Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane har eg i eit par år samla bedehushistorisk informasjon. Arbeidet er avgrensa til forsamlingshus som høyrer til eigarar knytta til ”den evangelisklutherske religion”, og som ikkje høyrer til eigne kyrkjesamfunn, men er trygt forankra i Den Norske Kyrkja.
Nemninga bedehus kjem frå Bibelen, Mark. 11,17, i forteljinga om då Jesus reinska templet for seljarar og pengevekslarar. Jesus sa: ”Står det ikkje skrive: Mitt hus skal kallast eit bønehus for alle folkeslag? Men de har gjort det til ei røvarhole.” I bokmålsbibelen står det bønnens hus. Den tidlegare bokmålsforma bedehus råder grunnen åleine som namneform. Nokre bedehus fekk i tillegg eigne namn henta frå stader me høyrer om i Bibelen, t.d. Betania og Betlehem.
Eg sit med høyringsutkast til Strategisk plan for kulturutvikling i Sogn og Fjordane 20082001. På s. 21 har eg sett strek under punkt 1 i underkapittel Programområde: Freda bygg. ”I løpet av planperioden skal det lagast ein gjennomføringsplan for å få eit representativt utval av freda bygg.” - representativt utval – kva ligg det i dette? Byggjemateriale, storleik, arkitektur, alder, - ja, men sikkert også bruksområde. Her melder eg på eit bedehus. Det er på tide å freda eit av dei eldste bedehusa i fylket, eitt som ikkje er i bruk lenger. Eg skreiv eit stykke om Marifjøra bedehus i Fortidsminnesforeningen sitt skrift Fortidsvern 1/2007. Skriftet hadde forsamlingshus som emne i samband med at Kulturminnedagen 2007 skal handla om forsamlingshus – i skogen under kyrkjer. Dette er same artikkelen som stod i Fortidsvern 1/2007.
Eg kjenner ikkje til noko full-stendig register over bedehusa i Sogn og Fjordane. Ei lands-omfattande teljing i 1973 opererer med 103. Sjølv kjenner eg til 89, men eg har berre nærare opplysningar om kring halvparten.
Det var Lærdal som var fyrst ute med bedehus i Sogn og Fjordane. Me veit ikkje nøyaktig når, men det fanst eit Lærdalsørens bedehus i 1872. I oversynet mitt har eg 58 med nokolunde sikkert byggjeår. Dei fordeler seg med 5 på 1800talet, 30 i åra 1900-1929, 13 1930-1959, og 10 etter 1960. Marifjøra i Luster kommune, Sogn og Fjordane, kring 1950. Strandstaden høyrer til garden Marheim og namnet er ei kortform for Marheimsfjøra. Frå krysset på riksveg 55 (th) går den kortaste riksvegen i landet, RV 603, 260 m, gjennom huklyngja bort til kaien. Huset lengst til venstre er gamle ærverdige Tørvis Hotel, pt ikkje i drift. Marifjøra bedehus ligg oppe på Bakken (ved ”enden” av lågspentlina) Frå bedehuset ser me den gamle hovudvegen Marifjøra-Sogndal. Riksvegen no går gjennom Marheimsgjelet (th).
24
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Dersom dette er representativt, kan me konkludera med at bedehusa i Sogn og Fjordane for det meste vart bygde i åra 19001930. Bedehusa fylgde i kjølvatnet av Haugerørsla og lekmannsrørsla. Framfjord bedehus i Vik kommune er eit illustrerande døme. I ein omtale står det: ”Alt ved århundreskiftet 1900 vart Guds Ord forkynt andre stader enn i kyrkja. Soknepresten heldt bibellesingar og lekfolk heldt møte. Lasse Lee (1888-1986) hugsa i 1980 at det var ei større vekkjing ”for 7080 år sidan”, og at folk ikkje kvidde seg for å gå langt avgarde på møte. har brukt bedehusa, og då ikkje Dei kom saman i skulehuset i berre bedehusfolket sjølv, men for Framfjorden. Og huset var fullt ”folk flest”. av folk. Det vart også halde småmøte i privathus.” Bedehuset i Marifjøra bedehus Framfjorden var på plass i 1921. Marifjøra ved Sognefjorden i Det er elles eit trekk i biletet Luster kommune var i mange at bedehus bygde før krigen år sentrum for bydelaga Indre 1940-1945, vart opprusta i Hafslo, Gaupne og Jostedal. etterkrigstida, ofte påbygde, eller Marifjøra har hatt båtstoppestad, rivne og erstatta med nye. Eit post, telefon, pensjonat og hotell, anna trekk er at fleire har vorte - kraftstasjon, mølle og sagbruk, oppgraderte til bedehuskapell. - fleire landhandlarar, smed, Sju av 10 bedehuskapell i skomakar, skreddar og fargar, fylket vart bygde som bedehus. - jordmor, dokter og dyrlege. I røynda er bedehuskapella Marifjøra var ein typisk strandstad brukte som kyrkjer, noko som der husa stod tett. I 2006 er meir eller mindre kjem til Marifjøra heilt annleis. Mange