Lesevis 3 nyn

ve

Lære

Gjer e

Gerd Fredheim og Marianne Trettenes

3

EM PL

Lesevis

le

AR

Opp

Gerd Fredheim og Marianne Trettenes

Lesevis 3

KS

ENDÅ MEIR lesing på ulike måtar

VU R

D ER

IN

G SE

ENDÅ MEIR lesing på ulike måtar

GAN Aschehoug

GAN Aschehoug

Lesevis 3 – ENDÅ MEIR lesing på ulike måtar tek utgangspunkt i dugleikane lese, skrive, rekne og munnleg aktivitet. Det vil seie at boka dekkjer fire av fem grunnleggjande dugleikar. Lesevis 3 er dessutan på linje med kompetansemåla i norsk, naturfag og matematikk etter 4. klassesteg.

Alle bokas venstresider har – instruksjon til læraren – oppgåver til elevane

EM PL

Lesevis 3 er den tredje boka i serien Lesing på ulike måtar, og boka inneheld lengre tekstar som stiller større krav til elevane når det gjeld forståing av ord og innhald. Det er framleis lagt stor vekt på trening med høgfrekvente ord, fagord og ord som er krevjande å lese.

Arbeid med tekstane i Lesevis 3 er bygd opp rundt prinsippa: FØR du les UNDERVEGS når du les ETTER at du har lese

Lesevis 3 – ENDÅ MEIR lesing på ulike måtar har fokus på årstidene haust, vinter og vår.

Kvar årstid har ein norsktekst, ein naturfagleg tekst og ein matematisk tekst som tematisk heng saman. Dei tre tekstane trenar elevane i at skjønnlitterære tekstar, fagtekstar og tekststykke i matematikk KAN og MÅ lesast på forskjellige måtar.

G SE

KS

• å lese for å oppleve – Dei «skjønnlitterære» tekstane i boka har eit norskfagleg siktemål.

Dei skaper rammene for dei naturfaglege og matematiske tekstane innanfor kvart tema.

• å lese for å lære – Målet med å lese fagtekstar er at elevane ikkje berre skal hugse, men også forstå det dei les. Det handlar om å gjere elevane medvitne om at overskrifter, illustrasjonar, bilete og figurar hjelper dei med å forstå innhaldet i teksten. Å lese for å lære krev ein annan innfallsvinkel enn når dei skal lese for å oppleve spenning eller humor.

• å lese for å gjere – Eigentleg inneber denne lesemåten at elevane skal lære å følgje ein instruksjon. I boka trenar elevane på «å gjere» gjennom tekststykke i matematikk ved at dei skal følgje ei «oppskrift».

VU R

D ER

IN

I Lesevis 3 ENDÅ MEIR lesing på ulike måtar møter elevane teksttypen nyheitsgrafikk.

Dei får òg erfaring med å hente ut informasjon frå fotnotar. Mange av tekstane har ulike fleirvalsoppgåver. Alle tekstane er både fakta- og refleksjonsoppgåver. Det vil seie at elevane somme gonger finn svaret direkte i teksten. Andre gonger må dei kombinere innhaldet i teksten med eigne kunnskapar og erfaringar for å kunne svare. Dei tre siste tekstane innanfor kvar årstid er «litt på eiga hand»-tekstar. Det vil seie at elevane kan jobbe mindre lærarstyrt enn elles, for å trene på å bruke lese- og læringsstrategiane på eiga hand.

På matematikksidene er tekststykka differensierte. Dei seks siste sidene i boka er tenkt som ei øving i å møte ukjende tekstar i faga norsk, naturfag og matematikk. Også her er tekststykka i matematikk differensierte, denne gongen med fargekoding. Dei seks siste sidene kan også gi læraren innblikk i om elevane har fått med seg dei viktigaste prinsippa som bokserien byggjer på: FØR, UNDERVEGS og ETTER lesing.

For å gjere elevane medvitne om kva type lesemåte dei skal trene på, har kvar tekst ein lesesirkel som visuelt framstiller dette. Ved undervisning i læringsstrategiar og leseforståing er det viktig at elevane har kunnskap om og får erfaring med at ulike typar tekstar KAN og MÅ lesast på ulikt vis. Det er formålet med lesinga som skal styre det valet av lesestrategi elevane gjer.

Haugesund og Oslo, februar 2017 Gerd Fredheim og Marianne Trettenes

2

AR

Til læraren

Innhald HAUST

EM PL

1A Ein «ny» hage.......................................................................................................................4 1B Frå lauv til jord....................................................................................................................6 1C Tekststykke.......................................................................................................................... 8

AR

Til læraren........................................................................................................................................ 2

2A For ei overrasking!..........................................................................................................10 2B Eit godt hundeliv............................................................................................................. 12 2C Tekststykke........................................................................................................................14

KS

3A Ei utriveleg overrasking.............................................................................................. 16 3B Hovudlus.............................................................................................................................. 18 3C Tekststykke....................................................................................................................... 20 VINTER

G SE

4A Heime frå skulen.............................................................................................................22 4B Snør er gørr!...................................................................................................................... 24 4C Tekststykke....................................................................................................................... 26 5A Snart utegym.................................................................................................................... 28 5B Kroppen............................................................................................................................... 30 5C Tekststykke........................................................................................................................32

IN

6A Varme vinterkjensler.................................................................................................... 34 6B Finurlege reaksjonar.................................................................................................... 36 6C Tekststykke....................................................................................................................... 38

VU R

D ER

VÅR

7A Prosjekt Batteri...............................................................................................................40 7B Batteri................................................................................................................................... 42 7C Tekststykke.......................................................................................................................44

8A Museøyre på trea...........................................................................................................46 8B Trea gjennom årstidene............................................................................................. 48 8C Tekststykke.......................................................................................................................50 9A Overnattingstur...............................................................................................................52 9B Korleis målar vi regn?.................................................................................................. 54 9C Tekststykke....................................................................................................................... 56 Ei spesiell vandring.................................................................................................................. 58 Romvandring...............................................................................................................................60 Rekneoppgåver.......................................................................................................................... 62

3

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 1 HØST • LESE FOR Å OPPLEVE

Læraren kan skape refleksjon rundt skjønnlitterære tekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peiker på «oppleve»?

Formålet er at elevane skal lese for å oppleve. Det vil seie at dei skal låst som om dei er med på det som skjer i teksten. Snakk om at opplevinga kan gi spenning, glede, tristheit eller andre kjensler.

2. Les overskrifta i kor og sjå på illustrasjonen. Kva trur de teksten handlar om?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Elevane blir trekte inn i lesinga når du set søkjelys på overskrift og illustrasjonar. Slik kan dei aktivere bakgrunns­ kunnskapen sin for å auke eiga leseforståing.

3. Kva meir enn illustrasjon og overskrift er teksten bygd opp av?

EM PL

Han er i tillegg samansett av lesesirkelen og to tekstboksar. Bruk omgrepa «øveord» og «høgfrekvente ord» når klassa diskuterer dette.

4. Finn boksen med «øveord». Vi les desse saman, tre gonger på kvar av dei.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side. Vi bruker dei ofte når vi snakkar, les og skriv.

Mange av desse orda begynner med konsonantsamband som vi uttaler med éin lyd (kj, gj og sj). Snakk om lydane og tren fleire gonger på orda. Vis til forskjellen mellom «jorde» og «gjorde», både skriftleg og i tyding.

G SE

C

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

IN

B

LESE SAMAN

KS

6. Kvifor trur de at … a) … vi kan seie noko om humøret til Lene sjølv om vi ikkje ser ansiktet hennar eller har lese teksten? b) … ordet «ny» står i hermeteikn i overskrifta? c) … det er viktig å halde noko ein lovar? Grunngi svaret.

Les eitt og eitt spørsmål Skriv riktig setning i skriveboka.

D ER

Spørsmål 1 Kva er ein kompostbinge?

• ein avfallsplass • ei postkasse • eit rom for griser

VU R

Spørsmål 2 Kva tyder «gjerdet gjorde susen»?

• gjerdet gjorde Lene svimmel • gjerdet gjorde at hagen blei stor • gjerdet gjorde hagen til ein trygg leikeplass

4

Spørsmål 3 Kva slags frukttre vil pappa og Lene kjøpe?

• epletre og pæretre • plommetre og epletre • plommetre og pæretre Spørsmål 4 Kvifor trur du pappa tørka vekk ei tåre frå augekroken? Skriv i kladdeboka.

Spørsmål 5 Det er skjedd endringar i hagen. Skriv ned to av endringane. Skriv i skriveboka.

ve

Lære

Gjer e

le

AR

Opp

Øveord

Ein «ny» hage

KS

EM PL

jernriva gjerde kompostbinge jorde klatrestativ blomsterløkar familiemedlem stadfestar tilbod frukttre drøymande

– Rekk vi å bli heilt ferdige med hagen? spør ho.

– Det gjer vi, stadfestar pappa.

Lene og pappa har snakka om hagen heile sommaren. Han er glad i krokus, roser og lavendel. Det er plantar som humlene liker. Ho elskar blå plommer og vil plante sitt eige tre.

– Trur du tilboda på frukttre gjeld enno? spør Lene.

– Tilboda gjeld framleis, det har eg sjekka, svarer pappa.

– Bra, seier Lene, – då kan du kanskje kjøpe eit òg?

– Eple, seier pappa drøymande, – eg vil ha eple!

Så ler han og seier at dei ikkje treng kjøpe jord.

Det har dei meir enn nok av i komposten. Lene blir tankefull.

– Kva er eigentleg kompost? Det har ho lurt på mange gonger, men gløymt å spørje om. – Eg meiner: Korleis kan gras og lauv bli til jord?

– Godt spørsmål! seier pappa med eit smil. – Då må vi snakke om meitemark og nedbrytarar. Eg har ei bok om det ein stad. La oss gå inn og leite etter den.

G SE

– Sånn! Pappa set jernriva i bakken og ser seg rundt. Han er stolt som ein hane. Pappa har brukt heile sommaren på å ordne hagen. Han har sett opp nytt gjerde og eit klatrestativ og snudd avfallet i kompostbingen. Han har også sett roser og blomsterløkar i jorda.

VU R

D ER

IN

– Hagen er superfin! utbryt Lene. – Du har jammen gjort mykje.

Pappa svelgjer. Han er så stolt at han neste ikkje greier å snakke.

– Før sommaren såg hagen ut som eit jorde, seier han med låg stemme.

– Ja, det gjorde han, seier Lene, – men du har jobba hardt og halde det du lova. Så spring ho bort til klatrestativet. Lene strevar med å komme til topps.

Pappa tørkar ei tåre frå augekroken.

– Jepp. Og no er vi klare til den nye familiemedlemmen vår.

– Ja, gjerdet gjorde susen, men kor lenge er det til Selma kjem? undrast Lene. Pappa seier at det berre er nokre veker igjen. Lene blir still.

Ho tenkjer at «nokre veker» er lenge, meir enn ti dagar.

gjort • gjorde • heldt • hardt • trygt • gjeld • sjekka • kjøpe • kanskje

5

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 1 HØST • LESE FOR Å LÆRE

Læraren kan skape refleksjon rundt fagtekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «lære»?

Siktemålet er at elevane skal lese for å lære. Det vil seie at dei les fagtekstar for å forstå og hugse.

2. Les overskrifta i kor og sjå på bileta. Kva trur de teksten handlar om?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Trekk elevane inn i lesinga ved å setje søkjelyset på overskrift og bilete. Slik kan dei aktivere eigen bakgrunns­ kunnskap for å auke leseforståinga.

