Kjelda nr. 3 2007

Kjelda

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Nr. 3 - Desember 2007. Årgang 16

ul God J og år! t t y N Godt

Fylkesarkivet på Internett: www.fylkesarkiv.no

Fylkesarkivet var på studietur til Island i haust. Det var ein tur som gav fagleg innsikt og samstundes høve til å oppleva den barske islandske naturen. I dette nummeret av Kjelda har me med stoff om og frå Island, på sidene 4 - 14 og 70 - 71. Biletet ovanfor er frå Hvalfjörður på vegen mellom Reykjavik og Borgarnes. (Foto: Arild Reppen).

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Fylkesarkivaren har ordet Snorre D. Øverbø

Kraftkrevjande industrihistorie 16. januar 2008 er det 100 år sidan den første aluminiumen vart tappa i Sogn og Fjordane. Stongfjorden Elektrochemiske fabriker var den første aluminiumsfabrikken i Norden. Året før - i 1907 - starta produksjonen av natrium ved fabrikken i Vadheim. Seinare kom dei store anlegga i Høyanger(1919), Svelgen(1928) og Årdal(1948).

Anlegget i Stongfjorden er forlengst vekke, og berre fragment av historia er bevart. Vadheim Elektrochemiske er framleis i drift, om enn berre så vidt. Dei andre anlegga er i drift, men ligg utsett til i møte med omskiftelege internasjonale konjunkturar og norsk industripolitikk.

åra vakse fram ei erkjenning av at vi må gjere noko no for å vare på industrihistoria for ettertida. Som så ofte elles har lokale eldsjeler drege dette i gang, og etter kvart fått andre miljø og faginstansar med seg.

Snøballen har begynt å rulle...

De Heibergske Samlingar – Sogn Folkemuseum på Kaupanger har i museumsplanen for Sogn og Fjordane fått tildelt den store oppgåva å ha tematisk ansvar for industri- og arbeidarkultur i Sogn og Fjordane. Det er eit godt val, og museet har mange dyktige fagfolk.

Men dei kan ikkje bli ståande åleine med denne store oppgåva.

Ein ting er å samle fagkompetanse på industrihistorie, anlegg, utstyr, arbeidarminne og formidling,noko anna er å ha økonomiske ressursar til i ta fatt i dette på alvor.

Her må museet få støtte frå mange miljø og grupper.

Det er ikkje berre på det økonomisk og samfunnsmessige området denne industrien er stor og kraftkrevjande.

Dei kolossale industrihallane, dei massive maskinane, historiene kring det, alt saman utfordrar oss som brenn for lokalt vernearbeid.

Industrihistoria utfordrar oss til å tenke stort. Tverrfagleg samarbeid Både i Høyanger og Årdal, men og innan fylke og musea er ikkje nok; på andre stader, har det dei siste vi kjem lenger med engasjerte

Redaksjon Snorre D. Øverbø (redaktør), Oddvar Natvik, Karianne Schmidt Vindenes Kjelda blir utgjeven av Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane.

Kjelda kjem med 3 nummer i året. Ei årstinging kostar kr 125,-.

Bankgiro: 3781 14 02894, merk Kjelda. ISSN 0803-9682.

Stoffet i Kjelda kan nyttast fritt. men vi ser gjerne at kjelde blir oppgjeven.

Ansvarleg dette nummer: Oddvar Natvik. Utforming: Oddvar Natvik.

Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane

Fylkeshuset, Askedalen 2, 6863 Leikanger. Tlf. 57 65 61 00. Fax. 57 65 61 01 postmottak.sffarkiv@sfj.no Kst. fylkesarkivar: Snorre D. Øverbø, tlf. 57 65 64 01, snorre.d.overbo@sfj.no Arkivarar: Arild Reppen (foto), Fototeknisk avd., 6823 Sandane. Tlf. 57 86 51 24, arild.reppen@sfj.no Øystein Åsnes (musikk), Tlf. 57 65 64 04, oystein.asnes@sfj.no Karianne Schmidt Vindenes (fagleiar), tlf. 57 65 64 06, karianne.schmidt.vindenes@sfj.no Per Olav Bøyum (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 14, per.olav.boyum@sfj.no Sturla Binder (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 20, sturla.binder@sfj.no Geir Utmo (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 09, geir.utmo@sfj.no Marit Anita Skrede (kommunearkiv), tlf. 57 65 64 16, marit.anita.skrede@sfj.no Randi Melvær (sekretær/stadnamn), tlf. 57 65 64 00, randi.melvar@sfj.no Prosjekt: Gunnar Urtegaard, ABM prosjektutvikling, 57 65 64 03, gunnar.urtegaard@sfj.no Hermund Kleppa (Kulturhist. leksikon), tlf. 57 65 64 02, hermund.kleppa@sfj.no Oddvar Natvik (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 65 64 05, oddvar.natvik@sfj.no Bjarnhild Samland (nettbasert kulturformidling), tlf. 57 65 64 08, bjarnhild.samland@sfj.no Elin Østevik (eldre foto), tlf. 57 65 64 18, elin.ostevik@sf-f.kommune.no Rahimollah Jurmi (nettbasert kulturformidling), rahimollah.jurmi@sfj.no Nettstad: www.fylkesarkiv.no

lokalsamfunn og lokalt næringsliv.

Men lengst kjem vi den dagen styresmaktene blir overbevist om at industri- og arbeidarkulturen her i fylket er like så viktig for identitet og tilhørighet som landbruk, stølsliv og fjellturar.

Det er viktig å gå tungt inn i planleggingsfasen allereie no. Vi kan ikkje overlate til sentrale styresmakter å lage verneplanar og legge premissane. Då går det gale. Vi må vere førebudd her i fylke til å ta hand om vår eiga store og krevjande historie, og ikkje berre dei enkle og ufarlege historiene. Men då må det stå kompetanse, ressursar og organisasjon klart på kulturfeltet den dagen slaget om industrihistoria i fylket skal stå. Og den kjem snart.

Gunnar Urtegaard avdelingsdirektør i ABM-utvikling

Av Hermund Kleppa

Kong Olav i Sogn og Fjordane i 1958:

Festmiddag på husmorskulen i Førde Tysdag 2. desember 1958 var kong Olav V i Førde i høve 100-årsdagen for Fylkesbaatane.

Det var festmiddag på husmorskulen og det var husmorskulen som stod føre maten og serveringa.

Skulestyrar Ragna Hole og elevane hennar greidde oppgåva med glans.

Fotograf Reiakvam var tilstades og foreviga hendinga. Nokre av bileta er tekne vare på i arkivet etter Ragna Hole, men det manglar personnamn på fleire av dei. No vonar me Kjelda-lesarar kan hjelpa oss med namn på to av bileta.

Fylkesarkivar Gunnar Urtegaard byrjar 1. februar 2008 som avdelingsdirektør i Statens Senter for Arkiv, Bibliotek og Museum (ABMutvikling) i Oslo. Urtegaard skal leia ei nyoppretta avdeling med namnet Digitalt ABM. Hovudoppgåvene vert mellom anna samordning og strategiutvikling når det gjeld bruk av ny teknologi og nye teknologiske tenester i norske arkiv, bibliotek og museum. Han får og ansvar for Kulturnett Noreg.

Personalnytt Magni Svanevik, fødd 1988 er engasjert på prosjekt som gjeld digitalisering av møtebøker for kommunane.

Ho byrja 13. august 2007.

Sluttar i januar 2008, for å ta til med studier i USA. Roger Kvarsvik, Fødd 1974 har avslutta sitt engasjement med kommunearkivordninga, 05.07.2007. Han byrjar i ny stilling ved Statsarkivet i Stavanger.

Siri Ingvaldsen, fødd 1959, som har vore involvert i prosjektet “Nettbasert kulturog kunnskapsformidling”, avslutta sitt engasjement 01.07.2007.

Silje Svanevik, fødd 1987, avslutta sitt engasjement hos oss 29.07.2007. Ho tok til med studier ved Universitetet i Bergen.

Ulf Palm, fødd1968, avslutta sitt engasjement hos oss, 14.10.2007. Han skal ta til med gjenststandfotografering for Nordfjord Folkemuseum.

Me trur at desse fem jentene, oppstilte til fotografering før middagen, kan vera serveringsdamene ved kongebordet, og nå er spørsmålet: Kven er dei?

Ragna Hole (1904-1992) styrar på Sogn og Fjordane fylkes husmorskule i Førde i 1958. I årsmeldinga for 1958 står det: ”Den 2. desbr.

1958 høgtida Fylkesbaatane sitt 100-årsjubileum på husmorskulen med Kong Olav V som heidersgjest.

Ein merkedag og ei ugløymande høgtid med Kong Olav V som gledde oss storleg.”

Fire serveringsdamer i sving ved kongebordet. Ho som står til venstre er vel den same som nr. 2 frå venstre på det første biletet, men kven er dei andre? Kven er dei tre personane til venstre for kongen? Fylkesmann Nikolai Schei sit til høgre for kongen.

Er det fylkesmannsfrua, Othilla, fødd Christensen, som blir servert?

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Randi Melvær

Island

Landnåmsenteret på Borgarnes og Egil Skallagrimson

Slik presenterer Landnåmsenteret seg.

Biletet viser Skallagrim i smia på Rauðanes. Han var ein svært dyktig smed som smidde både reiskapar og våpen.

På vidaregåande skule lærte du om Egil Skallagrimson og de las gjerne Egil-soga.

Kva hugsar du att av dette?

At Egil reknast som den største skalden i heidensk tid med meistarstykke som Hofuðlausn og Sonatorrek (Sonetapet)? At han var den første til å nytta enderim i eit norrønt kvad? At vikingane drap kvarandre, drakk for mykje øl og spydde både ute og inne? At Egil Skallagrimson var ein stor skald (diktar) men elles eit råskinn?

Oppleving og motivasjon?

På Fylkesarkivet sin studietur til Island vitja vi Landnåmsenteret på Borgarnes. Dette ligg ein times køyring med buss nord og vest for Reykjavik. Senteret er ein heilt ny institusjon, opna i 2006.

Føremålet for institusjonen er å formidla historie til dei som ikkje er spesielt opptekne av det. Dei skal gje eit tilbod både til den vanlege turisten og til skuleelevar.

Så du treng ikkje å vera historikar eller ha førebudd deg spesielt for å vitja senteret, men det kan vera moro å ha friska oppatt Egil-

soga. Då får du fleire knaggar å hengja kunnskapen på. Men det er heller ikkje usannsynleg at du som uførebudd gjest vil lesa soga om Egil Skallagrimson etter besøket.

(Soga finst og som lydbok).

To utstillingar med audioguide

Leiaren av Landnåmsenteret er teaterregissør, og det merkast i utstillingane. Her skal gjestene oppleva historia, oppleva Egilsoga og landnåmstida, gjennom gjenstandar, audioguide (mp3spelar på øyra), lysarrangement, lyd og foto. Personane er framstilte på eit kunstnarleg vis, gjennom skulpturar. (Sjå illustrasjonen.)

Den eine utstillinga dreier seg om livet til Egil Skallagrimson både ved Borgarfjörður i Island og på vikingferdene hans. Den andre utstillinga tek føre seg landnåmstida i Island.

Senteret på Borgarnes, eit reint formidlingssenter På Borgarnes forskar ikkje dei tilsette, men samarbeider med Reykholt som ligg litt lenger nord og aust. Her driv dei med forsking. Slik blir formidlinga på Landnåmsenteret rett i høve til forskingsresultata.

Senteret samarbeider og med skuleverket om formidling av soga til skuleborn. På loftet i formidlingsbygningen er det lagt til rette for den personlege, munnlege historieforteljinga.

Det skal og setjast opp teaterførestillingar av soger, m.a.

Soga om Gunnlaug Ormstunge.

Kjende stadnamn frå soga Noko av det første landnåmsmennene gjorde i det nye landet, var å gi stadane (lokalitetane) i landskapet namn, slik av dei kunne forstå og kommunisera med kvarandre. Dette viser kor viktige stadnamn er i eit

samfunn. Sidan senteret ligg i området der far til Egil, Skallagrim frå Firdafylket gjorde landnåm, så kjenner ein att stadnamna i området frå Egil-soga. Du finn dei att på kartet og på skilt.

Viktige hendingar frå Egil-soga er markerte i landskapet med einsarta vardar.

Borgarnes I eldre tider vart Borgarnes kalla Digranes. Det er eit svært langt og stort nes. I sentrum av tettstaden på Borgarnes ligg det ein liten park. Her er gravhaugen over Skallagrim. Egil jordfeste først faren sin her, og seinare sonen Bodvar, då han hadde drukna, i den same haugen.

Brákarsund og Brákarey Rett utom senteret, ute på neset finn vi eit minnesmerke over Torgerd Brák. Ho drukna i sundet

Fylkesarkivet på studietur til Island I september i år reiste personalet ved Fylkesarkivet på studietur til Island. Målet med turen var å undersøke korleis ulike institusjonar på Island arbeider med den eldste historia, og korleis denne vert formidla. Vi hadde avtalt å besøke tre ulike institusjonar: Nasjonalarkivet, Landnåmnssenteret og Snorrastofa. I tillegg ville vi ha med oss litt av naturen på Island.

Vi var difor innom Den blå lagune, Thingvellir, Gullfoss og Geysir. Vi hadde ein veldig flott kombinasjon med utflukter og besøk.

Les eigne artiklar om besøka på Nasjonalarkivet – Þjóðskjalasafn, Landnåmssenteret og Snorrastofa.

Bilete frå turen s. 70-71.

som er oppkalla etter henne. Det heiter Brákarsund. No går det bru over sundet og ut til Brákarey, som og ber hennar namn. Torgerd blei den første kvinnehelten i Island.

Soga fortel at Egil hadde ein god ven som heitte Tordur. Ein dag spela dei eit ballspel i Sandvik ved Granastaðir (Staden der Graní budde). Ballspelet vart kalla “knattleik” og var truleg ein slags ishockey eller bandy.

Dei to venene spela på lag mot Skallagrim. Gutane vann, og Skallagrim vart så rasande at han drap Tordur. Så ville han drepa Egil – sin eigen son! Men, då protesterte trælkvinna som hadde stelt Egil gjennom oppveksten.

Skallagrim sleppte så sonen og la på sprang etter trælkvinna Torgerd Brák. Ho prøvde å berga livet med å springa ut på Borgarnes og symja over eit sund til ei lita øy.

Dessverre kasta Skallagrim ein stor gravferd, men då kristendomen stein etter henne. Steinen trefte kom til staden ( om lag år 1000) henne i ryggen, og ho drukna. og både kyrkje og kyrkjegard blei lagt til Borg, sytte dotter Borg på Mýrar hans for kristen grav sidan, først Ein halv km lenger inne på landet under kyrkjegolvet og så ute på ligg Borg på Mýrar. Der stod Egils kyrkjegarden. Garden Borg gav barndomsheim. Då bestefaren etterkvart namn til heile området. hans, Kveldulf frå Firdafylket (Borgarfjörður, Borgarvogur, skjønte at han kom til å døy på Borgarnes…) overfarten mellom Noreg og Island, bestemte han at sonen Skallagrim skulle byggja seg gard Rauðanes Skallagrim var ein dugande smed. der kista hans flaut i land. Ho kom til lands i ei vik nedom Borg Han bygde smie på Rauðanes. Her bearbeidde han myrmalm kvar på Mýrar. vinter, og smidde dei reiskapane og våpna han trengde.

Egil Skallagrimson blei gravlagd på Borg. Han fekk først ei heiden

Ánabrekka Ein av dei ni landnåmsmennene som var med Skallagrim over havet frå Noreg, på flukt frå Harald Hårfagre, heitte Áni. Han bygde seg ein gard ikkje langt frå Borg og kalla garden Ánabrekka.

Barnebarnet til Áni, Steinar, måtte sidan reisa frå området fordi han prøvde å pressa vekk folket på Borg.

Álftanes Her dreiv Skallagrim jakt og fiske.

Dyr og fuglar var ikkje vande med menneske og var ikkje så redd dei.

Dette gjorde jakt lettare i Island enn i Noreg. Her var det og mykje sel og kval. Alt dette var viktig for å overleva på Borg. I tillegg fann dei mykje drivtømmer her. Sidan, då svigerfar åt Skallagrim kom til Island, overlét Skallagrim Álftanes til han.

Tre år gamal ville Egil vera med far sin i gjestebod hjå bestefaren på Álftanes, men Skallagrim

Kart som syner kvar Borgarnes og Reykholt ligg i høve til Reykjavik.

Foto teke frå knausen over garden Borg på Mýrar. Vi ser utover mot Borgarnes med tettstad. På Borg blei Egil Skallagrimson fødd i om lag år 910. I dag ligg det eit gardshus, ei kyrkje og ein kyrkjegard her.

Kristendomen kom til Island og Borg om lag ti år etter at Egil var død (år 1000). Egil Skallagrimson var heidning heile livet.

Likevel har han truleg grava si her på kyrkjegarden.

Fotograf: RME

Til side 49

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Karianne Schmidt Vindenes

Island

Þjóðskjalasafn Íslands

Besøk til Snorrastofa på Reykholt Besøket til Snorrastofa var det siste på denne utflukten til Borgarnes og Reykholt. Vi hadde kjørt buss om lag ein halv time frå Landnåmsenteret og var spente på kva opplegg Snorrastofa hadde laga til.

Presten var ein framifrå forteljar og han delte av sine kunnskapar om Snorre Sturlasson og landnåmstida på Island.

(Fotograf: Arild Reppen).

Snorrastofa vart opna 29. juli 2000. Med på opninga var Kong Harald og Dronning Sonja saman med Island sin president Olafur Ragnar Grimsson (Fotograf: Arild Reppen).

Historia til Snorrastofa byrjar i 1930. Då gav norsk-amerikanaren Einar Hilsen ei samling av Snorre Sturlassons sine verk til Reykholt, heimplassen til Snorre. Ønsket var at desse verka skulle bli starten på eit bibliotek dedikert til Snorre Sturlassons minne. I 1963 vart ideen om Snorrastofa tatt eit steg vidare i samband med arbeidet for å få overført arkivdokument frå Danmark. Arbeidet for å opprette Snorrastofa fekk ny giv i 1984, då kyrkjelyden i Reykholt vedtok å byggje ei nye kyrkje. Kyrkja skulle ha eit tilhøyrande forskingssenter.

Dette vart vedteke i samarbeid med regjeringa.

President Olafur Ragnar Grimsson stod for opninga saman med Kong Harald og Dronning Sonja.

Tilbake til vårt besøk: Då vi kom inn i bygningen tok vi kontakt med resepsjonen som sa at presten snart ville komme.

Ein mann med kvitt hår, små runde briller, kvit bart og eit sirleg stussa kvitt skjegg kom inn i rommet.

Han var kledd i ein svart dress, med kvit krage og kvitt tørkle i lomma. Det var tydeleg at dette var presten. Resepsjonisten hadde fortalt oss at vi ikkje måtte vere redde for å stille spørsmål, for presten viste svar på det meste.

Forteljaren

Presten gav oss ei flott førestilling, utan at vi var heilt klar over det undervegs. Det første han gjorde I 1988 la president Vigdis var å ta oss med inn i kyrkja. Her Finnbogardottir ned grunnsteinen fekk vi sjå fantastiske glasmaleri til den nye kyrkja og Snorrastofa. og presten fortalte om tidlegare Kong Olav var til stades ved kyrkjer på staden. For meg er det grunnsteinsnedlegginga. slik at når eg kjem inn i ei kyrkje Institusjonen Snorrastofa går eg saktare og stillare. Viss vart formelt etablert i 1995. I eg pratar, skjer dette med ei lav 1999 fekk senteret status som stemme, og ei seier berre det som forskingssenter for Islandsk og er naudsynt.

Europeisk mellomalderstudiar. I år 2000 stod det nye bygget med Stemninga frå kyrkja tok vi med forskingssenteret og kyrkja ferdig. oss då presten viste oss inn i biblioteket og bad oss om å sette oss ned.

Presten sette seg ned saman med oss, og byrja å fortelje.

konflikt med presten på Reykholt Páll Sölvason. Konflikten enda i eit forlik, forhandla fram av Jón Loftsson, ein av dei største høvdingane på Island. For å sikre forliket tilbaud Jón Loftsson seg å fostre opp Snorre, og berre tre år gamal tok faren han med til Loftsson sin gard i Oddi.

Oddi var eit av dei viktigaste læringssentra på Island, og Snorre fekk god opplæring. I 1206 flytta Snorre til Reykolt. Han var allereie ein stor høvding etter å ha arva svigerfaren. Snorre var lovsigemann i to periodar (121518 og 1222-31). Lovsigemannen spelte ei viktig rolle på Alltinget og det var ein viktig stilling.

For oss er Snorre mest kjent som forfattaren av Heimskringla og Edda. Han var også forfattar av sagaen om Eigil Skallagrimsson.

I sagaane Snorre skreiv var det mykje dramatikk, det same kan seiast om hans eige liv, også slutten. Snorre hamna i strid Snorre med Håkon Håkonsson, konge Sturlasson vart av Noreg. I 1241 vart Snorre født i 1179. Då drepen av ein av kongens menn. han berre var eit Snorrastofa fortel på nettsida si at år gamal kom drapet fann sted heime hjå Snorre faren Sturla på Reykholt, ein mørk haustnatt. Þórðarson i

Av Karianne Schmidt Vindenes

Island

Arkiv (archives, archivo) er eit ord ein kjem langt med her i verda, men ikkje på Island. I resepsjonen på hotellet vårt i Reykjavik hadde dei aldri hørt om nasjonalarkivet.

Eg fann heimesida til arkivet på Internett og då resepsjonisten såg sida, viste ho med ein gong kva dette var. Ho hadde til og med vore på lesesalen. Þjóðskjalasafn er det magiske ordet på Island.

Når vi deler opp ordet finn vi ut at Þjóð tydar folk eller nasjon, skjala er dokument og safn er samling, skjalasafn vert omsett som arkiv. Det er folket si samling.

sitt noverande namn i 1915 som ein del av kampen for sjølvstende.

Det vart det også satt i gang arbeid for å få overført arkiv frå Danmark, og dei første arkiva vart overført i 1928. Overføring av arkiv frå Danmark har ei parallell historie i Noreg. Etter 1814 då Noreg gjekk ut av union med Danmark fekk vi overført ein del arkivmateriale og ei av dei største avleveringane skjedde i 1937. Framleis var det ein del arkiv i Danmark som hadde relevans for Noreg si historie og i 1950 laga det norske riksarkivet ei ynskjeliste. I 1991 vart det underteikna ei avtale mellom Noreg og Danmark, og i 1993 vart det laga til ei liste over kva materiale som skulle overførast. I 1996 vart endeleg arkivmaterialet overført.

Flott mottaking

Arkivarane på Fylkesarkivet arbeider i hovudsak med arkivdokument frå vår tid og bakover til byrjinga av 1800talet. Det var difor spesielt å få sjå døme på Þjóðskjalasafn sine eldste dokument. Arkivar Björk Ingimundardottir hadde førebudd ei lita utstilling til oss.

Vi vart godt tekne imot av leiaren for informasjonsavdelinga Eirkur Guðmundson. Han hadde saman med fleire kollegaer førebudd presentasjonar av kva arkivet arbeider med og er opptekne av.

Først fekk vi ei kort innføring i historia til arkivet. Þjóðskjalasafn vart grunnlagt som landsarkiv under Danmark sitt nasjonalarkiv i 1882. Arkivet tok Presten utnytta alle dramatiske høgdepunkt i historia han fortalte. Då han skulle fortelje om striden mellom far til Snorre og Páll Sölvason, reiste presten seg plutseleg opp og trampa i golvet. Med eit stort og levande kropsspårk fortalte han historia, her gjengjeve med alle detaljar:

Arkiv frå mellomalderen

Dei eldste dokumenta er som små kunstverk. Skrifta er sirleg og veldig tett. Det mest spesielle

gjere deg mest mogeleg lik han som du vil likne mest, og det er Odin?” I denne augneblinken blei ho gripen, stikket blei stansa og ramma kinnet, og det blei eit stort sår.” Sturla kravde umåtelege bøter for såret, men […] Páll søkte hjelp hos Jón Loftsson i Oddi, som var den største høvdingen på Island i den tid. (Sitat frå heimesida til Snorrastofa, mi omsetjing til nynorsk).

Under eit forliksmøte hausten 1180 kom kona til Páll, Þorbjörg, springande inn ”og hadde ein kniv Opplevinga vi hadde på i handa som ho prøvde å stikke Sturla med, og sikta på auget med Snorrastofa var heilt spesiell. Som born var eg vann med at foreldra desse ord: ”Kvifor skal eg ikkje mine leste og fortalte for meg,

er kanskje segla som er festa til dokumenta. Desse fungerte som eigarmerke og var prov på at dokumentet var gyldig. Også Riksarkivet i Noreg har slike segl.

Det eldste er frå 1189 og ber merket til ein pave.

Björk Ingimundardottir viste oss også registeret etter ei av folketeljingane på Island.

Leiar av informasjonsavdelinga ved Þjóðskjalasafn viser fram ein protokoll til fylkesarkivar Snorre Øverbø.

(Fotograf: Arild Reppen).

Til side 41

men som vaksen er det langt mellom desse opplevingane. Når vi diskuterer turen vår til Island vert opplevinga på Reykholt ofte omtale. Presten gav oss av tida si og kunnskapen sin. I sentrum stod den spanande historia om Snorre Sturlasson.

Opplevinga og besøket på Reykholt har gitt oss nye perspektiv på formidling av arkiv og historie. De som lesarar får følgje arbeidet vårt vidare for å sjå etter konkrete resultat.

Kjelde: www.snorrastofa.is

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Hermund Kleppa

Island

Snorre-monumentet på Reykholt Snorremonumentet på Reykholt framfor skulebygning oppført kort tid før avdukinga.

Statuen er 2, 54 m høg og står på ei om lag tre meter høg, prismeforma søyle. På framsida står SNORRE * STURLUSON, på sidene årstala 1178 og 1241 (usikkert om fødselsåret var 1178 eller 1179), og på baksida NORDMENN REISTU (reist av nordmenn).

(Fotograf: Hermund Kleppa).

”Han er framstilt som en solid skjegget bonde i vadmelskofte og rund hatt og med Heimskringla under venstre arm.” Dette var landbruksmannen Olav Klokk sine ord om skulpturen av Snorre Sturlason på Reykholt i eit reisebrev frå Island sommaren 1947.

Monumentet vart avduka 20. juli same året.

Snorre-monumentet Staden Reykholt ligg aust på Borgarfjordsletta, ved munningen av Reykholtsdalen, den nordlegaste av dei fem dalane som går austover frå slettelandet.

Like etter krigen vart det reist ein stor moderne bygning til

høgskulen på Reykholt. Snorremonumentet står på ein open plass framfor denne bygningen.

Det er ein heilfigur støypt i bronse plassert på ein om lag 3 meter høg prismeforma sokkel. På framsida av sokkelen er innhogge: SNORRI * STURLUSON, på sidene står årstala 1178 og 1241 (fødselsår og dødsår), og på baksida NORDMENN REISTU (reist av nordmenn).

Snorrenemnda Det tok mange år frå tanken om eit Snorreminne kom opp til monumentet vart reist. Alt i 1916 tok ”vestlandske målmenn” til orde for reisa Snorre Sturlason eit minne og i 1919 vart det skipa ei nemnd, Snorre-nemndi, til å ta seg av arbeidet. Føremålet var å reisa eit Snorreminne på Island.

Av dei 26 medlemmene i nemnda var det ei kvinne, ”Fru Elisabeth Wexelsen Jahn, Trondheim”.

Professor Torleiv Hannaas ved Universitetet i Bergen var formann, banksekretær A. Skásheim var skrivar.

Anders Hovden Presten og salmediktaren Anders Hovden ser ut til å ha vore ein av dei ”vestlandske målmenn” som ivra for eit Snorreminne. I ein artikkel i Sogns Tidende sommaren 1919 viser han til fleire tidlegare bladstykke.

Hovden ville ha meir ein

bautastein, det må vera ein ”figur”, skreiv han. Året etter var han på nytt frampå i ei anna avis med meiningar om minnesmerket, - Noreg må reisa æresminnet åleine, det må lagast av ein norsk kunstnar, og det bør står i Reykjavik. Reykholt ligg for langt unna, meinte Anders Hovden, ”reint avsides, so aa segja i ville utmarki.”

Nemnda i arbeid I 1919 uttrykte Anders Hovden vonbrot over utspela sine. Han hadde berre fått eitt einaste positivt svar, ”ei einaste røyst” frå ein ung bonde på Vestlandet.

Bonden etterlyste tiltak frå ”arbeidsnemndi”: - ”Den dagen eg ser, at arbeidsnemndi er i verksemd, skal ein ukjend og vanleg norsk bondeungdom leggja fram den fyrste hundradkrunaren til dette arbeidet”. Dagen kom sommaren 1920 då ”Snorrenemndi” sende ut opprop om å yta tilskot til eit ”Snorremonument”. Sogns Tidende hadde oppropet på førstesida si 19. juni. Nær 70 ”velvyrde og landskjende menn” hadde sett namnet sitt under til støtte for tiltaket. Mellom dei var det tre frå Sogn og Fjordane, - godseigar G.F. Heiberg, fylkesagronom og stortingsmann Elias Faleide og lærar og bygdehistorikar Jacob Aaland. Sogns Tidende slutta seg óg til med dei beste ynskje for tiltaket.

Oppropet viser at nemnda hadde teke stilling til ei rekkje viktige punkt: kven som skulle reisa minnesmerket, kven som skulle laga det og kvar det skulle stå.

Det står mellom anna: ”Snorre Sturlason var ikkje nordmann, men islending. Difor høver det best at me reiser monumentet hans på Island. Der skal det standa gjennom tidene til vyrdsam takk for alt det Snorre og islendingane have gjort for norsk sogeskriving.

Og det skal vera ei frendehelsing frå Noreg til det frie, sjølvstendige

Island. (..) fær me råd til det, so vil me reisa ei avstøyping av kunstverket her i vårt eige land. (..) Og det skal vera eit monument gjort av ein norsk kunstnar etter offentleg tevling.”.

og deres landsmenn ikke bliver skuffet.”