syne i bygningsmessige tiltak, i av dei gamle husa er rivne og nye innreiinga og inventaret, - tårn komne opp. Den største skilnaden og kyrkjeklokke, altar, døypefont, er likevel at Marifjøra som nattverdsutstyr, m.m. pulserande stad for produksjon, handel og samferdsel er nesten Når det gjeld aktiviteten på heilt borte. bedehusa er inntrykket mitt at det er stor variasjon. Somme stader Bedehuset står eit stykke opp frå er der allsidig aktivitet, andre sjøen, på Bakken, tett attmed den stader klagar dei over minkande gamle hovudvegen som gjekk opp verksemd og at det ikkje er bakkane forbi garden Marheim interesse lenger. Hovudinntrykket og vidare utover til Sogndal. mitt er at bedehusa i Sogn og Marifjøra bedehus stod ferdig Fjordane er og har vore viktige hausten 1888. I meir enn hundre forsamlingshus, på same måten år samlast folk på bedehuset, men som grendaskulane, ungdomshusa frå 1970-åra minka aktiviteten. og kyrkjene. Det er mange Det hadde fleire årsaker. Ein bedehus i Sogn og Fjordane og dei grunn var at folketalet gjekk ned, spenner over ein periode på meir ein annan at det i 1950 kom nytt enn hundre år. Mange personar bedehus på Lambhaug, ein stad
meir sentralt i bygda Indre Hafslo. Bedehusfolket kom smått om senn fram til at det var betre å samla seg om eitt hus, i staden for to i same bygda.
På besøk hausten 2006 Per Marheim, fødd 1934, er næraste nabo til bedehuset og har nøkkel. Eg var på besøk seinhaustes 2006. Bedehuset står på ein låg grunnmur av gråstein forsterka med støyp. Sprekker i støypen fleire stader og avskaling, skuldast grunnforholda, - berre leire, seier Marheim. Det er eit tømra hus med liggjande panel, kring 11 m langt, 7 m breitt og 3,5 m opp til raftet. På eine sida er taket tekt med eternittplater, på den andre med bylgjeplater. Opphavleg var huset tekt med teglstein. Huset er påbygd i det søraustre hjørne. Marheim minnest eit par ting frå krigen. Han viser ein stump av ein gamal leidning som stikk ut frå grunnmuren i nordaustre hjørne. - Det er ein stubbe av ei radioantenne. Dei gøymde ein radio inni kjellaren, fortel han. Antenna gjekk ut mellom treverket og muren og fylgde gjerdet bortover. Han minnest og at det vart turka tobakk på bedehuslemmen. Det var god plass der oppe, og luftig. Det hang
Bedehuset i Marifjøra 2006. Det går ikkje folk på bedehuset i Marifjøra lenger. Bedehuset er avvikla, nedlagt. Folk spør seg: Kva kjem til å skje med det over hundre år gamle bedehuset? Kva med å ta vare på huset som museumsbedehus? (Foto: HKL).
Til side 26 25
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
att tobakksstylkjer under taket i mange år etterpå. Frå side 25
Talarstolen er eit sentralt inventarstykke i bedehusa. Den stilreine talarstolen i Marifjøra står på seks føter. Dei er avsaga, fortel Per Marheim, dei var høgare før. (Foto: HKL).
Me går inn. I eine enden er huset innreidd med eitt rom i heile breidda. Det er Stova (Storsalen). I andre enden er Vetlestova (Småsalen). Det er firdelte dører mellom salane slik at dei kunne nyttast som ein. Vetlestova vart noko mindre då påbygget kom i 1970-åra, med toalett, utvida kjøken og større inngang. Loftet er stort og romsleg, men har aldri vore brukt. Romdelinga i Marifjøra bedehus er typisk med storsal og småsal som kunne kombinerast, og kjøkken. Derimot manglar himling i storsalen og galleri som eg har lagt merke til i mange av bedehusa bygde før krigen. Inventaret fortel sitt om aktiviteten. Her finst både eldre og nyare ting, utsmykkingsgjenstandar og bruksting. Den opphavlege talarstolen står midt framfor veggen mellom to vindauga. Han har ei sekskanta form og står på seks føter. - Dei har saga av føtene, fortel Per Marheim, dei var høgare før. Veggene i Stova er pryda med eit enkelt krusifiks av nyare dato over talarstolen, to
bilete med bibelske motiv, og eit bilete av ei kvinne frå Marifjøra (sjå lenger nede). I eine hjørne står eit harmonium med Melodiboken på noteplassen, i det andre eit bord på stålføter med fleire eksemplar av Sangboken og ei eldre dreia treskål som vart brukt når dei tok opp kollekt (offer). Dei opphavlege trebenkene har vorte skifta ut med røyrstolar, og den gamle etasjeomnen er bytta ut med ein nyare vedomn, i tillegg til elektriske panelomnar.