3. Kva meir enn overskrift og bilete er fagteksten bygd opp av?

EM PL

Snakk om at teksten også har underoverskrifter, tekst til bileta, fotnotar og tekstboksar for øveord og høgfrekvente ord.

4. Finn boksen med «øveord». Vi korles desse tre gonger.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side.

Vi bruker dei ofte når vi snakkar, les og skriv.

Eit ord har stum h. Finn dette og les i kor, tre gonger.

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

G SE

C

LESE SAMAN

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

Spørsmål 1 Kva for setningar i tabellen er riktige? Skriv dei i skriveboka.

Gammalt lauv forsvinn frå bakken om våren.

D ER

a) b) c) d) e)

IN

B

KS

6. Kvifor trur de at … a) … det ofte er underoverskrifter i fagtekstar? b) … forfattarane har valt å lage fotnote til ordet «omdanne»? Finn fotnoten og les forklaringa. c) … det er lurt å plassere ein kompostbinge i eit område med skugge? d) … det tek omtrent to år før dødt lauv blir til kompostjord?

Å øydeleggje døde plantar er jobben til nedbrytarane i jorda.

Kompostjord gir næring til frukttrea, men ikkje til meitemakkane.

Det lever meir enn ein million små, levande vesen i berre éin neve kompost.

Ein kompostbinge bør tørke ut av og til.

VU R

Spørsmål 2 Korleis forklarer teksten at meitemarken kan ete si eiga vekt i jord?

Skriv i skriveboka.

6

Opp

le

Øveord

hageeigarar lauv kompostbinge planteavfall bryte ned planterestane bakteriar rotnar kompostjord dyrking

IN

G SE

Meitemakk Meitemakken pustar gjennom huda og kan derfor leve under jorda. Meitemakken hjelper òg til med å bryte ned planteavfall til jord.

I graset kan meitemakkar trekkje døde blad ned i jorda og ete dei. I kompostbingen kan meitemakkane ete planteavfall. Kvar dag kan desse makkane ete si eiga vekt i jord.

Det vil seie at dersom det er tusen makkar i kompostbingen, vil dei ete seg gjennom eitt kilo jord kvar einaste dag. Slik hjelper meitemakkane til med å omdanne lauv og andre døde plantar til jord.

KS

EM PL

Nedbrytarar Mange hageeigarar legg lauvet i ein kompostbinge. I bingen blir lauv og andre plantar omdanna1 til jord. Planteavfallet blir til jord dersom det er nok luft, vatn og små levande vesen i kompostbingen. Dei små levande vesena kallar vi nedbrytarar.

Sopp og bakteriar er nedbrytarar. Dei treng luft og litt vatn for å gjere jobben sin. Jobben er å bryte ned dei døde plantane. Det vil seie at soppane og bakteriane øydelegg planterestane, slik at dei rotnar og blir til jord.

ve

Kvar einaste haust fell millionar av blad frå trea. Blada kallar vi lauv.

I hagane rakar mange hageeigarar opp mesteparten av lauvet. Så kjem vinteren og kulda, før det igjen blir varmare i vêret og det kjem nye blad på trea. Om våren ser vi òg litt gammalt lauv på bakken, men det forsvinn etter kvart. Det store spørsmålet er: Kvar blir det av alt lauvet?

AR

Frå lauv til jord

Lære

Gjer e

Ein kompostbinge bør ikkje tørke ut. Då stansar «arbeidet» med å gjere lauv om til jord.

VU R

D ER

Kompostjord Det tek mellom eitt og to år før lauv og planteavfall i kompostbingen blir til jord.

Gartnarar2 seier at kompostjord er god jord, fordi ho gi næring3 til nedbrytarane og meitemakkane. Kompostjorda gir også næring til alle plantane i hagen. Gartnarar meiner at både roser og frukttre blir sterkare og sunnare av å vekse i kompostjord.

1 omdanne: forandre bli til noko anna 2 gartnar: ein person som jobbar med plantedyrking 3 næring: mat

Visste du at ein neve kompost er det fleire små levande vesen enn det er menneske på jorda?

kvar einaste • etter kvart • kvar dag • dersom • hjelper • mesteparten • slik • sånn • desse • kilo

7

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 1 HØST • LESE FOR Å GJERE

Læraren kan skape refleksjon rundt tekststykke i matematikk ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «gjere»?

Siktemålet er at elevane skal følgje ei «oppskrift» for å finne svar på eitt eller fleire spørsmål.

2. Sjå på tekststykka på neste side. Korleis er dei bygde opp?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Reflekter rundt at kvart tekststykke er samansett av ein liten tekst med spørsmål, illustrasjon og tallinje. Snakk om at teksten kan innehalde nødvendige tal eller tal vi ikkje treng for å svare på spørsmålet. Snakk også om at nokre tal berre finst i hovudet på elevane, for eksempel at ei veke = sju dagar.

GJØRE SAMMEN

Rettlei elevane gjennom «oppskrifta»: • Det viser seg ofte at mange elevar «hoppar» direkte til punkt 5. Då kan dei miste både nødvendig og skjult ­informasjon, og utrekninga vil bli feil.

• Forklar elevane forskjellen på å lage ei skisse og å teikne. Målet er å skissere korleis dei tenkjer i forkant av utrekninga, ikkje å bruke tid på teikning. Derfor bør elevane teikne for eksempel sirklar, kryss, teljestrekar, tiarar, kronestykke eller setlar.

• Tekststykka er differensierte. Kanskje nokre elevar bør gå rett på andre eller tredje oppgåve?

G SE

KS

B

EM PL

3. Kvifor trur de at … a) … det er illustrasjonar til kvart tekststykke? b) … det er tre forskjellige tallinjer på neste side? c) … forfattarane har teke med tal som ikkje er nødvendige for å løyse kvart reknestykke? d) … vi skal teikne ei skisse FØR vi begynner å rekne med tala?

VU R

D ER

IN

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

OPPSKRIFT Les teksten. Er nokon ord vanskelege?

Finn spørsmålet.

Finn dei nødvendige tala.

Teikn ei skisse. ✏ Teikn skissa i skriveboka di.

Rekn ut. ✏ Skriv reknestykket i skriveboka di.

Skriv svaret i éi setning. Skriv i skriveboka.

Tenk! Kan svaret vere riktig?

8

Til slutt …

No har vi jobba med kompostjord og hagearbeid.

Kva har vi lært? Skriv ein tekst eller seks–åtte faktasetningar.

Tekststykke

ve

1200

Lære

Gjer e

Opp

600

1100

9,59

500

1050

EM PL

TILBUD

550

1000

450

950

900

Lene ønskjer å kjøpe eit plommetre. Ho vil ha blå plommer. På tilbod kostar treet 135 kr mindre enn det som står på prislappen.

Kor mykje må Lene betale for dette plommetreet?

KS

400

Pappa vil plante to epletre. Dei er 40–60 cm høge. Det er tilbod på epletrea, så han treng ikkje betale 599 kr for kvart tre. a) Kor mykje må pappa betale for epletrea på tilbod? b) Kor mange kroner får pappa tilbake når han betaler med ein tusenkronesetel?

2

D ER

IN

G SE

1

VU R

le

AR

1150

Lene og pappa skal plante dei tre frukttrea.

Først må hòla fyllast med kompostjord. Så må dei vatnast godt. Ein sekk med kompostjord kostar 230 kr. Pappa og Lene treng 200 liter kompostjord. Dei treng også ei vasskanne. a) Dersom pappa og Lene skulle kjøpe kompostjord, kor mange sekker hadde dei måtta kjøpe? b) Kor mykje pengar sparer pappa fordi han har gratis kompostjord heime i hagen? c) Lene bruker fem kanner med vann på hvert hull.

Hvor mange liter vann bruker hun på vanningen?

3

1200

1100

1000

900

800

700

600

500

400

300

200

100

0

9

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 2 HØST • LESE FOR Å OPPLEVE

Læraren kan skape refleksjon rundt skjønnlitterære tekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peiker på «oppleve»?

Her skal elevane lese for opplevinga si skuld. Det vil seie at dei kan låst som om dei er med på det som skjer i ­teksten. Snakk om at opplevinga kan gi spenning, glede, trist stemning eller andre kjensler.

2. Les overskrifta i kor og sjå på illustrasjonen. Kva trur de teksten handlar om?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Elevane blir trekte inn i lesinga når du set søkjelys på overskrift og illustrasjonar. Slik kan dei aktivere bakgrunns­ kunnskapen sin for å auke eiga leseforståing.

3. Kva meir enn illustrasjon og overskrift er teksten bygd opp av?

EM PL

Han er i tillegg samansett av lesesirkelen og to tekstboksar. Bruk omgrepa «øveord» og «høgfrekvente ord» når klassa diskuterer dette.

4. Finn boksen med «øveord». Vi korles kvart ord tre gonger.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side.

Desse orda bruker vi ofte når vi snakkar, les og skriv.

Mange av orda har stum g-lyd. Tren fleire gonger på alle orda.

G SE

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

Les eitt og eitt spørsmål Skriv riktig setning i skriveboka.

Spørsmål 1 Kva vil det seie å bli flau?

• å vere sjenert • å vere brydd • å vere lei seg

Spørsmål 3 Kven av barna sette seg ned på graset?

• Lin og Are • Are og Lene • Lin og Omar

Spørsmål 2 Kva tyder «å slå opp latterdøra»?

• at ein opnar ei dør for å le • at ein ler stilt • at ein synest noko er veldig morosamt, og ler høgt

Spørsmål 4 Kvifor trur du Lin blir forvirra når Lene snakkar om den nye familiemedlemmen?

Skriv i skriveboka.

VU R

D ER

C

LESE SAMAN

IN

B

KS

6. Kvifor trur de at … a) … vi kan seie noko om kva kjensler Omar har, utan at vi har lese teksten? b) … forfattarane skriv «Omar stråler som ei sol»? c) … mange vaksne seier det følgjer ansvar med å skaffe seg kjæledyr? Grunngi svaret.

10

Spørsmål 5 Det blir nemnt tre dyr i teksten. Skriv ned to av dei. Skriv i skriveboka.

ve

Lære

Gjer e

le

AR

Opp

Øveord

For ei overrasking!

– Det er rett at det følgjer ansvar med å skaffe seg eit kjæledyr, seier pappa. – Selma treng mat fleire gonger kvar dag. Dessutan må ho ofte ut for å gå på do. Vi vil gjere henne stoverein før vinteren kjem. I tillegg treng ho mosjon, og ho må trene på å bli lydig.

– Kva meiner du med lydig? Omar set seg ned ved sida av Lin. – Lydig … Pappa snakkar høgt for seg sjølv og lukkar auga ein kort augeblink. Lene fniser litt, for pappa gjer alltid det når han tenkjer seg om for å forklare noko. – Dersom Selma er lydig, då følgjer ho dei beskjedane ho får, seier pappa.

– Så å vere lydig vil seie at ho set seg på rumpa dersom du seier «sit»? undrar Are. – Og at ho stoppar om du seier «stå», legg Lin til.

– Nettopp, nettopp! Pappa nikkar.

– Kan ho bite? Auga til Omar er store, og han ser litt engsteleg ut.

– Alle dyr kan bite dersom dei føler seg trua, svarer pappa. – Men no er Selma trøytt og sovnar snart.

– Eg trur faktisk ho har sovna, seier Lin og peiker på bylten som snorkar i graset.