Skissa i gips frå mars 1938 er 40 cm høg og viser ein figur kledd i middelalderdrakt, ståande frontalt med bok under eine armen. I september 1938 byrja han arbeidet Gustav Vigeland med skulpturen og var nesten Pengegåvene tok til å koma. ferdig etter to månader då styret Kasseraren, Olav Hjermann, i Snorrenemnda, saman med kvitterte i avisene 13. januar 1922 kronprins Olav, møtte i atelieret for 16 tilskot frå heile landet, for å sjå kunstverket. Vigeland mellom dei 160 kroner Balestrand sjølv var ikkje tilstades. Dei var ungdomslag. Men det ser ikkje ut godt nøgde og formannen vart til at nemnda lyste ut konkurranse beden om å overrekkja kunstnaren for i 1928 fekk bilethoggaren ”ærbødige og dypfølte takk for det Gustav Vigeland spørsmål om geniale kunstverk De har skjenket å laga monumentet. Han takka os.” nei til oppdraget av di han ikkje hadde tid.

- Store ord, skriv Tone Wikborg, i boka si om Gustav Vigeland Ti år seinare fekk han spørsmålet (2001), om ei statue som trass på ny, denne gongen frå Island. i ”myndighet og styrke” ikkje Formannen i ei Snorrenemnd på kan seiast å høyra til Vigelands Island, statsråd Jonas Jonsson, mest ”inspirerte”. Kunstnaren skreiv fylgjande: ”Paa Islands hadde og tydd til ei bok som vegne vil jeg faa lov til at sige Dem karakteriserande element, noko at vi Islændere ville ønske at De han tidlegare hadde hatt lite til og ingen annen utførte den store overs for. Wikborg nemner óg oppgave.” I eit utkast til svarbrev, at det kom innvendingar mot at datert 11. april, skreiv Vigeland: ”kjortelen” var for kort, at Snorre ”Det gjorde utslaget. Samme dag ikkje hadde kappe og ikkje var jeg fikk det [brevet] utførte jeg utstyrt med sverd. en skisse som Snorrenevnden 1. april enstemmig godkjente. (..)

Krigen skipla plan Det ville glede mig meget om de Det var meininga å reisa Snorremonumentet til 700- årsmarkeringa i 1941, året Snorre døydde, og seinare setja opp ein kopi i Bergen.

Krigen 19391945 hindra dette. Det einaste islendrane fekk sjå i 1941 var bilete av statuen på tre islandske frimerke. Etter krigen tok nemnda sikte på å avduka monumentet olsok 1946. Det lukkast heller ikkje, derimot var alt klart til avduking 20. juli 1947, nær 30 år etter nemnda kom i arbeid.

”strålande høgtid” Over hundre nordmenn reiste til Island for å vera med på avdukinga. Kronprins Olav og representantar for riksstyret reiste frå Oslo om bord på jagarane Oslo, Trondheim og Stavanger. Dei andre reiste med Lyra frå Bergen. Mange var møtte fram ved avgangen, fortel Skásheim.”Då ferdi for frå Bergen møtte Ervingen og Bondeungsomslaget fram på kaien med fanone sine. Formannen i Ervingen, Arne Ryssdal, heldt tale.

Han bad Snorreferdi taka med helsing frå norsk ungdom.”

I Reykjavik var det var stor mottaking då fartøya samstundes kom inn på hamna. Fleire heldt tale. Statsråd Johan Melbye, formannen i Snorrenemnda, takka for mottakinga og sa at det ikkje var for tidleg at nordmennene reiste Snorre Sturlason eit minne.

Dagen etter var det ”svart av folk” på Reykholt, skreiv Fjordabladet under tittelen ”Avdukinga av Snore-monumentet ei strålande høgtid.” Kronprins Olav vart helsa med stor jubel. Det var talar av den islandske presidenten, formannen i den islandske Snorrenemnda, statsråd Jonas Jønsson og professor Håkon Shetelig på vegner av den norske Snorrenemnda. Kronprins Olav hadde det ærefulle oppdraget å avduka

Snorremonumentet på islandsk frimerke 1941.

Monumentet var ferdig i 1938 og det var meininga å reisa det i 1941 til 700 årsmarkeringa av året då Snorre døydde. Krigen hindra dette.

Monumentet vart avduka i 1947.

Ein kopi av Snorremonumentet på Island var reist i Bergen 23. juni 1948 på plassen ved Mariakyrkja.

Det vart seinare flytta til inngangspartiet til Bryggens Museum.

(Fotograf: Bjarnhild Samland).

Til side 41

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Hermund Kleppa

Island

Bergenske i fart på Island Det Bergenske Dampskibsselskab dreiv rutetrafikk mellom Noreg og Færøyane/Island frå 1908 til om lag 1950. Bergenske si islandsrute var ikkje berre til gagn for den utanrikse fraktinga men óg ei stor vinning for det innanrikse sambandet på Island. Dessutan fremja det hopehavet mellom ”norrøne frendar” som islandsvenen Anders Skásheim ordla seg.

Artikkelen er i hovudsak eit utdrag frå BDS si jubileumsbok Norges eldste linjerederi (1951), og eit rutehefte.

Omslaget på ruteheftet til Bergenske for islandsruta 1930. Bileta viser Lyra (venstre) og Nova.

10

som del av kongeriket Noreg til 1396, gjekk den islandske utantrikshandelen i hovudsak over Bergen. Under unionen med Danmark vart handelen av politiske årsaker meir og meir styrt mot København. Geografisk var ikkje dette til fordel for Island. Medan avstanden IslandFærøyane-Bergen er 885 nautiske mil er strekninga til København heile 1270. Det var såleis eit historisk samband Bergenske tok opp att då rederiet opna den første islandsruta si 2. juni 1908 med DS Uranus.

Utkonkurrerte Stavanger

Bergenske var ikkje først ute med rute på Island. Otto Watne i Stavanger byrja i 1887 Bakgrunn og oppnådde jamvel eit årleg statstilskot på 10 000 kroner frå Båtsambandet Vestlandet-Island 1908. Men med skip av dårlegare går tilbake til tida då Island vart folkesett, om lag 870 – 930. Både standard enn Bergenske sitt, kom under den islandske landnámstida Watne etter få år i vanskar og tilbaud Bergenske å kjøpa ruta og fristattida til om lag 1220 og

deira. Bergenske tok over med plikt til å halda Stavanger som stoppestad og med å rekna same frakt frå Island til Stavanger som til Bergen.

Ei islandsrute nr. 2 Bergenske starta ei ny islandsrute i 1911, med Kristiania, seinare Stavanger, som utgangsstad. Ruta gjekk til Færøyane og derifrå til fjordane aust på Island, seinare nord om Island til Reykjavik og tilbake same vegen. Ruta vart ei viktig innanriksrute for Island med Nordfjord, Seydisfjord, Husavik, Skureyri, Siglufjord, Isafjord og Patricfjord som faste stoppestader. I 1909 sette Bergenske inn Flora med lugarar til 60 passasjerar på 1. plass og køyer for 40 på 2. plass.

Seks døgn i storm Bergenske hadde som mål å halda rutene gåande heile året. Det var inga lett oppgåve. På ein tur i november 1909 kom DS Flora ut i ein orkanaktig storm mellom Husavik og Isafjord på nordvestkysten.

Heile kommandobrua vart riven bort og rattet knust.

Dei måtte surra fast roret og halda seg til reservekompasset i røykesalongen.

Skipet sette så full fart mot vinden, men dreiv av gjennom Danskestredet og fekk brått kysten av Grønland i sikte. I den tunge sjøen kom det vatn ned i korridorane og salongane.

Kapteinen, Johan H. Stuhr, låg sjuk i giktfeber, så situasjonen var alt anna enn

lys. Etter seks døgn i kamp mot storm og uvêr greidde styrmann Kristian Jansen å få fartyet inn til ei uthamn på Island og derifrå til Reykjavik der skipet vart reparert mellombels.

vart skoten i senk, men heile mannskapet berga livet.

Full fart i mellomkrigstida

Etter tapet av Flora vart det Denne turen blei den siste i 1909. uregelmessig rutefart på Island fram til 1922 då Bergenske Men ikkje berre uvêr vinterstid supplerte ruta med ei ekspressrute gjorde at mange meinte det Bergen-Færøyane-Reykjavik. Til var uråd å halda rutene gåande denne ruta kjøpte rederiet i 1925 heile året. Island hadde berre eit passasjer- og lasteskip på 1474 nokre ganske få fyr langs kysten tonn. Skipet fekk namnet Lyra. på denne tida. Likevel avgjorde Denne ekstra islandsruta vart snart direktør Lehmkuhl i Bergenske å halda på heilårsdrift, noko som like populær som den gamle. var svært viktig for det innanrikse sambandet på Island.

Fargerikt rutehefte 1930 Til året 1930 laga Bergenske eit Krigsforlis praktrutehefte for ”Islandsruten” med flotte fargebilete av Utbrotet av 1. verdskrigen i islandsskipa Lyra og Nova, med 1914 skapte straks vanskar rederiflagget mellom det norske for skipstrafikken i Nordsjøen og islandske på framsida. Truleg og Norskehavet. Men medan var ruteheftet ekstra påkosta med Bergenske nokså snart måtte måtte innstilla rutene på England, tanke på det føreståande 1000heldt rederiet Islandsruta gåande. årsjubileet for Alltinget med forventa ekstra mange tilreisande.

Skipa nådde som regel trygt Utanom rutetabellane var heftet fram til Reykjavik, men vart ustyrt med opplysande tekstar, fleire gonger praia av britiske vaktskip på tilbaketuren og tekne kart og bilete. med til Lerwick på Shetland for Reklameteksten let ingen inspeksjon. Det skjedde med i tvil: ”Det Bergenske Flora i juli 1917. På vegen ut Dampskibsselskabs rute paa frå Shetland vart båten nådd att Førøerne og Island er den korteste av ein tysk ubåt som utan varsel og hurtigste forbindelse mellem opna eld mot skipet. Kapteinen gav ordre til å gå i livbåtane. Flora Færøerne og Island paa den ene side og Skandinavien og derved

det øvrige Europa paa den anden side. Dette sidste har sin grund i Bergens centrale beliggenhed og gode forbindelser utad. Det Bergenske Dampskibsselskab har nu to ruter paa Island.”

Heftet har to sider om ”Jubilæumsfesligheterne

Kart i BDS sitt islandsrutehefte for 1930 som viser rutenettet til rederiet.

Til side 29

DS Flora, det første skipet i islandsruta, vart søkkt av ein tysk ubåt aust for Shetland 6. juli 1917. Heile mannskapet berga livet.

(Foto: I BDS si jubileumsbok 1951).

11

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Minnesmerket

Av Hermund Kleppa

Minnesmerke på Island over falne nordmenn i verdskrigen 1940-1945

Odd Batalden frå Florø, fødd 1. august 1911, fall 30. juli 1941 på Island.

Minnesmerket over falne nordmenn på Island.

Det står på Fossvåg kyrkjegard kring 4 km nordvest frå Reykjavik sentrum.

(Foto: Hermund Kleppa).

På Fossvåg kyrkjegard i Reykjavik står eit minnesmerke over nordmenn som fall på Island under verdskrigen 1939-1945.

HM Kronprins Olav avduka minnesmerket for 60 år sidan, måndag 21. juli 1947.

Minnesmerket er laga til på eit sekskanta støypt fundament med ein høg stein i midten og seks mindre i kvart hjørne. Den kring 3 meter høge sentralsteinen har plan framside med innhogde ord av Per Sivle på åtte liner: OG DET ER * DET STORE * OG DET ER * DET GLUPA * AT MERKET * DET STEND * UM MANNEN * HAN STUPA Hjørnesteinane er i underkant 1 meter høge med uregelmessig femkanta tverrsnitt. På nokre av sidene er det innhogge namn, førebokstavar og etternamn,

i alt 37 namn.

Minnesmerket er å finna i øvre kanten av kyrkjegarden like i nærleiken av ”Den engelske kirkegård.”

37 namn Av plassomsyn vart berre førebokstav/ar og etternamn skrive på steinane. Ved hjelp av bokverket Våre falne og opplysningar frå Den norske krigsgravtjenesten har me funne ut kven alle var og kva våpengrein dei tilhøyrde. Over halvparten, 23, tilhøyrde flyvåpenet, 11 gjorde teneste i Handelsmarinen (Nortrashipflåten)/Sjøforsvaret og 3 var knytte til Hæren.

November 1942 var den verste

tapsmånaden med minst 10 bortkomne i flyvåpenet.

Odd Batalden frå Flora På ein av hjørnesteinane står namnet O BATALDEN. Odd Batalden var frå Florø.

I bokverket Våre falne står denne omtalen:

ODD BATALDEN, radiotelegrafist, Florø. Fødd 1. august 1911 i Florø, son til Olaus O. Batalden, fødd 1877 i Kinn, og Kristine Andrea, fødd Ås, fødd 1882 i Florø. Mellomskule, handelsgymnas og skule i raditelegrafi. Vart kalla inn til teneste som radiotelegrafist på Flatøy ved Bergen då krigen braut ut. Reiste så til NordNoreg og vidare til England, Canada og Island. Gjorde her teneste som radiotelegrafist i flyvåpenet til marinen. Sturta ned med eit fly 30. juli 1941 på Island.

Me ønskjer opplysningar om minnesmerke!

Kontakt Hermund Kleppa, tlf. 57 65 64 02. Epost: hermund.kleppa@sfj.no 12

Norske krigsgraver i Reykjavik

i Canada som etter kvart blei sette inn i teneste i norske skvadronar med 18 av dei 37 nordmennene fekk basar i Storbritannia. si grav på Island, dei 19 andre Skvadron 330 byrja sine miste livet på havet og vart operasjonar på Island ikkje attfunne. Eit oversyn frå i juni 1941 utstyrt Krigsgravtenesten viser at 17 ligg med Northrop N-3 PB gravlagde på Fossvåg kyrkjegard flottørfly. Seinare fekk (av desse 8 på ”Den engelske avdelinga amfibiefly av kirkegård”, 4 på kyrkjegarden elles merket Catalina. og 5 under minnesmerket) og 1 på Gamla Kirkjugardur.

Oppgåva var å gå til angrep med bomber i fall tysk invasjon på Skvadron 330 Etter kapitulasjonen i Noreg i juni Island. Dessutan skulle 1940 heldt den norske regjeringa flya ta del i vern av fram med motstandskampen ved lasteskip i konvoifart til og frå Murmansk å byggja opp militære styrkar i utlandet. Flyvåpenet utdanna folk og elles angripa tyske u-båtar. Tenesten var særs slitsam og ikkje minst farleg i storm og uvêr vinterstid. Det var endelause patruljetokt frå Island utover Atlandeterhavet og Norskehavet, opptil 350 nautiske mil (1 nautisk mil = 1852 m) vekk frå stasjonen. Skvadronen gjorde godt arbeid, men det Kjelder: kosta. Det hende at fly kom bort • Firda Folkeblad. 22.07.1947. med heile mannskapet. I 1943 • Våre falne. Bind 1, Oslo 1948. vart skvadronen utstyrt med • Opplysningar frå Den norske bombesjøfly av merket Sunderland krigsgravtenesten. og overført til Skottland same året, seinare til Shetland.

Namna på dei falne står innhogde i hjørnesteinane.

(Foto: Hermund Kleppa).

Til venstre: ”Fall for sitt land.” Den 22. juni 1945 hadde Firda Folkeblad omtale av Odd Batalden.

Familien til Odd Batalden sette inn dødsannonse i Firda Folkeblad 5. juni 1945.

13

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Hermund Kleppa

Arkivmateriale om Tysklandsbrigaden - Sogn og Fjordane

Fredsdagen 8. mai 2005, markering ved krigsminnesmerket på Måløyna over allierte som fall i Måløyraidet 3. juledag 1942.

Tysklandsbrigaden si veteranforeining i Sogn og Fjordane var med, saman med heimevernet og Norske Reserveoffiserers forbund, avd. Sogn og Fjordane. Fana er veteranforeininga si.

I oktober var eg på årsmøte i Tysklandsbrigadens veteranforeining – Avdeling Sogn og Fjordane, - ikkje som medlem – (årgang 1941 vart nokre år for seine for militærteneste i Tyskland, me blei i staden sende til Nord-Noreg) - eg var der som seniorarkivar med råd til folk som undrast på kva dei bør gjera med arkiva sine. I dette høvet var eg ikkje i tvil. Eg rådde til som det står på ein plakat hjå oss: Gje arkivet eit evig liv.

Gje det til Fylkesarkivet.

Det var styreformannen i veteranforeininga, Anders K. Førde, som hadde bede meg om å koma.

Dei skulle ha føre seg ei sak om laget sitt arkiv når foreininga blir nedlagt. Det er nemleg slik at dette er ei foreining som syng på siste verset. Talande i så måte var

at årsmøtet byrja med 1 minutts stille for dei medlemmene som har gått bort. Gjennomsnittsalderen er høg, dei yngste er langt inn i 70åra. Etter at arkivspørsmålet kom opp for eit par år sidan, ynskte styret no å koma fram til eit vedtak i saka. Og årsmøtet slutta seg til styret sitt framlegg: Å la Fylkesarkivet ta seg av arkivet deira.

del av oppbyggjinga av Hæren i det norske forsvaret, med 6 mnd rekruttskule i Noreg og 6 mnd øvingsteneste i Tyskland. Etter 1953 heldt brigadetenesten fram i Nord-Noreg, kjend som Brig N.

Historisk dokumentasjon

Generalmajor Dahl gjorde teneste i Tysklandsbrigaden og Tysklandsbrigaden Tysklandskommandoen. Han I åra 1947-1953 var norske styrkar hadde syn og sans for å ta vare med i den allierte okkupasjonen av på historia til brigaden, å sikra Tyskland. Norske soldatar skulle historisk kjeldetilfang. I eit brev vera med på å tryggja og byggja datert 23, november 1953, skreiv freden. Den første kontingenten han mellom anna: Brig 471 (47 står for årstalet 1947, 1 for første kontingenten, «1) De norske troppers tjeneste eller brigaden) kom til Tyskland i i Tyskland betegner noe helt januar 1947, den siste, 532, reiste nytt i Norges krigshistorie. heim i 1953. I alt var kring 50 Det må derfor antas av særlig 000 norske soldatar i Tyskland, interesse å skaffe seg de minner fordelt på 12 kontingentar fra denne tjeneste som historisk (brigadar), kvar på om lag 4000 sett måtte ha av interesse, og det mann. Frå Sogn og Fjordane var er formentlig ingen nærmere kring 1500 med. Den norske institusjon for dette enn Tysklands-brigaden var elles ein Hærmuseet.

2) Undertegnede som nettopp har avsluttet sin tjeneste som sjef for Tysklandskommandoen etter 14 måneders opphold i Tyskland, tillater seg å foreslå at Hærmuseet begynner et systematisk arbeid for innsamling av materiale for belysning av den tid og de forhold under hvilke de norske tropper deltok i okkupasjonen av Tyskland. Først og fremst bør dette skje i form av billedmateriale etter et skjønsomt utvalg.

Dernest bør selvsagt faner og flagg som avdelingene har

14

brukt i Tyskland, senere oppbevares ved Hærmuseet.

Tegninger som soldater måtte ha utført for dekorasjon av kantiner o.l, vil muligens ha interesse straks, likeså de leiraviser som er utkommet.

Uten at et systematisk arbeid igangsettes straks, vil verdifullt materiale senere gå tapt.»

Noko vart gjort, men truleg i mykje mindre omfang enn generalen ynskte seg. Eit nytt løft kom med lokale veteranforeningar frå 1970åra. Det var kring 30 på det meste, alt frå fylkesomfattande foreiningar til foreiningar som dekka regionar eller også berre einskilde kommunar. Mykje av kjeldetilfanget som finst i dag, er kome til takka vere veteranforeningar og eldsjeler sin innsats rundt om kring i landet.

Mykje på Internett Søk på Tysklandsbrigaden i Google gjev kring 13 000 treff. Utanom korte fakta på Wikipedia er det berre å gje seg tid på nettstaden http://www. tysklandsbrigaden.no/ der det er sider for landsforbundet og lokalforeiningar. Særleg er det mykje å henta hjå avdelinga i nabofylket, Voss og omland, - om verksemda i lokalforeiningar, artiklar, bøker, bilete m.m. Det er kome ut fleire bøker med innhald om Tysklandsbrigaden. Ei av dei har tittelen Vestlendingar i Tysklandsbrigaden. Boka inneheld minnestykke av mange forfattarar frå mange av kontingentane/ brigadane. Sogn og Fjordane er med ved Alfred Espe, Odd Standal, Magne Bale og Hans Lavoll (det siste på grunnlag av lydbandfesta intervju i 1998).

Syng på siste verset ”Tappenstrek for veteraner” var tittelen på ei nyhendemelding på avd. Trøndelag si heimeside for ei tid sidan. ”Lørdag 22. september [2007] ble Tysklandsbrigadenes Veteranforening avd. NordTrøndelag nedlagt” Det same skjedde seinare med avdelinga som melde frå. Som arkivar med interesse for historie la eg merke til noko i avviklingsvedtaket til

foreininga i Nord-Trøndelag: Dei har arbeidd med ”minnemateriale” og dei er opptekne av kva som skal skje med dette etter tappenstrek [mil.uttrykk for kveldssignal]: ”Veteranforeningen for Brigaden Nord-Norge skal overta foreningens museum med inventar, fane og arkiv. Foreningen har lovet at vi skal ha mulighet til å besøke museet.” Vedtaket i naboforeninga sa ikkje noko eksplistt om dette, men dei passar nok på gjennom vedtaket om å oppnemna eit utval til å ta seg av avviklinga.

Tysklandsbrigadens veteranforening - Sogn og Fjordane I Sogn og Fjordane er ikkje nedlegging ei aktuell sak.

Foreininga, som vart skipa i 1991, har skipa til årlege samlingar med variert program, medverka på markeringar av fredsdagen 8. mai og skipa til turar. I 1998 var det Sogn og Fjordane-avdelinga sin tur til å vertskap for landsmøtet i Tysklandsbrigadenenes veteranforbund. Anders K. Førde og Odd Oldeide gjorde ein kjempejobb!

Arkiv og annan dokumentasjon Arkivprosjekt Tysklandsbrigaden – Sogn og Fjordane vil omfatta å

samla inn, ordna og systematisera/ registrera, oppbevara og gjera tilgjengeleg/formidla ei samling kjeldemateriale til kunnskap om Tysklandsbrigaden – Sogn og Fjordane. Materialet omfattar arkivet til veteranforeninga – møteprotokollar, korrespondanse/ sakstilfang, årsmeldingar, rekneskap, medlemsliste og meldingsblad. I tillegg er det ein tanke å ta med anna tilfang som fotomateriale, lydmateriale, fane og eventuelt anna dokumentasjonsmateriale.

Men gjerne også meir, frå militærtenesten – tilfang hjå dei som var med, og: eit lite intervjuprosjekt – samarbeida med foreininga/medlemmene.

Årsmøtet i Tysklandsbrigaden - Sogn og Fjordane 2007.

Møtet vart halde på Skei Hotell den 13. oktober. (Foto: Hermund Kleppa).

Framlegg til programpost på Islandstur Tysklandsbrigadenes Veteranforeing – avdeling Sogn og Fjordane skipar vanlegvis til ein tur kvart år. På årsmøtet no i haust var det framlegg om å reisa til Færøyane og Island neste år, med båten Smyril. Om så er, at det blir Islands-tur, har eg eit framlegg til programpost i Reykjavik.

Lag ei markering ved det norske krigsminnesmerket på Fossvåg kyrkjegard. Ein av dei falne, Odd Batalden, var frå Flora. Sjølv var eg ved minnesmerket i september.

15

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Karianne Schmidt Vindenes

Arkiv på flyttefot

Nye avleveringar av kommunalt arkivmateriale Vågsøy

Her er vi godt i gang med å pakke arkivet frå Vågsøy på pallar.

Bildet gjev eit inntrykk av kva mengd med arkiv ein kommune har.

Legg merke til plasten som vi har rundt pallane.

Den er med på å sikre lasten under transport.

(Foto: Karianne Schmidt Vindenes).

28. august var det i løpet av ein og ein halv time på føremiddagen både sol, regn og hagl i Måløy. Heldigvis var det mest sol då vi skulle flytte arkivmateriale frå Vågsøy kommune. I 1909 vart deler av det som i dag er Vågsøy kommune skilt ut frå Selje kommune.

Det vart oppretta to nye kommunar, Nord-Vågsøy og SørVågsøy. I 1964 vart desse slegne saman til Vågsøy kommune, med nokre område tillagt frå Davik kommune.

Kvar kommune har sine utfordringar når det gjeld avleveringar. I Vågsøy har arkiva vorte oppbevart i eit rom der det hadde blitt trongt om plassen.

På utsida av arkivrommet var det eit lite rom, og vi måtte ta dette i bruk for å plassere kasser etter kvart som dei vart ferdigpakka. Kassane var plassert i den rekkjefølgja vi ville ha dei på pallar og kassene var også godt nummererte. Dette gjorde til at arbeidet med å pakke på pallar gjekk raskt.

Og det var også viktig. Vi såg på dei mørke skyene som kom innover og arbeida for å bli ferdige før regnet kom.

Vi var sjølvsagt klar over at det kunne komme regn og alle pallane vert dekka med plast. Dette er for å sikre arkivet under

transport, men ein ekstra fordel er jo at materialet ikkje blir vått om det kjem ei lita regnbye. Då det derimot byrja å hagle, fekk vi materialet raskt inn i lastebilen.

Materialet etter Vågsøy er no plassert inn i arkivet hjå oss og er klart til bruk.

Hornindal 2. oktober var det klart for avlevering frå Hornindal kommune. I 1867 vart Hornindal skilt ut frå Eid kommune.

Arkivmateriale frå 1867 og fram til 1964 er no avlevert til Fylkesarkivet. Arkivmaterialet frå Hornindal fekk plass på fire pallar.

Dette var difor ei lita avlevering målt i mengda med arkivmateriale som vart flytta. Arkivet var godt ordna, og personalet i Hornindal kommune hadde gjort ein god jobb med å pakke og listeføre materialet.

For dei som er interesserte i

Før vi rakk å få dei siste pallane frå Vågsøy inn på lastebilen, byrja det å regne og hagle. Då var det berre å arbeide raskt, og vi fekk dei siste pallane inn på bilen. Det var varsla regn og vi hadde plastpresenningar til å legge over arkivmaterialet.

(Foto: Karianne Schmidt Vindenes).

16

historia til Hornindal kommune, kan vi no melde om at materialet er klart til bruk.

Lærdal 26. oktober vart alt kommunalt arkiv fram til om lag 1964 frå dei to kommunane Lærdal og Borgund flytt til sentraldepotet på Fylkesarkivet. Lærdal kommune vart skipa i 1837 medan Borgund vart skilt ut som eigen kommune 1. januar 1864. Dei to kommunane skulle likevel ha skule- og fattigstell felles. I 1964 vart dei to kommunane slegne saman att.

Arkivleiar i Lærdal har hatt ansvaret for pakking av materialet, og i løpet av få veker vart arkivet pakka i 75 øskjer. Vi skal i tida framover freiste å få oversikt over materialet, og setje det i hyller i Lærdal, og då tek vi gjerne imot magasinet. førespurnader om det.

Lærdal er den 10. kommunen som avleverar eldre kommunale arkiv Dei neste avleveringane til Fylkesarkivet. I løpet av kort Dei neste månadane ventar vi tid vil vi ha oversikt over arkiva frå

avleveringar frå Bremanger, Selje og Leikanger. Følg med på nettsidene til Fylkesarkivet, www.fylkesarkiv.no for spanande historier om arkiva vi arbeider med.

Sogndal bygdebok, Stedje sokn Fylkesarkivet har nyss fått i hende tre band av Sogndal bygdebok, som tek føre seg Stedje sokn. Banda har fått undertittelen ’Gardar og folk’.

Jan Anders Timberlid og Berit Selseng er forfattarar av verket. Det er gledeleg at Sogndal endeleg har fått ei ny og moderne gards- og ættesoge. Mange har venta lenge på dette.

Fyrste bandet tek føre seg gardane Kjørnes - Arvål (17 gardar), andre bandet: Sogndalsfjøra Notsete (18 gardar), tredje bandet: Elvagjeng - Hagen (Vikane) (30 gardar).

På fyrste omslagsside finn me eit nyttig

kart med gardane innteikna, på siste omslagsside kart over stølane i Stedje sokn.

Kvar gard har fått si eiga gardssoge.

Deretter kjem biografiske data om folket som budde på garden, frå byrjinga av 1700talet og fram til dags dato (våren 2007).

Materialet frå Lærdal står klart til transporten til Leikanger.

Arkivmaterialet vart pakka i øskjer i arkivrommet som ligg i kjellaren.

Det vart så plassert i eit rom innanfor sentralarkivet i 1. etasje. Her vart materialet på pallar og transportert rett ut til den ventande lastebilen.

(Foto: Marit Anita Skrede).

Her er med både brukarar, husmenn og andre som budde på garden.

Alle tre banda er rikt illustrert. Band 3 har med eit oversyn over kjelder og litteratur.

Sogndal Sogelag står som utgjevar, og SKALD forlag har stått for produksjonen.

17

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Frå fotoarkivet

Av Arild Reppen

Av Arild Reppen

Bjørnejegarane frå Breim Av og til får historiske bilete ny aktualitet. Slik som biletet her frå 1902, av dei to bjørnejegarane med byttet sitt. Bjørn var vanleg på våre kantar av landet fram til for kring hundre år sidan. Når eg skriv dette er det to gongar dei siste dagane observert bjørn i Eikefjorden, og i Jostedalen er det funne bjørnehi.

Då eg tok til å leite etter meir informasjon om biletet, synte det seg at heile historia om jakta er nedskriven i Årbok for Nordfjord frå 1967. Ludvig Bjørnereim, son til ein av dei to jegarane, Rasmus L. Bjørnerheim, har skrive ned historia slik han fekk den fortalt av far sin og av den andre jegaren, Matias Hole.

Vi tykte historia var så god, at vi har valt å gjengi den i sin heilskap lengre bak i Kjelda, slik den vart presentert i årboka.

Biletet er å finne i arkivet etter fotograf Jens Knudsen Maurseth frå Stryn, men berre som ein reproduksjon.

Glasplatenegativen til Maurseth er ei avfotografering av eit papirbilete. Biletet er brukt i band to av Soga om Gloppen og Breim frå 1979, og der er Helge Waldemarsen Lyslo (18681952) frå Sandane oppgitt som fotograf.