Bygd i 1888 Bedehuset i Marifjøra er eit av dei eldste i fylket. Det var Ragnhild Marheim (biletet på veggen) som midt i 1880-åra målbar tanken om å byggja bedehus. Fleire slutta seg til, både i Marifjøra og andre stader på indre Hafslo. Dei valde ei nemnd til å stå føre byggjinga og til å samla inn pengar. Johs. E. Fet, Johannes E. Joranger, Erik E. Sviggum og Erik B. Lunde var med i nemnda. Ragnhild Marheim gav 1000 kroner til eit byggjefond. Johannes Marheim gav tomt. Bygslebrevet vart datert 18. februar 1887. Hausten same året sende byggjenemnda ut eit skriv til bygdefolket der dei bad om gåver. Nemnda slutta avtale med den kjende byggmeisteren Anders O. Korsvoll frå Gulen og murar Lars Haugen frå Gaupne. Huset stod ferdig i 1888 og vart vigsla 12. oktober same året av soknepresten i Hafslo, N. Chr. Brøgger.
Bedehusveteran fortel Knut Rygg (90) og kona bur i aldersbustad i Gaupne. Knut var i mange år mykje med i kyrkje og bedehus, såleis klokkar i Joranger kyrkje i 26 år. I oktober 2006 fortalde han om verksemda på bedehuset. Det var møte med tilreisande emissærar, ofte to, ein eldre og ein yngre. Elles hadde dei bønemøte og det var søndagsskule. Tredjedags påske var som ein halv helgedag. Då hadde dei den årvisse Treadagsbasaren. Heile 26
bygda møtte opp. Dampbåten var som regel oppom i 2-3 tida. Mange gjekk først på kaien, deretter på basaren. Det var kaffi å få kjøpt, og folk tok lodd. Dei hadde større gevinstar, ofte eit lam, i ei eiga basarbokbok. Smågevinstane lodda dei ut på åresal. Inntekta vart delt på fleire misjonsorganisasjonar.
Eit hus å ta vare på? Knut Rygg har sut for bedehuset i Marifjøra. Han tenkjer på kva som vil skje med huset i framtida? I 1991 var Ivar Engan i Vik uroleg for det gamle bedehuset på Øyri i Vik kommune. Dei hadde fått seg moderne kyrkjelydshus og bedehuset vart ståande ubrukt. I eit stykke i sogeskriftet Pridlao lurde han på om ikkje eit bedehus burde takast hand om av det offentlege kulturvernet tilliks med våningshus, løer, kvernhus og kyrkjer. Det enda med at huset vart selt, og rive. Kjøparen var interessert i tomta, ikkje det gamle bedehuset. I Marifjøra høyrer det gamle bedehuset med i bygningsmiljøet der. Det er eit vitnemål om ein del av ”livet” i den gamle strandstaden. Samstundes representerer det den eldste generasjonen bedehus i fylket og bruk gjennom meir enn 100 år. Kvart bedehus har si eiga historie, men få bedehus har skrivne historier på same måten som kyrkjene har det. Det bedehushistoriske kjeldematerialet er breitt og av fleire slag. I Marifjøra har me ein bygning, eit hus, med inventar som til saman dokumenterer bedehusaktivitet gjennom meir enn hundre år. I tillegg kjem anna kjeldemateriale, - arkivmateriale og opplysningar i trykte kjelder, foto og framfor alt bedehusminne hjå eldre folk. Som i alt kulturvernarbeid er oppskrifta enkel: laga plan, samla, ta vare på og formidla, - i dette tilfellet bedehushistorisk materiale.
Kven vil ta fatt i utfordringa? Samarbeid mellom kulturverninstitusjonar er sterkt framme i tida – arkiv, bibliotek og museum. Kva med eit bedehusprosjekt i fylket der fleire partar er med? Og kva med Fortidsminnesforeininga som hovudaktør? I Sogn og Fjordane har foreininga ikkje berre kyrkjer som arbeidsfelt. Foreininga har også eit bakeri i Lærdal. Kva med eit bedehus i Marifjøra?