G SE

Skuledagen er over. Are skal akkurat til å spørje Lene om overraskinga, men blir avbroten av eit høgt hyl og høyrer at Lin slår opp latterdøra.

Omar ser redd ut. Brått ramlar noko lite og svart ned mot bakken.

KS

EM PL

avbroten skjønar allergisk flau bylt nydeleg gjerde stoverein beskjedane

VU R

D ER

IN

– Det er ikkje ein veps, men berre ei bille, seier Lin. Omar er flau over at han hylte så høgt.

– Er du allergisk mot veps? spør Are. Omar nikkar.

– Då skjønar eg at du blei redd, seier Lene. Ho vil få han på andre tankar.

– Er du klar for overraskinga? Det er ein ny familiemedlem, seier Lene og spring bort til pappa. Pappa legg ein liten svart og brun bylt på graset. Bylten strekkjer seg ut, snusar omkring og lograr med halen.

– Å, så liten og nydeleg! Lin set seg ned på graset. Are set seg på huk ved sida av.

– Ho heiter Selma, svarer Lene stolt. Ho stryk kvelpen varsamt over ryggen.

– Er det mykje arbeid? Lin ser spørjande på pappa. – Mamma og pappa seier at det er mykje arbeid og eit stort ansvar å ha kjæledyr.

nysgjerrig • faktisk • svart • gjer • augeblink • nettopp • følgjer

11

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 2 HØST • LESE FOR Å LÆRE

Læraren kan skape refleksjon rundt fagtekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «lære»?

Siktemålet er at elevane skal lese for å lære. Det vil seie at dei les fagtekstar for å forstå og hugse.

2. Les overskrifta i kor og sjå på bileta. Kva trur de teksten handlar om?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Trekk elevane inn i lesinga ved å setje søkjelyset på overskrift og bilete. Slik kan dei aktivere eigen bakgrunns­ kunnskap for å auke leseforståinga.

3. Kva meir enn overskrift og bilete er fagteksten bygd opp av?

EM PL

Denne teksttypen kallar vi nyheitsgrafikk. Få elevane til å reflektere rundt at teksten også har underoverskrifter, ­ bilet­forklaringar, kart og tidslinje. I tillegg finn dei tekstboksar for øveord og høgfrekvente ord utanfor sjølve ­nyheitsgrafikken.

4. Finn boksen med «øveord». Vi les desse saman, kvart ord tre gonger.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side.

Vi bruker dei ofte når vi snakkar, les og skriv. Les i kor, tre gonger på kvart ord.

G SE

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

Spørsmål 1 Kva for setningar i tabellen er riktige? Skriv dei i skriveboka.

D ER

C

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

IN

B

LESE SAMAN

KS

6. Kvifor trur de at … a) … det er forklaringar til biletet? b) … det er kart i teksten? c) … hundar og andre dyr i Noreg har eigne lover? d) … det er brukt ei tidslinje for å forklare dei første vekene i livet til ein kvelp?

VU R

a) b) c) d) e)

Hundelova er laga for at hundar skal ha det bra.

Hundar med lange klør har berre problem med å springe, ikkje gå.

Elghund var den mest populære hunderasen i Danmark i 2015.

Viftande hale viser at hunden er snill.

Kvelpar opnar auga når dei er to veker gamle.

Spørsmål 2 Korleis forklarer teksten at ein hund viser at han vil vere sjef? Skriv i skriveboka.

12

tispe tannfelling viftande

ve

behandla trivast klør

pels flokar vere sosial

Opp

Eit godt hundeliv

EM PL

I Noreg finst det fleire lover om dyr. Vi har lovene for at alle dyr i landet vårt skal ha det bra. Hundelova og dyrevelferdslova seier noko om korleis hundar må handterast for at dei skal trivast og ha det godt.

le

AR

Øveord

Lære

Gjer e

G SE

IN

Tenner Dei bør pussast jamleg.

Friske tenner er viktig for at hunden skal kunne ete.

KS

Hale Viftande: er vennleg Rett opp: føler seg størst, vil bestemme Mellom beina: er redd

D ER

Mest populære i 2015

Klør Dei må klippast kvar veke.

Med lange klør kan hunden få problem med å springe og gå.

VU R

Elghund

Chihuahua

Dei første vekene til ein kvelp kvelpen kvelpen dreg frå tispa, blir fødd opnar auga får ny «familie»

Labrador Retriever

0

1

2

3

4

5

6

7

8

tannfellinga tek til

9 10 11 12 13 14 15

jamleg • vennleg • viktig • lang • godt • kvar • gi • gjere

13

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 2 HØST • LESE FOR Å GJERE

Læraren kan skape refleksjon rundt tekststykke i matematikk ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «gjere»?

Siktemålet er at elevane skal følgje ei «oppskrift» for å finne svar på eitt eller fleire spørsmål.

2. Sjå på tekststykka på neste side. Korleis er dei bygde opp?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Kvart tekststykke er samansett av ein liten tekst med spørsmål, illustrasjon og tallinje. Snakk om at teksten kan innehalde nødvendige tal eller tal vi ikkje treng for å svare på spørsmålet. Snakk også om at nokre tal berre finst i hovudet på elevane, for eksempel at ei veke = sju dagar.

GJØRE SAMMEN

Rettlei elevane gjennom «oppskrifta»: • Det viser seg ofte at mange elevar «hoppar» direkte til punkt 5. Då kan dei miste både nødvendig og skjult infor­ masjon, og utrekninga vil bli feil.

• Forklar elevane forskjellen på å lage ei skisse og å teikne. Målet er å skissere korleis dei tenkjer i forkant av utrekninga, ikkje å bruke tid på teikning. Derfor bør elevane teikne for eksempel sirklar, kryss, teljestrekar, tiarar, kronestykke eller setlar.

• Tekststykka er differensierte. Kanskje nokre elevar bør gå rett på andre eller tredje oppgåve.

OPPSKRIFT Les teksten. Er nokon ord vanskelege?

Finn spørsmålet.

Finn dei nødvendige tala.

Teikn ei skisse. ✏ Teikn skissa i skriveboka di.

Rekn ut. ✏ Skriv reknestykket i skriveboka di.

Skriv svaret i éi setning. Skriv i skriveboka.

Tenk! Kan svaret vere riktig?

VU R

D ER

IN

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

G SE

KS

B

EM PL

3. Kvifor trur de at … a) … det er illustrasjonar til kvart tekststykke? b) … det er tre forskjellige tallinjer på neste side? c) … forfattarane har teke med tal som ikkje er nødvendige for å løyse kvart reknestykke? d) … vi skal teikne ei skisse FØR vi begynner å rekne med tala?

14

Til slutt …

No har vi jobba med kjæledyret hund. Kva har vi lært?

Skriv ein tekst eller seks–åtte faktasetningar.

Lære

Tekststykke

Gjøer e 6

ve

5,5

4,5

Kvelpen Selma veks raskt. I dag veg ho tre gonger meir enn då Lene og pappa henta henne.

Kor mykje veg Selma no?

1

4 3,5

EM PL

3 2,5 2 1,5 1

1,5 k g

0,5 0

KS

Selma blir vegen den første dagen.

le

AR

Opp

5

G SE

2000

IN

1500

D ER

KV EL PE F ÔR

Pappa betalte med ein 500lapp då han kjøpte kvelpefôr.

Ein sekk rekk til 20 dagar med mat til Selma. I tillegg får ho brødskive med leverpostei til frukost. a) Omtrent kor mange gram kvelpefôr et Selma kvar dag? b) Kva slags setlar og myntar kan pappa få tilbake? Vis to forslag.

VU R

2

3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

1000

Alle kvelpar i Noreg skal ha ein vaksine når dei er 12 veker. Ein veterinær set vaksinen i nakkeskinnet. Selma vog 0,5 kg då ho blei fødd. Kvelpen vog fem gonger så mykje då han fekk den første vaksinen sin. Same dag kjøpte pappa ein liten sekk hundefôr, sidan veterinæren selde sekken til halv pris. a) Kor mange kilo vog Selma då ho fekk vaksinen? b) Kor mange dagar gammal var kvelpen då han fekk vaksinen? c) Kor mange kroner betalte pappa til veterinæren?

3

500

0

15

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 3 HØST • LESE FOR Å OPPLEVE

Læraren kan skape refleksjon rundt skjønnlitterære tekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peiker på «oppleve»?

Formålet er at elevane skal lese for å oppleve. Det vil seie at dei skal låst som om dei er med på det som skjer i teksten. Snakk om at opplevinga kan gi spenning, glede, tristheit eller andre kjensler.

2. Sjå på teksten på neste side. Korleis er han bygd opp?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Hjelp elevane med å fokusere på alle elementa i teksten. Snakk også om at det er lurt å lese overskrifta og sjå på illustrasjonen først. Då aktiviserer elevane eigen bakgrunnskunnskap, slik at dei betre kan forstå og hugse det dei les.

GJERE ÅLEINE

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå ein vaksen med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. Læraren kan korlese saman med elevar som treng støtte.

1. Finn øveorda. Les kvart ord tre gonger.

2. Les teksten på neste side.

3. Svar på spørsmåla. Skriv berre dei riktige setningane. Skriv i skriveboka

Spørsmål 4 Kva er eit anna ord for forstørringsglas?

• luke • lupe • luse

G SE

Spørsmål 1 Kva tid på døgnet er det?

• tidleg om morgonen • om ettermiddagen • seint på kvelden

KS

B

EM PL

3. Kvifor trur de at … a) … vi kan seie at årstida er haust, utan å ha lese teksten? b) … dei fleste tekstar har overskrift? c) … utrivelege overraskingar sjeldan er morosame? Grunngi svaret.

Spørsmål 5 Kva meiner mormor når ho seier at Are har fått ubedne gjester? Skriv i skriveboka.

D ER

IN

Spørsmål 2 Kva er ein parasitt?

• noko vi bruker når det regnar • ein måte å sitje på • eit dyr som lever av eit anna

VU R

Spørsmål 3 Kven kan Are ha fått hovudlus av?

• mormor og Lene • Lene og Selma • mormor, Lene og Selma

16

Ferdig?

Kva trur du skjer vidare i teksten du nettopp las? Endar historia med noko morosamt, noko fint eller noko som kan vere trist? Lag framhaldet til teksten du har lese. Skriv eller teikn i skriveboka.

ve

Opp

le

Øveord

tekststykket konsentrere allergisk forstørringsglas ubedne parasitt menneskeblod fortvilt kjempe imot

KS

EM PL

– Lus. Du veit, sånne små insekt som … begynner Lene, men Are avbryt henne.

– Æsj, korleis har eg fått dei i håret? Eg vaska det jo etter treninga i går. Han er nesten på gråten.

– Kjære deg, seier mormor, – hovudlus har ingenting med skite hår å gjere.

– Dei liker reint, skite, kort, langt, lyst, mørkt og raudt hår.

Hovudlus er ein parasitt som treng menneskeblod for å leve.

– Så alle kan få hovudlus? spør Are. – Vaksne òg? Lene synest at det klør over heile henne.

– Ja, svarer mormor, – alle kan få hovudlus, både barn og vaksne.

– Kva gjer eg no? Are er fortvilt.

– Vi skal kjempe mot dei ubedne gjestene. Mormor smiler til han.

– Kva med Selma, skal vi sjekke henne òg? spør Lene uroleg.

Ho kikkar ned på kvelpen, som framleis søv under bordet.