I bygdeboka står det at ”Steffen Sandene var til stades då H. Lyslo tok biletet”. Den versjonen vi har trykt på sida her er frå eit postkort tilhøyrande Jon Rasmus Langeseth Vik frå Stryn.

Det er ikkje einaste gongen det har vore bjørnejakt i Gloppen.

I Soga om Gloppen og Breim, band I, kan ein lese om bjørnejakt i Hyestranda i mai 1902, og i Jul i Nordfjord 1971 har Johan Bjørnereim, bror til Ludvig Bjørnereim, skrive om bjørnejakt i Våtedalen. Der enda det som vert sagt å vere den siste bjørnen i Breim sine dagar.

Vi overlet ordet til Ludvig Bjørnereim, med takk for at vi får gjengi historia hans her i Kjelda.

Heile artikkelen kan du lesa på sidene 64 - 69.

Gamle fotografiske teknikkar - Ferrotypien I fotosamlingane Fylkesarkivet tek hand om finst mange ulike materialtypar. I ein serie i Kjelda vil vi presentere nokre av desse, med utgangspunkt i materiale frå samlingane. Først ute er ferrotypiet.

Som namnet antydar er ferrotypiet eit bilete på ein base av metall med jarn i. Eit meir populært namn på teknikken var tintypi – ikkje fordi det var laga av tinn, men av di det hadde ei kjensle av billeg metall.

Ferrotypi var populært av fleire grunnar. Metallplatene var billegare enn glaset som vart brukt til ambrotypien (same prosess, men med glass som base), og biletet vart ferdig på få minutt. Det var difor vanleg på marknadar og liknande, der det vart kalla kanonfotografering.

Metallplatene gjekk heller ikkje lett sund, og eigna seg godt til å sende med brev. På engelsk fekk dei difor tilnamnet lettertypes.

Ferrotypiet er eit såkalla kollodiumbilete der ei svartlakkert jarnplate er brukt som base. Kollodium er ei oppløysing av cellulosenitrat i ei blanding av eter og alkohol.

Når denne blandinga tørka vart den ein plastliknande film.

Kollodium eigna seg difor godt som bindemiddel for det lyssensitive sølvkloridet som dannar biletet.

fotografen A. A. Martin i 1855, - deformert metallplate og ferrotypien var i bruk fram til - rust i jarnplata kring 1895.

Vi er ikkje sikre på kven mannen Kjenneteikn for identifisering av på biletet er, men har blitt fortalt ein ferrotypi er: at det kan vere Nils A. Gausemel - kremkvite høglys (høglys er dei frå Hornindal. Biletet er truleg lysaste partia i biletet) frå perioden 1880-1890. Ukjend - krakkelert og gulna dekklag fotograf.

- magnetisk (metall) - svak blåfarge i eit eller to av Biletet syner fleire av dei Ferrotypi er ein direktepositiv hjørna karakteristiske teikna på prosess, i motsetnad til der nedbryting. ein brukar negativen til å lage Mest vanlege teikn på ein positiv kopi på eit anna Kjelder: nedbryting: - Jens Gold / Preus museum materiale. Negativen ser positiv - riper i overflata - Focal encyclopedia of ut direkte etter framkalling, Photography - avskaling av collodion av di jarnplata er svartlakkert.

- Store Norske Leksikon (biletflata) Bruken av jarnplate som base - oksidasjon av sølv i områder vart først foreslått av den franske utan dekklag 18

19

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Elin Østevik

På sporet av fotograf Anders(s)en

”Mundals hotel, Fjærland Sogn”, er eit av motiva i glasplatesamlinga som Fylkesarkivet mottok i sommar.

(SFFf-100319.

181259).

I sommar mottok Fylkesarkivet ei samling glasplater etter fotograf Andreas Mathias Anderssen.

Med mottaket av denne gåva starta også arbeidet med å nøste opp i karrieren til fotograf Anderssen, som vi hadde svært få og sprikande opplysningar om. Var fotograf Andreas Mathias Andersen og fotograf Andreas Mathias Anderssen, begge å finne i fotoregistrene, ein og same person? Var opphavsmannen til glasplatesamlinga, anten han heitte Andersen eller Anderssen, frå Bergen slik det står å lese i fotoregistrene, eller kunne han vere frå Sogn og Fjordane?

i tillegg til dei i underkant av 40 glasplatene vi nett hadde motteke.

Samanlikning av motiva til desse to fotografane gav god grunn til å tru at det dreia seg om ein og same person. Båe Anders(s)enane hadde nemleg nytta eit karakteristisk søylemønstra bakteppe på portrettfotografia sine. Bileta fortalte også at dei hadde vitja dei same bygdene langs Sognefjorden. At både fotograf Andersen og fotograf Anderssen var registrert som avlidne i 1907 i fotoregistrene, var også god grunn til å tru at ein og same fotograf var registrert to gonger. Det var likevel eit problem – fleire av Anders(s)en bileta i Fylkesarkivet sin fotobase var datert til etter 1907. Var bileta unøyaktig daterte eller hang det slik saman at fotograf Anders(s)en slett ikkje døydde i 1907?

Andreas Mathias Anderssen vart fødd på Salt i Selje 14.06.1849 som son av gardbrukarparet Andersen eller Anders Rasmusen og Kari Anderssen?

Andersdotter. I 1867 reiste I Fylkesarkivet sin eigen fotobase Anderssen i følgje kyrkjeboka frå kunne vi, som i fotoregistrene, Selje prestegjeld frå Salt til Bergen finne bilete både av ein A. M. for å søke teneste. I Bergen finn Andersen og ein A. M. Anderssen, vi han att i folketeljinga for 1875.

Fotoregistrene Fotoregistrene består av eit fotografregister og eit samlingsregister, som saman gir informasjon om norske fotografar og fotosamlingar frå perioden kring 1840 til 1920-talet. I registera kan du finne biografiske opplysningar om norske og utanlandske fotografar som var verksame i Noreg i denne perioden, i tillegg til opplysningar om kva arkiv og fotosamlingar som finst hos ulike fotobevaringsinstitusjonar og private samlarar rundt om i landet. I mars i år starta Nasjonalbiblioteket og Preus Museum eit prosjekt med det formål å oppdatere desse to registera.

var i heimfylket Sogn og Fjordane. Basert på dei fotoa som finst i Fylkesarkivet sin fotobase kan vi slå fast at Anderssen tok fotooppdrag i Sogn i perioden kring 1890-1910. Han har mellom anna vitja Luster, Sogndal, Vik, Balestrand Og kva med året 1907? Kring og Gulen. Hovudsakeleg 1907 flyttar familien Anderssen er det portrettbilete vi har til Marit sine heimtrakter på bevart frå desse fotoreisene, Veblungsnes i Indre Romsdal. men Anderssen fotograferte Andreas Mathias Anderssen også Vestlandslandskapet reetablerer fotoverksemda si på på reisene sine.

Veblungsnes og held fram arbeidet Landskapsbileta, som til som fotograf. Først i 1943, 94 dømes bilete av typiske år gamal, dør Andreas Mathias turistmål som Bøyabreen, Anderssen. På gravsteinen er var truleg hovudsakleg etternamnet, som han tidlegare mynta på den framveksande har skrive med dobbel –s, stava turistindustrien. med ein –s.

Forutan Fylkesarkivet, som har kring 110 bilete etter Samlingar etter fotograf A. M. Anderssen, fotograf Anderssen har Billedsamlingen ved Biletmaterialet som Fylkesarkivet Universitetsbiblioteket i har etter Andreas Mathias Bergen 8 store album med Anderssen fortel oss at han bilete etter Anderssen. ikkje berre fungerte som Albuma ber namna ”Norsk portrettfotograf i ateliera sine i Forfatter-Galleri” og Bergen og seinare på Veblungsnes. ”Norsk Kunstner-Galleri”, Delar av kundegrunnlaget hans og inneheld fotografiske Til side 23

Han har då busett seg ”under Gaarden Mithun på Nygaa” [Midthun på Nygård], og er registrert med yrkestittel fotograf.

Anderssen byrja truleg i lære som fotograf kort tid etter at han kom til Bergen. Hos kven Anderssen gjekk i lære veit vi ikkje.

Anderssen budde og jobba som fotograf på ulike adresser i Bergen. I følgje Ragna Sollied si bok Eldre bergenske fotografar, er dei tidlegaste bileta etter Anderssen påført adressa ”James Hansen Gaard på Strandgaden” [Strandgaten 26]. I perioden 1885-1902 dreiv Anderssen fotoatelier i Halvkandebakken 4 på Nordnes. Den etterkvart så omfangsrike familien hans budde i same huset: Kona Marit Ellefsdotter (18481919) og borna Anton Martin Odin (f. 1874), Ellef Johan (f. 1876), Martin Emil (f. 1878), Albert Kornelius (f.

1880), Carl Johan (f. 1882)

20

og Elisabeth Fredrikke (f. 1884).

I løpet av åra i Halvkandebakken utdanna Anderssen seg til fotografmeister. Frå 1902 til kring 1907 budde familien så i Rosenbergsgate 17, som også var adressa til Anderssen sin fotoforretning i denne perioden.

Over: Eit slåande portrett av gutungen Jon Bendikson Flete (18971977) frå Arnafjorden.

Anderssen nytta det karakteristiske søylemønstra bakteppet både på fotoreiser, som her, og i atelieret sitt.

(SFFf1993092.

0022).

Anderssen fotograferte ikkje berre bygdene langs Sognefjorden, men vitja og Vestlandsbygder i Hordaland og Møre og Romsdal. Dette biletet er frå Flatekval i Eksingedalen i Hordaland. Bygdefolket er samla for å feire at ein del av bilvegen gjennom dalen er ferdig. Biletet er teke på 1880-talet. (SFFf-100319.181246).

21

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Arild Reppen

Av Oddvar Natvik

16 årgangar med Kjelda I august i år var det 15 år sidan fyrste nummer av Kjelda kom ut 1992. Dette nummeret var på 16 sider med stoff om Fylkesarkivet sitt 9. arbeidsår.

Nummeret presenterte elles arbeidsområda til Fylkesarkivet og omtale av dei tilsette. I følgje redaksjonsteigen arbeidde desse i Fylkesarkivet hausten 1992: Gunnar Urtegaard (fylkesarkivar), Ragnar H. Albertsen (foto), Siri Katrine Bøe (musikk), Hermund Kleppa (privatarkiv), Åsmund Ohnstad (kommunearkiv), Ivar Erlend Waatevik (kommunearkiv), Anna Bergseth (kontor/ stadnamn), Oddvar Natvik (slekt/utvandring), Steinar Paulsen (lagsarkiv), Berit Selseng (slektsteneste).

Tingartal Pr. juli 2007 er det utgjeve 53 nummer av Kjelda. Tingartalet var 655 i 1993, mot 761 i 2007 (juli). Toppen vart nådd i 2000 med 865 tingarar. Sogn har i alle åra hatt flest tingarar. Av tingarane busette i fylket sommaren 2007 var 55,6 % i Sogn, mot 24, 8 % i Sunnfjord og 19,6 % i Nordfjord.

Eit tema overskuggar dei fleste for tida – alle snakkar om veret.

Klimaendringane vert omtala som vår tids største utfordring, globalt og lokalt. Eit fenomen som vert nøye fulgt er smeltinga av dei store isane – isen på Nordpolen, Grønlandsisen og breane våre.

Frå notat 1995: ”Alle som bur i Sogn og Fjordane tek del i, og vidarefører, soga til fylket. I utgangspunktet burde difor arbeidet til Fylkesarkivet, og ’historia’ vi presenterer i Kjelda, vera av interesse for alle dei 42 000 hushalda i fylket.

Dette må og vera det ’teoretiske’ markedet.

Stoffval, utforming og presentasjon må sikte mot å nå dette markedet”.

Vi har blitt vande med overskrifter som ”Breane smeltar i rekordfart – Briksdalsbreen historisk liten” og ”Breane er borte om 100 år”. I biletarkivet har vi mange bilete av breane slik dei framstod for kring hundre år sidan. Breane var den gong som no attraktive reisemål for turistane. Difor vart dei og grundig fotograferte og bileta distribuert som postkort. Det som den gongen var god forretning for fotografane, har i dag fått ny verdi som dokumentasjon,- eit godt eksempel på at vi les bileta i lys av vår tid. Bileta av breane har endra seg frå postkort til slåande visualiseringar av klimaendringar.

Endringar i 2000 Eit notat i 2000 (13.12) summerte opp stoda for Kjelda, og gjorde framlegg om nokre endringar for det nye milleniet. I ein kommentar til innhaldet dei fyrste 9. årgangane heiter det:

”Innhaldet i bladet har vore variert og mangslunge. Alle arbeidsområda har bidrege med stoff og bilete, nokre meir enn andre. Det har vore både stutte og lange artiklar. Redaksjonen har vore heller forsiktig desse åra med omsyn til å leggja sterke føringar og prioriteringar på stoff- og emneval.

Dei fyrste nummera av Kjelda vart sende til alle Ingrid Espelid-metoden har vel i husstandane hovudsak vore rådande: ’ein tek det ein har for handa, og...’. i nokre kommunar: Dei 1000 [920] Kjelda-sidene Sogndal, gjev truleg likevel eit godt bilete Lærdal, Hornindal, av arbeidet til Fylkesarkivet og dei mange aktivitetane i 1990-åra”.

Eid, Leikanger og Fjaler. Ut frå Frå 2001 kom Kjelda med 3 nummer, der nummer 3 var responsen eit utvida nummer med nokre i desse kommunane ’lange’ artiklar. Dette tredje nummeret var på 64 sider, vart det der om lag halvparten var ei rekna som rimeleg å få ’vanleg’ Kjelda, andre halvparten kring 1000 ’fordjupingsartiklar’. Layout og oppsett vart ikkje endra, det tingarar i skjedde fyrst frå 2003. fylket.

22

Siste sjanse til å sjå Bøyabreen?

Fordelinga av tingarar juli 2007

Biletet frå byrjinga av 1900talet (arkivnummer SFFf-

Sogn Sunnfjord Nordfjord Bergen/omland Oslo/omland Rest Austlandet Hordaland/ex Bergen Trondheim/N. Noreg Ålesund/Møre og R. Sørland/Rogaland Utlandet 3

307 137 108 58 35 35 25 19 17 17

Sum

761

Kjelda 1992 - 2007 1992 2 1993 4 1994 4 1995 4 1996 4 1997 4 1998 4 1999 4 2000 4 2001 3 2002 3 2003 3 2004 3 2005 2 2006 3 2007 3

nummer nummer nummer nummer nummer nummer nummer nummer nummer nummer nummer nummer nummer nummer nummer nummer

40 sider 96 sider 108 sider 104 sider 104 sider 104 sider 116 sider 124 sider 124 sider 112 sider 136 sider 128 sider 140 sider 152 sider 172 sider 144 sider

100319.181243) er fotografert av fotograf Anders Mathias Anderssen. Fyldig omtale av fotografen finn du i ein artikkel

av fotoarkivar Elin Østevik her i Kjelda. Bilete frå 2007, teke av fotoarkivar Arild Reppen, sjå

siste side!

Frå side 21

Fjordane som ein av dei tidlegaste Noreg til å delta i eit prosjekt fotografane frå og i fylket vårt. med det formål å oppdatere reproduksjonar av måleri, litografi informasjonen i fotografog og tresnitt samla inn av Mathias samlingsAskevold (1854-1919). Motiva registera. Med i albuma er, som titlane syner mottaket av til, portrett av dåtidas kjente glasplatekulturpersonar. Albuma er også samlinga i kjent under namnet ”Mathias sommar starta Askevolds samling”. ei jakt på opplysningar Frå bergensar som har ført til at to til nordfjording fotografar Soga om fotograf Anderssen (Andersen/ og oppnøstinga av hans liv og virke, er eit godt døme på korleis Anderssen) frå Bergen, vart fotografisk kjeldemateriale, til ein fotograf munnlege og skriftlege kjelder Anderssen (mellom anna i form av lett frå Sogn og tilgjengelege digitaliserte Fjordane. folketeljingar og kyrkjebøker) Fotograf saman kan gi ny kunnskap av Andreas både lokal- og fotohistorisk Mathias I tunet hos Hans T. Og Ragnhild S. Brekke på Fram-Brekke, Gulen. verdi. Dei nye opplysningane Biletet er teke kring 1910. Merk den strukturerte oppbygginga av Anderssen har som Fylkesarkivet har tileigna biletet, noko som særmerkjer fleire av Anderssen sine prospekt: I seg om fotograf Anderssen vil bli med dette funne framgrunnen dannar gjerdet og oppstillinga av personane ei skrå sin rettmessige line som repeterast i den nærast parallelle lina danna av steingarden innrapportert til fotoregistrene, plass i fotosoga og mønet på våningshuset lenger bak. Fjellet bakarst dannar nok ei som i mars i år inviterte alle tversadgåande line. Slik blir dei ulike elementa i biletet bundne saman til Sogn og fotoforvaltningsinstitusjonar i til ein heilskapleg komposisjon. (SFFf-1994261.0031).

23

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Oddhild Dokset

Oversikt over nye registreringar av automatisk freda kulturminne i Sogn og Fjordane Kulturavdelinga i Sogn og Fjordane fylkeskommune har i sommar hatt 24 arkeologar tilsett for å ta seg av arkeologiske registreringar i samband med ulike plansaker i fylket. Målet med ei arkeologisk registrering er å undersøkje om det er, og eventuelt kartleggje omfanget av, automatisk freda kulturminne i areal som det er planar om å bygge ut. Automatisk freda kulturminne, tidlegare også kalla fornminne, er alle spor etter menneskeleg verksemd frå før reformasjonen (eldre enn år 1537).

Gravrøys frå Hjelmeset.

(Foto: Oddhild Dokset).

landsbasis er det er rekna med at om lag 90% av slike kulturminne framleis ikkje er oppdaga og registrert.

nye kulturminne som har blitt påvist sommarsesongen i år.

Det er tiltakshavar som er ansvarleg for å få slik undersøking gjennomført i utbyggingsområde.

Det er viktig at framtidige utbyggingsareal blir vurdert og undersøkt. I motsett fall blir slike kulturminne totalt øydelagde av anleggsmaskinene. Det vil medføre at den kulturhistoriske informasjonen som kulturminna har, då går tapt for all ettertid.

Gloppen kommune

I område der det blir påvist funn, blir det i etterkant eit samarbeid med tiltakshavar om kva som skal skje. Utbyggingsplanane kan justerast slik at funna kan bli tekne vare på der dei ligg i jorda. Dersom utbyggingsplanar ikkje kan justerast, så blir funna undersøkte og dokumenterte gjennom ei utgraving, utført av Bergen Museum. Området kan etter utgravinga fritt disponerast til utbygging.

Det blir gjort registrering i område som ut frå landskapet har potensiale for funn, uavhengig om det skulle vere gjort funn der tidlegare. Det blir nytta ulike leitemetodar avhengig av kva type automatisk freda kulturminne det er sannsynleg å påvise. Funna viser svært sjeldan på markoverflata. På Nedanfor følgjer ei oversikt over

Nordfjord I samband med utviding av Sandane Lufthamn vart det i mars og april utført tilleggsregistreringar på Hjelmeset. Det vart her registrert automatisk freda kulturminne i form av stolpehol, veggrøft, kokegroper, eldstader, forhistoriske dyrkingslag og ei gravrøys. Dateringane spenner frå bronsealder (1800-500 år f. Kr.) til jernalder (500 f.Kr. – 1050 år e.Kr.).

Dei imponerande funna viser at gardsbusetnaden i området har vore meir eller mindre kontinuerleg gjennom bronsealder og jarnalder. Bergen Museum har utført utgravingar i området i sommar og haust.

På Gloppestad vart det også utført ei mindre registrering i samband med utskilling av ei tomt. Her vart det registrert 3 kokegroper og eit mogleg stolpehol. Desse er frå gardsbusetnaden på denne garden i jernalder.

Det er planlagt å byggje veg på Breimsfjellet, frå Flølostøylen til Jordangerstøylen. I samband med dette vart det i haust utført ei registrering i traseen. Under arbeidet vart det påvist ei tuft og fire kolgroper. Kolgropene har truleg vore nytta til produksjon av kol i samband med utvinning av jern. Kulturminna er frå jernalder, eventuelt tidleg mellomalder.

Det er fremja forslag om å, i første omgang, byggje kunstgrasbane og parkeringsplass på Myklebustflata, Sandane. I samband med dette vart flata undersøkt etter slåtten i august. Det vart her registrert gardsbusetnad frå før Kristi fødsel, frå yngste delen av bronsealder og tidlegaste delen av jernalder. Ein fann stolpehol som truleg høyrer

24

til to ulike bygningar, ei kokegrop, og eit aktivitetsområde med eldstad og ein omn.

På Langeneset er det planlagd å skilje ut eit område til fritidsbustader. I fjor vart det utført ei mindre registrering i samband med dette, det vart då gjort funn av ei kokegrop og ei mikroflekke i flint. I år vart området undersøkt ein gang til og det vart påvist nok ei kokegrop/ eldstad. Kokegropa som vart registrert i fjor, er datert til eldre jernalder.

Bremanger kommune I samband med vidareføring av Bremangersambandet vart det hausten 2006 byrja på ei arkeologisk registrering. I april 07 vart denne fullført. Områda som blir berørt av den nye vegen, vart undersøkt.

Her blei det påvist seks leirstader og aktivitetsstader som har blitt brukt i steinalderen. Samtlege ligg i nær tilknyting til det fiskerike sundet.

Sunnfjord Førde kommune På Sunde skal det byggjast nytt skuleanlegg med barnehage.

Her vart det funne stolpehol, ardspor, dyrkingslag, omnar og kokegroper og meir udefinerbare nedgravingar. Dette viser at det

har vore busetnad her i to separate periodar i jarnalder. Det vart påvist spor etter hus frå vikingtid, noko som er svært sjeldan å finne.

arkeologisk registrert i april i år.

Eit funnområde frå steinalder vart registrert i planområdet. Det viser at det har vore busetnad her i steinalderen. Steinaldersbuplassar finn vi som regel berre i kystnære område.

På Vie er det planlagd å utvide eit eksisterande sandtak. Området ligg nær eit større gravfelt frå eldre jernalder. Tiltaksområdet ligg på Sogn ein terrasse med fin utsikt over Førde. Her vart det gjort funn av Leikanger kommune ei kokegrop frå jernalder. e Leikanger kommune hadde plan om nytt parkeringsareal på Flora kommune Fylkesmannsgarden, Nybø.

Det er planlagd eit hyttefelt på På garden Nybø er det tidlegare Vikaneset på Stavøy og i samgjort arkeologiske funn av ein band med dette vart området bautastein og tre, mogleg fire, graver.

Undersøkinga påviste nye automatisk freda kulturminne i form av kokegroper, forhistoriske dyrkingslag og udefinerbare nedgravingar.

Funna er frå jernalder, kanskje også bronsealder.

Luster kommune I samband med reguleringsplan for nytt

Tuft registrert i Breimsfjellet.

(Foto: Oddhild Dokset).

Oversiktsbilete over strekninga KolsetLeirgulen, 7 lokalitetar frå steinalder er registrert.

(Foto: Oddhild Dokset).

Til side 48 25

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Marit Anita Skrede

Kjelder til forhistorie og eldre historie I dei to fyrste numra av Kjelda i år vart planane for eit større prosjekt om forhistorie og eldre historie fram til 1700 presentert.

Det vart fyrst utarbeida ein plan for heile fylket, før tankane i denne planen vart trekt ut i ein meir konkret plan for Årdal kommune.

Dei to arkeologane Kari Larsen og Vibeke Lia har skrive fleire artiklar om dei eldste tidene i Årdal, og desse vert tilgjengelege via nettsidene til Fylkesarkivet i næraste framtid. Det same vert dei to prosjektplanane.

Rekonstruksjon av ein bygning på Ytre Moa, Årdal.

I arbeidet med å formidla eldre historie på Internett, må me ta utgangspunkt i primærkjeldene.

Det gjeld både det arkeologiske og det historiske materialet. Sidan må me sjå kva sekundærkjelder ein kan bruka. I det fylgjande vil eg visa kva kjelder som vil bli brukte i prosjektet og kvar kunnskapen om dette finst i dag.

Relevant arkeologisk materiale om Sogn og Fjordane før 1700

Ein stor del av den arkeologiske kunnskapen me har om dei eldste tidene her i landet, har me fått gjennom arkeologiske registreringar og utgravingar.

Primærkjelder som synlege I tillegg har me engasjert Arkikon, kulturminne, spor i bakken og gjenstandsfunna kan gje mykje eit lite firma som driv med informasjon om tilhøva bak i visualisering for formidling. tid. Det er viktig at dei vert godt Dei skal i fyrste omgang laga dokumenterte for ettertida, slik at animasjon av vikingtidsgarden seinare generasjonar kan ha høve Ytre Moa i Årdal som me skal til å nytta resultata. legga på Internett. Me vil få innsikt i korleis husa der kan ha sett ut både utanpå og inni, samt Ein stor del av primærkjeldene er handsama på ulike måtar, som så korleis gravhaugane låg i forhold blir sekundærkjelder. til husa på Moa-terrassen. Dette arbeidet er ikkje sluttført enno, men eit par av husa er klare.

Synlege kulturminne, gjenstandsfunn, strukturar og utgravingsdokumentasjon Det finst mange synlege automatisk freda kulturminne (eldre enn 1536/37) som graver, bautasteinar og steinkrossar i Sogn og Fjordane. Desse gjev til dømes ein del informasjon om kva gardar som truleg var i bruk i jarnalderen, samt seier noko om statusen til ein gard.

Maskinell flateavdekking er ein av dei mest vanlege arkeologiske metodane. Matjorda vert fjerna, og ved overgangen til steril undergrunn vert eventuelle spor i grunnen, strukturar, synlege. Dette kan til dømes vera stolpehol, kokegroper og ulike steinstrukturar.

Kolkonsentrasjonar, steinkonsentrasjonar eller fyllskifte med annan farge enn undergrunnen er vanlege indikasjonar på at det er gjort funn. Dokumentasjon i form av teikningar, foto og innmåling av strukturar er ein viktig del av feltarbeidet. Ulike analysar av kol- og jordprøvar er også ein del av dokumentasjonen, og gjev viktig informasjon. Ein god dokumentasjon er til hjelp i arbeidet med å analysera funna. Like viktig er det at seinare arkeologar på ein best mogleg måte skal kunne setja seg inn i arbeidet som er utført.

Dei fleste arkeologiske gjenstandsfunna frå Sogn og Fjordane ligg på Bergen Museum.

Dei er delt i ei førhistorisk samling og ei mellomaldersamling.

Det vert trykt opp tilvekstar som inneheld informasjon om alle

26

gjenstandsfunn. Dette arbeidet er ikkje oppdatert på dei funna som vart gjort tidlegast, og heller ikkje sidan rundt 1996. I fylgje Bergen Museum er planen at dette arbeidet skal takast opp att i nær framtid. Det er 7581 treff på hovudkatalogen når det gjeld gjenstandsfunn frå Sogn og Fjordane. Dette er museumsnummer som anten kan vera gjeve til enkeltgjenstandar eller samla for ei heil utgraving. Dette er såleis ikkje det totale talet på gjenstandar. I tillegg kjem alle funn gjort etter 1996. Talet på gjenstandsfunn er difor langt høgare enn treffa på katalogen kan tyda på.

Det finst norske gjenstandsfunn i utanlandske samlingar. Ein del av desse vart samla inn på 1800-talet. Desse funna verkar vanskeleg å få oversikt over, og det kan vera vanskeleg å nytta dei i arbeidet.

fornminne og funn, er arkivert i eit topografisk arkiv. Teikningar og foto finst i eigne arkiv.

Topografisk arkiv er ikkje offentleg, men fagpersonar vil kunne få tilgang til det.

Ei anna viktig kjelde er Førhistoriske minne frå Vestlandet av Per Fett. Han og andre registratorar reiste rundt på Vestlandet på 1950- og 60talet og samla informasjon om automatisk freda kulturminne. Ein del av desse kulturminna har forsvunne i løpet av åra.

Innsamlingane til Fett er publisert i hefte for kvart sokn på Vestlandet, i tillegg til at dei ligg på Internett.

På 1970-talet fram til midten av 1980-talet vart det føreteke registreringar for økonomisk kartverk.

Desse registreringane omfatta registreringane til Per Frå felt til arkiv Fett i tillegg til nyregistreringar.

Rapportane frå kulturavdelinga i Dette var eit landsdekkande Sogn og Fjordane fylkeskommune tiltak, og resultata er blitt kalla og Bergen Museum er skrivne Fornminneregisteret. på grunnlag av registrerings- og utgravingsdokumentasjon. Dei Relevant historisk skal gje informasjon om det som er gjort av arkeologiske materiale om Sogn og registreringar og utgravingar Fjordane før 1700 i fylket. All dokumentasjon Gulatingslova var ei lov som galdt frå arkeologiske registreringar for Gulatinget, det vil seia store og utgravingar, i tillegg til delar av Vestlandet. Dei eldste opplysningar om alle registrerte

delane av lova stammar truleg frå før år 900. Gulatingslova er den eldste av landskapslovene.

Før lovene vart skrivne i bok, sa lovmennene lova fram på lagtinget. Det eksisterande lovmålet vart skrive ned på slutten av 1100-talet og tidleg på 1200talet. Gulatingslova var gjeldande til kong Magnus Lagabøter si landslov. Landslova (1274) vidareførte rettspraksisen frå Gulatingslova.

Registreringssjakt på gbnr.

23/14 Kvåle i Sogndal.

Her er mange strukturar i form av mellom anna stolpehol og kokegroper.

(Foto: Marit Anita Skrede).

Heimskringla er sagaen om dei norske kongane. Dei er skrivne ned på 1220-talet av Snorre Sturlasson.

Diplomatarium Norvegicum (DN) er ein kjeldeserie som ordrett og på originalspråket gjev att innhaldet i dokument som er eldre enn 1570. Det inneheld 2000 brev frå norsk mellomalder.

Regesta Norvegica (RN) er ei samling regestar (samandrag) av mellomalderdokument som har eller kan ha tyding for norsk historie i vid forstand. Dette er samandrag av dokumenta i DN. Frå 1591 fekk me sorenskrivarar i Noreg. Lenge var tingbøkene den einaste embetsprotokollen for sorenskrivarane,

Skjermbilete av den arkeologiske hovudkatalogen til Bergen Museum.

Denne sida er utgangspunkt for å søka fram gjenstandsfunn i Bergen sitt museumsdistrikt.