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Av Bjarnhild Samland
Stappfullt med kultur og digital kompetanse Heile 170 deltakarar var samla på konferansen ”Kultur og Kunnskapsløftet. Digitale læringsressursar frå arkiv, bibliotek og museum” i Førde 3. og 4. mai. Det er ikkje ofte det vert arrangert så store konferansar i Sogn og Fjordane.
Frå heile landet Det var Statens senter for arkiv, bibliotek og museum (ABM – utvikling), Fylkesmannen i Sogn og Fjordane, Fylkeskommunen i Sogn og Fjordane og Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane som var arrangør. Politikarar, leiarar og tilsette i skulesektor og kultursektor var tilhøyrarar. Dei fleste frå Sogn og Fjordane, men det var også deltakarar frå andre fylke, deriblant var Hordaland sterkt representert.
Nye læreplanar gir auka interesse Det auka påtrykket for digitale læringsressursar og læringsverktøy har samanheng med innføringa av Kunnskapsløftet, læreplanen for grunnskule og vidaregåande opplæring. Her vert digital kompetanse vevd inn i opplæringa som ein dugleik til liks med lesing, skriving og rekning.
Deling av erfaring og idear Dette opnar for at kulturinstitusjonar satsar på å utvikla digitale læringsressursar og at dette skjer i samarbeid med dei som er målgruppe. For å utvikla gode tenester er dette ein føresetnad. Ved at skular og kulturinstitusjonar delte sine erfaringar med utvikling av - og bruk av digitale læringsressursar la ein grunnlag for dette.
Positive tilbakemeldingar Tilbakemeldingane som er komne i etterkant går på at konferansen var meiningsfull og inspirerande. Særleg positivt var det at det var eit variert innhald og relativt korte innlegg. Alt i alt ein vellukka konferanse som syner at kulturomgrepet i Kunnskapsløftet vert teke på alvor. Ønskjer du å vita meir om
konferansen kan gå inn på nettsida vår, www.fylkesarkiv.no. Kva er digital kompetanse? Digital kompetanse er ferdigheiter, kunnskap, kreativitet og haldningar som alle treng for å kunna bruka digitale medium for læring og meistring i kunnskapssamfunnet. ITU (IT i utdanninga)
Ein treng ikkje vera av dei mest datakunnige for å ta i bruk og utvikla digitale læringsressursar. Ein må berre kasta seg ut i det, sa Ardis Ronte Eriksen, lærar ved Skånland videregående skole i Troms. (Foto: Arild Reppen).
Kunnskapsløftet, digital læring, lokalmiljøet som ressurs, læra oss å skriva på nytt, dugnad i utdanningssektoren, nettressursar og nettbasert formidling var ingrediensane i konferansen som vart servert av førelesarar frå inn – og utand. (Foto: Arild Reppen). 27
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Av Roger Kvarsvik
Gjerde-Hans’en, ein makalaus hobo frå Hyllestad Ei annleis utvandringshistorie
Historia om dei norske utvandrarane som drog til Amerika på 1800- og 1900-talet er ei forteljing dei fleste av oss finn stolt og spanande. Vi har høyrt om dei trauste norske emigrantane som drog til jordbruksområda i Midtvesten, dyrka land og gjorde det godt. Likeins, dei mange som prøvde lykka i kystdistrikta og lukkast i fiske- og skogsnæringa. Me kjenner også til dei atskillige emigrantane som busette seg i dei store byane og oppnådde suksess innafor handel og næring. Om amerikafararane kom til Noreg igjen, vart suksessen på amerikaopphaldet ofte målt i dollars. Hans Gjerde frå Hyllestad, populært kalla Gjerde-Hans’en, skil seg ut frå denne historia, han var ein av amerikafarane som verdsette opplevingane og erfaringane frå Amerika høgare enn pengar.
Ein eventyrar prøver lykka
Hans Gjerde (1894-1973) vart beordra av foreldra til å ta bilete av seg i Bergen før han reiste til Amerika. (Bilete frå boka).
I 1910 reiste 16-åringen Hans Gjerde til Amerika med draumar om å verte ein rik mann. Han starta som tømmersagar hjå ein onkel i Colorado som også hadde betalt for amerikabilletten, og avslutta amerikaopphaldet i 1933 som bartender i San Francisco. Trass i store draumar var det ikkje arbeid og framgang på det økonomiske planet som vart viktig for Hans Gjerde. Som ”tramp”, eller på norsk det me kallar for landstrykar, var det jakta på eventyr han levde for og drøymde om. Og eventyr opplevde han til gangs. I ei årrekkje reiste han på kryss og tvers på det amerikanske kontinentet. Framkomstmiddelet var tog, og han var ein av desse som ikkje betalte for seg. Han var altså det ein kan kalla for ein tjuvåkar.