– Nei, det treng vi ikkje, svarer mormor, – for hovudlus lever berre på menneske.

VU R

D ER

IN

G SE

Are og Lene gjer lekser ved middagsbordet. Brått høyrer Lene at Are stønner.

– Er tekststykket vanskeleg?

Ho ser at han har halde på med det same reknestykket ei stund.

Are sukkar og klør seg bak øyret.

– Nei då, eg har lese stykket, funne spørsmålet og dei nødvendige tala. Det berre klør så innmari bak øyret at eg ikkje klarer å konsentrere meg.

– Kanskje du er blitt allergisk?

Lene ser uroleg ned på Selma.

– Mormor, kan du sjekke bak øyret mitt? seier Are. Mormor kjem bort til bordet.

Ho kikkar på huda bak øyret, hentar eit forstørringsglas og sjekkar ein gong til. Ho ristar på hovudet.

– Du har fått ubedne gjester.

– Det går vel ikkje an å ha gjester bak øyret? seier han.

Lene fniser og spør om dei er veldig små. Mormor nikkar.

– Då er det ikkje riktig å kalle Ares «besøk» for gjester, seier Lene.

Mormor tenkjer litt, og så ristar ho på hovudet.

– Nei, eg burde nok heller sagt at han har fått ei utriveleg overrasking.

– Kan ein av dykk fortelje meg kva som skjer? spør Are. – Du har fått hovudlus, seier mormor, og Are blir rar i ansiktet.

AR

Ei utriveleg overrasking

Lære

Gjer e

stund • sjekke • sagt • skjer • skite • uroleg

17

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 3 HØST • LESE FOR Å LÆRE

A

SNAKKE SAMAN Læraren kan skape refleksjon rundt fagtekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «lære»?

Siktemålet er at elevane skal lese for å lære. Det vil seie at dei les fagtekstar for å forstå og hugse.

AR

2. Sjå på teksten på neste side. Korleis er han bygd opp?

3. Kvifor trur de at … a) … det er forklaringar til det eine biletet? b) … det er ei tidslinje i teksten? c) … lusene blir kalla hovudlus? d) … hovudlus er så små?

Nokre elevar treng støtte og hjelp frå ein vaksen med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. Læraren kan samle og korlese saman med elevar som treng støtte.

1. Finn øveorda. Les kvart ord tre gonger.

2. Les teksten på neste side.

3. Svar på spørsmåla.

KS

B

GJERE ÅLEINE

EM PL

Denne teksttypen kallar vi nyheitsgrafikk. Hjelp elevane med å reflektere rundt at teksten har overskrift, under­ overskrifter, bilete, biletforklaringar og ei nesten rund tidslinje. I tillegg finn dei tekstboksar.

Nymfe er eit anna ord for nyfødd lus.

Hovudlus kan hoppe frå eitt hovud til eit anna.

Ei holus kan leggje minst 40 egg før ho døyr.

Hovudlus lever i hovudbotnen til menneske.

Insektet spreier seg berre frå eitt hovud til eit anna.

IN

a) b) c) d) e)

G SE

Spørsmål 1 Skriv berre dei riktige setningane i skriveboka di.

VU R

D ER

Spørsmål 2 Teksten seier at hovudlusene går frå å vere nesten gjennomsiktige til å bli raudbrune eller svartlege. Kva trur du er forklaringa på det? Skriv i skriveboka.

18

Ferdig?

Vel ei eller fleire av oppgåvene. Skriv i skriveboka.

– Skriv seks–åtte faktasetningar om hovudlusa.

–S kriv ein tekst som har noko med hovudlus å gjere.

Lag overskrift sjølv.

– Teikn korleis hovudlus kan spreie seg. Skriv minst fem forklaringar til teikninga.

gjennomsiktige gjenstand røre

Hovudlus

EM PL

Lus i naturleg storleik

KS

Ei nymfe blir klekt.

Nymfe er ein hovudlusunge.

G SE

Lusa døyr.

9

IN

27

18

D ER

4 mm

VU R

le

Luseegg i naturleg storleik

Hovudlus lever på hovudet til folk. Dei lever på varme Lus legg egg stader, gjerne bak øyra eller på eit hårstrå. i nakken. Hovudlus lever 0 i hovudbotnen frå dei blir fødde til dei døyr.

35

Holusa legg tre–åtte egg kvar dag.

Opp

AR

hovudbotnen klekte parar

ve

Øveord

Lære

Gjer e

3 mm

2 mm

1 mm

0 mm

Hovudlus kan røre seg veldig raskt, men dei kan ikkje hoppe. Dei kan òg symje.

Insekta er nesten gjennomsiktige, men blir etter kvart raudbrune eller svartlege.

Hovudlus lever av blod frå menneske.

Holusa legg eit egg.

Nymfa har vakse og blitt ei vaksen hovudlus.

Holusa parar seg med ei hannlus.

Hovudlus kan spreie seg ved å gå frå … … eit hovud til eit anna. Når nokon leiker tett inntil kvarandre, gir ein klem eller driv med idrett. … eit hovud over på ein gjenstand. Til ein lenestol, eit skjerf, ei hue, eit handkle, ein sykkelhjelm eller ein børste. Dersom eit anna menneske bruker gjenstanden, kan hovudlusa gå over til håret til dette mennesket.

fødd • blod • kvarandre • vekse • naturleg

19

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 3 HØST • LESE FOR Å GJERE

A

SNAKKE SAMAN 1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva peikar pila på?

Siktemålet er at elevane skal følgje ei «oppskrift» for å finne svar på eitt eller fleire spørsmål.

2. Sjå på tekststykka på neste side. Korleis er dei bygde opp?

AR

Kvart tekststykke er samansett av ein liten tekst med spørsmål, illustrasjon og tallinje. Snakk om at teksten kan innehalde nødvendige tal eller tal vi ikkje treng for å svare på spørsmålet. Snakk også om at nokre tal berre finst i hovudet på elevane, for eksempel at ei veke = sju dagar.

GJERE ÅLEINE Bruk «oppskrifta» for å løyse eitt og eitt tekststykke. Hugs at det er lurt å bruke sirklar, kryss, teljestrekar, tiarar, kronestykke eller setlar når de skal lage ei skisse.

La elevane løyse tekststykka på eiga hand. Læraren kan samle elevar som treng vaksenstøtte.

OPPSKRIFT Les teksten. Er nokon ord vanskelege?

Finn spørsmålet.

Finn dei nødvendige tala.

Teikn ei skisse. ✏ Teikn skissa i skriveboka di.

Rekn ut. ✏ Skriv reknestykket i skriveboka di.

Skriv svaret i éi setning. Skriv i skriveboka.

Tenk! Kan svaret vere riktig?

VU R

D ER

IN

G SE

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

KS

B

EM PL

3. Kvifor trur de at … a) … berre eitt tekststykke har illustrasjon, mens dei to andre har tabell? b) … det er tre forskjellige tallinjer på neste side? c) … forfattarane har teke med tal som ikkje er nødvendige for å løyse kvart reknestykke? d) … vi skal teikne ei skisse FØR vi begynner å rekne med tala?

20

Ferdig?

Vel ei eller fleire av oppgåvene. Skriv i skriveboka.

– Teikn ei hovudlus og skriv minst fem forklaringar til teikninga.

– Prøv å lage ditt eige tekststykke om hovudlus. Hugs at det må vere med eit spørsmål. Om du vil, kan du lage fleire tekststykke.

– Les i den boka du held på med, eller i bibliotekboka du har lånt.

Gjer e

Ei hovudlus lever litt over ein månad. Tabellen viser at lusa er nymfe i 17 dagar.

Kor mange dagar er hovudlusa vaksen for ho døyr?

ve

1

Opp

Nymfe

0-17

Voksen

18-35

4 mm 20

2 mm

G SE

10

1 mm

0

90

60

30

0

IN

0 mm

120

Hovudlusa lever litt meir enn ein månad. Ei holus parar seg med ei hannlus for å leggje egg. Tabellen viser at lusa legg berre eitt egg på dag 18. Så legg ho fleire egg dagleg. a) Kor mange veker lever ei hovudlus? Rund av svaret oppover. b) Kor mange egg legg hovudlusa til saman på dag 20 og dag 21? c) Kor mange egg legg ei vaksen lus i det korte livet sitt?

3

VU R

D ER

35 34 33 32 31 30 29 28 27 26 25 24 23 22 21 20 19 18

Mormor fjerna mange bitte små lus frå hovudbotnen til Are. Ho la dei på eit ark.

Arket var omtrent 100 mm langt. a) Kor mange bein har åtte hovudlus til saman? b) Kor mange hovudlus kan liggje etter kvarandre på langsida av arket?

2

KS

3 mm

EM PL

Hovudlus Dag 30

le

AR

40

Lære

Tekststykke

Dag

Egg

18

1

19-34

8

21

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 4 VINTER • LESE FOR Å OPPLEVE

Læraren kan skape refleksjon rundt skjønnlitterære tekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peiker på «oppleve»?

Siktemålet er at elevane skal lese for opplevinga si skuld. Det vil seie at dei kan låst som om dei er med på det som skjer i teksten. Snakk om at opplevinga kan gi spenning, glede, tristheit eller andre kjensler.

2. Les overskrifta i kor og sjå på illustrasjonen. Kva trur de teksten handlar om?

Elevane blir trekte inn i lesinga når du set søkjelys på overskrift og illustrasjonar.

3. Kva meir enn illustrasjon og overskrift er teksten bygd opp av?

AR

A

SNAKKE SAMAN

EM PL

Han er i tillegg samansett av lesesirkelen og to tekstboksar. Bruk omgrepa «øveord» og «høgfrekvente ord» når klassa diskuterer dette.

4. Finn boksen med «øveord». Vi les desse saman, kvart ord tre gonger.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side.

Dette er ord vi ofte bruker når vi snakkar, les og skriv. Korles kvart ord tre gonger.

Mange av orda har kj-lyd eller skj-lyd. Tren fleire gonger på alle orda.

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

Les eitt og eitt spørsmål Skriv riktig setning i skriveboka.

IN

C

LESE SAMAN

G SE

B

KS

6. Kvifor trur de at … a) … vi kan seie noko om kva årstid det er, utan at vi har lese teksten? b) … Lene seier ho heller vil vere på skulen saman med venner enn liggje sjuk heime? c) … mange eldre i Noreg blir tilrådde å vaksinere seg mot influensa?

Spørsmål 3 I kva periode kan folk i Noreg bli smitta av influensa?

• i jula • frå desember til april • om hausten

Spørsmål 2 Kva tyder «å vandre med blikket»?

• at ein går rundt med blekkboks • at ein brått ramlar når ein går • at ein står heilt i ro og berre bruker auga

Spørsmål 4 Det blir nemnt fleire kroppsdelar i teksten. Skriv ned tre av dei. Skriv i skriveboka.

VU R

D ER

Spørsmål 1 Kva farge var det på sugerøyret i brusglaset?

• raud • oransje • brun

22

Spørsmål 5 Kvifor trur du Lene synest pappa pratar altfor mykje? Skriv i skriveboka.

Gjer e

ve

Øveord hjarte termometer nuppar temperaturen fotenden virus

le

AR

Opp

bakteriar signal influensa klukkar lokkar

EM PL

Pappa hjelper Lene så ho får dyna over seg, så hoppar Selma opp i fotenden av senga.

– Kvifor får eg feber? Lene sukkar tungt. Det er keisamt å vere sjuk. – Eg vil mykje heller vere på skulen saman med vennene mine.