Til side 28 27

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Frå side 27

og der finn me både tinglysing, rettargong og andre forretningar.

Det finst få tingbøker frå tida før 1640.

Skattematrikkelen av 1647 gjev god oversikt over økonomien i fylket. Den viser kva gardane betalte i landskuld på det eksakte tidspunktet. Me kan ikkje koma utanom denne i studiet av økonomisk historie, sjølv om det er ein del manglar i den. Matrikkelen seier også mykje om dei relative forholda i mellomalderen.

Jordebøker er eldre eigedomsregister. Dei eldste jordebøkene rommar oversikter over kyrkjeleg eigedom og rettar som gav inntekter. Det finst fleire jordebøker frå mellomalderen og fram til 1700.

Døme på utskiftingskart.

Kartet viser gardane Henjum, Røysum og Holen, samt delar av prestegarden og Halland, Leikanger.

Ei kyrkjebok er ein protokoll der presten fører inn embetshandlingane sine.

Kyrkjebøker kan også innehalda annan informasjon, då dei enkelte stadar har fungert som folkeregister i periodar. Det finst nokre få kyrkjebøker frå Sogn og Fjordane frå perioden før 1700, men det er fyrst på 1700-talet det blir eit større omfang av kyrkjebøker. Eg tek likevel med denne kjelda, då det er ei viktig kjelde.

Litteratur Mykje av dei arkeologiske og historiske primærkjeldene er

handsama i ulike avhandlingar, artiklar og bøker som kan brukast i arbeidet med å formidla kunnskap om dei tidlegaste tidene her i fylket.

av Arkeologiske avhandlinger og rapporter. Fleire av desse er hovudfagsoppgåver. Det er kome 22 bind av Arkeologiske rapporter.

Dette er i hovudsak rapportar frå større utgravingsprosjekt. 9 Me vil mellom anna bind av Arkeologiske skrifter er bruka magistergradsoppgåvene, komne ut. Det siste kom ut i hovudoppgåvene, 1998. Det kom ut 4 arkeologiske master-oppgåvene og monografier. UBAS- Universitetet doktoravhandlingane som i Bergen Arkeologiske Skrifter omhandlar kulturminne i Sogn er ein ny serie ved arkeologisk og Fjordane. I mange tilfelle er institutt. Det er ein tredelt serie: det i slike arbeid me finn det mest UBAS Hovudfag/Master, UBAS gjennomarbeidde materialet. Alle Nordisk og UBAS International. studentoppgåvene som er levert Det er til no kome ei bok i UBAS ved arkeologisk institutt om slike hovudfag/Master og UBAS emne ved UiB er lista opp på International, og to i UBAS nettsidene til arkeologisk institutt. Nordisk.

Det er noko verre å orientera seg i avhandlingar levert ved historisk Bergen Museum har institutt, men det finst ein del som gjeve ut to populærvitskaplege er relevante for prosjektet. arkeologiske skrift. Arkeo kom ut i åra 1971-1980 og 1988Mange kommunar i Sogn 2002. Då Arkeo gjekk inn, starta og Fjordane har gode bygdebøker studentar og tidlegare studentar som vil vera til stor nytte i arbeidet ved arkeologisk institutt opp Riss med å skriva om den eldste i 2003. Det inneheld artiklar med historia. I fleire tilfelle vil desse utgangspunkt i forskning, prosjekt vera det naturlege utgangspunktet og aktivitetar frå Bergen Museum for å søka informasjon. og Arkeologisk institutt. Tilhøve i Sogn og Fjordane kan også vera Ved Bergen Museum nemnde i andre fagtidsskrift eller er det gjeve ut ulike skrift som populærvitskaplege skrift. langt på veg baserar seg på utgravingsdokumentasjon og Bergen Museum si årbok forsking frå Bergen Museum sitt er gjevne ut på store delar av distrikt. Arkeologiske avhandinger 1900-talet. Der er mange artiklar vart gjeve ut frå 1977 til 1987. som er basert på arkeologisk Serien hadde som mål å gje ut materiale frå Sogn og Fjordane. avhandlingar forfatta av forskarar knytt til arkeologiske miljø i Bergens sjøfartsmuseum Bergen. Det er gjeve ut 8 bind gjev ut Sjøfartshistorisk årbok.

Den inneheld mykje av det medarbeidarane på sjøfartsmuseet har publisert om forskningsresultat.

Det kjem ut mange lokalhistoriske skrift og årbøker frå Sogn og Fjordane. I desse finn ein artiklar om både eldre og nyare historie frå fylket. I tillegg finst mange bøker som tek føre seg tilhøve i Sogn og Fjordane.

Andre relevante kjelder Gamalt kartmateriale kan seia mykje om 28

Frå side 11

sommeren 1930”. Det skal haldast store arrangement på Tingvallasletta i dagane 26. – 28. mai, og ”tusener av reisende kommer i denne anledning til å besøke Island.” Det går fram at Lyra skal gå frå Bergen 19. juli med ankomst Reykjavik 24. juli og så bli liggjande i Reykjavik under jubileumsdagane.

Dessutan skal turistskipa Meteor og Stella Polaris gå ekstraturar til Island, det siste frå Dunquerke via Newcastle.

Sluttstrek for Bergenske Den tyske okkupasjonen 19401945 sette stogg for Bergenske sine ruter på Island. Rederiet tok oppatt islandsruta etter krigen, men måtte stogga ”inntil videre” etter eitt års drift. Talet på reisande heldt seg godt, men mangel på last resulterte i store tap. Den mellombelse stoggen viste seg å

eigedomshistorie etc. Det er særleg utskiftingskart som er nyttige. I 1857 kom ei utskiftingslov som også kravde at utskiftingane skulle kartleggast. Utskiftingskarta er viktige kjelder for dei som jobbar med lokalhistorie, då det er ei god kjelde til å jobba seg bakover i historia. Dei er laga før maskinene gjorde inntoget sitt på gardane, og viser såleis fossile spor i terrenget.

Stadnamnmateriale kan gje ein indikasjon på kor gamal t.d. ein gard er. I: O. Rygh: Norske Gaardnavne finn me dei fleste gardsnamna og ein fagleg kommentar til kvar av dei.

Fylkesarkivet har dessutan ein stor stadnamndatabase frå fylket.

verta varande. Det eine året like etter krigen vart det siste året for Bergenske si rute på Island. ”Norges eldste linjerederi” fekk store økonomiske vanskar i 1970åra og vart oppkjøpt og avvikla i 1984. Smyril Line byrja sine ruter i 1982.

Kjelder: • Skásheim, Anders: Norrøn samvinna. Island. Manuskript til artikkel. Etter 1950.

• Keilhau, Wilhelm: Norges eldste linjerederi. Jubileumsskrift til Det Bergenske Dampskibsselskabs 100-års dag. Bergen 1951.

• Det Bergenske Dampskibsselskab: Norge-FærøereneIsland. Rutehefte 1930.

stein- og trekyrkjer, i tillegg til mange ulike typar gardshus som er bygde før 1700. SEFRAK er eit landsdekkande register over i hovudsak eldre bygningar frå før 1900. I åra 1975 til 1995 vart det samla inn opplysningar om alle bygningar frå før år 1900. Med til arbeidet høyrde kartfesting, oppmåling og fotografering av objekta. Alle bygg som er eldre enn 1649 er freda etter Lov om kulturminne.

og liknande vart oversvømt.

Geologisk materiale kan i enkelte tilfelle vera nyttig for å forstå korleis landskapet har endra seg gjennom tidene.

Det kan t.d. vera nyttig i studiet av jordbrukshistorie og strandforskyving. Geologiske Eldre bygningar er viktige undersøkingar viser mellom anna for å sjå korleis ein har levd i at det i steinalderen kom ein tidlegare tider. I fylket vårt er tsunami innover norskekysten. fleire mellomalderkyrkjer, både Dette må ha ført til at buplassar

Lyra seglar inn til hamna i Reykjavik.

Fotografi av maleri av den islandske kunstnaren Magnusson, gjeve til kaptein Jacob Lund som heidersgåve i høve Lyra sitt anløp nr. 300 i den islandske hovudstaden.

(Foto: I BDS si jubileumsbok 1951).

Kulturbiologiske undersøkingar kan dessutan gje nyttig informasjon om jordbruket i tidlegare tider. Det er truleg skrive kandidatoppgåver ved Høgskulen i Sogn og Fjordane med tema innan landskapsøkologi som er relevante for prosjektet.

Etnologisk materiale. Ved dei tre folkemusea i fylket er det ein del gjenstandar som er eldre enn 1700. På Sogn Folkemuseum er 204 slike gjenstandar, ved Sunnfjord Folkemuseum 39 og Nordfjord Folkemuseum er 42.

I den grad det finst munnlege kjelder som til dømes segner som kan vera av interesse, vil prosjektet også finna plass til dette. Det kan mellom anna vera kjelder som omtalar personar, gardar e.l.

29

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Botolv Helleland

Stadnamnlova – kulturvern eller irritasjon?

Kjelda har fått løyve til å prenta denne artikkelen som stod i Nytt om namn : meldingsblad for Norsk namnelag nr. 45/2007.

Artikkelen tek føre seg skrivemåten av stadnamn med ein del døme frå Austlandet. Det prinsipielle er det same som for namna i fylket vårt.

jo eit menneskeleg trekk å kjenna uvilje når noko som er innarbeidd, skal bytast ut med noko anna. Og oftast kjem slike endringar utanfrå som eit påbod. Når det gjeld stadnamn og namn i det heile, er dei nært knytte til identiteten til dei som har dei aktuelle namna. På same måte som eit førenamn eller etternamn er noko ein helst ikkje skal tukla med, skal stadnamna òg haldast oppe i si tilvande form.

Misnøye med skrivemåten av Dei skrivemåtane ein lenge stadnamn kjem ofte til uttrykk har sett på skilt og i andre i media. Misnøya rettar seg samanhengar, skal det helst særleg mot Statens kartverk, ikkje rørast ved. Eit tilhøve som fastset skrivemåten av dei som er spesielt for Noreg, er at fleste stadnamna, også gards- og svært mange har eit gardsnamn Botolv Helleland (1940), bruksnamn. Når innarbeidde førsteamanuensis frå Universitetet namneformer vert ”retta”, kjenner til etternamn, og særleg når dei bur på garden og har i Oslo har skrive ein nyansert mange det som overgrep mot og velformulert artikkel om gardsnamnet til etternamn, eigen identitet og brot på Stadnamnlova. Artikkelen heiter vil dei gjerne at namnet skal demokratiet. Om den nyss “Stadnamnlova – kulturvern eller skrivast likt i båe funksjonane. reviderte stadnamnlova vil endre irritasjon?”. Denne artikkelen gir på dette, står det att å sjå. eit nyansert bilete av utfordringane Dette er neppe ukjent for i arbeidet med stadnamn og gir god innsikt i dei omsyna ein må I fleire aviser, m.a. i Nationen, har Kartverket og dei som elles er med på å fastsetja skrivemåten ta til kryssande interesser. Eg det i det siste kome sterke tykkjer Helleland greier å sjå av stadnamn.

Og vedtak om meiningsytringar om namnelova og prosessane frå fleire stadnamn er heller ikkje noko praksisen til Statens kartverk. Det sider. Han tek og føre seg den som Kartverket gjer for moro er særleg på Toten folk kjenner historiske utviklinga i framkant av skuld. Det ligg ei lov bak, lov Stadnamnlova og tilhøvet mellom seg råka i denne omgangen.

Kartverket har fastsett skrivemåte om stadnamn. Denne lova vart familienamn og gardsnamn. fyrst vedteken 18. mai 1990 og av namn på ei rekkje eigedomar revidert så nyleg som i 2005. i Østre Toten, fleire av desse til matrikkelen reviderast, og Og no i desse dagar har dei kraftige protestar frå eigarane og Gerhard Munthe fekk i oppgåve å til dels andre. Mellom dei namna nye forskriftene teke til å gjelda. gå gjennom gardsnamna språkleg.

Forskriftene saman med lovteksten som har fått fastsett skrivemåte, er Han retta opp mange mistydingar gjev reglar for korleis lova skal Annekstad, Hol, Kvem og Skjøl. og feilskrivingar, som Sneaasen for praktiserast.

Her vil eigarane ha Annexstad, Snåsa og Hvidesøe for Kviteseid. I Hoel, Hveem og Schjøll.

1863 gjorde Stortinget vedtak om Stadnamnlova har ei lang ei ny matrikkelutgåve, og i 1878 forhistorie, og utan å gå i detalj Det er ikkje merkeleg at folk vart det sett ned ein kommisjon her kan det vera opplysande å reagerer på slike vedtak. Det er til å gjera ei omfattande peika på nokre hovudpunkt. språkleg gransking av dei 50 Då den norske 000 gardsnamna i matrikkelen. nasjonen i fyrste Om forfattaren Denne kommisjonen, der dei halvdel av 1800Botolv Helleland er fødd i 1940. I unge år var han kjende filologane Sophus Bugge, talet opplevde lærarvikar i Årdal. Helleland er cand. philol. med hovudfag Oluf Rygh og Johan Fritzner var ei språkleg og i nordisk, og mellomfag i fransk og tysk. Han har skrive kulturell vakning, med, samla uttaleopplysningar og ei mengd artiklar, har halde mange populærvitskaplege gamle skriftformer som vart lagde foredrag, radioforedrag, vitskaplege foredrag og vore oppdaga dei at til grunn for ein ny revisjon av redaktør for mange skrift, m.a. Norsk språk i Amerika. stadnamna var skrivemåten i matrikkelutgåva frå Førsteamanuensis ved Institutt for lingvistiske og nordiske skrivne på ulike studier ved Universitetet i Oslo. Under oppslaget FRIDA vil måtar i ei vaklande 1886. Prinsippet var å etablera du finne 179 utgjevingar/produksjonar av ymse slag frå dansk rettskriving. ein skrivemåte bygd på uttale Helleland si hand frå tidsrommet 1975 til 2007. og historisk form, og dermed ei I 1838 skulle 30

vidareføring av oppnorskinga i 1838-matrikkelen. Enno medan dansk var vanleg skriftmål i landet, vart stadnamna normerte etter same prinsipp som i seinare rettskrivingar i bokmål og særleg i nynorsk. Ein stor del av gardsnamna har faktisk same skrivemåte i dag som i 1886matrikkelen.

Den lokale målføreuttalen har alltid vore eit viktig grunnlag for normering av stadnamn.

Men namna måtte normerast etter visse rettskrivingsprinsipp, og for svært mange namn låg landsmålet, seinare nynorsken, best til rette som rettesnor. Då Noregs geografiske oppmåling i 1912-13 fastsette nye retningsliner for stadnamn på kart, heitte det at namna skulle skrivast ”i stedets dialekt med landsmaalets retskrivning”. Passusen om at nynorsk skulle vera skriftnorm, galdt heilt fram til 1991, då den nye stadnamnlova tok til å gjelda.

Normering av gardsnamn har heile tida vore ei juridisk nøtt. For den offentlege retten til å fastsetja skrivemåten av bruksnamn (som ofte var identiske med gardsnamna) kolliderte med ein gamal paragraf i skylddelingslova (seinare delingslova) som gav grunneigaren ein viss rett til å avgjera skrivemåten av eigedomsnamnet. Kartverket og det offentlege elles hadde berre ein kongeleg resolusjon å halda seg til, og ein del grunneigarar med skarpe juristar gjekk til sak mot staten på slutten av 1950åra. Det enda i Høgsterett, som i sin dom gjorde det klart at staten ikkje hadde lovheimel til å fastsetja skrivemåten mot ynsket til eigarane. Dersom staten meinte å ha trong for ein slik heimel, måtte han skaffast gjennom lovgjeving.

Dermed byrja prosessen som tretti år seinare førde fram til stadnamnlova. Men denne lova vidarefører i hovudsak same retningslinene for normering som tidlegare. Skrivemåten av eit stadnamn skal ta utgangspunkt i den nedervde lokale dialekten, samstundes som vanlege rettskrivingsprinsipp skal fylgjast, og ein skal nytta den rettskrivingsforma i bokmål eller nynorsk som høver best med uttalen.

Ei viktig side ved stadnamnlova er at alle namnesaker skal ut til høyring før vedtak. Dei viktigaste høyringspartane er kommunane, og grunneigarane for dei namna som gjeld deira eigedom. Elles har vellag, historielag, grendelag og andre relevante organisasjonar høyringsrett. Høyringsrunden er nyttig både som tilbakemelding til vedtaksorganet og som del av ein demokratisk prosess.

må ein sjå på stadnamna som ein felles kulturarv. Det er tale om eit tilfang som oftast har ei lengre historie enn dei noverande slektene på garden. Då kan det ikkje vera slik at dei som tilfelleleg sit på garden, skal ha råderett over denne delen av namneskatten vår.

Eit anna prinsipp som det har vore lagt vekt på sidan stadnamnnormeringa byrja, er einskap; det tyder at det I vedtaksprosessen spelar same stadnamnet – i store drag namnekonsulenttenestene ei – skal skrivast likt anten det er viktig rolle. På grunnlag av naturnamn eller gardsnamn. Det opplysningar om dei einskilde og vert stundom hevda at det ikkje namnefagleg kompetanse allment gjer noko om eit stadnamn skifter gjev dei tilrådingane sine til i skrivemåte, og at den einskilde vedtaksorganet. Etter at lova vart grunneigaren tek hand om revidert, har Kartverket vedtaksrett namnet på sin eigedom. Lat oss for all statleg namnsetjing der ta eit tenkt døme: På garden Nes ikkje andre lover seier noko anna. med tre jamstore bruk sit Oskar Det gjeld òg gards- og bruksnamn. Næss på det eine, Sverre Næs på det Med omsyn til bruksnamna som andre og Valborg Nes på det tredje. er stridsemnet på Toten, så har Alle tre ynskjer skrivemåten av sitt grunneigarane fått høve til å uttala etternamn som namn på bruket. seg, men i mange saker har dei Det seier seg sjølv at namnebruken ikkje fått medhald av di andre vil verta nokså uoversiktleg om reglar i lova seier noko anna. Det ein skal operera både med Nes, skal òg nemnast at i samband Næs og Næss. Det fornuftige må med høyringa stilte Kartverket vera å nytta Nes i samsvar med og Namnekonsulenttenesta opp skrivemåten av det vanlege ordet på lokale møte for å orientera om nes. innhaldet i lova.

I norsk rettskriving er det eit Naturlegvis vil det vera gjennomgåande prinsipp at lang avvegingar, og i mange høve vokal skal skrivast enkel, t.d. har høyringsrunden gjort at Dal, Li og Hol. Dei som sit på namnekonsulentane har endra gardane, kan føretrekkja Dahl, på den opphavlege tilrådinga si.

Lie og Hoel, i samsvar med Kartverket er berre glade for at dei etternamna (som ikkje er regulerte kan gjera vedtak som vert godt av stadnamnlova). Sameleis seier mottekne, men lova set grenser. norsk rettskriving at ein skal Ofte er det usemje om kva som skriva Voll for Vold eller Wold, er den nedervde dialektforma, Voksen for Woxen osb. Men det eller i alle fall kva dialektform er nettopp dei formene som bryt som skal leggjast til grunn. For med rettskrivinga, som er nytta gardsnamn vil det ofte vera ein til etternamn, og dermed oppstår konkurrerande uttale i same motsetningar av det slaget ein namnet nytta som etternamn, og møter på Toten og mange andre den gamle dialekten lever til dels stader i landet. sitt eige liv i bakgrunnen. Men det er den folkelege bygdeuttalen Truleg må ein leva med desse som knyter banda bakover, motsetningane. Kanskje ein i og som ei kulturminnelov er sterkare grad skulle framheva den stadnamnlova med på å sikra dette verdien som dei dialektbaserte, bandet gjennom ei skriftform normerte formene har som som reflekterer den overleverte representantar for kulturarven. uttalen. Ein må heller ikkje Den norske bonden sit på gløyma at mange stadnamn, språklege avtrykk med monaleg ikkje minst gardsnamna, kan vera lengre røter enn frå den tida dei fleire hundre år gamle; mange danskkunnige kontoristane rissa kom til lenge før kristendomen dei bokstavrike formene sine i var innførd. I dette perspektivet matriklar og skattemanntal.

31

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Randi Melvær

Wiig eller Vik?

- Offisielle skrivemåtar for stadnamn - treng vi dei?

Lov om stadnamn regulerer skrivemåten av stadnamna våre i offentleg bruk. Lova, som er frå 1990, blei revidert i 2005. Endringane frå 2005 blei sett i verk frå 1. august 2006. Den 1. juni 2007 fekk vi og forskrifter og rettleiing til lova. Statens kartverk står sentralt i forvaltinga av denne lova. Stadnamna som blir handsama, går gjennom ein grundig prosess før vedtaka er ein realitet. Stadnamnsakene vil ofte engasjera mange i eit lokalmiljø. Fordi vi har eit svært nært tilhøve til stadnamna, opplever vi stadnamna våre som ein del av identiteten vår.

Faksimile frå avisa Fjordingen, fredag 6. september 2002. Frå handsaming av gardsnamn og andre stadnamn i Hornindal kommune.

32

sikre magasin i arkiva våre.

Elles er det meininga at praktiseringa av lova skal resultera i ein praktisk og grei skrivemåte av stadnamna. Det er greiare å ha éin skrivemåte framfor tre eller fire av namnet på den same staden (lokaliteten) t.d. Vik, Wik, Wig, Wiig. Skrivemåten skal byggja på den nedervde, folkelege uttalen og vanlege rettskrivingsreglar, anten det er norske, samiske eller kvenske namn.

Kven gjeld lova for?

på bruket ditt. Men viss namnet er gamalt, dvs. viss gardsnamnet eller bruksnamnet ”språkleg og geografisk fell saman med nedervde stadnamn”, er Statens kartverk vedtaksinstans for skrivemåten av namnet (§8 i Stadnamnlova).

Som eigar eller festar kan du be om normering av stadnamnet for eigedomen.

Du kan sjølv kome med framlegg til skrivemåten. Namnet vil då gå gjennom ein fastsett vedtaksprosess.

Det er viktig å merka seg at ”synet til eigaren skal tilleggjast særskild vekt”. Helleland tek opp i sin artikkel tilhøvet mellom familienamn og gardsnamn, og tilhøvet mellom dansk rettskriving og norsk rettskriving i stadnamna. I prosessen skal Kartverket ta omsyn til ”den nedarva, lokale uttalen” dvs. dialektforma.

Lova gjeld for staten, fylkeskommunane og kommunane i tenestleg bruk og i namnsetjing.

Lova gjeld og for selskap som blir eigde av det offentlege, og for læremiddel brukt i skuleverket. Elles blir dei offisielle Kva skal vi med ei lov stadnamnformene nytta t.d. av ein del forlag. om stadnamn?

Ofte må ein nytta kompromissNoko av føremålet med lova er løysingar for å kunna ta alle desse m.a. å verna om stadnamna som Kven kan be om omsyna. Difor kan ein og sjå kulturminne og å arbeida for at ein del inkonsekvensar i val av handsaming av namna blir brukte i notida og i namneformer innafor eit område. framtida. Stadnamna blir rekna som eit stadnamn?

Eit døme frå vårt fylke er formene Dei som kan be om handsaming immaterielle kulturminne, og ein –øya og -øyna som er brukte om del av meininga med lova er å driva av skrivemåten for eit stadnamn, kvarandre i Gulen t.d. Dette er slikt er staten, kommunen eller reint kulturvern. Dette å arbeida som språkbevisste menneske kan fylkeskommunen. Stadnamnfor bruken kan vi og sjå som eit reagera på, og ofte med god grunn. konsulentane kan ta opp til verneaspekt i tillegg til det første. handsaming stadnamn i deira Myndigheitene våre vil m.a.o. at Grundig vedtaksprosess område. Lokale organisasjonar stadnamna skal leva i aktiv, dagleg bruk, i tillegg til at vi skal lagra dei i med tilknyting til stadnamn kan ta Heile vedtaksprosessen kan du sjå på Kartverket sine vevsider. Det er ein opp namnesaker, svært grundig prosess som involverer og eigar av ein mange instansar og personar. Dei eigedom, eller får uttala seg under saksgangen. Det festar, kan og ta gjeld både dei stadnamnkunnige, opp dette. stadnamnkonsulentane som er norskfilologar, dei folkevalde Thue politikarane våre, offentlege eller Tue? sakshandsamarar i kommune eller fylkeskommune, eigarar og Ohnstad festarar for saker om gardsnamn og eller bruksnamn, og organisasjonar med Onstad? interesse knytt til stadnamn.

Dersom du eig eller leiger ein Kven gjer vedtaka? bit av ”moder jord”, kan du sjølv Kommunane gjer vedtak om skrivemåten på offisielle fastsetje namnet adressenamn og namn på

kommunale vegar, kommunale anlegg og liknande.

Fylkeskommunen gjer vedtak om skrivemåten for namn på fylkeskommunale anlegg. Statens kartverk gjer stort sett vedtak om skrivemåten for resten av stadnamna. Lova frå 2005 har endra noko på kven som har vedtaksmynde.

kart, skilt) namnet er henta frå, publiseringsår eller liknande.

”Norgesglasset”

Norgesglasset er ei netteneste frå Statens kartverk. Her Etter at vedtaka er gjort, blir dei får privatpersonar tilgang offisielle stadnamnformene lagde til namneformene i Sentralt inn i SSR-basen. Så er det høve stadnamnregister. Folk kan og søkja til å klaga. Viss klagar ikkje får opp adresser på kart. Diverre får ein medhald, kjem saka opp i ei nemnd ikkje her opplysningar om status som er sett saman av ”ein fast leiar for skrivemåten. Ofte ligg det fleire med dommarkompetanse og ein godkjende former inne for eit namn annan fast medlem oppnemnd – i tillegg til den vedtekne. Då er på fritt grunnlag. I tillegg skal det ikkje så lett å informera seg det oppnemnast ein språkkunnig for folk flest. Offentlege instansar representant for kvart av dei to får tilgang til SSR-basen gjennom målformene, ein kunnig i samisk samarbeidet Noreg Digitalt. språk og ein kunnig i kvensk…”

(Forskrifta §11).

Kven kan folk i Sogn

SSR-basen Sentralt stadnamnregister (SSR) inneheld alle skriftformer som er vedtekne etter at lova kom i 1990. Registeret inneheld i tillegg flest mogleg av dei skriftformene som er ”godkjende og brukte i offentleg samanheng etter gammalt regelverk.” Registeret inneheld ei rekke opplysningar til kvar namneform. (§ 15 i forskrifta): - a) skrivemåte av namnet - b) status for skrivemåten av namnet (vedteken, godkjend, avslegen, anka, framlegg…)

- c) språk eller språkform (norsk, kvensk, nord-, lule- eller sørsamisk) - d) objekttype (grend, gard, bruk, veg, vatn…)

- e) om det finst fleire namn i same språkform for same namneobjekt, kva for namn som er mest vanleg brukt der ein har kunnskap om det - f) koordinat for staden (lokaliteten) - g) administrativ tilhøyrsel (fylkesnummer/kommunenummer)

og Fjordane spørja?

For å kunna gjera ferdig denne artikkelen måtte eg ha faglege innspel frå Kartverket og frå Stadnamntenesta på Vestlandet.

Dersom det er noko du som innbyggjar i Sogn og Fjordane fylke ynskjer å spørja fagfolk om, kan du venda deg til Statens kartverk eller Stadnamntenesta på Vestlandet.

Den som er ansvarleg for innlegging i SSR-basen på Vestlandet er for tida Åmund Fykse. På Stadnamntenesta for Vestlandet er det tre namnekonsulentar, to for nynorsk og ein for bokmål. På stadnamnsida til Statens kartverk er det oppført ein ansvarleg for å informera om sakshandsaming og vedtak etter Stadnamnlova (Nils Jørgen Gaasvik). Her finn du og ein som er ansvarleg for å informera om SSRbasen (Johnny Andersen).

”Håndbok for navnebehandling”.

Her kan du setja deg endå grundigare inn i saksgangen i stadnamnhandsaminga.

Nytt om namn : meldingsblad for Norsk namnelag nr.45/2007: Spesielt desse to artiklane: ”Stadnamnlova – kulturvern eller irritasjon?” av Botolv Helleland, som du og kan lesa her i Kjelda, og ”Navnearbeidet i Statens kartverk 2006” av Anne Svanevik.

Faksimile frå Firdaposten, laurdag 11. mars 2006.

Resultat av stadnamninnsamlinga i Flora kommune.

Statens kartverk har eit diskusjonsforum for stadnamn.

Kartverket kan her svara på ev. spørsmål som du har. Adressa er: http://www.statkart.no/ ?module=Forums;action=Forum. publicOpen;id=3;template=diskusjon stedsnavn På denne adressa kan du melda deg inn for å ta i mot nyhendebrev frå Statens kartverk om stadnamnarbeidet: http://www.statkart. no/?qroot =203&template=articlesear ch&qtype=Articles.Article&query=N yhetsbrev&module=Search&action=p ublicSearch

Universitetet i Oslo, Seksjon for namnegransking har ei spørjekasse for stadnamn som fungerer godt. På denne adressa kan du få raske svar på det du lurer på, t.d. om tydinga av eit eller fleire stadnamn: http://www.hf.uio.no/iln/

Faksimile frå Sogn Avis, tysdag 25. august 1998.

Frå normering av stadnamn i Balestrand.

Kjelder og vidare lesing

På stadnamnkonsulentane si vevside www.

Vedtekne namn skal ha desse stadnamn .org finn opplysningane: du Stadnamnlova, - h) kven som har gjort vedtaket, og forskrift og vedtaksdato rettleiing. Du - i) identitets-nummer i det sentrale vil og finna det eigedoms-registeret på Lovdata eller www.statkart.no.

Godkjende namn skal ha desse På Kartverket sine opplysningane i tillegg: stadnamnsider - j) kva for offentleg bruk (t.d. kva finn du og 33

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Litteratur

Av Randi Melvær

Folkeminne:

Geografi:

• Mostue, Anne (1996). Spørre og grave i 50 år :

• Statens kartverk (2002). Sogn og Fjordane [kart].

• Forslag til nasjonal verneplan : Sogn og Fjordane

Norsk etnologisk granskings 50-års jubileum

Litteratur til Fylkesarkivet januar - oktober 2007 Bibliografi:

• Larsen, Terje (1981). Norsk stadnamnbibliografi.

– Oslo : UiO, Inst. for namnegransking.