Ei bok blir til Etter at Gjerde kom heim igjen etter amerikaopphaldet byrja han å arbeide med ei bok om opplevingane i Amerika. Norvald Tveit, som tilfeldigvis var lærar i Hyllestad, vart spurd om han kunne trø til då Gjerde sleit litt med skrivinga. Saman 28
omarbeidde dei eit par kapittel som Gjerde hadde skrive tidligare og laga ei vidare skisse for arbeidet med boka. Dette vart sendt til Eides forlag i Bergen som hadde nisje i eventyrsjangeren. Forlaget likte det dei las, og gav grønt lys for vidare arbeid. I oktober 1960 var boka med den fengande tittelen En sjel og en skjorte ferdigtrykt. Mange vil nok med glede hugse at dei fann denne boka under juletreet same året. Boka vart ein suksess på Vestlandet, og forlaget selde ut dei 15.000 bøkene som var trykte. Det vil seie like mange eksemplar som Vestlandets historie (2006) er trykt i. Første opplag av boka kom ut i oktober 1960, medan andre opplag kom ein månad seinare. På Austlandet var det liten interesse for GjerdeHans’en. Norvald Tveit meiner at austlendingane rett og slett ikkje forstod ordspelet i tittelen. Ein kan undre seg om alt som står i boka er sanning. Det er få bilete, men skildringane Gjerde gir av dei større hendingane han hadde teke del i, stemmer godt overeins med korleis desse er karakteriserte i historiske kjelder.
Livet som hobo Etter eit år ved saga hjå onkelen hadde Hans i følgje seg sjølv fått venger som det var på tide å prøve ut. Han var no klar til å undersøkje verda, og litt ballast på vegen hadde han fått gjennom knallharde dagar på saga. Der hadde han arbeidd saman med gale finnar som likte bannskap, pokerspel, alkohol og slagsmål. Gjerne alt på ein gong. Dette gjorde at Hans vart vant til litt av kvart, og han skriv også at den delen av han som var sjenert vart lagd igjen i tømmerleiren. Gjerde vart no av den typen landstrykar som kalla seg for hobo. Det vil seie ein som tjuvåkte med tog mellom Amerikas byar og landsbygder. Det var ulike typar hoboar. Nokre reiste på grunn av kjærleikssorg, naud og fattigdom, medan andre reiste for eventyrets skuld. Gjerde høyrde tydeligvis til eventyrarane. Dette er frå første turen som tjuvåker då han bestemde seg for å bli hobo:
”Svimlende og uante perspektiver åpnet seg der jeg red gjennom sommerkvelden på taket av stålkolossen. Jeg var tramp, og for trampen ligger verden vid åpen. Som tramp kunne jeg reise alt jeg ville, jeg kunne bare ta for meg av all denne mangfoldighet av skjønn natur og pulserende liv som kalles for Amerika. Jeg hadde allerede tatt min beslutning: jeg ville bli eventyrer og hobo”. Ein hobo kunne ikkje reise med mykje bagasje. I si glanstid hadde Gjerde ein koffert ståande i kvar av favorittbyane sine. Hoboane reiste ofte åleine, men tok gjerne reisefølgje med andre omstreifarar.
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Dette var nesten ikkje til å unngå, då det fanst hoboar som tjuvåkte på omtrent kvart tog som gjekk. Ein var likevel ikkje fritatt for å bruke føtene. Gjerde traska mange mil, både langs landevegen, i fjellet, men også i Phoenix ørkenen.
Med livet som innsats Å leve som hobo var farlig, og det var kanskje difor mange elska å reise på denne måten. Ein måtte ha kjennskap til omstreifarlivet sine farar, men minst like viktig var det å beherske kunsten å tjuvåke. Vågsame påstigingar der ein hoppa på toget i fart var ikkje berre ein effektiv reisemåte, men også ein sport, med livet som innsats. Ein svensk kamerat som Gjerde reiste saman med fekk bøte med livet under ei vågsam påstiging. Han fekk føtene imellom vognene, og begge føtene blei kutta av midt på låret og likeins venstre arm ved skuldra. I følgje Gjerde kunne ingen kalle seg hobo om dei ikkje hadde praktisert å ri på ”the big beam.” Dette gjekk ut på å ligge oppå ein bjelke som var festa under toget. Her var det lett for å verte stiv i føtene etter timar samankrøkte på ”beamen”, og saman med tynne klede vart dette ein risikofylt gøymeplass. Å sove på ”beamen” var vanleg, og når ein la seg for å sove var det fleire som omkom etter å ha ramla utfor og inn under toghjula. Når tjuvåkarane først hadde kome seg på toget stod ofte jarnbanevaktene klare til å lempe dei av. Vaktene eller ”bulldogane” som dei vart kalla, var tilsette av jarnbaneselskapa for å forhindre at folk reiste gratis. Desse hadde eit rykte på seg for å vere harde og til dels sadistiske mot blindpassasjerar. Det er på det reine at fleire omkom etter å ha vorte tvinga til å hoppe av toget i fart.