– Feber … seier pappa og lukkar auga ein kort augeblink. Det gjer han alltid når han tenkjer seg om for å forklare noko.

– Feber får du når kroppen vil fortelje deg at du har fått uønskte virus eller bakteriar inn i kroppen, seier han.

– Så feber er eit signal om at kroppen min må gjere seg klar til kamp mot sjukdom? Lene er trøytt og slapp, men samtidig synest ho det er spennande å høyre på pappa.

– Jepp! Kanskje du har influensa? Det er mange i Noreg som blir sjuke av influensa mellom desember og april.

– Skal eg vere sjuk heilt til april?

KS

Pappa klukkar lågt og fortel at ho kjem til å vere frisk som ein fisk om ei veke eller to. Lene skjønar ikkje kvifor han snakkar om fisk akkurat no. Ho orkar nesten ikkje halde auga oppe.

Pappa går mot døra og lokkar på Selma. Den brune kvelpen opnar det eine auget, ser på pappa ei lita stund, og så lukkar han auget igjen.

– Sov godt, begge to! seier pappa smilande og går ut av rommet.

VU R

D ER

IN

G SE

Lene ligg oppå dyna og keiar seg. Ho lèt blikket vandre rundt. Vindauget. Gardinene med hjarte på. Skrivebordet.

På kanten av skrivebordet står eit brusglas med sugerøyr. Ho strekkjer ut armen for å nå glaset.

– Au! seier ho høgt og senkar armen igjen. Det gjer vondt i armen. I heile kroppen, faktisk!

Med eitt ser ho pappa og Selma kikke inn gjennom døropninga.

– Ropte du?

Lene ristar på hovudet og stønner.

– Du er varm og har feber, seier pappa.

Lene kjenner at håra over heile kroppen reiser seg. Huda på armane får nuppar.

– No frys eg, seier ho og prøver å trekkje dyna litt over seg. – Er det ikkje rart at eg frys når kroppen er så varm?

– Jau, det er kanskje rart, men det har ei naturleg forklaring, svarer pappa.

– Når du har feber, gir hjernen beskjed til kroppen om å auke temperaturen.

Lære

Heime frå skulen

keisamt • kikke • med eitt • naturleg • kjenner • beskjed • skjønar

23

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 4 VINTER • LESE FOR Å LÆRE

Læraren kan skape refleksjon rundt fagtekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «lære»?

Siktemålet er at elevane skal lese for å lære. Det vil seie at dei les fagtekstar for å forstå og hugse.

2. Les overskrifta i kor og sjå på bileta. Kva trur de teksten handlar om?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Trekk elevane inn i lesinga ved å setje søkjelyset på overskrift og bilete. Slik kan dei aktivere eigen bakgrunns­ kunnskap for å auke leseforståinga.

3. Kva meir enn overskrift og bilete er fagteksten bygd opp av?

EM PL

Snakk om at teksten også har underoverskrifter, tekst til bileta, søylediagram og tekst til diagrammet. I tillegg finn dei tekstboksar for øveord og høgfrekvente ord.

4. Finn boksen med «øveord». Vi les desse saman, kvart ord tre gonger.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side.

Dette er ord vi ofte bruker når vi snakkar, les og skriv. Korles kvart ord tre gonger.

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

G SE

C

LESE SAMAN

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

Spørsmål 1 Kva for setningar i tabellen er riktige? Skriv dei i skriveboka.

Du blir sjuk om vinteren dersom du går utan hue.

Forkjøling og influensa kjem frå same virus.

D ER

a) b) c) d) e)

IN

B

KS

6. Kvifor trur de at … a) … det er tekst til biletet? b) … det ikkje er nokon fotnotar i teksten? c) … det er underoverskrifter i tillegg til overskrifta? d) … forfattarane har laga eit søylediagram til teksten?

Ofte verkjer det i kroppen dersom du har fått influensa.

Meir enn 100 000 menneske hadde influensa i Noreg den tiande veka i 2015.

Det tek mindre enn ei veke frå viruset kjem inn i kroppen, til du blir forkjølt.

VU R

Spørsmål 2 Hvordan forklarer teksten at influensa og forkjølelse smitter via dråper?

Skriv i skriveboka.

Spørsmål 3 Kva synest du er den luraste måten å unngå smitte på? Skriv i skriveboka.

24

ve

Lære

Gjer e

le

AR

Opp

Øveord

EM PL

influensa forkjølingssjuk virusfamiliar hovudverk verkjer grundig olbogekroken vaksinere

Influensasesongen 2014–2015 smitta 120000 100000 80000 60000 40000

veke 20

veke 15

veke 10

0

veke 8

20000 veke 40

Sjuk av virus Forkjøling og influensa kjem av virus. Nokre virusfamiliar

Korleis kan vi halde oss friske?

Det er fleire ting vi kan gjere for å unngå smitte av forkjøling og influensa. Vi kan: • v aske hendene grundig og ofte • h oste eller nyse i olbogekroken, ikkje i hendene • h alde oss unna folk som hostar og nys

veke 50

VU R

D ER

Kvifor blir vi sjuke?

Mange trur dei blir sjuke om vinteren fordi dei går utan hue.

Det er også mange som trur at kulde ute gjer oss snørrete og sjuke. Grunnen til at vi oftare blir forkjølingssjuke om vinteren, er at vi er mykje inne.

Inne er menneska tettare på kvarandre, og då er det lettare å bli smitta.

Vaksinering I Noreg kan ein del menneske vaksinere seg mot influensa.

Folk over 65 år og dei med spesielle sjukdommar får tilbod om denne vaksinen. Kroppen til eldre og sjuke menneske klarer ikkje å verne dei mot sjukdommar like godt som kroppen til friske. Vi vaksinerer menneske for å unngå at dei blir svært sjuke.

veke 46

IN

Har du vore forkjølt nokon gong? Dei fleste har vore det mange gonger, men ikkje alle har hatt influensa. Vi veit ikkje kor mange som blir forkjølte, men over 250 000 menneske i Noreg får influensa kvart år.

gjer oss forkjølte, mens andre virusfamiliar gir oss influensa.

Dersom du er forkjølt, har du ofte tett eller rennande nase.

Det er mykje snørr som kjem ut når du snyt deg. Du kan òg vere sår i halsen. Ved influensa har du feber, vondt i musklane og ofte hovudverk. Det kjennest ut som det verkjer i heile kroppen.

veke 0

G SE

Snørr er gørr!

Forkjølingsviruset og influensaviruset er forstørra for at vi skal kunne sjå dei. Det tek frå éin til fire dagar frå viruset kjem inn i kroppen, til sjukdommen bryt ut.

KS

Virus kjem inn i kroppen saman med dropar. Dersom du er sjuk og hostar eller nys utan å halde deg for munn og nase, kan ein som står i nærleiken, puste inn dei bitte små dropane med virus. Då kan du smitte den andre.

Søylediagrammet viser kva for veke det var flest influensasjuke i Noreg i 2014–2015.

kvart • kvarandre • kvifor • korleis • gjer • gir • verne

25

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 4 VINTER • LESE FOR Å GJERE

Læraren kan skape refleksjon rundt tekststykke i matematikk ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «gjere»?

Siktemålet er at elevane skal følgje ei «oppskrift» for å finne svar på eitt eller fleire spørsmål.

2. Sjå på tekststykka på neste side. Korleis er dei bygde opp?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Vis at kvart tekststykke er samansett av ein liten tekst med spørsmål, illustrasjon og tallinje. I tillegg har det eine tekststykket ein tabell. Snakk om at teksten kan innehalde nødvendige tal eller tal vi ikkje treng for å svare på spørsmålet. Snakk også om at nokre tal berre finst i hovudet på elevane, for eksempel at ei veke = sju dagar.

GJØRE SAMMEN

Læreran må rettleie elevane gjennom «oppskrifta»: • Det viser seg ofte at mange elevar «hoppar» direkte til punkt 5. Då kan dei miste både nødvendig og skjult infor­ masjon, og utrekninga vil bli feil.

• Forklar elevane forskjellen på å lage ei skisse og å teikne. Målet er å skissere korleis dei tenkjer i forkant av utrekninga, ikkje å bruke tid på teikning. Derfor bør elevane teikne for eksempel sirklar, kryss, teljestrekar, tiarar, kronestykke eller setlar.

• Tekststykka er differensierte. Kanskje nokre elevar bør gå rett på andre eller tredje oppgåve?

G SE

KS

B

EM PL

3. Kvifor trur de at … a) … det er illustrasjonar til kvart tekststykke? b) … det er tre forskjellige tallinjer på neste side? c) … det er teke med tal som ikkje er nødvendige for å løyse kvart reknestykke? d) … vi skal teikne ei skisse FØR vi begynner å rekne med tala?

VU R

D ER

IN

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

OPPSKRIFT Les teksten. Er nokon ord vanskelege?

Finn spørsmålet.

Finn dei nødvendige tala.

Teikn ei skisse. ✏ Teikn skissa i skriveboka di.

Rekn ut. ✏ Skriv reknestykket i skriveboka di.

Skriv svaret i éi setning. Skriv i skriveboka.

Tenk! Kan svaret vere riktig?

26

Til slutt …

No har vi jobba med virussjukdom. Kva har vi lært?

Skriv ein tekst eller åtte–ti faktasetningar.

Gjer e Lære

Tekststykke 70

ve

2,5

60

2

50

1,5

Over 65 år – rom 301 40

1

Spesielle sjukdommar – rom 309 30

0,5

20

Mormor er 67 år.

Ho fyller 68 om 35 dagar. Are er 10 år.

I kor mange år har mormor kunna få influensavaksine?

1

EM PL

Tilbod om influensavaksine

le

AR

Opp

0

Lene hadde over 39°C i feber. Ho fekk brus tre dagar på rad. Den første dagen drakk ho ei halv flaske brus. Dei to neste dagane drakk ho til saman 1 ½ liter. a) Kor mange desiliter brus drakk Lene den første dagen? b) Kor mange liter brus drakk Lene til saman alle dagane?

2

KS

10

IN

G SE

0

Pappa åt frukost klokka 8.30 den andre dagen Lene var sjuk. Han skar to brødskiver og hadde ost og syltetøy på. I avisa las han at influensavirus kan overleve på klede, stål, plast og tre. a) Kor mange døgn kan eit influensavirus leve på brødfjøla? b) Kor stor del av eit døgn kan viruset leve på genseren til pappa? Skriv svaret som brøk. c) Pappa fekk dropesmitte på buksa ein time før frukosten. Kor mykje var klokka då han ikkje lenger hadde smitten på buksa?

VU R

D ER

3

Kvar

Klede

Stål

Plast

Tre

Tid

8t

24 t

24 t

48 t

50

40

30

20

10

0

27

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 5 VINTER • LESE FOR Å OPPLEVE

Læraren kan skape refleksjon rundt skjønnlitterære tekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peiker på «oppleve»?

Siktemålet er at elevane skal lese for opplevinga si skuld. Det vil seie at dei kan låst som om dei er med på det som skjer i teksten. Snakk om at opplevinga kan gi spenning, glede, tristheit eller andre kjensler.

2. Les overskrifta i kor og sjå på illustrasjonen. Kva trur de teksten handlar om?

Elevane blir trekte inn i lesinga når du set søkjelys på overskrift og illustrasjonar.