Arkiv, bibliotek og museum:

• Arkiv, demokrati og rettferd. – Oslo : ABMutvikling. – 2006. – ISBN 82-8105-034-9 • Arkivdepoter : kartlegging av kompetansebehov / Kjetil Rotihaug (redaktør). – Oslo : ABM-utvikling, 2006. – 42 s. – ABM-skrifter ; 35. – ISBN 82-810545-4 • Biblioteket Østfold : nye veier for samarbeid.

– Oslo : ABM-utvikling, 2006. – 34 s. – ABM-skrift ; 33. – ISBN 82-8105-041-1 • Kulturarven til alle : digitalisering i ABM-sektoren / Ranveig Låg Gausdal. – Oslo : ABM-utvikling, 2006.

– 122 s. – ABM-skrifter ; 32. – ISBN 82-8105-038-1 • Fygle, Svein (2007). Til kildene! : kartlegging av regionale og lokale arkiver. • Hærmuseet på Nordfjordeid : soga om Nordfjordeid eksersisplass / <utarbeidd av Odd Monsson ; forord av Lars Myrold> - Fjordabladet, [198?]. – 20 s.

• Barn og unges meninger om museer / Kirsten Røvig Håberg (redaktør). – Oslo : ABM-utvikling, 2007. – 110 s. – ABM-skrift ; 37. – ISBN 82-8105047-0

Aviser:

• Johansen, Tor H. (cop.2006). ”Trangen til læsning stiger, selv oppe i Ultima Thule” : aviser, ekspansjon og teknologisk endring ca. 1763-1880.

– Oslo : Norsk pressehistorisk forening. – 173 s.

– Pressehistoriske skrifter ; nr. 7, 2006.

Kyrkja, kyrkjehistorie:

• Innvik kyrkje 175 år / skriftnemnd Leiv Blakset [… et al.]. – Innvik sokneråd, [1999].

• Stedje kyrkje Sogndal 100 år : 1867-1967 / redaktør Lars Uglum. – Leikanger : [s.n.], 1967.

• Botheim, Ragnhild (1999). Trolldomsprosessane i Bergenhus len 1566-1700. – Bergen : s.n., 1999.

– Hovudoppgåve i historie, - Universitetet i Bergen.

Samfunnsvitskapane:

• Standal, Ragnar (1985). Mot nye heimland : utvandringa frå Hjørundfjord, Vartdal og Ørsta.

– Ørstad : Kommunen. – 688 s.

• Three miles to Buttzville / Velline, Thue and Fimreite families i Balestrand & Sogndal Norway and North Dakota / Chris Velline (redaktør). – [Torrance,

Oversikt over litteratur som er komen til Fylkesarkivet.

Send oss bøker, skrifter og hefte som blir utgjevne i Sogn og Fjordane, eller som omhandlar fylket.

Denne litteraturen er tilgjengeleg på lesesalen til Fylkesarkivet. Kontakt Randi Melvær, tlf. 57 65 64 00.

Epost: randi.melvar@sfj.no

34

CA] : Chris Velline, cop. 2003. – 80 s.

• Fornybar energi 2007 / oppdatert av Sweco Grøner. - Oslo : Sweco Grøner AS, 2007. .

Offentleg forvalting:

• Sogn og Fjordane Fylkeskommune [2007].

Budsjett 2007 : økonomiplan 2007-2010 : fylkestinget sitt vedtak […]

Undervisning, arkivpedagogikk, historiedidaktikk:

• Grøvla : skuleavis for Angedalen / Angedalen skule. – Angedalen, Førde, 1987-. – 1 hefte pr. år.

• Sjöberg, Karin (2007). Krumelurer i arkiven – en pedagogisk resurs. – Lund : Skånes arkivförbund.

– 92 s.

• Lund, Erik (2006). Historiedidaktikk : en håndbok for studenter og lærere. – Oslo : Universitetsforl..

– 353 s.

• Høgskuleutdanninga på Sandane[1991].

Jubileumsskrift : 10-års jubileum 1981-1991

Samferdsle:

• Breiband – effektar av regional organisering i Sogn og Fjordane. - [Sogn] : Sogn og Fjordane Fylkeskommune, 200?. – 15 s.

• Vegvalg : nasjonal verneplan : veger, bruer, vegrelaterte kulturminner / redaksjon Ellen Margrethe Devold … [et al.] – Oslo : Statens vegvesen, 2002. – 293 s.

Språkvitskap:

• Johannesen, Knut (2007). Den glemte skriften : gotisk håndskrift i Norge.

• Paulsen, Gerd (2003). Tysk blå ordbok : tysknorsk/norsk-tysk • Bødal, Anne Marit (2003). Bymål i Sunnfjord. – Bergen : s.n.. Hovudoppgåve i nordisk, Universitetet i Bergen.

/ Statens vegvesen Sogn og Fjordane. – Leikanger : Eige forlag, 2001. - 2 b.

• Vegminner i Sogn og Fjordane / Statens vegvesen Sogn og Fjordane. – Leikanger : Eige forlag, 2001.

– 110 s.

Slektshistorie, historie og arkeologi:

• Distad, Noralv (2003). Vikji : ein fråflytt gard ved Fjærlandsfjorden. – Fjærland : s.n. 19 s.

• Distad, Noralv (2005). Vegen Mundal-Distad og Landbruk og fiske: Jorddalsvegen. - [Aurland] : [s.n.]. – 39 s.

• Helgaas, Bjørn (1999). Byen ved havet : Florø og • Distad, Noralv (2005). Litt frå Fjærland 1905.

– Aurland : [s.n.]. – 19 s. fiskerinæringa 1860-1910. – Bergen : B.Helgaas.

• Distad, Noralv (2006). Skreder i Fjærland. – Aurland – 125 s. – Hovudoppgåve i historie.

• Sogn og Fjordane bonde- og småbrukarlag [2006]. : [s.n.]. – 35 s.

• Kjøde, Per Magne (2001). ”Gjerdeslekta” : Jubileumsskrift : 60 år 1946 – 2006. etterkomarane til Anders Larsson Ese : Gjerdeslekta, • Sogn og Fjordane fiskarlag (1936). Årsmelding ei grein av Losnaætta. – Selje : P.M.Kjøde. – 135 s.

1936 : 45. rekneskapsår.

• Aust-Agder-Arv 2005-2006 : Årbok for Aust-Agder • Kittang, Didrik (1983). Ute med havet : kulturhistoriske senter / redaktør Kjell-Olav Masdalen. sildeeventyret i 1950-åra Arendal : Aust-Agder kulturhistoriske senter, 2006.

– 290s.

Næringsmiddelindustri, bygg: • Strømgren, Trond (2006). Vestnorsk kystkultur : • Rivedal, Henning (2007). Lerum i 100 år : 1907øysamfunnet Batalden. Bind 2A Fiskeri.

2007. – Sogndal : Lerum. – 175 s.

• Mattson, Johan (cop. 2004). Muggsopp i bygninger • Follevåg, Arvid A. (2006). Askvoll : kommunesenteret ved Sunnfjordleia : ei 1900talsvandring frå lensmannsgarden på Røyset til skulen Fotografi: ved ”Bruna”. – Askvoll : Sogenemnda • Szarkowski, John (2007). The photographer’s eye.

• Hagen, Ingerid (1996). Norsk Hydros deltagelse i – New York : The museum of modern art. de tyske lettmetallplanene, 1940-1943 : motiver og • Lavédrine, Bertrand (2003). A guide to the etterkrigsreaksjoner. – Oslo : I.Hagen. – 185 s. preventive conservation of photograph collections.

• Rabben, Anders (2002). Med vevsverd og – Los Angeles : Getty conservation institute. – 286 s. stekepanne : tekstilredskaper og kjøkkenredskaper i • Focal encyclopedia of photography : digital imaging, vestnorske mannsgraver fra yngre jernalder. – Bergen theory and applications, history, and science / Michal : s.n., 2002. – 126, 26 s. – Hovudfagsoppgåve i R. Peres. – Amsterdam : Elsevier, 2007. – 286 s. arkeologi v. Universitetet i Bergen.

• Rose, Gillian (2007). Visual methologies : an • Veka, Olav (2000). Norsk etternamnleksikon : introduction to the interpretation of visual materials. norske slektsnamn : utbreiing, tyding og opphav.

• Barthes, Roland (1982). Camera Lucida : reflections – Oslo : Samlaget. – 501 s. on phothography • Bourdieu, Pierre (1990). Photography : a middlebrow art • Sontag, Susan (1990). On photography • Larsen, Peter (cop. 2007). Norsk fotohistorie : frå daguerreotypi til digitalisering.

• Ut av mørkerommet : forvaltning av kulturhistorisk fotografi i Norge

Til side 52

Musikk, idrett og sport:

• Song til Luster : urframføring på Berge 6. august 2005 av Dale skulemusikk / arrangert for korps av Robert Kvam ; tinga av Luster sogelag. - [Sogndal : Eige forlag], 2005. – 8 bl.

• Idrottslaget Syril (2006). Syril 1906 – 2006 100 år : årsmelding 2006 • Strømsgodset idrettsforening (2006).

Strømsgodset idrettsforening gjennom 100 år : 1907 – 2007.

Litteratur, humorsamlingar:

• Eitungjerde, Sverre

[19?]. Sjølvopplevingar [og andre stykke]. - Balestrand : Eige forlag. – 5 hefte i eitt. – Innhald: Om handel og jekter, Om siste krig, Sjølvopplevingar, Småstubbar frå Balestrand.

35

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Bedehus

Av Hermund Kleppa

Bedehuset i Tyssedalen – eit hus å ta vare på Tyssedalen i Dalsfjorden går sørover frå gardane Leitet og Tysse til Tyssedalsvatnet.

Tyssedal var eigen skulekrins. Skulehuset stod kring 2 km sør i dalen.

I 1907 bygde dei nytt skulehus. Læraren i bygda kjøpte det gamle huset, flytte det og sette det oppatt som bedehus. No er det fleire år sidan bedehuset var i bruk, men huset er framleis i god stand.

Bedehuset i Tyssedalen.

Huset er etter måten i god stand og skifertaket heilt tett.

(Foto: Hermund Kleppa).

Inne

eller bibel. Talarstolen er overflatebehandla med måling i Ved inngansdøra ligg ei stor engelskraud farge og det er innslag dørhelle. Døropninga er låg, av marmorering på felt i fem av vaksne folk må bøya seg når dei går inn. Huset har tre rom og er ei sidene. Heile kanten oppe ber typisk sperrestove. I norde enden preg av lang tids bruk. Målinga er er det gang og kjøken med halvloft heilt borte. Denne talarstolen har etter alt å døma ikkje vore brukt over kjøkenet. Det går tropp frå i bedehuset. Kåre Hauge minnest gangen opp til loftet. I den søre delen, stova eller salen, er det open at talarstolen stod i skulehuset sør i dalen då han gjekk på skulen. I himling med bete (bjelke) tvers kjøkenet er der lite att av koppar over. og kar. Ei gamal valurne på ei hylle ber bod om at bedehuset Innreiing og inventar i farne tider vart brukt som Noko av inventaret står framleis vallokale i Tyssedalskrinsen. i huset. I stova står ein etasjeomn like innom døra, og ein stor Huset Bedehusbyggjaren talarstol. Då bedehuset var i bruk, Bedehuset i Tyssedalen ligg ved Det var lærar og gardbrukar garden Engeset, tett attmed vegen stod talarstolen ved langveggen Rasmus Andreasson Skarstein om lag 1 km sør for vegkrysset på til høgre frå døra. Benkene, som (1849-1936) som bygde Tysse. Det er eit lite kvitmåla hus ikkje hadde ryggstø, stod såleis på bedehuset. Han hadde gått langs i rommet. På dagtid kom på låg grunnmur, om lag 10 m lærarskulen på Volda og blei langt og i underkant av 6 m breitt. det store vindauga og takvindauga tilsett i Fjaler (då Ytre Holmdal Taket er tekt med skifer. Huset har (ljoren) vel med. Det var lyst i kommune) i 1870. I år 1900 bedehussalen. eit lite vindauga på nordveggen, budde Skarstein på garden Engeset eit mykje større med 36 småruter og var lærar i Tyssedal skulekrins.

I gangen står ein annan talarstol, i sør og takvindauga (ljore) på Skarstein var gift tre gonger, eit staseleg møbel, bygd med austsida. først med Kristiane f. Hauge, sju sider og fast brett for bok deretter med Inger (1856-1908) og så i 1909 med Sara Madsdotter ”i Hamnen” (…-1957) Alle ekteskapa var barnlause. Då dei bygde nytt bedehus på skulestaden sør i Tyssedalen, kjøpte Skarstein det gamle skulehuset og flytte det til noverande stad. Han åtte bedehuset privat, men gav det seinare til bygda.

Bedehusminne Elfrid Hovland, f.

1931, bur i Dale.

Ho voks opp på Leitet. Hausten 2007 fortalde ho om bedehuset i barndomslandet, somt ho hugsar frå ho sjølv gjekk der 36

og somt ho veit om bedehuset elles. Dei heldt juletrefestar på bedehuset til inn på 1950-talet.

Då vart juletrefestane flytte sør i skulehuset. Borna gjekk på søndagsskule. Borghild Tysse var søndagsskulelærar. Det var stas å få gule stjerner på søndagsskulekortet.

Elles hadde ungdomslaget møte i bedehuset og det var 17.mai-tilstelling både før og etter krigen.

Då blei det servert mylse og rømmegraut som vart koka og stelt til på ein av dei næraste gardane, Elfrid minnest at det var møte Engebøhaugen, ved omreisande emissærar om Engeset eller Stølen. haustane. Alle møtte opp, både Fleire hjelpte til. gamle og unge. Ein frå bygda opna Elfrid Hovland møta og ynskte velkommen før minnest det var to emissæren heldt tale. Ho minnest bilete på veggen.

Matias Orheim var på besøk. Han Ho lurer på om det spelte på glas. ikkje var eit av Jesus på krossen og eit av På den årlege sjømannsbasaren oppstoda. kom det óg alltid ein tilreisande talar. Det var kvinneforeininga til Særeige sjømannsmisjonen sin basar. Dei bedehus laga dukar, sokkar, strikkejakkar og hekla ting som vart hengt opp Det gamle bedehuset på snorer på veggene til utlodning. i Tyssedalen skil seg Dei selde lodd på to måtar, på fleire måtar frå alle skreiv namn i ei bok og selde lause andre bedehus i Sogn lodd, oppklipte nummer, som dei og Fjordane. Det var trekte opp frå ein hatt. NMS (Det opphavleg skulehus norske misjonsselskap) heldt og bygt før 1900 og ein årleg basar nokolunde på same typisk for mange måten. skulehus i Fjaler på den tida,

sperrestove med 1 klasserom og ”lærerkammer”, open himling, glasljore og som regel eitt eller to store vindauga på brystveggen.

Huset vart ikkje forandra då dei flytte det, heller ikkje seinare. Det er det minste av alle eksisterande bedehus, er i god stand og etter måten rimeleg å halda ved like. Bedehuset i Tyssedalen er ikkje noko mindre enn ein (bedehus)historisk skatt, eit hus som er verdt å ta vare på.

No heiter det ein stad i Bibelen at ein ikkje skal samla seg skattar på jorda der moll og makk tærer.

Men her tykkjer eg det passar betre med eit anna bibelord, eit i 2.Tim. 1.14: Tak vare på den gode skatten som er yvergjeven til deg!

Kjelder: - Fagerheim, Ragnvald og Magne: Fjaler. Gards- og Ættesoge. Bind 1, Holmedal sokn, 2. opplag, 1994.

- Beretning om Folkeskolens Virksomhed i Ytre Holmedals Skolekommune i Femaaret 189195. 1896.

- Informasjon frå: Elfrid Hovland, Kåre Hauge, Ansgar Tysse.

Talarstolen står nå i eit hjørne av bedehussalen.

Då bedehuset var i bruk stod han midt på eine langveggen.

Benkene - som ikkje hadde ryggstø, stod på langs i rommet.

Som bygning er bedehuset i Tyssedalen identisk med fleire av skulehusa i Fjaler rundt 1900.

Skulerommet i eine enden hadde ope loft (open himling), bete eller bjelke tvers over og takvindauga (ljore, som folk sa, eller glasljore som det står i ein skulerapport for åra 18901895.

37

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Thor Gotaas

Skimakere og skifabrikker i Sogn og Fjordane

Kari til ventstre og Brite Svingset, på garden Svingset i Markane, Sogn og Fjordane – omkring 1900.

Skiutstyret var nok hjemmelagd.

Stavene var av enkleste slag.

Moderne skisport og skiindustri oppstod i Norden på 1800-tallet. Rustad skifabrikk på Fåberg ved Lillehammer regnes som verdens eldste skifabrikk – det vil si maskinell drift, da de begynte å masseprodusere ski med vannkraft omkring 1882. Senere oppstod det skifabrikker over hele Norge, over to hundre totalt, og også i Sogn og Fjordane.

Mange i fylket lagde ski til seg selv og familien gjennom århundrene og langt inn på 1900-tallet. Noen drev i større stil, investerte i maskiner og satset på mer på salg. Det har vært minst sju skifabrikker i Sogn og Fjordane, kanskje flere, litt avhengig av hvordan en definerer skifabrikk. For å kalles skifabikk krevdes kommersiell drift av en viss størrelse og målrettet salg også utenfor de nærmeste grendene.

En av verdens mest seiglivete skifabrikker har kloret seg fast i Sogn og Fjordane.

Eventyret om Åsnes begynte

tilfeldig for over hundre år siden.

Eventyret om Åsnes Arne Rivedal fra Straumsnes drev som gårdsdreng i Vestfold omkring 1906. Den musikalsk interesserte gutten søkte andre, mer netthendte utfordringer, og begynte hos felemaker A. C. Kleven i hovedstaden. Jobben var givende, men arbeidsgiveren klarte knapt å betale lønninger, og Arne måtte finne nytt levebrød.

Familiesoga sier at han gikk nedover en gate i Kristiania – muligens Karl Johan – og tilfeldigvis kom i prat med en fremmed. Arnes arbeidsflid syntes på lang avstand, og den fremmede tipset om at L. H. Hagen skifabrikk trengte folk.

Arne Rivedal gled raskt inn i miljøet hos Hagen og varslet familien om mulighetene. I 1910 jobbet også to av brødrene hans, Kristian og Jonas, på fabrikken.

Hjemme på gården Ytre Åsnes var det ikke nok arbeid til seks gutter og tre jenter. Brødrene flyttet hjemmefra og begynte hos Hagen med storebrors skussmål.

De levde nøysomt og syklet hjem til Vestlandet i de korte sommerferiene. De tråkket over fjellet til veis ende, videre tok de båter mellom veistubber

Forfattaren Thor Gotaas (1965–) har skrive denne artikkelen særskilt for ”Kjelda”.

Han har utgjeve elleve bøker.

Skimakerne. Historien om norske ski (Gyldendal, oktober 2007, 470 sider), tar for seg soga om dei norske skimakarane og skifabrikkane fram til 2007 – også skia si utvikling sett i samband med eliteløparane.

Her er stoff frå heile Noreg, også Sogn og Fjordane.

Boka er levande fortalt, og får fram mange fargerike personlegdomar og skihistoriske overraskingar. inga turr forteljing, men ei levande fortald bok med mange fargerike personar og skihistoriske overraskingar.

Av andre titlar frå Tor Gotaas sin forfattarskap kan nemnast: • Tatere i norsk folketradisjon (1999) • Livskampen og eventyret.

Tatere i norsk kulturhistorie.

(2000/2007) • På loffen. Landstrykere og vagabonder langs norske landeveier. (2001) • Lirendreiere og lurendreiere (2002) • Først i løypa. Historien om langrenn i Norge. (2003/2007)

•

Livslang skrivekløe. Historien om den vandrende redaktør.

(2004)

for å nå den veiløse hjemgrenda.

På en slik tur mistet en av dem bremsene og skrelte av skosålen da han bremset på dekket. De trillet av rutebåten hjemme og fortalte om livet i hovedstaden.

Etter noen år stod også en fjerde bror, Alf, på samme lønningsliste. Femtemann, Kolbjørn, prøvde seg også, men holdt bare ut to–tre uker før han ble lei av storbyen og returnerte til hjembygda. Det er uvisst om alle fem drev samtidig hos Hagen, det var i så fall under Kolbjørns snarvisitt. Derimot er det sikkert at Arne, Kristian og Alf var ansatt i 1921 – for det året sluttet de.

38

Det må òg nevnes at sjettemann, Leif, senere jobbet på Splitkein skifabrikk i Oslo. Fire i denne brødreflokken, hvor samtlige unntatt Arne kalte seg Aasnes til etternavn – de skrev seg med Å etter hvert, startet Brødrene Aasnes skifabrikk på Straumsnes i 1922.

Historien deres er et eksempel på livets terningspill.

Hvis ikke Arne var kommet i prat med den fremmede på rusleturen gjennom Kristiania for bortimot hundre år siden, ville sannsynligvis ikke han eller brødrene ha blitt skifabrikanter.

Det begynte smått.

De rodde fiske og byttet til seg skiemner mot sei i Holmedal rett over fjorden. Etter at trærne var felt rodde de en mil til Flekke og fikk skåret emnene mot nytt fiskebytte. Den videre bearbeidinga av emnene gjorde de for hånd i ”bondestova”, et hus fra 1696 på hjemgården.

Skifabrikasjon fungerte bra i kombinasjon med jordbruk og fiske.

Det var ingen tradisjon for å lage ski i familien.

Faren Arne Larsson Rivedal var bøffeljeger, cowboy og tømmerhogger i Amerika før han kjøpte gården Ytre Åsnes i 1886.

En gang i Ville Vesten lå han til sengs da en bevæpnet fremmed stormet inn og kikket nøye før han oppdaget at det var feil offer.

Men om ikke skimakeri var vanlig verken i familien eller lokalt, så bodde de i et distrikt der innbyggerne tidlig

tenkte industrielt. Det var flere fabrikkmiljøer i nærheten. I viker og på nes bortover dro sunnfjordinger i gang levedyktig industri. Nøysomhet, flittighet og ukuelig pågangsmot, preget folket der.

En mangfoldig skiindustri i Sogn og Fjordane Mellomkrigstiden var en etableringsfase for norsk skiindustri. Sogn og Fjordane fulgte samme mønstre.

Næringskalendre fra 1930-årene og tiårene senere forteller om skiprodusenter som Ragnvald Bergset, Utvik, Lars Hatledal i Markane og L. S. Kirkhorn i Hornhindal. Brødrene Kvamme i Bygstad og Steinset ski- og møbelverkstad i Berle kombinerte ski og møbler. Gudmund Søreide drev skiverksted i Sandane. Han som alle andre reparerte også mange ski, salg av produksjon var en av flere inntektskilder.

Flere av fylkets skiprodusenter

drev avansert, de limte ski allerede fra 1930-årene, og fulgte brukbart med i utviklingen. Ofte lagde de staver og skismurning attåt, som ble solgt fra fabrikken. Mye salg foregikk direkte, men man sendte også varer bygdimellom til butikker og lokale agenter.

Åsnes skifabrikk, omkring 1935.

Fra ventstre: Kristian, Lars, Jon, Kolbjørn, Jonas og Leif helt til høyre.

Alle het Åsnes til etternavn.

Antall skiprodusenter synker, men Åsnes overlever Omkring 1940 fantes det ca.

80 skifabrikker i Norge, hvorav seks-sju i Sogn og Fjordane. Etter annen verdenskrig sank antallet uten at det ble produsert færre ski totalt. I Sogn og Fjordane holdt bygdeskimakerne på lengre enn i mange andre deler av Norge, flere til 1960-tallet, og holdt gamle tradisjoner i hevd som en del av jord- og skogbrukets mangesysleri.

Åsnes klarte gjennom imponerende tilpassning og omstilling å henge med i tiden.

Det var ikke så selvsagt som en kan tro, særlig ikke i 1948, da de som mange andre skifabrikker ble herjet av brann.

Kripos konkluderte med selvantennelse.

Etterforskerne så ingen annen årsak da Åsnes skifabrikk brant ned i september 1948.

I ettertid var det litt nifst at man ikke fant en

Annonse fra 1930-årene.

Ei strofe i Hornindal gikk slik: Skal du ha deg nye ski, gå ikkje Lars Kirkhorn forbi, han hev ski av alle slag, kjøp i dag!

Til side 40 39

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Frå side 39

sikker forklaring på det enorme bålet som vekket innbyggerne på Straumsnes i firetiden den natta.

Olina Åsnes oppdaget flammelyset og ropte varsler utover grenda så Åsnes-klanen og naboer ilte til for å redde mest mulig. Fabrikken var allerede overtent, det spraket livlig i trekonstruksjonen, spon, ski og motorolje. Folk øste vann i bøtter fra grendas kraftverk, og én fikk fatt i et brannslokkingsapparat.

Leif Åsnes satt på Åsnes-familiens hovedhus fire-fem meter unna og spylte vann i røyk og kvelende varme mens lakken på pianoet inni stua smeltet av hete. Bare hell og dyktighet i slokkingen hindret at hovedhuset tok fyr.

Branntomta lå avsvidd tilbake. Heldigvis var mye av sesongens avsetning levert, og det lå halvfabrikat i det gamle ildhuset og ferdige ski i den gamle stua der fabrikken startet opp, i god avstand fra flammene. Det var likevel noen lyspunkter; allerede inntjente kroner, forsikringsutbetalingen på 75 000 kroner etter brannen og det at ingen liv gikk tapt.

Lars Hatledal, Markane, Sogn og Fjordane, som lagde ski fra 1930-årene og til 1970årene.

Det store spørsmålet var om de skulle satse videre på ski.

På det tidspunktet het nesten samtlige ansatte Åsnes til etternavn.

De fire grunnleggerne drev sesongbetont og sammen med åtte sønner. I 1948 stod familien ved et veiskille og innkalte alle tolv arbeidsføre gutter og menn til et møte.

og var en naturlig arbeidsleder.

Han og de fire brødrene trengte ungdomskraft for å møte fremtiden i sterkere, fornyet utgave. Unggutta kunne trekke seg, flytte og finne på noe annet. Men slektsfølelse og kjærlighet til hjembygda seiret. Alle bestemte seg for å satse for fullt. Åsnes-karene brukte håndmakt og bondevett.

Energibunten Jon dundret på harde fjellet med slegge, men lot slektninger få antenne dynamitt for å sprenge det bort. De planerte og gjorde grunnarbeid uten å være byggeeksperter. Lars lånte en bok om muring på biblioteket – slik lærte de å mure – og Leif visste om bygningsarbeid og praktiserte den kunnskapen. En annen kunne nok om elektrisitet og ledninger til å installere strøm. Det meste løste seg uten å søke hjelp utenfra – de skulle være selvhjulpne – og forsikringssummen dekket heldigvis råbygget. Det trengtes, for tolv mann Åsnes, pluss kjerringer og slektas unger jobbet gratis i to år.

Det var sammenhengende dugnad inntil fabrikken stod ferdig høsten 1950. Først da solgte de ski igjen og tok ut lønn.

Hvordan var det mulig for fire familier å overleve slik?

Attåtnæringer og innarbeidet nøysomhet var nødvendig.

Familiegården skaffet melk, kjøtt, poteter og annen mat. De fisket og plukket bær. Ingen manglet mat selv om inntektene lå nær null. De gjenopptok fjordboernes gammeldagse levemåte for å ruste

–Vil dere være med videre? seg til moderne industri. spurte Leif, som administrerte

Men hvis det først skulle brenne på Åsnes, så skjedde det på et passende tidspunkt. Grenda fikk innlagt strøm året før, og det var en forutsetning for nysatsingen.

Inntil da ble skifabrikken drevet av et eget, lite kraftverk som fungerte noenlunde i regnvær, men hvor det i tørkeperioder ikke rant mer vann enn i en kjøkkenspring.

Dernest feide en storm ned mye skog vinteren 1949. Den som orket å rydde opp kunne bare forsyne seg. Slektas mest tømmerkyndige, Kolbjørn, salet opp familiens gamp og fraktet trærne hjem.

Åsnes vokste seg sterkere på denne moderniseringen, som var nødvendig for å møte fremtiden. Senere har Åsnes stått imot verdenskrakk i skiindustrien, snøfattige vintere og innskjerping av vilkår for en bedrift i utkant-Norge.

Men fremdeles i 2007 er de i drift som en av tre norske skifabrikker. Kun Madshus på Biri i Oppland og Rønning treskifabrikk på Skotterud i Hedmark er de andre gjenlevende. Åsnes skiller seg ut på flere måter. De var en familiebedrift til slutten av 1990-tallet, altså i tre generasjoner. Dernest er de eid av norsk kapital, det fremgangsrike firmaet Skigutane fra Voss, som kjøpte Åsnes i 2006. Madshus var lenge eid av amerikanske K2, før et enda større konsern, Jarden fra USA, kjøpte opp K2 sommeren 2007 og derved også overtok Madshus.

Sett fra sentrale strøk på Østlandet regner man ofte ikke Sogn og Fjordane som et skiområde.

Men rike skimakertradisjoner og sterke løpere som Per Knut Aaland, Oddbjørn Hjelmeset og Roger Aa Djupvik, viser at det ikke stemmer. Tidligere var ski viktige i hverdagsbruk, for å komme til arbeid, skole og butikk – nødvendige for å overleve og ta seg rundt vinterstid i bilfrie tider. I dag er ski viktig i idrett og for annen avkobling. Åsnes og Oddbjørn Hjelmeset symboliserer Sogn og Fjordanes skitradisjoner; den lille fabrikken i havkanten som nekter å gi seg til tross for internasjonale konjuktursvingninger som knekker de fleste, og Oddbjørn med en energi, et humør og et pågangsmot i løypa som få andre i skihistorien.

40

Frå side 7

Folketeljinga frå 1703 er i følgje nasjonalarkivet den første folketeljinga i verda som lister opp alle innbyggjarane med namn, alder og status.

Etter denne heldt dei fram med hyppige og detaljerte folketeljingar. I Noreg fekk vi den første ordentlege folketeljinga i 1769.

Bruken av kjeldene Þjóðskjalasafn tyder folket si samling. Arkivet er naturlegvis opptekne av at folket kan ta samlinga i bruk. Arkivinstitusjonar nyttar ordet ”formidling” om den delen av verksemda som rettar seg mot publikum og om arbeidet for at arkiva skal verte tekne i bruk.

Prioriteringane kring dette feltet er veldig like både når det gjeld ulike arkiv i Noreg, og nasjonane imellom. Dette gjer også at det vert særs interessant med erfaringsutveksling.