han bar rundt magen. I forhold til mange andre hoboar var han kanskje betre stilt, evna til å handtere kortstokken gjorde han til ein svært dugande pokerspelar. Med denne evna kunne han ofte sleppe unna med å arbeide berre nokre månader i året. Ein periode var han også tilsett som pokerspelar og vann mykje pengar som ”dealer” for eit av dei mange kasinoa i byen Tijuana i Mexico. Han prøvde seg også som bartender, gullgravar i Alaska, tallerkenvaskar, farmarbeidar, fyrbøtar, nattportier, anleggsarbeidar og som omreisande agitator. Det vil seie at han drog rundt i landet for å verve folk inn i arbeidarrørsla. Trikkeførar i New York var han også i vel i to månader før han krasja trikken og vart lei storbyen sitt jag og mas.
Myntkast førte til skyttargravskrig
I St. Paul, Minnesota, møtte Gjerde i 1916 ein sersjant som snakka varmt om hæren og fortalde at det var gode pengar å hente der. USA var enno Sjølv om reisa var gratis kosta det å halde seg i live. Ein skulle ha mat, pengar til poker og råd til å leggje ikkje komen med i krigen og Gjerde tykte soldatlivet høyrdest spanande ut. Usikker var han, men løyste seg inn på eit billig hotellrom når det trengtes. I motsetnad til dei vandrande land-strykarene tok ofte problemet med å slå krone og mynt, noko som han tydde til i slike vanskelige situasjonar. Det vart mynt, hoboane og dermed vart han ein av gutane i United States arbeid i Marine Corps. Året etter kom USA med i krigen og kortare periodar når no vart dei amerikanske soldatane sende til Frankrike det trengtes. og skyttargravskrigen. Gjerde Under krigen vart han skoten tre gonger, han fekk var godt ”arr” på lunga i eit gassangrep, og opplevde fleire kjent med skogsarbeid gonger at gode kameratar vart skotne. Natta den 10. og tømmer- november 1918 vart han tatt til fange av tyskarane og sett i fangenskap før han neste dag fekk ei uventa fløyting, melding om at krigen var over. I løpet av tida i og var difor stadig fangenskapet hadde også ei anna spesiell hending innom dette innetreft, han hadde nemleg fått heilt kvitt hår. arbeidet for Ein kan kanskje stille seg spørjande til om dette er mogleg, men forsking viser at om ein vert utsett for å fylle opp pengebeltet ekstreme krigshendingar kan det resultere i akutte
Krasja trikken i New York
Ein omstreifande fotograf tok dette biletet av ein ung Hans Gjerde (til venstre) og onkelen Gjert frå tømmerleiren Pagosa Spring, Colorado i 1910. (Bilete frå boka).
Gjerde fekk og prøve seg som skodespelar i ein Hollywood produksjon, som statist (kosakk) i filmen ”The Red Dance”, frå 1928. Den meksikanske filmkjendisen Dolores Del Rio spela hovudrolla. Ho var svært vakker og vart ei av stjernene i Hollywood på 1920- og 30talet. Gjerde kalla ho for den ”skjønne fyrstine”. Biletet er frå filmen. Her ser me Del Rio og Charles Farrell. Gjerde såg filmen og meinte at filmselskapet hadde fått mykje ut av ”tøvet”. (Bilete frå www. moviecard. com). 29
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
Slik kunne ein hobo sjå ut på 1920 og 30-talet. Dei fleste var skitne hoboar, men Gjerde var meir nøye på dette. Når han reiste med toga hadde han ofte ein kjeledress utapå dei vanlege kleda. Dette fordi kleda under skulle halde seg reine i tilfelle han måtte høyre på arbeid. (Bilete frå www.louislamo urgreatadvent ure.com).