3. Kva meir enn illustrasjon og overskrift er teksten bygd opp av?

AR

A

SNAKKE SAMAN

EM PL

Han er i tillegg samansett av lesesirkelen og to tekstboksar. Bruk omgrepa «øveord» og «høgfrekvente ord» når klassa diskuterer dette.

4. Finn boksen med «øveord». Vi les dei saman, kvart ord tre gonger.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side.

Dette er ord vi ofte bruker når vi snakkar, les og skriv. Korles kvart ord tre gonger.

Mange av orda har sj-lyd. Tren fleire gonger på alle orda.

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

Les eitt og eitt spørsmål Skriv riktig setning i skriveboka.

IN

C

LESE SAMAN

G SE

B

KS

6. Kvifor trur de at … a) … Lene er så raud i kinna? b) … forfattarane bruker ord som «begeistra, glad, forundra og bekymra» i teksten? c) … ei skøytebane helst må ryddast for snø før ein kan gå på skøyter?

D ER

Spørsmål 1 Kva for reiskapar bruker barna til å rydde skøytebana med?

• snøskuffer • snøskuffer og spade • snøskuffer og kost

VU R

Spørsmål 2 Kva tyder «å fylle energi på tanken» i denne teksten?

• at ein et ein energibar • at ein et lunsj • at ein drikk vatn

28

Spørsmål 3 Kva for yrke trur du mor til Omar har?

• lege • kontorarbeidar • forelskingsekspert Spørsmål 4 Det er skildra mange kjensler i teksten.

Skriv ned tre av dei. Skriv i skriveboka.

Spørsmål 5 Kva trur du Omar meiner når han seier at både Are og han får viljen sin? Skriv i skriveboka.

ve

Lære

Gjer e

le

AR

Opp

Øveord

G SE

KS

EM PL

utegymmen snørydding forundra snødungen lattermildt kavar vaksinere fjasar

Snart utegym

– Pause allereie? spør Are forundra.

– Det er nesten som om lungene mine er for små for meg, seier ho og set seg i snødungen. Omar ser at Lene er heilt raud i toppen.

– Mamma seier at det ofte tek tid å bli heilt frisk etter influensa, seier Omar. – Ho plar seie at når kroppen bruker krefter på å reparere seg sjølv, verkar det som om hjartet og lungene jobbar hardare enn til vanleg. Lene veit at mor til Omar har arbeidd mykje desse vintermånadene. Det er mange som vil vaksinere seg mot influensa.

Omar ser litt bekymra på Lene.

– Dunkar hjartet ditt no?

– Klart hjartet hennar dunkar,

VU R

D ER

IN

– Are, kan du hjelpe meg med å moke snø på skøytebana?

Det er storefri, og heile klassa har akkurat fylt energi på tanken. Omar ser spørjande på Are. Han svarer at det gjer han gjerne, og så spring gutane bort til skøytebana. Lene skjønar at dei skal moke bana, for dei har teke med reiskapar som kan brukast til snørydding. Ho elskar å gå på skøyter, særleg når skjera er nyslipte. Det er berre det at skøytene hennar ligg heime. Ho har ikkje fått beskjed om at elevane kan ha utegym, sidan ho har vore sjuk av influensa. Lene går bort til gutane, grip ei snøskuffe og tek i det ho kan. Ikkje lenge etter er ho sliten og tek ein pause. Ho hiv etter pusten.

det bankar jo for meg, seier Are og ler. Lene ristar lattermildt på hovudet.

– Du fjasar sånn! Lene legg hovudet på skakke. – Kanskje eg ikkje kan hjelpe dykk med mokinga likevel?

Omar og Are må le, for dei synest ho ser skikkeleg rar ut.

– Kanskje vi skal slutte å tulle, slik at skøytebana blir klar til gymmen? spør Omar.

Are nikkar og fyller snøskuffa.

Han tømmer snøen over Lene.

Ho hyler høgt og kavar seg opp av snødungen. Are spring av stad med Lene i hælane, mens Omar ler og ser på isen på skøytebana. Han gleder seg til utegymmen, for det er moro å gå på skøyter.

skøyter • skjera • skøytebana • gjer • gjerne

29

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 5 VINTER • LESE FOR Å LÆRE

Læraren kan skape refleksjon rundt fagtekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «lære»?

Siktemålet er at elevane skal lese for å lære. Det vil seie at dei les fagtekstar for å forstå og hugse.

2. Les overskrifta i kor og sjå på bileta. Kva trur de teksten handlar om?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Trekk elevane inn i lesinga ved å setje søkjelyset på overskrift og bilete. Slik kan dei aktivere eigen bakgrunns­ kunnskap for å auke leseforståinga.

3. Kva meir enn overskrift og bilete er fagteksten bygd opp av?

EM PL

Snakk om at teksten også har illustrasjonar, forklaringar til illustrasjonane, fotnote og ein tekstboks. I tillegg finn dei tekstboksar for øveord og høgfrekvente ord.

4. Finn boksen med «øveord». Vi les desse saman, kvart ord tre gonger.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side.

Dette er ord vi ofte bruker når vi snakkar, les og skriv. Korles kvart ord tre gonger.

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

G SE

C

LESE SAMAN

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

Spørsmål 1 Kva for setningar i tabellen er riktige? Skriv dei i skriveboka.

Ribbeina vernar hjartet og lungene.

I tarmane blir maten fordøydd, så han gir «bensin» slik at kroppen kan verke.

D ER

a) b) c) d) e)

IN

B

KS

6. Kvifor trur de at … a) … det er forklaringar til bileta og illustrasjonane? b) … det er ein fotnote i teksten? c) … det er underoverskrifter i tillegg til overskrifta? d) … det er ein illustrasjon av kroppen med nokre organ?

Hjartet er på storleik med ein tommel.

Alle organa i kroppen har sine eigne oppgåver.

Den einaste oppgåva til lungene er å ta opp oksygen frå lufta.

VU R

Spørsmål 2 Korleis forklarer teksten kva fordøying er? Skriv i skriveboka.

Spørsmål 3 Ribbeina har ei spesiell oppgåve i kroppen. Kva er det? Skriv i skriveboka.

30

Øveord oksygen område

ve

knyttneve påkjenning mangedobla

Opp

Kroppen

EM PL

Menneskekroppen er samansett av mange forskjellige delar.

Inne i kroppen er det nokre delar som er viktige. Desse kallar vi organ. Kvart organ har spesielle oppgåver i kroppen.

G SE

IN

D ER

Nyrene skil ut stoff kroppen ikkje treng.

Nyrene lagar også urin. I tillegg passar dei på at salt er i balanse i kroppen.

KS

Hjartet er ein muskel som er omtrent like stor som knyttneven din.

Levra lagar galle.

Galle er ei væske.

Den er nødvendig for at maten skal fordøyast. Levra reingjer også blodet.

Magesekken løyser opp maten. Kroppen må fordøye1 mat for at han skal verke.

Tarmane er staden der maten blir fordøydd. Tarmane syg til seg mange stoff som kroppen treng.

VU R

le

AR

organ stoff reingjer

Lære

Gjer e

1 fordøye: det som skjer når maten vi har ete, blir forandra til «bensin» for kroppen.

Lungene Lungene er mykje større enn hjartet, men både hjartet og lungene er verna av ribbeina.

Det er ei venstre og ei høgre lunge i kroppen. Dei har to oppgåver: 1) å ta opp oksygen frå lufta 2) å kvitte seg med «eksos» frå kroppen. Når vi pustar inn, kjem oksygen ned i lungene og går ut i blodet. På eitt minutt pustar eit vakse menneske mellom seks og sju liter luft inn i lungene.

Visste du at… … dersom vi bretta ut lungene, ville dei dekkje eit område på omtrent 70 m2? Det er det same som eit rektangel på 10 x 7 m.

forskjellige • viktige • spesielle • omtrent • gjennom

31

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 5 VINTER • LESE FOR Å GJERE

Læraren kan skape refleksjon rundt tekststykke i matematikk ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «gjere»?

Siktemålet er at elevane skal følgje ei «oppskrift» for å finne svar på eitt eller fleire spørsmål.

2. Sjå på tekststykka på neste side. Korleis er dei bygde opp?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Kvart tekststykke er samansett av ein liten tekst med spørsmål, illustrasjon og tallinje. Snakk om at teksten kan innehalde nødvendige tal eller tal vi ikkje treng for å svare på spørsmålet. Snakk også om at nokre tal berre finst i hovudet på elevane, for eksempel at ei veke = sju dagar.

GJØRE SAMMEN

Læraren må rettleie elevane gjennom «oppskrifta»: • Det viser seg ofte at mange elevar «hoppar» direkte til punkt 5. Då kan dei miste både nødvendig og skjult infor­ masjon, og utrekninga vil bli feil.

• Forklar elevane forskjellen på å lage ei skisse og å teikne. Målet er å skissere korleis dei tenkjer i forkant av utrekninga, ikkje å bruke tid på teikning. Derfor bør elevane teikne for eksempel sirklar, kryss, teljestrekar, tiarar, kronestykke eller setlar.

• Tekststykka er differensierte. Kanskje nokre elevar bør gå rett på andre eller tredje oppgåve?

G SE

KS

B

EM PL

3. Kvifor trur de at … a) … det er illustrasjonar til kvart tekststykke? b) … det er tre forskjellige tallinjer på neste side? c) … det er teke med tal som ikkje er nødvendige for å løyse kvart reknestykke? d) … vi skal teikne ei skisse FØR vi begynner å rekne med tala?

VU R

D ER

IN

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

OPPSKRIFT Les teksten. Er nokon ord vanskelege?

Finn spørsmålet.

Finn dei nødvendige tala.

Teikn ei skisse. ✏ Teikn skissa i skriveboka di.

Rekn ut. ✏ Skriv reknestykket i skriveboka di.

Skriv svaret i éi setning. Skriv i skriveboka.

Tenk! Kan svaret vere riktig?

32

Til slutt …

No har vi jobba med hjartet og lunger. Kva har vi lært?

Skriv ein tekst eller åtte–ti faktasetningar.

Gjer e Lære

Tekststykke

ve

10

Skuleplass 1

8

4

Skuleplass 2

0

Skulen til Are, Lene og Omar har to skuleplassar.

Den minste blir brukt til skøytebane om vinteren. a) Kor stort areal har skøytebana? b) Kor mykje større er den store skuleplassen enn den vesle?

VU R

D ER

IN

G SE

2

KS

Are mokar vekk snø frå skøytebana. Han tek skikkeleg i og kjenner at hjartet dunkar meir enn vanleg.

Kor mange liter blod strøymer gjennom eit hjarte dersom det pumpar dobbelt så mykje som til vanleg?

1

10 m

70 m

2

Til vanlig: 4 liter pr. minutt.

EM PL

50 m

6

le

AR

Opp

4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0

Are, Omar og Lene har brukt heile storefri på å moke snø av skøytebana på 70 m x 10 m. Det heldt akkurat med ¾ time for å få skøytebana snøfri.

Lene pusta tungt då ho var ferdig, men såg at det var fem minutt igjen til begge visarane på klokka stod rett opp. a) Kor mange minutt brukte barna på å få vekk snøen frå skøytebana? b) Halve skøytebana var snøfri då halve storefri var gått. Kor mange m2 hadde barna moka? c) Kor mykje var klokka då storefri begynte?

3

700

600

500

400

300

33

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 6 VINTER • LESE FOR Å OPPLEVE

Læraren kan skape refleksjon rundt skjønnlitterære tekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peiker på «oppleve»?