Nasjonalarkivet på Island arbeider med digitalisering av kjelder. Dette aukar tilgjenget, ikkje berre geografisk, men gjer også at publikum i aukande grad kan få tilgjenge til dei eldste dokumenta. Vidare har arkivet laga ei nettside som er særskilt retta mot skuleborn.

Her ligg det digitaliserte dokument, med ein versjon omskrive til moderne språk, og ulike oppgåver til dei einskilde dokumenta. Samstundes som vi fekk høyre om Þjóðskjalasafn sitt arbeid med formidling, fekk vi også litt perspektiv på det gode arbeidet som Fylkesarkivet har gjort på dette feltet gjennom ei årrekkje. Ressursane vi nyttar til digitalisering og arbeid med formidling kan faktisk samanliknast med Island sitt nasjonalarkiv sine ressursar.

Til inspirasjon Arkivarane ved Þjóðskjalasafn viste oss også ei imponerande samling med brosjyrar og plakatar. Desse vart nytta i

samband med ulike utstillingar.

Brosjyrane var flott utforma og gav god informasjon om arkiva.

For oss vil desse gjere nytte som inspirasjon når vi sjølve skal utarbeide liknande materiale.

For meir informasjon sjå www. arkivverket.no/riksarkivet/kilder,

for informasjon om segl gå vidare til ”samlinger”, for informasjon om folketeljingar kan de sjå ”om enkelte kilder” og for å lære meir om overføringane av arkiv frå Danmark kan de sjå ”Dansk/norsk arkivmateriale”. Þjóðskjalasafn finn de på www.archives.is

Frå side 9

monumentet. Kronprinsen sa mellom anna: - Det er med stor glede det norske folket kjem med Snorre-bautaen til Island. Snorre har hatt overlag stort verd for det norske folket. Det er rett av vi minnest han og gjev ein bauta til hans minne.

Snorre Sturlason ætta frå Sogn og Fjordane

Dokument frå mellomalderen. Vi kan sjå segla som framleis er festa til dokumentet.

På biletet ser de også at dokumentet vert oppbevart i eit eige omslag. Dette er for å bevare dokumentet best mogeleg.

(Fotograf: Arild Reppen).

som var son til Kveldulv frå ”Fjordane.”

Kjelder: • Skásheim, Anders: Norrøn samvinna. Island. Manus til artikkel/foredrag, om lag 1950.

• Opplysningar frå Vigelandsmuseet.

• Opsund, Enok: Island i sogetida.

Stavanger 1953.

• Wikborg, Tone: Gustav Vigeland.

En biografi. 2001.

• Sogns Tidende.30.08.1919, 19.06.1920

Snorre Sturlason (1179-1241) var islandsk historieskrivar og diktar. Hovudverka hans er • Fjordabladet.20.08.1920, Edda (lærebok i skaldskap) og Heimskringla (soge om dei norske 18.02.1922, 05.08.1947.

• Fjordingen.03.05.1946, kongane frå Harald Hårfagre 25.07.1947. (konge om lag 860 – om lag 940) til og med Magnus Erlingsson Nettstader: (konge 1161-1184). I fylgje • http://www.bjorn.is/greinar// Eigilssoga ætta Snorre Sturlason på nr/3471 morssida frå Egil Skallagrimsson på Borg. Egil var son til Grim Kveldulvsson, landnámsmann,

41

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Sturla Binder

Reinkrigen mellom Stryn og Skjåk Strynefjella har frå gamalt av vore eit rikt villreinområde, og jakta var av stor verdi for bygdelaga i desse stroka.

I denne nordlege delen av området som i dag er Ottadalen villreinområde vart talet på villrein berekna til omkring 3000 dyr på byrjinga av 1900-talet. På 1930 talet var villreinen praktisk talt utrydda.

Dette var det sørgjelege resultatet av ”reinkrigen” mellom jegerar på Vestlandet og tamreineigarar på Austlandet.

I 1921 vart det utsteda jaktort som gav lov til å jakte ”i Strynsfjeldene og tilstøtende statsalmenning” og i 1922: ”i hævdet jaktteræn og statsalmenning”, noko som måtte sikte til rett til å jakte i Skjåkalmenningen.

1840-talet, men plagar med ulv saman med dårlig gjeting gjorde at drifta ikkje fekk noko større omfang. Mellom anna hadde tamreineigarane tilsett ein sogning som heitte Endre-Rasmus.

Mykje kan tyde på at denne Endre-Rasmus var ein utru tenar.

Han gjette nemleg reinen mot Jostedalen, der den vart jaktobjekt for jostedølar.

skyte ”slengskot” på langt hald mot flokkar, og kanskje felle fleire dyr. Ein jeger frå Skjåk kunne fortelje at han hadde skote på ein flokk på ca. 1 kilometers avstand: ” – og jaggu datt det ei simle”

I Tafjord i Møre og Romsdal vart tamreindrifta drive av Øvre Rendalens reinkompani. Etter kvart som beiteforholda vart dårlegare her, vart tamreineigarane interessert i områda mot Skjåk.

Dei måtte selje reinen til Skjåk, fordi regelverket berre tillet innbyggjarane i kommunen der beitet låg å kunne drive med tamrein. Heradsstyre i Skjåk vedtok å kjøpe reinen i 1914, men det vart ikkje godkjent av Fylkesmannen.

Dermed vart reinen kjøpt av heradstyremedlemmene i Skjåk privat, men det vart i praksis eit kommunalt drive eigarlag.

Då sesongen opna att i 1907 hadde enda fleire skaffa seg nye gevær, og jaktmoralen hadde ikkje vorte noko betre.

Jakta dette året vart visstnok ei ”forferdeleg foreteelse”. Sjølv om kvar jeger berre hadde løyve til å felle tre dyr, vart det skadeskote og felt det mangedobbelte. På Hardangervidda var det observert at ein jeger hadde fyrt av 90 skot inn i ein flokk.

Særleg øydeleggande var striden mellom Stryn og Skjåk.

Reindriftsinspektør Nissen i landbruksdepartementet skreiv mellom anna: ”en strid som er så meget mer usympatisk som ordførerne i disse to herreder er brødre”. Rasmus Skåre var ordførar i Stryn 1913-1928, og styrar ved Videseter Fjellstove.

Saka vart ikkje mindre komplisert av at han var jaktoppsynsmann Betre våpen under reinjaktene. Broren Kolbein og dårleg jaktmoral var ordførar i Skjåk 1914-1916 og Mot slutten av 1800-talet 1920-1922. skjedde det ei rivande utvikling på våpenfronten. Bakladegeværa Tamreindrift erstatta munnladarane, og Eit hovudproblem var tamreinen, metallhylsene vart utvikla. Skotsærleg i skjåkområda. Tamreindrift rekkjevidda vart soleis utvida. hadde vore drive der sidan Jegerane fann ut at dei kunne

Styresmaktene forsto at berre freding kunne redde villreinstamma. Fredinga kom i 1901, og varte til årsskifte 1906/07.

Trass i reguleringar på våpen og eit aktivt jaktoppsyn bidro den omsynslause jakta saman med tamreindrifta til at villreinjakt etter kvart vart ein saga blott.

Betre ferdslevegar Mot slutten av 1800-talet vart ferdslevegen frå Stryn til Austlandet opparbeida. Dermed vart større jaktområde tilgjengeleg på ein måte det ikkje hadde vore før. Jegerar frå Stryn fann vegen langt inn i Skjåkfjella for å jakte.

Reinjakta vart også meir attraktiv for by-jegerar og utanlandske jegerar.

I eit avisinnlegg i Nationen frå 1922, skrive av gaardbrukar og tamreineigar Mathias Hole i Skjåk, vert jakta omtala på følgjande vis: ”Nu, da vildren er en saga blot, kommer folk kjørende med bil, i flok og følge, og kan ta sine 3

42

og 4 dyr, kanhænde paa en a to dage. Aa, for en vildrenjakt og sport!”.

Bekymringa for Hole var nok helst at det vart skote det han meinte var tamrein i samband med jakta.

Kva var tamrein og kva var villrein?

Før jaktsesongen i 1922 var fjellområda mellom Stryn og Skjåk definert som statsallmenning.

Landbruksdepartementet skulle gjennom ein kontrollør sjå til at villrein ikkje skulle skytast saman med tamrein. Frå Stryn sin side vart det hevda at denne kontrollen ikkje var særleg effektiv. Kontrolløren var Skjåkværing, og vart sagt å ha interesser i tamreinselskapet. Ein hadde visstnok sett at kontrolløren sjølv hadde skote rein utan å halde seg til vedtak om at reinflokken først skulle drivast inn i eit bestemt område.

Den kommunale tamreindrifta gjekk ikkje så bra, og eit aksjeselskap kom inn og kjøpte flokken for ca. 165 000 kroner.

Med så store utgifter måtte aksjeselskapet straks skaffe seg inntekter. Problemet var at flokken hadde blitt vill på grunn av dårleg skjøtsel. Dermed sende dei i 1918 søknad til departementet om dispensasjon til å skyte umerka rein. Den vart stetta, og dermed var villreinen i praksis dødsdømt.

Tamreinflokkane tok nemleg ikkje omsyn til heradsgrenser. Dei kom mellom anna inn i Stryn sine fjellområde, og når dei vart gjeta derfrå trakk dei med seg villrein.

Andre tamreinfolk hevda at all rein i området var tamrein, også den umerkte. Dei hevda at det ikkje var villrein lenger i området på grunn av den aukande trafikken på vegane til Stryn og Geiranger.

Ut i frå denne påstanden var all reinen i område tamreinselskapet sin eigedom. Dette vart sjølvsagt tilbakevist frå Stryn sin side, og situasjonen vart fastlåst.

I mai 1922 tok saka ei vending.

Då vart det ved dom slått fast at fjellområda på Skjåk-sida tilhøyrde Skjåk allmenning. Dette forsterka Skjåk sin rett til å forby jakt i sine område, men Stryn fortsette å skrive ut jaktkort som også skulle gjelde innanfor den nyoppretta allmenningen. Dessutan vart det frå Stryn sin side hevda at allmenningen gjekk langt inn på deira høgfjell.

Bilete viser ein stor flokk tamrein ved turisthotellet på Grotli.

Det er uvisst akkurat når og kva for tamrein dette er. Frå eit gamalt postkort (foto: FylkesFOTO arkivet i Møre og Romsdal).

Grensestrid

”Landets siste Stryningane hadde jakta rein i Skjåk sine område sidan ”Arilds borgerkrig” tid”, og meinte at fjellova av 1920 I desse første åra av 1920framleis gav dei rett til det. I §2 talet nådde reinkrigen eit står det nemleg at: klimaks. Hendingane vert sagt å vere ”landets siste borgerkrig” ”I statens almenninger skal (Mølmen 1965). På forsommaren bygdene fremdeles utøve sine 1920 skaut reingjetarar frå Skjåk bruksrettigheter til beite og sæter. ned mange umerkte dyr ved slaatt, mose- og torvtak samt fiske Djupvasshytta i Geirangerfjellet. og jakt” I 1922 skaut jegerar frå vestlandet ned ein større tamreinflokk i Same fjellov tillot Skjåkværingane Viatraktene mellom Tafjord, Skjåk å la reinen beite i Stryn sine og Geiranger. Her vart visstnok område. Beiting på begge sider også den beste bjøllebukken til i desse fjella hadde ikkje vore tamreinlaget skoten.

I eit avisinnlegg skrive av ein jeger noko problem før tamreinen frå Stryn med namn A. Berge, kom inn i bilde. Men dei hadde I Bergens Tidende 30. september retta mot tamreineigar Mathias heller ikkje nokon rett til å la 1922 prega reinkrigen forsida: Hole, vert dei tamreininteresserte reinen beite på Stryn sin side, ”skarp konflikt om renjakten på mistenkt for å helst ville utrydde sjølv om tamreinselskapet hadde Strynsfjeldet – Skaakværingene villrein ”for at de desto bedre ei avtale med staten om beiting tar skudte dyr fra jægere fra andre kan drive med tamrein”. Denne i statens fjell i Skjåk.

Samtidig kommuner”. Konflikten hadde mistanken var det nok hald i, men ville dei forby jakt på villrein vart over fleire år, men no hadde vi bør sjå saken i eit litt vidare i same område. For Stryn var ”forbitrelsen tatt overhånd og ført perspektiv. Mathias Hole skriv det viktig å markere territoriet. til rent uhyggelige optrin oppe paa at tamreinfolka ikkje handla i Det gjorde dei ved å skrive ut fjeldet”. ”forbydersk hensigt, men netop for jaktkort som også var gyldig i Sjåk at redde en fattig liten fjeldbygd sin statsallmenning. Soleis vart fra en økonomisk katastrofe”. reinkrigen også ei grensestrid.

Til side 44 43

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Hendingane vart omtala soleis: Frå side 43

Finnen Johannes Partapouli fotografert i Stryn kring århundreskiftet. Han gjette tamrein i Tafjordfjella, og i 1909 selde han flokken til skjåkværingar.

Talet på dyr kom opp i fleire tusen og dei blanda seg med villrein.

Til slutt vart desse reinane nedskotne, og ein ny flokk kjøpt inn (Foto: Henta frå boka Ottadalsreinen. Fra pil og bue til lasso og gevær).

”Straks jakttiden begyndte iaar, stillet skjaakværingene ut vakter under ledelse av lendsmanden, baade på veien til Geiranger og til Stryn. Meningen med disse vakter var å stoppe de biler, som transporterte kjøttet av de skutte rensdyr, og beslaglegge dette for å bortauktionere det.

Disse vakter lå på veien, og stoppet og undersøkte alle biler.

På veien til Geiranger lykkedes det ogsaa at faa tat kjøt av fem dyr fra en jæger.

Paa veien til Stryn blev også en del jægere angrepet av en saadan vaktavdeling. Det var to lag av stryninger som hadde skutt 18 dyr. Skjaakværingene gjorde oppmerksom paa, at hvis ikke kjøttet blev utleveret godvillig, vilde de ta det med magt. Stryningene gjorde til gjengjeld oppmerksom paa, at hvis skjaakværingene med magt forsøkte at ta kjøttet fra dem, maatte de være forberedt paa, at man slog fra sig med hvad som helst. Derefter fortsatte stryningene at lægge

kjøttet paa bilen. Skjaakværingene forsøkte under ledelse av lensmanden at gaa til angrep, men trak sig væk, da de snart fik forståelse av, at der laa alvor bak stryningenes ord”.

Det skulle visstnok ha falle alvorlege trugslar frå begge partar.

Men i eit svar frå lensmannen i Skjåk fråskriv han seg all medverknad og kjennskap til opptrinna som vart beskrive. Kva som verkeleg hende vert dermed vanskeleg å komme til botna i.

Reininspektøren kjem til Stryn Hausten 1922 kom reininspektør Nissen til Stryn for å orientere og få klarheit i Stryn sine synspunkt på konflikten. 70-80 mann, for det meste jegerar, møtte opp.

I kraft av sin stilling arbeidde Nissen for tamreininteressene.

Ordførar Skåre og stortingsmann Faleide hevda Stryn sine rettar og interesser i diskusjonar som følgde etter at Nissen hadde halde sin orientering. Men nokon semje vart ikkje oppnådd.

Frustrerte jegerar Gjennom eit innlegg i avisa Nationen skrive av jeger A. Berge frå Stryn kan vi få ei forståing av frustrasjonen jegerane følte over reininspektøren sin einsidige støtte til tamreininteressene i Skjåk. Berge hevdar jegerane sin eldgamle rett til å jakte i høgfjellet utan omsyn til heradsgrenser.

Det var ikkje rettferdig at ”et aktieselskap, bestaaende av storbønder i Skjaak, skal kunne tvinge sig til eneret i et saa stort stykke av Norge” som dei hadde gjort gjennom forbodet mot jakt innan sine grenser. Jegerane kunne ikkje vere vennar av eit aksjeselskap som ville frata deira ”odelsrett” til jakt.

At dei som skulle handheve lova møtte opp væpna med krag-rifler og skulle ta frå dei bytte med ”vold og magt”, gjorde ikkje situasjonen betre. Berge kritiserer særleg ordføraren 44

i Skjåk som han meiner hissa opp ”tamrenselskapets folk” til å ta kjøtt frå jegerane med makt.

Folka frå tamreinselskapet skulle visstnok ha vore væpna med kragriflar, og hadde gått ”angrepsvis tilverks” mot jegerane. Dei skulle også ha nekta å vise legitimasjon, medan jegerane til einkvar tid hadde vist sine jaktkort på oppfording.

Denne framstillinga naturleg nok farga av Berge sin ståstad, men gjev nok eit innblikk i alvoret i situasjonen. Andre avisinnlegg bekreftar kor dramatisk det var. Ein ukjend skribent, sannsynlegvis jeger, går òg hardt ut mot ”skjåkværingene” sin tamreindrift og departementet, som han meiner er i lomma på tamreineigarane, ved at dei ikkje sette grenser for kor mykje rein og kor store område tamreinnæringa skulle rå over:

”Det er selvsagt, at der under disse forhold maatte opstaa kollisjoner, og hvis Departementet lar det hele skure paa den Maate som nu og træffer likefrem lovstridige Disposisjoner, saa ender det med, at de skyter hverandre der oppe paa fjeldet. Det var ikke saa langt fra i høst” Når ”skjaakværingene” ville ta kjøttet frå jegerane fekk dei visstnok beskjed om at då ”fikk de først ta folkene”. Det enda med at ”skjåkværingene” gav seg ”skjønt de hadde lensmanden med – eller kanske netop av den Grund”.

Legg merkje til at også han hevdar at lensmannen var med på opptrinnet, noko han som nemnt nekta for.

Rettssak Reinkrigen fekk til slutt si endelege avgjerd i domstolen. Der lei Stryn eit sviande nederlag. Ei rettsavgjerd den 21. april 1927 slo mellom anna fast at jegerar frå Stryn ikkje hadde rett til å jakte innan Skjåk bygdeallmenning.

I tillegg måtte medlemene i fjellstyret levere rekneskap over utsteda jaktkort og betale det dei hadde fått i innkome av desse til Skjåk allmenningstyre.

Til side 47

Av Per Olav Bøyum

Friarskori i Fjærland Friarskori er namnet på overgangen frå Bøyadalen til Suppehelledalen via Skeisnipa. Ruta vart fyrste gong gått på 1850-talet av Lars Johannesen Rødseter, og er ei klassisk forteljing om ulukkeleg og ”ulovleg” kjærleik. Soga som ligg til grunn for Friarskori fekk dessutan eit litterært etterspel, ført i pennen av den kjende folkeminne- og musikkinnsamlaren Olav Sande.

var avstanden mellom dottra og husmannssonen avgrunnsdjup.

I utgangspunktet tykte han godt om Lars, og såg på han som ein drivande dyktig arbeidsmann.

Men då det kom for dagen at Lars hadde eit forhold til Synnøve, sende Anders han attende til husmannsplassen under Rødseter.

Det gjekk so langt at han sette folk til å vakte på Synnøve, som om somrane var budeie på ein støl i Bøyadalen.

Men kjærleiken fann omvegar.

Då Lars skjønte at vegen fram til Bøyastølen var stengd for han, freista han heller å gå ei rute frå Supphelledalen over Skeisnipa.

Husmannsson Oppfarten frå Rødseter gjekk og bondedotter greit, men nedturen til Bøyadalen Lars Johannesen Rødseter var vart ei fårefull ferd i bratt og fødd i 1823, og kom frå ein ulendt terreng. Han kom seg husmannsplass i Supphelledalen. I likevel heilskinna ned, og skapte boka til Sande, ”Innestengt”, blir med det både ei historie for han framstilt som ein maurflittig ettertida og eit stadnamn. arbeidsmann, litt fåmælt, og ofte tverr mot folk. På skulen var han Møta mellom Lars og Synnøve ikkje mellom dei gløggaste, men: viste seg å vere fruktbare. I 1855 fekk dei sonen Ole, og tre år i ein ting var han bere enn hine: seinare fortel kyrkjebøkene at han var framifraa til aa ganga i Synnøve bar fram Jens til dåpen. fjellet; han var plent som geiti, ja Likevel blei aldri forholdet deira endaa bere. Skuld `kje tru, han vart øren, om han stod uppe paa den høgste nipa, som fanst i fjorden.

formalisert gjennom eit ekteskap.

Slik er i korte trekk bakgrunnen til Friarskori. Dei mest sentrale ingrediensane i historia er elles eit ynda motiv i litteraturen: om kjærleik som må bli ufullendt fordi den sosiale og økonomiske avstanden mellom guten og jenta er for stor.

Segn og sanning På folkemunne i Fjærland heiter det at Sande med boka ”Innestengt” ville hemne seg på fjærlendingane. Ei tid skal han ha hatt eit forhold til ei jente frå bygda. Ho vraka han til fordel for ein gut med mykje gods og gull, noko som truleg gjekk hardt inn på Sande. I eit dikt kjem han inn på kor sårt han opplevde det å vere for vesal for ho Anbjørg: Det var vel av di han var rik – hadde gar`; i banken han og hadde pengar.

Eg hadde `kje myket, og etter han far eg fekk korkje aakr elder engar.

Olav Sande gjer det til eit poeng at det var dei sosiale skiljelinene

Sjølve Friarskori er ei fjellhylle som går oppover langs Skeisnipa.

Skora ligg fritt og luftig til, og bør vere uprøvd for folk som slit med høgdeskrekk.

I våre dagar er Friarskori tilgrodd, men då Lars Rødseter gjekk ned, må ho ha vore snaubeita av sauer og geiter.

(Fotograf: Per Olav Bøyum).

Til side 46

Han forelska seg i bondedottra Synnøve Andersdatter Bøyum. Ho blei fødd i 1835, og vaks opp på Tufte i Bøyadalen, der Lars var i teneste.

Det viste seg at kjæleiken var gjensidig, men paret røynte fort at dei laut slost mot standsskilje og sosiale normer.

For far til Synnøve 45

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Frå side 45

som hindra eit ekteskap mellom Lars og Synnøve. Truleg er det mykje rett i det, men kan hende låg det meir enn standsskilje bak Anders sin uvilje mot å få Lars til svigerson.

Sanninga er at Synnøve fødde i dølgsmål i 1853, to år før fyrste barnet ho fekk med Lars, kom til verda. Synnøve prøvde fyrst å skjule fosteret på heimestølen, men mor hennar fatta mistanke om kva som hadde skjedd, og fekk Det som ikkje kjem fram i Anders til å setje barnet inn under ”Innestengt” er at Lars i 1850, før kyrkjemuren i Mundal. Rykta han innleia forholdet til Synnøve, spreidde seg fort, og snart måtte fekk ein son utanom ekteskap.

Synnøve svare for sorenskrivaren.

Han var då i teneste, og såleis lite Ho blei seinare dømt til fengsel i stand til å forsyrgje barnet sitt. på vatn og brød i 15 dagar ”for Denne episoden må ha vore i at have født sit uægte men ikke bakhovudet til Anders då han fekk fuldborne Barn i Dølgsmaal”. vite at Lars hadde eit godt auge til dottra hans.

No er sjølvsagt boka til Sande fiksjon, og må fyrst og fremst bli Ei anna viktig hending er vurdert som skjønnlitteratur. Då forvrengt i boka til Sande. ”Innestengt” kom ut oppstod I ”Innestengt” søkk Sigvor det likevel ein diskusjon mellom (Synnøve) ned i mismod og apati fjærlendingane kor tett handlinga etterkvart som ho innser at ho og låg opp til røyndomen. I eit Lars ikkje kan få kvarandre, trass lesarinnlegg i Vestlandstidende blei i at dei har avla to ungar i lag. I det hevda at ”Bogen er nærmest likesæle innleier ho eit forhold et usandt referat af en gammel til ein annan tenestegut, og føder historie.” Andre hevda derimot at seinare eit barn i dølgsmål.

Sande si bok låg nær sanninga.

Kor stor innverknad boka til Sande hadde på ettertida si formidling av romansen mellom Lars og Synnøve er vanskeleg å seie, men etterkvart som detaljane om Friarskori sakte forsvann inn i historia sitt mørke, er det vel truleg at ”Innestengt” og det kollektive bygdeminnet snart smelta saman til ei segn som avvik noko frå det kjeldene fortel oss.

Liv og lagnad Lars emigrerte til Amerika i 1859, og slo seg etterkvart ned i den vesle

byen Arendahl, i Filmore county, Minnesota. I ei folketeljing frå 1880 er han oppført med kone og ni born. To av borna han fekk i Fjærland reiste seinare over til Amerika, og slo seg ned i lag med faren.

Synnøve gifta seg i 1862 med Endre Jonson Helland frå Feios.

Då han døydde åtte år seinare, gifta ho seg opp attt med Ingebrigt Rasmusson Helland. Også han fall tidleg frå, og Synnøve blei enkje igjen i 1877. Seinare flytta ho heim til Fjærland for å pleie mor si. I 1892 er ho registrert som emigrant frå Bergen, saman med to av borna frå det siste ekteskapet.

Verken Lars eller Synnøve har det vore råd å fylgje lagnaden til i Amerika. Spora etter Lars sluttar med folketeljinga i 1880. Truleg må huslyden ha flytta nokre år etter, for det er ingen med namnet Rodsether gravlagd på kyrkjegarden i Arendahl.

Synnøve er ei enno større gåte. Trass i omfattande søk i amerikanske databasar, ser alle spor ut til å slutte med emigrantprotokollen i Bergen.

Men fantasien er det lov å bruke.

Kanskje traff Synnøve og Lars kvarandre i landet der ingen vart fødde inn i fastlåste, sosiale roller, men der fattigfolk kunne arbeide seg opp til velstand og rikdom?

4

Slik skildrar Sande nedfarten til Lars mot Bøyastølen, der Synnøve var budeie. I vår dagar går turen motsett veg. Ved Skeisstølen kryssar me brua, og fylgjer fyrst den gamle, nedlagde ferdslevegen som kong Oscar i si tid nytta for ta Bøyabreen i augesyn.

Til å begynne med går turen gjennom krattskog, seinare opnar terrenget seg opp langs eit elvagjel.

Derifrå ber det bratt oppover, etterkvart i tett vegetasjon. Med mindre dyr på beite, har fjellsida langs Skeisnipa grodd kraftig att dei siste åra, og særleg har bregneskogen vakse seg stor.

Etter om lag to timars gange blir sjølve Friarskori nådd.

Fjellhylla går slakt oppover mot Friarskorbotnen. Her held ein til høgre for ein bekk, og klatrar bratt opp til fjellryggen mellom Bøyadalen og Suppehelledalen. No er den verste stiginga unnagjort,

og neste etappe opp til fremste Skeisnipa er eit relativt lett parti.

Frå fremste Skeisnipa, som ligg på om lag 1400 meter, byrjar nedstiginga mot Supphelledalen.

Fyrst går det nedover Tyskarbotn til Flatbrehytta. Deretter fortset turen bort til Supphellebreen, og vidare ned Tverrdalen, til Øygard, som er endestasjon for turen.

Friarskori er ein etter måten krevjande tur. Oppstiginga går i brattlendt terreng, og set krav til fysisk form over snittet. Fleire av partia på turen er svært luftige, og sikring med tau er tilrådeleg.

Turen krev dessutan kjentmann, og ein bør ikkje gå Friarskori med mindre vèret er fint og terrenget nokolunde turt.

Uprenta kjelder: Statsarkivet i Bergen: -Sorenskrivaren i Ytre Sogn, Ekstrarettsprotokoll, 1853-1860.

-Sorenskrivaren i Ytre Sogn, Domsprotokoll. Sivile og offentlege saker, 1850-1860.

- Vestlandstidende 08.02.1890.

- Sogns Tidende 19.02.1890.

- Munnleg informasjon frå: Anders J. Bøyum.

Prenta kjelder: - Sande, Olav: Innestengt : forteljing. Bergen 1889.

- Sande, Olav: Segner fraa Sogn II. Bergen 1892.

- Maland, Ernest M.: Remember

the days of old : the centennial saga of Arendahl Evangelical Lutheran Congregation 18561956. Arendahl 1956.

Kjelder på Internett - http://www.arkivverket.no (Skanna kyrkjebøker frå Sogn og Fjordane) - http://digitalarkivet. no(Emigrantar over Bergen frå Balestrand kommune) - http://www.ancestry.com/

Bratt, mest stupande bratt Det bar nedatt paa hi sida av fjellet. Det rispade og reiv i hender og andlit fyr kver liti ufs, han let seg siga utfyre. Det var faarlegt - det var bratt, mest stupande bratt, og det tok til å verta myrkt.

Han hadde aldri gjenget der fyrr; men nede fraa vegen hadde han no i dei sidste dagarne stirt væl etter,

Arne Ellingsen Bøyum var frå ein husmannsplass faren dreiv under gardsbruket til Arne sin onkelen, Erik Bøyum.

Under rettssaka mot Synnøve viste det seg at Arne var far til det daudfødte barnet, men då hadde han emigrert til Amerika. Arne vart seinare ein omtykt og respektert pastor i Arendahl, Minnesota. I ein sjølvbiografi skildrar han ungdomstida og avreisa frå Fjærland. Mellom anna minnes han nattefrieriet, og at han var fanga mellom det syndige livet til kameratflokken med kortspel og drikking, og haugevenene sine formaningar om å fylgje den smale sti. (Fotograf ukjend).

46

korleides skorarne laag deruppe og fenget ut, at ein kanskje kunde kløna seg ned, naar det røynte paa. Han skydde inkje. Og han klarte det! ”Men den vegjen har har ingen gjenget korkje fyrr elder sidan,” sa folk, naar dei lenge etter fekk vita det.

Det er litt uklart om Friarskori blei gått av andre i den næraste tida etter Lars si vågale ferd på 1850-talet.

Derimot er det tvillaust at Anders J. Bøyum fann overgangen på nytt i 1989. Han har gått over fem gonger, og er såleis ein sjølvsagt turleiar for folk som ynsker å gå Friarskori.

(Fotograf: Per Olav Bøyum).

Frå side 44

Avvikling av tamreindrift og etablering av villreinområde Heldigvis ser det ut til at det ikkje vart nokon skotveksling.

Jegerane såg nok kor det bar då dei hadde både departementet, og sidan rettsapparatet mot seg.