reaksjonar kalla posttraumatisk stressliding. Ei slik ein dyrt. Nettopp dette skjedde med Gjerde då stressliding kan i nokre få tilfelle gje kvitt hår på kort han reiste på ein av sine mange turar i Mexico. tid. Han hadde følgje med det som viste seg å vere ein tidligare storforbrytar. Medan Gjerde sov hadde turkameraten rana ein kledebutikk. Utan å seie noko Sparra med verdas beste boksar om hendinga vekte karen Gjerde opp av søvnen, og Ein som tenestegjorde i same bataljon som Gjerde gav beskjed om at dei måtte dra vidare. Neste dag i 1917, var Gene Tunney, som ni år seinare vart vart dei arresterte, og enda på visa vart at dei vart verdskjend då han slo den tidligare hoboen Jack dømde til å sone i statsfengselet i Santa Fe. Her satt Dempsey på poeng. Tunney vann også omkampen Gjerde inne i to og eit halvt år saman med menneske året etter, men trakk seg tilbake i 1928. Då hadde som sona for rovmord, voldtekt og andre brutale han i løpet av 76 profesjonelle kampar tapt ein gong. brotsverk. Tunney vart rekna som ein ekstremt dyktig boksar og maken til boksar hadde ikkje Gjerde sett. Gjerde Å bli stua inn på ei lita cella var nok ikkje noko meinte Tunney sin fordel var ein god teknikk, ein særleg for ein som likte å vere fri som fuglen. Gjerde glidande rytme, ein uhørt hurtigheit og ikkje minst mistreivst sterkt i byrjinga, men vart van til dette ein klar hjerne. Gjerde visste kva han snakka om. I monotone livet etterkvart. Dagane gjekk av seg sjølv, leiren fekk han sjølv eit par gonger gleda av å vere i men maten dei fekk servert var langt frå god, tykte ringen med Tunney. Her gjekk dei naturlegvis ikkje Gjerde. Ein streik var ikkje til å unngå, og under kamp, men ein kombinasjon av økter med leik og denne markeringa vart han nesten skoten. At han instruksjon fekk Gjerde lært seg å slå ein rett høgre. sakna eventyrlivet utafor murane var det ikkje tvil Eit triks Gjerde fekk bruk for fleire gonger seinare om. Ein dag han var i arbeid på markene såg han sin skriv han. sjanse til å rømme. Rømingsforsøket enda i fiasko, og dei ti dagane han fekk som straff i isolatet var langt frå dei beste han hadde hatt.
Bonusmarsjen Eit av eventyra som Gjerde sette høgast var bonusmarsjen i 1932. Bonusmarsjen, som vart kjend over heile Amerika same året, gjekk ut på at soldatane frå første verdskrig vart lova ein bonus på ein dollar dagen for dei som gjorde teneste i Statane, og ein kvart dollar for dei som gjorde teneste utafor landet sine grenser. Soldatane hadde tidligare fått betalt ut halve summen, men arbeidsledige veteranar under depresjonens harde kår gjorde no krav på å få utbetalt den andre halvparten av summen som dei eigentlig skulle hatt utbetalt i 1945. Veteranar, mange med familie, kom frå heile USA, og rundt 20.000 møttest i hovudstaden Washington, D.C for å gjere krav på pengane som dåverande president Herbert Hoover rådde over. I løpet av tida demonstrasjonane føregjekk var det harde opptøyar, og blant anna vart to veteranar skotne. Det gjekk likevel eit par år før bonusen vart utbetalt. I mellomtida hadde Franklin D. Roosevelt teke over som president.
Fanga i sebradrakt Å hamne i dårleg selskap var ein av farane som høyrde til hobolivet, og det kunne koste 30
Kjærleiken til toget den største Ut frå det ein les i boka tyder det på at Gjerde var ein kar som kunne kunsten å sjarmere damene. Han var langt frå sjenert, og med si opne og vennlege framferd fekk han også fleire hyggelige betjentskap. Under turen over til Amerika måtte Gjerde stoppe i hamnebyen Liverpool, og her skulle han få sitt første kyss. Jenta vart også med på kino, og dette er vel ein prestasjon i seg sjølv då han ikkje kunne eit kløyva ord engelsk. Nokre av jentene han trefte fekk etterkvart lyst på eit meir seriøst forhold, noko som betydde giftarmål og eit liv som bufast. Han fekk til dømes tilbod om å gifte seg med ei rik farmardotter i Nord-Dakota, men sjølv om ho hadde ein fantastisk kropp så var ikkje andletet så mykje å sjå til, meinte Gjerde. Judy, ei som han trefte og reiste mykje saman med, var også interessert i å få ring på fingeren, men Gjerde ville ikkje slå seg til ro og sa takk for seg. Spesielt ei jente frå byen Guadalajara i Mexico såg ut til å fange hjarta til Gjerde. Han budde i fleire veker hos ho og familien, og han vart svært kjær i jenta. Men då ho snakka om å smi seg i jarnet med Gjerde, starta igjen hoboblodet å bruse. Jenta vart dermed droppa til fordel for tjuvåking og tilveret som hobo. Avgjerda var tydelegvis ikkje enkel, og han tenkte ofte på jenta i ettertid.