Formålet er at elevane skal lese for å oppleve. Det vil seie at dei skal låst som om dei er med på det som skjer i teksten. Snakk om at opplevinga kan gi spenning, glede, tristheit eller andre kjensler.

AR

A

SNAKKE SAMAN

2. Sjå på teksten på neste side. Korleis er han bygd opp?

3. Kvifor trur de at … a) … Are ikkje klarer å konsentrere seg om leksene? b) … Are skal lage skisser til matteleksa om brøk? c) … mormor les avisa kvar dag?

Nokre elevar treng støtte og hjelp frå ein vaksen med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. Læraren kan samle og korlese saman med elevar som treng støtte.

KS

B

GJERE ÅLEINE

EM PL

Hjelp elevane med å fokusere på alle elementa i teksten. Snakk også om at det er lurt å lese overskrifta og sjå på illustrasjonen først. Då hjelper elevane seg sjølv med å aktivisere eigen bakgrunnskunnskap, slik at dei betre kan forstå og hugse det dei les.

Spørsmål 3 Kva for anna ord passar på det Are driv med når han eigentleg skal gjere lekser?

• unnasluntring • dagdraumar • drøymefangar

G SE

1. F inn øveorda. Les kvart ord tre gonger.

2. Les teksten på neste side.

3. Svar på spørsmåla. Skriv berre dei riktige setningane. Skriv i skriveboka.

IN

Spørsmål 1 Kva for fag har Are lekser i?

• matematikk • matematikk og norsk • matematikk og naturfag

VU R

D ER

Spørsmål 2 Kva vil det seie «å vere kryptisk»?

• at ein kryp på ein rar måte • at ein er løyndomsfull • at ein snakkar berre tull

34

Ferdig?

Spørsmål 4 Mormor synest Are verkar ukonsentrert.

Forklar korleis teksten får fram dette.

Skriv i skriveboka.

Spørsmål 5 Kvifor er det lurt å lage skisser i staden for teikningar når ein skal løyse matteoppgåver? Skriv i skriveboka.

Kva trur du skjer vidare i teksten du nettopp las? Endar historia med noko morosamt, noko fint eller noko som kan vere trist? Lag framhaldet til teksten du har lese. Skriv eller teikn i skriveboka.

ve

Opp

le

Øveord

dinosaur skisser draumeverd lattermildt konsentrere kryptisk kjapt poenget

KS

EM PL

det inni meg. Då veit eg ikkje kva eg skal gjere.

– Eg trur eg skjønar, seier mormor.

– Kvar einaste dag opplever vi menneske forskjellige kjensler. Det er ikkje farleg å kjenne på dei, men av og til merkar vi kjenslene ekstra godt.

Are nikkar, og mormor held fram.

– Hugsar du at vi for ei tid sidan snakka om at det er vanleg å vere trist av og til? Mormor legg hovudet på skakke før ho held fram. – Heldigvis kan kjensler vere gode òg, slik at vi blir glade eller lykkelege.

– Det er det eg blir, avbryt Are ivrig.

– Eg blir glad og lykkeleg når eg er saman med Lene.

– Det høyrest ut som vi begge har gode kjensler for nokon, seier mormor. Ho smiler til Are, og han smiler tilbake.

– Er du forelska? spør Are forundra.

– Kven veit? svarer mormor kryptisk. – Eg veit berre at det er ekstra godt med varme kjensler om vinteren, svarer ho og ler.

VU R

D ER

IN

G SE

Matematikkleksa i dag er å lese om dinosaurar og lage skisser til brøkoppgåver. Læraren har vist klassa kvifor det er lurt å lage enkle skisser. Ho stilte seg ved tavla og brukte lang tid på å teikne eit par lunger. Så teikna ho kjapt ein sirkel og delte han i to. Både klassa og læraren lo av at verken teikninga eller skissa likna på lunger. Are hadde forstått poenget: Det er lurare å bruke tid på å rekne enn på å teikne. Tankane hans flyg av stad. Til snømokinga i storefri i dag. Til Lene sitt ansikt. Til då ho rista lattermildt på hovudet. Han smiler.

– Are? Jorda kallar, kan du høyre meg? roper mormor. Are skvett og draumeverda forsvinn.

– Treng du hjelp?

– Nei då, seier Are og ser ned i boka.

– Eg skal lage sånne skisser, så matteleksa går greitt.

– Aha! Skisser er lurt, seier mormor.

– Men kvar er tankane dine? Ho er nysgjerrig.

– På smil, seier Are og forklarer at han blir i godt humør når mormor smiler til han.

– Det er annleis med Lene, held han fram. – Når ho smiler, boblar og kiler

AR

Varme vinterkjensler

Lære

Gjer e

skisse • kjapt • rekne • teikne • nysgjerrig • annleis

35

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 6 VINTER • LESE FOR Å LÆRE

A

SNAKKE SAMAN Læraren kan skape refleksjon rundt fagtekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «lære»?

Siktemålet er at elevane skal lese for å lære. Det vil seie at dei les fagtekstar for å forstå og hugse.

AR

2. Sjå på teksten på neste side. Korleis er han bygd opp?

3. Kvifor trur de at … a) … det av og til er tekst til bilete? b) … det er ein fotnote i teksten? c) … teksten har innleiing, midtdel og avslutning? d) … det er underoverskrifter i tillegg til overskrifta?

B

GJERE ÅLEINE

EM PL

Denne teksttypen kallar vi fagtekst. Snakk om at teksten har overskrift, underoverskrifter, bilete, tekst til bileta og ein fotnote. I tillegg finn dei ein tekstboks.

Nokre elevar treng støtte og hjelp frå ein vaksen med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. Læraren kan samle og korlese saman med elevar som treng støtte.

KS

1. Finn øveorda. Les kvart ord tre gonger.

2. Les teksten på neste side.

3. Svar på spørsmåla.

Vi tenkjer oss alltid om før vi smiler.

Vi menneske bruker musklar i ansiktet og magen når vi ler. Å skvette er ein refleks.

Hjartet pumpar raskare når adrenalin blir sleppt laus i kroppen.

IN

a) b) c) d) e)

G SE

Spørsmål 1 Skriv berre dei riktige setningane i skriveboka di

Forskarar meiner det er usunt å le.

D ER

Spørsmål 2 I teksten står det at «vi bøyer hovudet bakover når vi skvett». Kvifor er det ein finurleg reaksjon? Skriv i skriveboka.

VU R

Spørsmål 3 Kva gjer endorfin med kroppen vår? Skriv i skriveboka.

36

Ferdig?

Vel ei eller fleire av oppgåvene. Skriv i skriveboka.

– S kriv seks–åtte faktasetningar om reaksjonar i kroppen.

– S kriv ein tekst som har noko med reaksjonar i kroppen å gjere. Lag overskrift sjølv.

– T eikn korleis du trur dei gode stoffa, endorfin, spreier seg i kroppen. Skriv minst fem forklaringar til teikninga.

ve

Lære

Gjer e

le

AR

Opp

Øveord

EM PL

reaksjon stoff endorfin avslappa forskar skvett uvant refleks adrenalin finurlege

Har du ledd så mykje og så lenge at tårene trillar? Sånn at det er blitt vanskeleg å puste? Og du får vondt i magen? Då har du hatt latterkrampe. Forskarar meiner det er sunt å le.

KS

Forskarar meiner at vi forsvarar oss når vi skvett.

For lenge sidan trong menneska vern mot rovdyr.

Rovdyr angrip ofte nakken, men det er vanskeleg å få tak i nakken når vi skvett.

Bø! Å skvette er òg ein naturleg reaksjon. Vi kan skvette av at nokon lagar ein uvant lyd, eller av at nok tek uventa på oss. Når vi blir skremde, reagerer kroppen så raskt at vi ikkje får tenkt oss om. Redsel er ein reaksjon som kan hjelpe oss å verne kroppen.

G SE

Finurlege reaksjonar

IN

Har du tenkt over kva som skjer når vi smiler og ler? Eller kvifor vi skvett når vi blir skremde? Kroppen vår reagerer på mange, mange forskjellige måtar. Nokre reaksjonar tenkjer vi ikkje over når dei skjer. Andre reaksjonar merkar vi godt.

Når vi skvett, reagerer kroppen med eit rykk.

Somme kallar rykket for ein refleks. Når vi blir skremde, skjer det fleire ting i kroppen. Musklane heisar skuldrene litt opp. Musklane får oss òg til å bøye hovudet litt bakover. Hjernen slepper ut eit stoff som gjer at hjartet begynner å pumpe raskare. Dette stoffet heiter adrenalin. Adrenalin Når vi smiler og ler, skjer det fleire ting i kroppen. sørgjer for at viktige kroppsdelar får energi. Slik gjer kroppen seg klar til å flykte eller kjempe mot Vi rører mange musklar, både i magen og i ansiktet. Forskarar har funne ut at vi bruker minst det som er skremmande. tjue musklar i ansiktet når vi smiler. Når vi smiler Å smile, le eller føle redsel er vanlege kjensler hos og ler, får hjernen melding om at vi er fornøgde. menneske. Kjensler skaper reaksjonar i kroppen.

Då sørgjer hjernen for at gode stoff blir sleppte Reaksjonar i kroppen kan gjere oss avslappa. laus i kroppen. Dei gode stoffa kallar vi endorfin.

Andre reaksjonar kan gjere oss klare til forsvar.

Endorfin gjer at vi blir glade og avslappa.

Kroppens finurlege reaksjonar gjer at mennesket

VU R

D ER

Smil og latter Å smile er ein naturleg reaksjon. Vi gjer det fleire gonger kvar dag, ofte utan å tenkje oss om. Når ein venn gjer noko morosamt, kan vi le høgt. Dersom nokon gjer noko som er litt flautt, kan vi smile litt.

Smil og latter er reaksjonar i kroppen vår.

lever og overlever.

1 – finurlig: noe som er smart eller lurt

skjer • reagerer • flautt • rykk • hjernen • hjartet

37

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 6 VINTER • LESE FOR Å GJERE

Læraren kan skape refleksjon rundt tekststykke i matematikk ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «gjere»?

Siktemålet er at elevane skal følgje ei «oppskrift» for å finne svar på eitt eller fleire spørsmål.

2. Sjå på tekststykka på neste side. Korleis er dei bygde opp?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Kvart tekststykke er samansett av ein liten tekst med spørsmål, illustrasjon og tallinje. Snakk om at teksten kan innehalde nødvendige tal eller tal vi ikkje treng for å svare på spørsmålet. Snakk også om at nokre tal berre finst i hovudet på elevane, for eksempel at ei veke = sju dagar.

GJERE ÅLEINE Bruk «oppskrifta» for å løyse eitt og eitt tekststykke. Hugs at det er lurt å bruke sirklar, kryss, teljestrekar, tiarar, kronestykke eller setlar når de skal lage ei skisse.

La elevane løyse tekststykka på eiga hand. Læraren kan samle elevar som treng vaksenstøtte.

OPPSKRIFT Les teksten. Er nokon ord vanskelege?

Finn spørsmålet.

Finn dei nødvendige tala.

Teikn ei skisse. ✏ Teikn skissa i skriveboka di.

Rekn ut. ✏ Skriv reknestykket i skriveboka di.

Skriv svaret i éi setning. Skriv i skriveboka.

Tenk! Kan svaret vere riktig?