Men striden set djupe sår. Når det på byrjinga av 1950-talet var snakk om å avvikle tamreindrifta og sette ut villrein i strynefjella att, vart det i Nationen minna om at det var skjåkværingane vi hadde

å takke for at ”dette praktfulle viltet no er rydda ut”. Ord som ”massedreping” vart nytta for å beskrive skjåkværingane sine overgrep mot villreinen.

Det vart ikkje slutt på tamreindrifta i denne omgong heller. I 1954 gjekk kommunane Skjåk, Lesja og Grytten saman og danna A/L Trio tamreinlag, men det gjekk dårleg økonomisk.

Siste nedslakting var i 1964.

Etter dette klarte ein å organisere grunneigarinteressene slik at heile

det omstridde område vart eit samanhengande villreinområde.

Kjelde: - Stryn kommune. Fjellstyret.

1908-1963 Litteratur: - Mølmen, Ø. 1965. Nytt villreinområde. – NJFF Tidsskrift, Jakt, fiske, friluftsliv - Mølmen, Ø. (red.). 1991.

Ottadalsreinen. Fra pil og bue til lasso og gevær - Bergens Tidende. 30.09, 09.10, 17.10. 1922 og 22.09. 1923 - Nationen. 22.01, 17.02, 13.11.

1922 - Fjordabladet. 7.10. 1922 47

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Frå side 25

Kokegrop funne på Vi. (Foto: Oddhild Dokset).

Utsikt frå Klettastølen.

(Foto: Oddhild Dokset).

bustadfelt i Solvorn i Luster kommune, vart det i august utført ei arkeologisk registrering.

Her vart det funne spor etter eit, truleg to stolpeberande hus datert til eldre jernalder.

I tillegg vart det også gjort funn av kokegroper, meir udefinerbare nedgravingar og forhistoriske dyrkingslag.

Resultata frå undersøkinga viser at det har vore busetnad i området 800 år tidlegare enn ein før har hatt belegg for å hevde.

kvarandre kan tyde på at det har vore jernutvinning i nærleiken.

To kolgroper er datert til tidleg mellomalder.

Sogndal kommune

Årdal kommune

Det er lagt fram forslag om å regulere deler av Myradn, Kaupangerskogen til industri.

Det vart derfor i august utført ei overflateregistrering i området.

Det vart til saman registrert 8 kolgroper. Storleiken og det at kolgropene ligg relativt nær

Frå side 5

ville ikkje ha han med, fordi han var så ustyrleg. Då tok treåringen ein hest og rei av garde på eiga hand. Slik fekk han vera med på gjestebodet likevel.

Krumskelda Her grov Skallagrim ned ei stor kiste og ein stor kjele. Begge var fulle av sølv. Dette skal han ha gjort natta før han døydde.

Han dekka det til med ei stor steinhelle. Han ville ikkje at sonen Egil skulle få sølvet. I dag kan ein sjå ei grop i Krumskelda som folk kallar Skallagrims grop.

Dette er eit nyare stadnamn som ikkje førekjem i soga. Egil fann aldri att sølvet etter faren. Det har heller ingen annan gjort.

I samband med konsesjonssøknad for Leitet og Øyni kraftverk vart det utført ei overflateregistrering i tiltaksområdet. På midten av 1980-talet vart det gjennomført arkeologiske undersøkingar i Seimsdalen. Det vart då registrert tufter og kolgroper på Setadn, like

nord-nordvest for Klettastølen.

Desse kjem ikkje i konflikt med tiltaksområdet, men viser at området for utbygging har vore i bruk i forhistorisk tid. Under årets registrering vart tuftene og kolgropene kartfesta med handhalden GPS.

Avslutting Gjennomgangen viser at det har blitt påvist nye automatisk freda kulturminne både i fjellet, i skogsområde og i låglandet.

Dei fleste funna blir gjort i låglandet og reflekterer at ein stor del av den førhistoriske verksemda var her, liksom i våre dagar.

Funna gjev heile tida ny kunnskap om busetnad og levemåtar i fylket frå tider lenge før vi skriftlege kjelder.

Avslutningsvis vil ein seie at vi arkeologar ofte blir møtt med stor interesse og forståing for arbeidet vårt, noko som er svært hyggeleg. Det takkar vi for, både vi som har sesongarbeid i felt og vi som hovudsakleg arbeider innomhus.

48

Over: faksimile av tittelblad.

Skaldekvad blir rekna med som ein del av hovudverka i verdslitteraturen.

Egil Skallagrimson sitt kvad Sonetapet er med i denne samlinga frå slutten av 1920-talet.

Hvítavellir Kvar sommar var det ein stor marknad her. Då kom folk heilt frå Noreg for å handla med landnåmsmennene. Ein gong Bodvar, sonen til Egil, skulle ta varer med seg heim frå marknaden, sank skipet deira, og Bodvar drukna. Han blei berre 14 år. I stor sorg skreiv Egil kvadet Sonetapet, som reknast som eit av dei beste kvada hans.

T.v. faksimile av dei første strofene i Sonetapet.

Oversetting frå 1928-30.

Frå stad til stad Borgarnes, Brákarsund, Brákarey, Borg, Rauðanes, Ánabrekka, Álftanes, Krumskelda og Hvítarvellir er alle stadnamn frå soga som og blir brukte framleis.

Det går an å tinge seg ein rundtur der ein vitjar alle desse stadane som var viktige i Egil Skallagrimson sitt liv ved Borgarfjörður. Har du lese Egil-soga eller andre soger som har handling frå dette området, vil du og kjenna att stadnamn langs vegen frå Borgarnes til Reykholt, der Snorri Sturluson heldt til. Det er ganske utruleg å kjenna at ein ”bilar seg gjennom soga!”

Kjelder: - http://norge.landnam.is - Aschehoug og Gyldendal store norske leksikon.

- Norsk biografisk leksikon 1926 - Egil-soga - NRK Sogn og Fjordane, Fylkesleksikon - Ingólfr : norsk-islandsk hopehav 870-1536. Selja forlag, 2005.

Landnåmstida på Island, om lag 870-930 Dette var den viktigaste tida for innvandring og busetnad på Island. Landnámábók fortel om landnåmet. Her blir det fortalt om 430 landnåmsmenn, dei fleste stormenn frå Noreg som flykta frå Harald Hårfagre (Harald Luva).

Stormennene hadde med seg vener, slektningar og mange trælar. Buskapen tok dei og med seg.

Egil Skallagrimson (?910-990?)

Islandsk høvding og skald, fødd på Borg i Island, ætta frå Firdafylket både på fars- og morssida. Egil stamma m.a. frå Berle-Kåre, ein mektig hovding frå Berle i Bremanger.

Dei mest kjende kvada hans er Hovuðlausn og Sonatorrek (Sonetapet). Hovuðlausn er eit barskt hyllingsdikt (dråpa) skrive til Eirik Blodøks i håp om at kongen ville la skalden få behalda hovudet sitt. (Det fekk han.) Dette er det eldste skaldekvadet med enderim. Sonetapet er eit kjenslevart kvad skrive i stor sorg over dei døde medlemmene i ætta, spesielt den fjortenårige sonen Bodvar som drukna på veg heim frå ein marknad.

49

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Hermund Kleppa

På god veg

Ny veg mellom Måløy og Raudeberg

“På god veg” fortel historia om korleis det etter kvart kom vegar fram til dei fleste bygdelag i Sogn og Fjordane. Frå dei eldgamle vegane over Filefjellet i Lærdal til Mannseidet i Selje og fram til etter krigen då fylket fekk eit samanhengande vegnett.

”På god veg, veghistorie i Sogn og Fjordane” er eit samarbeidsprosjekt mellom Selja Forlag ved Torkjell Djupedal (t.v.), Statens vegvesen, Region vest, ved Signe Eikenes og Fylkesarkivet i Sogn og Fjordane ved Gunnar Urtegaard.

Fredag 19. oktober 2007 var det vegfest i Vågsøy. Folk feira opninga av ny veg mellom Måløy og Raudeberg. Laurdag 1. mars 1924 var óg ein veghistorisk merkedag. Då køyrde vegarbeidar Kornelius Refvik som førstemann på veg mellom dei to bygdesentra.

Signaturen “Meldar” skreiv begeistra om “opninga” i Fjordabladet.

I dag bind stamvegar, riksvegar, fylkesvegar, kommunale vegar og svært mange ferjesamband fylket saman. Boka inneheld veghistorie frå alle dei 26 kommunane i Sogn og Fjordane. Dei 360 sidene er rikt illustrerte med kring 650 gamle og nye foto og kart.

Forfattar er Kristin Ese, tidlegare informasjonssjef ved vegkontoret i Sogn og Fjordane.

- Sogn og Fjordane har grunn til å vere mektig stolt over denne boka.

Det er ei bok som fortel om noko viktig, nemleg kontakt mellom menneske, kommunikasjon.

Denne boka er eit symbol på nettopp dette. Den gjev oss auka forståing for fylket vårt, sa Knut Henning Grepstad under boksleppet.

Tidlegare enn planlagt I 1910 vart kyrkjesokna Sør Vågsøy og Nord Vågsøy i Selje prestegjeld/kommune skilde ut som eigne kommunar. Sæternes i Skramsbygda (seinare tettstaden Måløy) var sentrum i Sør Vågsøy, Raudeberg var sentrum i Nord Vågsøy. Etter fylkesvegplanen av 1907 skulle det ikkje byggjast veg mellom dei to kommunesentra før i åra 1927-1930, men takka vere forskottering frå kommunane og naudsmidlar vart vegen ferdig i 1924.

Skramsvegen Bokprosjektet, som er eit samarbeid mellom Sogn og Fjordane fylkeskommune, Statens vegvesen, Region Vest og Selja Forlag, har gått over fleire år, og det er mange som har lagt ned eit stort arbeid.

Fylkesarkivar Gunnar Urtegaard sa det slik: - Eg tenkjer på eit bokprosjekt som eit svangerskap. Det startar med liv og lyst før ein kjenner på kor tungt det er, men når lanseringsdagen endeleg er der, er det berre glede. Etter å ha jobba med dette stoffet, opplever eg å ha veghistoria med meg i hovudet på ein heilt annan måte enn før. No veit eg gjerne kvifor den og den svingen ligg der han ligg, kva problem og diskusjon det var med bygginga av den og den vegstrekninga. Det er spennande, sa Urtegaard.

50

Noverande Måløy voks fram på den 3 kilometer lange strekninga mellom Sæternes i sør og Gotteberg i nord. I 1918 fekk dei veg gjennom bygda. Vegen vart nemnt Skramsvegen etter

garden Skram midt i bygda.

Skramsvegen var då den eine av to korte køyrevegar i Sør Vågsøy kommune. (Den andre gjekk frå Vågsvåg til Torskangerpoll.)

I 1919 var folk misnøgde med vedlikehaldet. I eit brev til Fjordenes Tidende klaga signaturen ”r.g.” over at vegen hadde vorte ein ”avskrekkende utgiftspost” for mange foreldre, til skoreparasjonar! Året før Skramsvegen var ferdig, i 1917, byrja dei å byggja vegen vidare mellom Skramsbygda (Måløy) og Raudeberg.

Måløy og Raudeberg er bratt mange stader, og då særleg ved partiet Skåra. Det var her det var ”gjennomslag” i 1924. ”Ein stor merkjedag”, skreiv signaturen ”meldar” til Fjordabladet på Nordfjordeid. Han fortel inngåande om storhendinga.

Nedanfor fylgjer heile skildringa:

”Ein merkjedag”

Jau, hendinga var, at vegstykket Sør Vågsøy [-] Nord Vågsøy vart på laurdag den 1. mars [1924] såpass farbar at ein kunne køyra ”Skåra” med slede. Det var vegarbeidaren Kornelius Revik med hesten hans ”Fyr-kristian” oppe i Revvikja som vart fyrstemannen.

Dette var ei heil storhending (..) og gjetordet om mannen og hesten og køyregreiene gjekk som ei

Landet langs Ulvesundet mellom

Det var stor stas i Raudeberg då vegen vart opna 19. oktober. (Foto: NRK Sogn og Fjordane.

Bjarne Eldevik).

”Vågsøyna har atter hatt ein stor merkedag. Ho har fram gjennom åra hatt mange, med denne må ein vel tru får meir historisk verd, då han kjem inn under samferdsla og vert rissa inn i denne soga.

Raudeberg med utsyn sørover Ulvesundet.

Det låge og lange neset er Kapellneset.

Det bratte partiet i bakgrunnen er Skåra.

Til side 52 51

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Frå side 51

bodstikke frå mann til mann, frå huslyd til huslyd heile Vågsøyna over, kan henda til storbyane og pressa med.

og aukande trafikk. Det drog ut med dei vanskelege partia forbi Elles ser det ut til at det ved sida Gottebergshammaren og nordover. av hestetrafikk også kom i gang Her vart det for smalt, svingete bilrutekøyring sommaren 1924.

Kommunestyret i Sør Vågsøy gav og lite oversiktleg fleire stader, og At det var nordvågsøy-væringane nemleg på eit møte i mai ”Maaløy i tillegg svært rasfarleg ved Skåra. som skulle vera fyrstemannen, Utbetringsarbeidet tok til hausten Auto Co” løyve til ”aa køyra bil arga mykje sørvågsøy-væringane 2005 og var ferdig to år seinare. paa Vaagsøyi.”

- dei som har hestar då -. Og Det nye vegstykket er 3730 m det var dei som tvila på om medrekna Skåratunnelen på 680 Tunnell gjennom det hang rett saman. Men dei meter. Dessutan er det bygd 2670 trong visst ikkje vera i tvil, for m gang- og sykkelsti og 400 m Skåra i 2007 både vegoppsynsmannen hr. fortau. Det nye vegstykket vart Vegen mellom Måløy og Kobberstad og Kr. J. Sunde kunne Raudeberg, ferdig i 1924, var offisielt opna 19. oktober 2007, og gje vitnemål om at både mannen ein god og tenleg veg - i mange det var kommunepolitikaren Liv og hesten høyrde heime på Nord år framover. Men etter som Henjum som hadde det ærefulle Vågsøy, for dei var med eit stykke tida gjekk vart det naudsynt å oppdraget å klyppa snora. på vegen nordover. utvida for stadig større køyrety Då den første køyredoningen var berre ein vanleg steinslede, ville dei sør på øyna prøva med ein annan og breiare slede. Og gardbrukar Lars Abrahamson Gotteberg drog så dagen etter den same vegen med ein annan type slede. Han bruka ein vanleg bygdamøkslede, han. (..) Lars Abrahamson let seg ikkje nøya med å køyra berre tome sleden han; nei, då, han tok med seg attende frå Raudeberg ein sekk mjøl på 100 kg. (..)

I dag var Aksel Gotteberg den fyrste som køyrde til Røysekyrkja [nord for Raudeberg], og elles var det i går og i dag vore stor valfarting både frå sør og nord på vegen. Nå, vegen er ikkje heilt ferdig endå, (..) men det vil ikkje ta mange dagar nå, før den er godt farbar. Som nemnt er dette eit stort tidars teikn og eit folkeynskje som frå eldgamal tid har brunne i bringa om veg mellom grannefolket på øyna som nå er vorte røyndom.” (Så langt frå avisstykket).

Auka trafikk I juni melde Vågsøy si eiga avis Fjordenes Tidende om at den nyopna vegen hadde skapt auka trafikk Skramsbygda. Det var dagleg innrykk av køyrande frå Nord Vågsøy. Kvalheimarane kom med mjølk, hummar og hyse.

Refvikarane i ”karavaner med laks.” Det er liv og røre over alt, skreiv avisa. Ein merkar at ”stedet” har fått ”moderne forbindelser med sit nærmeste opland”.

52

Rutekøyring

På heimesida til Fylkesarkivet (www.fylkesarkiv. no) er det ein knapp i venstre meny kalla ‘Soga om vegane’. Bak denne knappen finn du 151 artiklar om vegar i Sogn og Fjordane. Nye kjem stadig til.

Artikkelen til Hermund Kleppa, som me har trykt her, er den siste tilveksten til denne veg-artikkelbasen.

Frå side 35

• Engesæter, Aage (1982). Turiststaden Balestrand : om reiselivsnæringi i Balestrand før 1914. – Sogndal : SFdh, Balestrand kommune. – 79 s.

• Råd for uråd : Norsk kulturråd gjennom 30 år / Herman Berthelsen (red.). – 1994.

• Hardman, Herbert A. (1965). Royal route through Norway. – Oslo : Dreyer. – 76 s.

• Norge sett utenfra / Jørn Roeim (red.). – Oslo : Ex Libris, 1994. - 143 s.

• Døssland, Atle (1990). Fylkeshistorie for Møre og Romsdal 1671-1835 : med lengt mot havet. – Oslo : Samlaget. – 544 s.

• Krigshverdag : bilder fra norske familiealbumer 1940-45 / tekst Guri Hjeltnes.

• Drake, Michael (1969). Population and society in Norway, 1735-1865.

• Moberg, Eva (1992). Vikingsverdene hjemlig produserte eller importerte : med utgangspunkt i et lokalt sverdmateriale fra Sogn og Fjordane • Åstveit, Janicke (1998). Ormelid – marginal eller sentral? : en arkeologisk punktundersøkelse av Ormelid i Luster, Sogn og Fjordane • Bødal, Sigmund Matias (1998). Vik i Sogn 7501030 : lokalsamfunn med overregionale kontakter • Slinning, Tore (2006). Arkeologiske undersøkelser av et kokegropfelt fra yngre bronsealder og eldre jernalder på Hjedl på Hermansverk : Henjum grn.

17, brn. 14 Leikanger kommune, Sogn og Fjordane 2005 : arkeologisk rapport.

• Larsen, Kari Ch. (1995). Ytre Moa : et gårdsanlegg fra vikingtid i Årdal, Sogn : en studie av byggeskikk og gårdsstruktur • Utviklingsplan 2006-2010 : tusenårsstaden i Sogn og Fjordane Gulatinget

På jakt etter Hyllestad-bilete til bok om:

Peter Arnet Amundsen (1872-1958) - arkitekt og baptist Liv Mykland har skrive til oss. Ho arbeider med bok om arkitekten og baptisten Peter Arnet Amundsen. PAA var fødd i 1872 på garden Ytre Øen i Hyllestad. Han var eldste son til Herman Amundsen frå Smilden og Jørgine Andersdotter frå Øen.

I 1875 flytte PAA med familien til husmannsplassen Smildegjerdet, til faren, Herman, sine foreldre.

To år seinare flytte familien til Bergen.

Vidare opphaldsstader for Amundsen: Amerika, Bergen, Trondheim, Ålesund, Amerika, Bergen, Tromsø.

Liv Mykland er på jakt etter Hyllestad-bilete til boka si om Peter Arnet Amundsen. Ho har funne to bilete i Fylkesarkivet sin fotobase, nemleg:

SFFf 1994.162.0001 – Anna Dorthea Salbu SFFf 1996.177.0006 – Andreas Gjertsen med familie - men ho skulle gjerne hatt fleire.

Ho skriv: Jeg lurer på om det finnes eldre bilder - av husa på Ytre Øen omkring 1860, PAA født der, - fra Smilden, der PAAs far kom fra, - fra Smildegjerde, der PAAs far måtte flytte med foreldrene i 1855. Der bodde også PAA med foreldrene en stund, - fra dampbåtstoppestedet og båten PAA kan ha dratt med da familien flyttet til Bergen i oktober 1877? (Merknad: Sørbøvåg var stoppestad i Nordre Bergenhus Amts Dampskibe (Fylkesbaatane) si Sunnfjord-rute (ein tur kvar veke) i 1877, sameleis Hyllestad

og Storakersund. Tre skip gjekk turar i Sunnfjord-ruta i oktober 1877: Framnæs (2), Hornelen (2) og Sogn (1).

Elles skriv Liv Mykland: Om faren, Herman Amundsen: Herman er oldebarn av sogneprest Peter Arnet i Askvoll. Presten hadde datteren Hermichen, som satt som leilending pa Smilden til hun døde. Datteren Petrine Johanne og hennes mann Amund Amundsen drev garden for Hermichen, som ble enke tidlig.

Da Hermichen døde i 1855 ble garden Smilden (benefisert gods) solgt. Petrine Johanne og Amund Amundsen fikk husmannskontrakt på Smildegjerde eller Smildehajen.

Herman, Peter Arnets far, var deres yngste sønn. Han var 12 år da de flyttet til Smildegjerde.

Til side 61

Herman Amundsen og kona Jørgine Andersdotter fotograferte saman med åtte born.

Peter Arnet Amundsen står til høgre for faren.

Foto utlånt av Berit Amundsen, Sogndal, sonedotter til Peter Arnet Amundsen.

53

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Hermund Kleppa

Fylkestinget 1918 – kven er kven?

Fylkestingsmenn og nokre andre, i alt 43 personar, er samla til avfotografering på troppa til Heradsheim (kommunehus) i Måløy sommaren 1918. Me har nesten alle namna på dei som var tilstades på fylkestinget i 1918, men med eit par unntak, veit me ikkje kven som er kven på biletet. Difor ber me Kjelda-lesarar om å hjelpa oss med å laga eit personkart. Har du namnet på nokon? Ta kontakt med oss, tlf. 576 56 400, epost: postmottak@sfj.no

Årlege fylkesting i fleire dagar

Nordre Bergenhus amtsting i kommunelokalet i Moldøen, under ledelse av amtmand I.E. Christensen. Derhos var tilstede amtsingeniøren [Christian Borch], medlemmer av amtsutvalget, gaardbruker Gurvin, amtsskolestyrets formand, kirkesanger Vamraak og medlem av amtsskolestyret, gaardbruker O. Skarstein.

For amtets herreder møtte følgende ordførere: Aardal Gaardbruker P.K. Hestetun Askvoll Gaardbruker M. Stubseid Som takk for hjelpa trekkjer me ut ein premievinnar.

Aurland Kirkesanger O. Sævartveit Premien er den nye vegboka På god veg. Vis til Balestrand Fanejunker O. Tjugum nummer på person på personkartet. Nummer 6 er Borgund Varaordf., gbr. H.H. Kvamme fylkesmann Ingolf Elster Christensen.

Breim Gaardbruker R. Bogstad Brekke Gaardbruker Ola K. Oppedal Bremanger Gaardbr. Aug. A. Nordbotten I dei trykte fylkestingsforhandlingane for 1918 Davik Gaardbruker L.P. Lefdal går det fram at 35 av 36 ordførarar var tilstades Eid Lærer A. Hjelle då fylkestinget opna. (Ordføraren i Jølster, Th. Fjaler Gaardbruker O.J. Espedal Veiteberg, hadde fått tre dagars utsetjing med å Førde Gaardbruker Olai Tefre møta.).

Gaular Gaardbruker Peder Hage Gloppen Gaardbruker John A. Vereide Gulen Gaardbruker H.K. Rutledal På s. 539-540 i Nordre Bergenhus Amtstings Hafslo Gaardbruker Ole I. Joranger Forhandlinger i 1918 står det: Gaardbruker O. Svor Aar 1918 den 10. juni kl. 12 middag sammentraadte Hornindal Hyllestad Gaardbruker Olai Haugland

4

54

Sogn og Fjordane fylke si historie byrjar i 1763 då Bergenhus amt vart delt i Søndre og Nordre bergenhus amt. Fylkeskommunen si historie byrjar med formannskapslovene av 1837. Frå 1838 vart det halde årlege amtsformannskapsmøte, frå 1894 kalla amtsting, og frå 1919 fylkesting.

I 1976 vart fylkeskommunen formelt sett ei sjølvstendig politisk og adminstrativ eining med særskilt valt fylkesting. Før 1976 var fylkeskommunen administrert

Innvik Jostedal Jølster Kinn Kyrkjebø Lavik Leikanger Luster Lærdal Naustdal Selje Sogndal Stryn Sulen

av fylkesmannen og fylkestinget var samansett av ordførarane i kommunane. Fylkesmannen kalla inn til tingsete ein gong i året, alltid om sommaren. Staden skifte frå år til år.

Dei gamle fylkestinga varde lenger enn fylkestinga no. Heilt frå starten heldt fylkestinga på i fleire dagar, - i 1846 seks dagar, i 1894 ni dagar, i 1918 tolv dagar.

I tillegg kom fleire reisedagar for fleire av tingmennene.

Tingsetene var først og fremst eit forum for formell handsaming av sakene på sakskartet.. Men dei var mykje meir. Tingseta var ein verdsett arena for den uformelle

Gaardbruker Knut Taraldset Gaardbruker Lars Faaberg Ingen Furer H. Svarthumle Gaardbruker Anders H. Berge Lærer Berge Instefjord Gaardbruker Hans N. Grinde Gaardbruker Johs. Fladhammer Lærer O. Skjær Gaardbruker B.H. Erdal Sogneprest R. Nybø Gaardbruker Anders K. Tylden Gaardbruker Rasmus L. Skaare Gaardbruker Paul Takle

kontakten mellom ordførarane i fylket. Ein ordførarar frå Gaular er ein stad sitert nokolunde slik: - Var det ikkje for desse 14 dagane ”da man kan komme sammen med kollegaer, med kamerater og venner og utveksle meninger”, kunne det nesten vera med heile ordførarvervet.

Vidare vart etter kvart to tilskipingar faste postar under tingsetene: festmiddag og utferd.

Vertskommunen gav middag for fylkestinget og det vart skipa til tur i nærområdet. Utferdene var ikkje berre blott til lyst. Dei var ekskursjonar, deltakarane skulle få høve til å sjå og læra. Og turane var det ikkje minst viktige å synleggjera

Til side 56

Nord-Vaagsøy Varaordf. gaardbr. Karl Iversen Sør-Vaagsøy Ekspeditør Kr. J. Sunde Vevring Gaardbruker G.A. Hegrenes Vik Fanejunker N. Erdal Elles: ”Til at føre protokollen i amtstingets møter antokes amtsfuldmægtig M. Stenersen.

Som referent antokes frk. E. Christensen” [stenografisk referat av ordskifte) Har du namnet på nokon? Ta kontakt med oss,

tlf. 576 56 400, epost: postmottak@sfj.no

55

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

behov, t.d. for vegbyggjing, og på den måten påverka politisk.

Frå side 55

Kommunehuset Heradsheim i Måløy i 1917 etter at Firdabrannen same året.

Brannen byrja i Firda Canning Co som låg på Torgkaia.

Fleire andre bygningar strauk med.

Heradsheim, bygd i 1914, vart stygt skadd. (Foto: Svanhild Vetvik/ Fylkesarkivet).

festen var vertskommunen sin ”kommunefest” for fylkestinget.

Ordførar Kr. Sunde heldt tale. Han var stolt av den nye Sør Vågsøy Elles var fylkestinga alltid ei kommune og nemnde særskilt at storhending for media. Alle kommunen hadde bygt seg nytt avisene hadde jamt over mykje og tenleg kommunehus (ferdig stoff frå amtstinget/fylkestinget, 1914), og at kommunebudsjettet både før og under tingseta, og (fattigbudsjettet ikkje medrekna) lenge etterpå. hadde vokse frå 6000 kroner til 60 000 på dei første åtte åra.

Eg har ”saksa” litt i Det hadde visstnok ikkje skorta Fjordabladet og dei trykte på åtvarande røyster då Vågsøyfylkestingsforhandlingane om fylkestinget i 1918. Fylkesmannen kommunane vart utskilde frå Selje.

vinterfiske”, skreiv Jacob Aaland, redaktør i Fjordabladet (han var med som guide). ”Her i amtet sitt største fiskevær, der det [om] vinteren er samla ikring 1200 fiskarar, og der det vert uppfiska to femtepartar av all fisk i amtet, lyt folk fara å kliva med kipe på ryggen eller springa frå stein til stein som geitebukkar.

Det var eit godt grip, at ferdi vart skipa med denne avstikkaren.

Amtstingmedlimarne - sjølv frå innste dalbygder lovde på tru og opna tingseta måndag 10. juni, Den eine turen gjekk til Bergen æra, at no skal det koma veg både kl. 12.00 i kommunehuset med fylkesbåten Framnæs etter at kringum Vågsvågen, kringum (Heradsheim) i ”Moldøen”. det var kome innbyding til å vera Torskangerpollen (på båe sidor).

På denne tida var det berre tilstades på Landmandsforbundet Frå Uppedal gjennom Stalbrekka så vidt stadnamnet Moldøen (seinare Norges Bondelag) sitt møte til Kvalheim og frå Vågsvåg til (seinare Måløy) var teke i bruk der. Under opphaldet i Bergen vart Måløyna. Me vonar at lovnaden for strekninga Sæternes-Skramein annan fylkesbåt, Nordfjord 1, vart halden”, skreiv Jakob Aaland.

Gotteberg, og det var ein nesten Som merknad kan me leggja til heilt ny kommune som var vertskap. nytta som losjibåt. at pr. 2007 er lovnaden ikkje heilt Kyrkjesokna Nord-Vågsøy og SørDen lokale turen gjekk med Ulf innfridd.

Vågsøy vart skilde ut frå Selje som Lem sitt fiskedampskip Ruth til eigne kommunar i 1910.

Vågsvåg og vidare på yttersida av Vegen Torskanger-Oppedalen Vågsøyna til Selje. I Vågsvåg gjekk vart ferdig i 1922, der er veg Fylkestinget i 1918 var litt sværare dei fleste på land og tok seg fram til eit stykke utover på vestsida av enn fylkestinga til vanleg ved at fylkestingsmennene var gjester på to fots over eidet til Torskangerpollen Torskangerpollen, og Vågsvågder dei gjekk om bord att i Måløy vart teken i bruk i 1938. festar og reiste på to turar. skyssbåten.

Derimot har det til denne tid ikkje kome veg mellom Oppedalen og Handelsstanden i ”Moldøen” skipa til den eine festen for tingmennene I Torskangerpollen ”fekk amtsinget Kvalheim. framifrå høve til å sjå kor balasamt og andre innbedne, i alt ”ca 100 fiskarålmenta hev det under damer og herrer”. Den andre

Om amtstinget 1918 i Fjordabladet.

56

57

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Ei eventyrleg ferd Av Elias Monnsen Hogrenning Det er mykje godt

stoff i gamle turistmat aa bera. Han årbøker, og mangt hadde ei skræppa er diverre gått i med nokot gløymeboka. Denne smaatteri i, som gongen har vi plukka han bar. Me gjekk ut ei dramatisk forupgjenom angande teljing av den legendbjørkelider, fram ariske breføraren gjenom dalen, Elias Monsen dar me fylgde den Hogrenning (1872sylvklaare elvi, 1932) frå Loen. Den sto på trykk i Bergens Han hadde tenkt aa reisa fraa Lodalen yver bræden upp Austedalen til Turistforenings årbok til Sundalen i Uppstryn og vilde gaa upp fra garen Austedalsbræden, 1894-95.