På norsk jord igjen Under den amerikanske depresjonstida sine harde kår vart det vanskelig å få arbeid i Amerika, og då onkelen Gjert i 1933 skulle ein tur heim til Noreg vart Hans med. Han overtok farsgarden i Hyllestad, møtte Olga som var tenestejente på garden, og ikkje lenge etter vart dei også gift. Etter å ha kjempa på amerikansk side under første verdskrig fekk også Gjerde dollarpensjon kvar månad. Dette
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16
viste seg å vere ei god inntektskjelde. Han dreiv også med litt fiske på si, og etterkvart vart han kyrkjetenar i Hyllestad. Som mange heimvende norskamerikanarar var han svært samfunnsengasjert. Han starta foreining for Hyllestad redningslag, ungdomslag, skyttarlag, var med i kommunestyre og andre offentlege verv.
”Angra som ein hund” Norvald Tveit skildrar Hans Gjerde som ein varm og imøtekommande person som var sindig og rolig. Vidare at han ikkje var redd for å seie meiningane sine, og at folk tykte godt om han. Det er vel også rimelig å tru mange kanskje såg på Gjerde som litt spesiell. Det var vel ikkje mange bønder som til dømes gjekk på butikken midt i slåtten for å kjøpe seg ei øl om ein vart tørst. Fleire spurte Gjerde om det var noko han angra på frå Amerikaopphaldet, og til det svara han på ekte hobo vis ” (…) jo visst angrer jeg, og somme tider angrer jeg som en hund, men bare på det som jeg kunne ha vært med på.” Kjelder Crouse, Joan: The Homeless Transient in the Great Depression: New York State, 1929-1941. State University of New York press 1986. Gotaas, Thor: På loffen : landstrykere og vagabonder langs norske landeveier. Oslo, Spartacus forlag 2001. Tveit, Norvald: En sjel og en skjorte. Bergen, Eide forlag 1960. (Bilete som er brukt frå boka er gitt med løyve frå Eide Forlag) Internett Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane. Fotoarkiv som er tilgjengeleg på internett (http://fylkesarkiv.no/) The Adventure Stories, (Bilete av ein hobo) http://www.louislamourgreatadventure.com/ LouisStories02.htm
The Movie Card Website (Del Rio, Dolores), http:// www.moviecard.com/misc_t-z/trinidad/trinidad6.jpg Wikipedia nettleksikon (Bonusmarsjen), http:// en.wikipedia.org/wiki/Bonus_Army Wikipedia nettleksikon (Gene Tunney), http://en.wikipedia. org/wiki/Gene_Tunney Muntlig kjelder Tveit, Norvald. Telefonsamtale 8. mars og 7. mai 2007. Eide forlag i Bergen. Telefonsamtale 8. mars 2007.
Skodespelarane i eit skodespel ein 17. mai på Hyllestad rundt 1945-1950. Skodespelet vart synt fram i ”Brakka”, ei tyskarbrakke som ungdomslaget overtok. Her ser me aktørane fotograferte utanfor huset, truleg før framsyning. Frå venstre John Nygård, Margit Sørefjord, Hans Gjerde, Asbjørn Holmeseth, Magnild Rønneseth og Johannes Kleive. (SFFf-1994120.0008).
Her er Olga og Hans Gjerde og sonen John då han vart døypt i påska 1938. 8 år tidligare i Mexico vart ein gut oppattkalla etter Hans. Då hadde GjerdeHans’en trødd til å fått henta ein lege til ei som fekk komplikasjonar under fødselen. Dette redda kanskje livet til både ungen og mora, og barnefaren bestemte seg difor å kalla sonen for Jesus Maria Hans. (SFFf1994120. 0011).
31
Kjelda, nr. 2 - 2007, årgang 16 Retur:
FYLKESARKIVET Askedalen 2 6863 Leikanger ISSN 0803-9682 Artikkel om Kvinnafossen på Kulturhistorisk leksikon/ Internett, av Hermund Kleppa. (Begge foto: Hermund Kleppa).
Utsyn frå toppen av fossen med moderat vassføring i elva. Kvinnafossen er ein fin turistattraksjon. Det hender turistbåtar tek ein avstikkar frå kursen og går heilt inn på bukta.
Frå botn av Kvinnafossen renn Kvinna bratt ned i fjorden. Når det er stor vassføring deler vatnet seg på ein hammar heilt nede ved sjøen. Bygdebokforfattar Bøthun fortel i bygdeboka for Leikanger (1955) at det då kjem til syne ein kvinneskapnad. Sjå etter på dette biletet, - somme ser ei kvinne midt i fossen nede ved sjøen, med overkropp og ansikt.
”den maleriske Kvinnefos”