Hogrenning, som ligg midt fyr Lodalsvatnet. Fraa ein arm av Kjendalen kom han til Hogrenning med dampen Jostedalsbræden. um ettermiddagen den 22de august. Her tingad han seg hus fyr natti, og andre morgonen skulde Daa me kom upp paa bræden, tok me tauget og so karen iveg. batt um oss, som ein mest altid lyt gjera, naar ei skal yver ei snøbræ. So ikring klokka 12 kom me upp paa den øvste høgd - etter amtskortet 5538 ”De fær orsaka, godtfolk, - eg er yver havet - og her ”storkvilte” me og aat ikkje nokot vidare kar med pennen” fot middagsmat.

Turiststraumen er kvar sumar stor i Loen. I slutten av august 1893 reiste millom andre ein bergensar[*] med dampbaaten ”Lodølen” yver vatnet og var i land under Kjendalsbræden.

Meiningja var, at han deretter i all ro og mak vilde reisa yver fjell og bræder, merkja seg det fagre i dei ville heimar, - og ikkje som dei andre turistane fara som ei jolaskreid med skjyss og braaking fraa fjell til fjøra.

Det vart eg, som kom til aa slaa fylgje med honum. Seinare hev han i eit brev bedet meg um aa skriva litt om turen, me kom til aa taka. Han samla, skreiv han, slike reiseskildringar i ei aarbok fyr ”Turistforeningen for Bergen by og stift”. Ja vel, eg skal freista skriva ein stubb, men De fær orsaka, godtfolk, - eg er ikkje nokot vidare kar med pennen.

Kl. 7 um morgonen 23de august stod me reiseferduge.

Det hadde voret sturtande regn tidlegare paa morgonen, og vedret saag ikkje rart ut no helder - til ei ferd upp i ukjende høgfjellet. Men bykaren sa, han hadde ikkje til til aa liggja venta paa godvedr, og so ruslad me iveg.

Eg hadde berre eit taug og litt 58

Skodda kjem Me fekk ikkje stort utsyn. Skodda byrjad trekkja upp fra dalarne av og til, - du skal berre sjaa, me fær myrkeskodde! Jau, det vart myrkeskodde, og det tilgagns. Ho kom so tjukk som ein vegg sigande fraa alle kantar, so eg meinte paa, me laut snu og sjaa koma oss nedatt i snaraste laget. Men bykaren tok det rolegt. Han berre saag paa kortet og kompaasen sin han, og so traska me iveg - nett som me sku voret midt i Strandgata. Av og til lettade skodda so vidt, at me saag fjelltindarne, - men det var berre ein augnablink, so kom ho lika tjukk att og gjøymde det heile.

Me var alt solangt komne, at me snart maatte kunne sjaa nedi Erdalen, og daa skodda i det same lettade nokot, saag me, at me var komne mest ut paa stupet. Me gjekk fram paa kanten, og med den eine sat att og heldt tauget, vaagade hin seg ut paa bræden og saag ned. Kanten var framtvær og ned derifraa er eit 3 - 4000 fot høgt, stygt, bratt fjell. Me gjekk innyver bræden att og kom til nokre fjellknausar. Her bygde me smaa ”varder”.

Nedstigning mot Erdalen Bykaren, som hadde ætlat seg nord til Sundalsæteren, vilde no i staden gaa ned til Erdalen, daa det var slikt ruskut vedr. Han vilde freista aa koma ned innst i dalen, vestanfyre

Greidungsbræden. Etter amtskortet gjeng her ei bræde ned, men ei drusteleg bratt. Han sa til meg, at det vilde verta nokot vanskelegt, sidan me ikkje hadde korkje is-øks held is-broddar med oss, og støvlarne var glatte av slit. Eg svarad, at vilde han freista, vilde eg fylgja.

vaaga spranget fyrst. Han sette seg godt tilrettes i ei hole, han hadde vølt til paa sprikkekanten, og batt andre taugenden fast um seg under armane, so gjekk eg eit stykke yppyver og tok tilsprang.

-Ein augnablink var det, som skulde eg missa pusten, og den fæle avgrunnen under meg saag eg som i ørska. Tilspranget hadde voret godt - eg No rignde og snødde det umtrent paa ein gong, kom eit heilt stykke in paa andre kanten, men og me tok til verta gjenomvaate. Um eit bil bræden var bratt, so eg rapad solangt tauget rakk. klokka var no 6 um ettermiddagen - stansad me Det kan kanskje høyrest utrulegt ut fyr sume folk framfyre den brædeskraaning, som saag ut til aa dette; men det skal segjast, at hadde ikkje bræden strækkja seg eit godt stykke ned i Erdalen. Her voret so bratt, so ho var, vilde det voret umogelegt vilde karen ned. Me gjekk eit stykke, og vegen, og aa springe yver. vegen tok til aa verta dugeleg bratt. Men med eit So skulde bykaren koma, etter at me fyrst hadde maatte me stansa. Beint framfyre oss var ei stor fenget skræppa og kjæpparne vaare yver i tauget. sprikka i bræden. Ho gjekk tvertyver heile bræden Same regla upatt: vel yver sprikka og so paa magen og var so djup, at me ikkje konde sjaa botten. nedyver bræden. Men tauget heldt, og snart etter Vilde me ned i dalen herfraa, maatte me yver stod me glade attmed einannen utan mein etter sprikka, andre stader var uraad aa koma. vaagestykket vaart.

Dramatikk ved bresprekk

Overnatting i ishole

Eg vilde snu og gaa ned fraa Geidungsbræden.

Der trudde eg var fint og framkomelegt. Nei, bykaren vilde ned her. ”Det er umogelegt springa yver sprikka, og um me kann, so er det ikkje sagt, me kjem paa landjordi korso,” sa eg. Men det var dækerten, um bykaren ga seg. Me fekk vaaga. Men eg hev trægat det stundo sidan, at eg sprang fyrst yver sprikka.

Daa me hadde ”summat” os nokot, la me iveg nedyver. Paa høgre sida mot dalen hadde me eit stupbratt fjell, paa den andre ei hængebræde, som gjekk ned millom nokre fjellknausar. Ingi side er folkegaande. Det vart vrangt aa koma fram.

Bræden var bratt med sprikka etter sprikka og paa slutten berre is. Me laut snu og venda, att og fram, i krokar og krinsar, og no leid det so langt paa kvelden, at det tok til aa myrkna, og endaa hadde me vel ein 600 fot igjen av bræden. Klokka ni var det bekmørkt, og det var raadlaust gaa længer paa ei bræde, full av sprikkor paa alle kantar, der det er faarlegt nokk aa fara ljose dagen. Me laut stogga der me var komne; aa gaa vidare kunde kosta livet.

Me fann os ei ishole, so me kunde krypa i livd fyr vinden, og her laut me ”slaa oss til ro” natta yver.

Me stod altso paa sprikkekanten. Yver til andre sida var dar paa lag 8 alner. Me kastad tauget yver og tok maal med det. (Tauget vart seinare maalt av brædelods Thor Greidung.) Kva skulde me gjera? Etter noko fundering vart me einige um, at eg skulde binda den eine enden av tauget fast um meg, og den andre skulde han halda, so vilde eg

Kristian Bing og Elias Hogrenning passerar bresprekken.

(Teikning av Koren-Olsen, etter skisse av K. Bing).

Til side 60 59

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Frå side 59

Bykaren hadde med seg eit ljos, og etter myket bal med halvvaate fyrstikkor, fekk me kveikt ljoset, som me sette i ei gluvre i isveggen. Kor koselegt det skein, og kor ”sælsomt” glansen tok seg ut paa dei staalblanke vegjerne i vort vesle kot i jøtulkongens kalde jetteheim!

Endaa var der eit godt stykke veg til dalbotten, og fjellet var svært bratt. Daa me var komne halvveges ned og sat og kvilte, høyrde me i lufti ein undarleg kvinande ljod - ein stor stein kom farande beint yver hovuderne vore og drusad So skulde me skipa oss til fyr natta. Eg hadde med i marka eit heilt stykke længer nede, so mold meg eit sokkapar og tok den eine sokken og trækte og smaastein stod høgt i vedret. Me saag upp nedyver hovudet. Eg saag vel morosam ut i denne yver fjellsida og vart var ei heil skreda, som kom bunad, kan eg tenkja, og bykaren lo. Men sokken sendande. I største skunding smatt me inn under vermde godt han. Bykaren klædebunad i skræppa ein fjellhamar, med skreden ramlade og dundrade var vorten nokot vaat; men han skifte fraa inderst uppe i fjellet og kom sendande beint yver hovudet tilytterst og drog so dei avtekne plagg utanpaa vort og for kaat og elskin nedyver. Det var trulegt hine. Ein laut hava so tjukt lag som mogelegt jøtulen, som vilde tyna oss, fyr me hadde vaagt oss millom kroppen og isen, meinte han. inn i stova hans um natta. Unde fjellhamaren vart me standande ei god stund etter at alt var vortet Svolt og lite svevn i ”ishytta” stilt, og daa me sistpaa vaagade oss fram, sette me paa sprang nedyver og stansa ikkje fyr me var heilt No var det i grunnen nokso koselegt i ishytta vaar, nedi dalbotten og utanfyr ”skotvidde”.

-me berre manglad ved, so me kunde faat kveikt eit baal. I skræppa hadde me alle gode ting: braud, No var me ratt glade. Eg sa til bykaren, at eg smør, kjøt, sardinar og kald the. Trøytte var me, og aldri i mit liv hadde voret so glad. Det var som svoltne var me, og daa smakar maten, maatru! eg hoppad, daa me i det varme solskinet gjekk nedyver den fagre dalen.

Etter at me hadde etet, skulde me sova - sova paa blaae jøkulen! - og so sløkte me ljoset. Her kunde ”Og mit raad er, at aldri nokon må me no kvila i ro fraa alt kav og møda, - berre det gaa ned den breden” ikkje hadde voret so kaldt.

Svevn vart det ikkje stort av, - berre ein døs iblandt. I bræden under oss høyrdest tunge dunar og skarpe smell alt i eit, so det var som isen under oss vilde opna seg og sluke oss ratt. Det gjekk rykk av fælsla gjenom oss for kvar smell, og dette attaat kulden skulde nok halde os vakne. Me torde ikkje forvel sove held, og me maatte halda varmen i os med flokebanking og byks.

Det vart meir og meir kaldt. Det ringde ikkje længer, himmelen var vorten stjerneklaar. Kaldt var det, ja; men korso var me glade, at me hadde funne livd fyr den dræpande fonnvinden, som ylte yver bræden. Me prøvde smetta upp fyr iskanten nokre gonger, men snoen var so gjenomtrengjande og bitande, at me berre puttad oss nedi att.

So gjekk no natta time fyr time. - Og det var ikkje nett so stuslegt helder. Bykaren fortalde rispur, og eg song, so fyr me vardest var klokka 3; dagen byrjad koma so smaatt um senn, og me tok ut or hiet vort kl. 3 1/2 . Men bræden var no meir hard og tilfrosen enn um kvelden.

Det var ratt faarlegt aa gaa. Me kravlad oss nedyver etter nokre smaasprikkor, og so maatte me stansa. Bræden nedanfyr var stupbratt og flintande hard. - Dette saag fælt du. Eit stykke længer til vinstre saag me ein snøstrimmel, og burt dertil kravlad me. Snøstripa rakk heilt ned til brædekanten, og yver snøen kunde der daa gaa an aa koma ned fraa bræden. Brædekanten var høg og tvær, men med tauget til hjælp kom me os daa endeleg ned paa berr mark.

60

På flukt frå steinras

Snart var me paa Storesæteren og hjaa den hyggjelege budeia fekk me oss ein god slurk mjølk.

Daa me kom til Greidungs, gjekk me inn til brædelods Thor Greidung og fekk oss lidt øl. Daa han høyrde um turen vaar, fortalde han, at dar aldri hadde kommet folk ned der fyrr. Og mi raad er, at aldri nokon maa gaa ned den bræden.

Paa Hjelle var me til middag. Her fekk me oss eit grepa maalti. Um ettermiddagen skulde eg med dampbaaten heimetter, medan bykaren vilde reise yver Viden til Geiranger. Eg sa velfar og viftad til honum, som stod att paa bryggja. Men aldri gløymer eg den trøysame, vaagelege ferdi vaar yver den faarlege bræden.

(Transkribert av Arne Henjesand, 2007).

Note: [*] ”Bergensaren” det er snakk om her (og som ga Elias M. Hogrenning oppdraget i å skrive forteljinga,) var Kristian Bing, overrettssakførar, fjellklatrar og mangeårig leiar i Bergens Turistforening.

Kjelde: Turistforeningen for Bergens By og Stift.

Aarbog 1894-94. Bergen 1895.

På Kulturhistorisk leksikon (www. fylkesarkiv.no) ligg artikkelen ‘Stølshus til minne om breførarar’, om dei to breførarane Elias Hogrenning og Jakob Hogrenning.

Frå side 53

Om moren, Jørgine Andersdatter Gjertsen: Jørgine (1849-1907) var eldste datter av Anders Gjertsen (18241910) og Trine Monsdatter (1828-1909) på Ytre Øen. Anders Gjertsen og halvbroren Anfind fikk ved garddeling 1861 hvert sitt bruk, men Anders måtte av økonomiske grunner selge sin del til halvbroren kort etter.

Anders Gjertsen hadde 10 barn: 1. Jørgine 1849-1907. Gift med Herman Amundsen. Peter Arnets foreldre.

2. Gjert 1851-1881. Hadde to sønner f. 1879 og 1881.

Den yngste, Gjert Konrad, ble baptistprest. Mange forveksler ham med faren, bl.a. i Finn Førsunds bygdebok for Hyllestad og Kulturleksikonet for Sogn og Fjordane).

3. Anna 1854-1946. Baptist, dro 1879 til Sør-Afrika med skipet Debora ektefellen Ole Høidalsvik fra Volda.

4. Mons 1856-1949, baptistprest.

Ruvende skikkelse i det norske baptistsamfunn.

5. Andrine 1858-1943, gift med baptistpresten J.M. Sellevold fra Andenes.

6. Anfind 1861-1901, baptistprest i Sverige 7. Jakob 1863-1950, baptistprest.Ruvende skikkelse i det norske baptistsamfunn.

8. Andreas 1965-1924, baptistprest i USA. 9. Kariane Adriane [Karine]18691942, hos foreldrene til de døde.

Anne Dorthea Amundsdatter - faster til PAA Peter Arnet Amundsens faster, Anne Dorthea, giftet seg 1880 med Gjert Hansen på Salbu, og deres sønn Jacob Andreas Gjertsen (f. 1873), ble en stor mann i Hyllestad – hadde trelasthandel og trelastfabrikk, var den første som fikk bil og ble også ordfører. Familien på Salbu var et ankerfeste for Peter Arnets familie, og det var dit de dro, hvis de skulle besøke Hyllestad etter flyttingen til byen.

Spanande tilvekst til Arbeidararkivet Fylkesarkivet mottok for nokre veker sidan personarkivet til Astrid Marie Nistad.

Dokumenta til ein markant Arbeidarpartirepresentant frå Sogn og Fjordane har såleis funne vegen til depotet vårt på Hermansverk.

Astrid Nistad er fødd i 1938 i Fjaler. Ho har hatt fleire kommunale og fylkeskommunale verv, og i 1986 vart ho den fyrste kvinnelege statssekretæren i Olje- og energidepartementet. Denne stillinga hadde ho fram til 1989, då ho blei valt inn på Stortinget.

Her sat ho i tre periodar, fyrst som medlem av Energi- og industri-komiteen, seinare i Næringskomiteen og til slutt i Justiskomiteen..

Nistad har engasjert seg sterkt på mange felt.

Særleg har ho vore aktiv i

kvinnepolitiske spørsmål, samferdslepolitikk og saker knytt til industri- og næringsutvikling. Ho var òg ein sentral pådrivar for å få United World College til Fjaler.

Fylkesarkivet har motteke om lag 2,5 hyllemeter med arkiv frå Astrid Nistad. Materialet dokumenter den politiske gjerninga hennar frå ho vart statsekretær og fram til 2001, då ho hadde sitt siste år som stortingsrepresentant.

Arkivet til Nistad vil gå inn i Arbeidararkivet i Sogn og Fjordane, som er eit samarbeidstiltak mellom LO Sogn og Fjordane, AOF Sogn og Fjordane, DNA Sogn og Fjordane og Fylkesarkivet.

Per Olav Bøyum

Militærtjeneste + arbeid i bygningsbransjen som snekker.

1900-1904: Hele familien flytter til Trondheim. Peter Arnet arbeider som arkitekt.

1904-1906: Arkitekt i Ålesund.

Peter Arnet Amundsen Gifter seg med Agnes Loland, urmakerens datter.

- årstalliste: 1906-1914: Ekteparet Amundsen 1872: Peter Arnet blir født på i USA, PAA arbeider på morfarens bruk Øen. arkitektkontorer i Tacoma, 1875: Familien flytter til Aberdeen (i nærheten av Tacoma) Smildehajen, til faren Hermans og Seattle. I denne tiden fikk de foreldre. tre barn (det eldste het også Peter 1877: Peter Arnet flyttet til Bergen Arnet (1907-1971). Han ble sammen med familien. Faren blir arkitekt. byggmester. Familien slutter seg til 1914 –1943: Stadskonduktør baptistmeningheten. i Tromsø, dvs. bygningssjef, 1893 - 1897: PAA drar til reguleringssjef og kommuneAmerika, men kom hjem i 1897. arkitekt.

I Amerika arbeidet han som 1944­–1958: Blir boende i Tromsø snekker, og han gikk også på (enkemann fra 1931), der han dør. presteskole.

1898-1900: Bergen.

Emigrerte til USA 1911 10. Monsine Helene 1872, død etter 1960. Emigrerte til USA med ektefellen Johan Olai Augustinussen Thue i 1896.

61

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Av Ingrid Berger

Dåpsklede i Nordfjord før 1900

Reiving av spedbarn vart gjort i Nordfjord til eit stykke opp på 1900-talet.

På biletet er ei dokke som viser korleis det kunne sjå ut. Til venstre for dokka ligg to lange, kvite stykke klede.

Den eine er i bomull og den andre i ull. Desse var brukt til reiving. Bandet som ligg oppå dokka, er eit lindeband.

Lindebandet vart vikla ytst rundt det reiva barnet slik at reiven heldt seg på plass.

62

vanlegare og plagga var meir ens. Reiving av spebarn Her skal vi ha fokus på dåpsdrakta I Hornindal i Nordfjord vert det i Nordfjordbygdene. fortalt at dei reiva ungane fram til 1910-1920, men reiving har Dei ulike plagga vore praktisert heilt til 1950-åra i Noreg. Reiving har vore gjort så Ungen vart kledd og pakka inn i mange ulike plagg, sjølv om ikkje langt tilbake i tid vi veit. Reiving var noko som vart gjort med alle har vore i bruk alle stadar spedborn generelt, ikkje bare eller til all tid. Eit ferdig påkledd dåpsbarn kunne ha skjorte, trøye dåpsbarn. Eit reivebarn var svøypt (pakka) inn i fleire stykke tøy eller og livstykke på overkroppen. klutar. Klutane kunne vere laga Skjorta var inst, og den var kvit.

På hovudet kunne barnet ha hue, av gamle plagg for at dei skulle vere mjuke. Ytst var det eit større og under og over hua kunne det vere underhuer og tørkle av ulikt stykke tøy, og utanpå det vart det brukt eit langt band, lindebandet, slag. Ungen var reiva. Frå VestDåpspåkledning for å halde tøyet på plass rundt Agder langs kysten til og med før reformasjonen Sogn og Fjordane har dåpssmekka ungen. På 1800-talet var det Før 1600, før reformasjonen, (”dåpsbløya”) vore utbreidd. Den vanleg å reive barnet så det vart var ikkje dåpsklede noko folk låg oppå den reiva ungen frå haka ”stivt som ein stokk”, og gjerne eigde sjølve, men noko barnet med armane inni reiven. Den og nedover. Desse plagga, i alle fekk på seg i kyrkja etter dåpen gjengse meining var at reivinga fall skjorta, dåpssmekka og hua, som ei symbolsk handling. Desse var berre i bruk i dåpen og hadde styrka kroppen til barnet, gav seremonielle kleda var kvite. Etter stort symbolsk verde for folk. Den det rette bein og heldt det varmt. reformasjonen vart dåpsklede Det vart også påstått at barna vart lange, kvite dåpskjolen vart nok privat eigendom. Generelt var ull ikkje vanleg i Nordfjordbygdene rolege av reiving. eit materiale som vart brukt mykje før ut på 1800-talet, og kunne i i bygdene, og kleda hadde lokalt byrjinga bli brukt utanpå det reiva Døypt nokre preg med regionale kjenneteikn og tradisjonellt påkledde barnet. få dagar gamal til liks med anna bygdedrakt I lov av 1687 skulle barnet på denne tida. I byane var silke døypast seinast 8 dagar etter fødselen. Sjølv om lova vart oppheva i 1771, var det vanleg langt utover 1800-talet at ungen vart døypt bare eit par dagar gamal.

Dåpskleda er difor bittesmå. I sin artikkel om dåp og dåpsskikkar gjev Styrkår Almenning eksempel på at nyfødde spedborn frå Nordfjord truleg bøtte med livet grunna kyrkjeferda.

Kyrkjeferda var ofte lang og krevjande og kunne gå føre seg heile året i all slags vèr. I 2007 kan det verke merkeleg at folk nærast risikerte helsa til den nyfødde ungen for å få han døypt. Men på den tida tenkte dei annleis. Folk må ha hatt ei utruleg stor redsle for

Når vi i 2007 tenkjer på eit dåpsbarn i dåpsklede frå Nordfjord, er det ein fleire veker gamal beibi i lang, kvit kjole med kvit hue vi ser for oss. For 100-200 år sidan ville folk sett for seg ei heilt anna påkledning på ein nærast nyfødd unge. Korleis ungen vart kledd på, pakka inn og kor gamal han var, fortel om ei heilt anna tid, både når det gjeld tru og overtru og når det gjeld spedbarnsstell.

kva som kunne hende det udøypte barnet, og det dei var redde for var vonde makter som dåpen gav vern mot. Forståeleg nok var då også heimedåp ganske vanleg.

Symbolsk vern i tekstilane Dei eldre dåpskleda var fulle av vernande symbolsk kraft. Før bomulla vart vanleg på 1800-talet, var lin nytta som materiale i dåpsskjorta. I folkeleg førestilling har lin vernande kraft. Knappar, speglar, perler og metall skulle også gje vern mot vonde makter. Mange dåpsklede, som bløya og hua, har små bitar av desse materiala, noko som også fortel om lite midlar men stor vilje til å verne barnet sitt. Elles gav sjølvsagt det kristne symbolet krossen vern mot vonde maktar, og det same symbolverdet hadde raudfargen.

spisse øvst, av di alle stykka møtest i toppen. Korleis dette var i Nordfjord har eg ikkje funne eintydig svar på. I ”Jul i Nordfjord” skriv Styrkår Almenning at det vart fortalt at gutehuene var ”spissere” enn Med amme til kyrkje jentehuene. I samlinga på NFM, Ein skikk som er ukjent for ser det ut til at alle dei raude kvinner i Noreg i 2007, er å nytte huene er sydd saman av tre stykke. seg av ammer. På 1800-talet og Dei spisse 6-stykkshuene er av før var det ikkje vanleg at mora silke, og kan difor vere frå by. fylgde med til kyrkja, mellom Dei har også usikker regional anna ettersom ho nett hadde født. tilknytning, eller dei er frå andre Det kunne vere langt til kyrkja, stader enn Nordfjord, i fylgje og ungen måtte ha mat. Det vart registreringane. Christie skriv ikkje brukt flaske til dieborna i ein annan stad at vestlandshuer den tida, skriv Marie Ryssdal frå generelt har tre-stykkssnitt. Nokre Nordfjord. Då var det vanleg at ei stader brukte dei same hue til gut anna kone som gav bryst vart med og jente, skriv ho, eller dei skilde som ”soge” eller amme. mellom at gutehuene skulle ha spisse hjørne. Dette er med andre Gut eller jente? ord eit tema som kan trenge ei grundigare gransking.

Det vart ikkje brukt fargar for å skile mellom gut og jente.

Det rosa og lyseblå som er så Innpakking i åkle innarbeidd i 2007, kom ikkje Vovne teppe til dåpsbruk har det i bruk før etter 1900. Det vore mange stadar i Noreg. I Sogn einaste som kunne symboliserte of Fjordane er det særleg mange om barnet var gut eller jente, i Nordfjord, og her har skikken skulle vere hua, går det fram med pakking av dåpsbarnet halde av fleire kjelder. Etnologen seg lenge. Skikken var at ungen Inger Lise Christie skriv i boka vart pakka godt og tett inn i fleire ”Dåpsdrakter” at huer sydd lag plagg og med eitt ”kristnaåkle” saman av tre stykke, såkalla ytst. Det var ein kunst å pakke ”trestykksluer”, er typiske barnet inn på rette måten. jentehuer, kontra ”6-stykksluer” Innpakkinga er dokumentert med som er typiske gutehuer. Huene bilete av folk som enno hugsar sydd saman av seks stykke vert det i ”Jul i Nordfjord 2004” og i

boka ”Åkle frå Sogn og Fjordane”.

Christie skriv korleis innpakkinga i plagg og åkle vart gjort i Nordfjord. Eit skilbragdteppe, ”kristnaplagget”, vart her lagt over fanget. Oppå det la dei tre kvite og to kulørte plagg (tørkle) vekselsvis oppå kristnaåkledet. Oppå dette skulle så reivebarnet plasserast, og alle plagga ble så bretta på ein gong, opp om føtene og så frå venstre, så ungen vart svøypt frå hovud til fot. Plagga var med og stiva av åkledet, slik at det ikkje la seg over ansiktet.

Å knytte ungen fast til kroppen Kyrkjevegen i Nordfjord kunne vere slik at barnet måtte berast fleire kilometer. Ho som bar ungen kunne feste det reiva og innpakka dåpsbarnet til overkroppen med såkalla berelinde. Berelinden var ”eit tre meter langt band, vove i bandgrind som ein batt ungen fast med framme så det ikkje vart så tungt for hendene”, skriv Marie Ryssdal 1979. Linden skulle knytast slik at det vart kryss i ryggen.

Utforminga av dåpshuer skal variere mykje mellom dei ulike geografiske områda i Noreg.

Nordfjord Folkemuseum har over 20 dåpshuer i samlinga.

Mest typisk for regionen ser ut til å vere hua i raud ull kanta med band og dekorert med perler, metall, fløyel, knappar og blonder.

Desse er sydd saman av tre stykke stoff og er utan fôr. På bietet er det tre av denne typen.

Den fjerde hua på biletet er i svart stoff, kanta med silkeband og fôra med bomull. Den er altså av ein annan type, men er sydd saman på same måten som dei raude.

Artikkel som nyss er lagd ut på Kulturhistorisk leksikon (www.fylkesarkiv.no). Her finn du og informasjon om kjelder og litteratur til artikkelen.

Artikkelnummer: NFMkl104680.

63

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Viser til artikkelen ‘Bjørnejegarane frå Breim, på side 18.

64

65

Kjelda, nr. 3 - 2007, 책rgang 16

66

Kjelda, nr. 3 - 2007, 책rgang 16

67

Kjelda, nr. 3 - 2007, 책rgang 16

68

Kjelda, nr. 3 - 2007, 책rgang 16

69

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16

Island

n

sla i å fr e t e l Bi

n

re u t s d

Fotoarkivarane Arild Reppen og Elin Østevik tok mange vakre bilete under studieturen til Island. Her får du sjå nokre av dei, og som du ser er Island verdt eit besøk.

Island

Geysir Island er kjend for vulkansk aktivitet og varme kjelder. Dette bilete syner ei slik varme kjelde, geysir, som sprutar opp varmt vatn og damp.

(Fotograf: Elin Østevik).

Tingvellir - grusveg – fjell Her ser me eit bilete frå Tingvellir der islendingane hadde sitt første landsting i 930. Det islandske Alltinget fører historia si attende til den tida. (Fotograf: Arild Reppen).

Reykjavik Base for turen var Reykjavik som du her ser utsyn over frå Hallgrims kirkja i sentrum av byen. Legg merke til dei fargerike hustaka.

(Fotograf: Elin Østevik).

Islandshestar Dei første som busette seg på Island frå 874 og framover tok med seg Islandshesten. Ein reknar med at rasen er mykje den same no som då, og syner oss den hestetypen som fanst på Vestlandet i eldre tider.

I dag er islandshesten ei av Island sine viktigaste eksportvare. (Fotograf Arild Reppen).

Gullfossen Me som kjem frå eit landskap med fossar og fossefall måtte sjølvsagt få med oss Island sin mest kjende foss, Gullfossen. Fossefallet på 34 meter var ikkje noko å skrive heim om, men det var eit veldig vakkert syn. (Fotograf: Arild Reppen).

70

Nasjonalarkivet på Island Noko av det viktigaste med turen var det faglege utbyttet. Her er eit bilete frå besøket på Islands nasjonalarkiv i Reykjavik.

Her fekk me sjå nokre av dei eldste dokumenta dei oppbevarer, blant anna den eldste bevarte skriftlege kjelda på Island som fortel om kyrkja i Reykholt sine rettar og eigendommar.

Personar på biletet er på venstre side lengst bak: Snorre Øverbø, Bjarnhild Samland og Elin Østevik.

På andre sida av bordet ser me lengst bak Geir Utmo, Marit Anita Skrede, Randi Melvær og Per Olav Bøyum.

(Fotograf: Arild Reppen).

71

Kjelda, nr. 3 - 2007, årgang 16 Retur:

FYLKESARKIVET Askedalen 2 6863 Leikanger ISSN 0803-9682

Vikinggarden på Ytre Moa

Til høgre ein rekonstruksjon av korleis vikingarden på Ytre Moa (Øvre Årdal) kanskje såg ut på 800-talet.

Sjå artikkel side 26. (Årdal kommune/ Arkikon).

Bøyabreen

Sjå artikkel om Bøyabreen på side 23. Her vil du og sjå eit bilete av breen frå byrjinga av 1900talet. Biletet til høgre, frå 2007, syner at breen har gått mykje attende sidan den tid!

(Foto: Arild Reppen).