VU R

D ER

IN

G SE

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

KS

B

EM PL

3. Kvifor trur de at … a) … det er illustrasjonar til kvart tekststykke? b) … det er tre forskjellige tallinjer på neste side? c) … det er teke med tal som ikkje er nødvendige for å løyse kvart reknestykke? d) … vi skal teikne ei skisse FØR vi begynner å rekne med tala?

38

Ferdig?

Vel ei eller fleire av oppgåvene. Skriv i skriveboka.

– T eikn det du trur skjer i kroppen når du får latterkrampe.

Skriv minst fem forklaringar til teikninga.

– P røv å lage ditt eige tekststykke om kroppens reaksjonar, dinosaurar eller forelsking. Hugs at det må vere med eit spørsmål. Om du vil, kan du lage fleire tekststykke.

– L es i den boka du held på med, eller i bibliotekboka du har lånt.

Gjer e Lære

Tekststykke 5

ve

5

Opp

4 3

3

2 2

10

Are er 1,39 m høg, og han elskar å høyre om dinosaurar. Are har lese at ein Tyrannosaurus rex vog mellom seks og ni tonn, fordelt på 12–13 m lengd.

Kor mykje høgare var T. rex enn Are?

1

Lene er nesten like interessert i dinosaurar som Are. Ho synest stegosauren er søt.

Dei kortaste stegosaurane var 6 m lange, mens dei store var opptil 3 m lengre.

Alle hadde to rader med beinplater på ryggen. Kvar rad hadde 17 plater. a) Kor lang var den lengste stegosauren? Skriv svaret i centimeter. b) Kor mange beinplater hadde ein liten og ein stor stegosaur til saman?

2

EM PL

1

meter

le

AR

4

D ER

IN

G SE

KS

80 70

60 50 40

= 17

30 20

=2

10 0

15

VU R

10

5

0

KLASSA VÅR: 10 tøffe jenter 13 kule gutar

Det er 23 elevar i klassa til Are og Lene. Omar er borte. Det er tredje dagen han ikkje er på skulen.

Lin er tilbake etter ein ferie på 14 dagar. Ho hadde med over 280 kr i lommepengar. Lin stråler som ei sol og smiler veldig til ein gut. Are håpar at ho òg har varme vinterkjensler for nokon. a) Kor mange jenter og kor mange gutar er det i klassa?

Skriv svaret som to brøkar. b) 1/5 av jentene synest dinosaurar er eit spennande tema.

Kor mange jenter i klassa er interesserte i dinosaurar? c) Ei lita spørjeundersøking viser at fire gutar i klassa er forelska akkurat i dag. Kor mange brøkdelar av gutane er forelska?

3

39

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 7 VÅR • LESE FOR Å OPPLEVE

Læraren kan skape refleksjon rundt skjønnlitterære tekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peiker på «oppleve»?

Siktemålet er at elevane skal lese for opplevinga si skuld. Det vil seie at dei kan låst som om dei er med på det som skjer i teksten. Snakk om at opplevinga kan gi spenning, glede, tristheit eller andre kjensler.

2. Les overskrifta i kor og sjå på illustrasjonen. Kva trur de teksten handlar om?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Trekk elevane inn i lesinga ved å setje søkjelys på overskrift og illustrasjonar. Slik kan dei aktivisere eigen ­bakgrunnskunnskap for å auke leseforståinga.

3. Kva meir enn illustrasjon og overskrift er teksten bygd opp av?

EM PL

Han er i tillegg samansett av lesesirkelen og to tekstboksar. Bruk omgrepa «øveord» og «høgfrekvente ord» når klassa diskuterer dette.

4. Finn boksen med «øveord». Vi les dei saman, kvart ord tre gonger.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side.

Dette er ord vi ofte bruker når vi snakkar, les og skriv.

Mange av orda blir uttalte annleis enn vi skriv dei. Korles kvart ord tre gonger.

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

G SE

C

LESE SAMAN

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

Les eitt og eitt spørsmål. Skriv riktig setning i skriveboka.

IN

B

KS

6. Kvifor trur de at … a) … Are ikkje snakkar saman med vennene sine? b) … Omar held eit batteri i handa?

D ER

Spørsmål 1 Kva for fargar er det på byttene til Lin og Lene?

• grøn og gul • begge er grøne • raud og gul

VU R

Spørsmål 2 Kva gjer ein elektrikar?

• køyrer el-trikk • driv med gjenvinning • jobbar med straum

40

Spørsmål 3 Kva tyder det at noko er «komisk»?

• at det er spesielt • at det er morosamt • at det er spennande Spørsmål 4 Kvifor sa Lin med oppgitt stemme: «Tullar han?», trur du? Skriv i skriveboka.

Spørsmål 5 Korleis forklarer teksten at batteri er verdifulle og bør gjenvinnast? Skriv i skriveboka.

ve

Lære

Gjer e

le

AR

Opp

Øveord

Prosjekt Batteri

Det har visst ikkje verka på ei æve.

– Korleis kjem de dykk opp om morgonen dersom vekkjarklokka ikkje verkar? Lin er nysgjerrig.

– Pappa bruker alarmen på mobilen, svarer Lene.

– Heldigvis bruker han ikkje mobilen like mykje som han der. Ho nikkar mot Are. Eit lite stykke unna dei står kompisen deira og trykkjer på ein mobiltelefon.

– Are, er du klar til Prosjekt Batteri? Spør Lin. Han reagerer ikkje. Det er ikkje første gong vennene opplever at Are forsvinn i si eiga verd når han tek fram telefonen.

– Are, gjentek Lin, – skal du vere med eller ikkje? No står alle tre og kikkar på han.

VU R

D ER

IN

G SE

– Veit de, eg har høyrt at ei klasse klarte å samle inn og gjenvinne eitt tonn! Lin svingar den raude bytta gjennom lufta mens ho pratar. – Eitt tonn … det er det same som 1000 kilo!

– Det er mykje, seier Omar, – men sjå her! Han stikk handa ned i den grøne bytta, som er halvfull av batteri. – Pappa fortalde meg at delar frå denne vesle greia kan brukast til å lage sement og bruer av stål.

Visste de det? Spør Omar. Lene gjer store auge, for ho visste ikkje at eit batteri kunne bli til sement.

– Min pappa blei også veldig engasjert då eg fortalde om prosjektet i klassa. Lene fortel vidare. – Han starta si eiga batterijakt på brukte batteri heime. Det første fann han i vekkjarklokka på soverommet.

KS

EM PL

gjenvinne engasjert miljøet batterijakt sement elektrikarteip teip oppgitt

– Hæ? Are løftar blikket, lager ein grimase og ser forvirra rundt seg. – Kva skjer? Gliser han orsakande og puttar mobilen i den eine lomma.

Frå den andre tek han fram ein rull med elektrikarteip. – Eg tok med teip som avtalt.

Kvifor står vi her og heng?

Are knyter begge nevane og strekkjer armane over hovudet.

– La prosjekt Batteri begynne!

Roper han og lagar ein komisk grimase. Dei andre ser på kvarandre.

– Tullar han? Spør Lin litt oppgitt. Lene og Omar strevar med å halde igjen latteren. Lin ristar på hovudet.

– Ja, la Prosjekt Batteri begynne, gjentek ho mens ansiktet hennar sprekk opp i eit stort smil.

kilo • tonn • æve • nysgjerrig • kikkar • begynne • gjentek

41

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 7 VÅR • LESE FOR Å LÆRE

A

SNAKKE SAMAN Læraren kan skape refleksjon rundt fagtekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «lære»?

Siktemålet er at elevane skal lese for å lære. Det vil seie at dei les fagtekstar for å forstå og hugse.

AR

2. Les overskrifta i kor og sjå på både illustrasjonane og bileta. Kva trur de teksten handlar om?

Trekk elevane inn i lesinga ved å setje søkjelyset på overskrift, bilete og illustrasjonar. Slik kan dei aktivere eigen bakgrunnskunnskap for å auke leseforståinga.

3. Kva meir enn overskrift og bilete er fagteksten bygd opp av?

EM PL

Denne teksten er ein nyheitsgrafikk. Snakk om at den samansette teksten også har tekst til bileta, forklaringar til illustrasjonane, tekstboks, søylediagram og tekst til diagrammet. I tillegg er det tekstboksar for øveord og ­høgfrekvente ord.

4. Finn boksen med «øveord». Vi les desse saman, kvart ord tre gonger.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side.

Dette er ord vi ofte bruker når vi snakkar, les og skriv. Korles kvart ord tre gonger.

G SE

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

Spørsmål 1 Kva for setningar i tabellen er riktige? Skriv dei i skriveboka.

D ER

C

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

IN

B

LESE SAMAN

KS

6. Kvifor trur de at … a) … det er forklaringar til illustrasjonane? b) … det er fleire søyler til kvart årstal i søylediagrammet? c) … det er både overskrift og underoverskrifter i teksten? d) … det er lurt å lese tekst som høyrer til bilete, illustrasjonar og diagram?

VU R

a) b) c) d) e)

Straum er eit enklare ord for elektrisk energi.

Stoff inne i eit batteri lagar straum når dei får kontakt med kvarandre.

Det var 11 028 elevar med på batteriinnsamlingsaksjonen i 2014.

Det blir brukt eingongsbatteri i mobiltelefonar.

Det blei samla inn over 200 tonn batteri i «Batterijakta» frå 2014 til 2016.

Spørsmål 2 Forklar korleis ei lyspære kan lyse når ho blir kopla til eit batteri. Skriv i skriveboka.

Spørsmål 3 Kva er forskjellen på eingongsbatteri og fleirgongsbatteri? Skriv i skriveboka.

42

pol positiv negativ

stoff reagere gjenvinning

Opp

le

AR

tonn energi vandrar

ve

Øveord

Lære

Gjer e

Batteri

EM PL

I Noreg bruker vi meir enn 1700 tonn batteri kvart einaste år. Batteri gir oss elektrisk energi, det vi kallar straum. Korleis blir straumen til inne i eit batteri?

3) Små bitar av stoffa i batteriet vandrar frå den negative til den positive polen. Stoffa lagar straum fordi dei reagerer med kvarandre. Straumen gjer at lyspæra kan lyse.

G SE

KS

1) Eit batteri har ein pol i kvar ende. Den eine polen er positiv (+), og den andre er negativ (–).

IN

2) Dei fleste batteri vi har heime, inneheld to stoff. Det eine stoffet er sink. Sink må ha kontakt med det andre stoffet for at det skal bli straum.

D ER

Innsamla batteri, 2014-2016 = elevar

Nokre batteri kan ikkje brukast meir når det er slutt på straumen. Vi bruker ofte slike eingongsbatteri i lommelykter.

Fleirgongsbatteri kan ladast opp og brukast mange gonger.

= kilo

2016

2015

Det er fjerdeklassingar som har samla inn og levert batteri til gjenvinning. Dei har delteke i konkurransen «Batterijakta». Tala er henta frå miljoagentene.no.

80000

70000

60000

50000

40000

30000

20000

10000

0

VU R

2014

Visste du at… … det blir kasta rundt 1300 tonn batteri i Noreg kvart år? … dei som bestemmer i Noreg, vil at batteri skal gjenvinnast? Derfor må batteria leverast i butikkar som sel batteri, eller på gjenvinningsstasjonar. … ein bør teipe polane på batteria før ein leverer dei til gjenvinning? Då blir det mindre brannfare.

korleis • kvarandre • gjer • vandrar

43

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 7 VÅR • LESE FOR Å GJERE

Læraren kan skape refleksjon rundt tekststykke i matematikk ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «gjere»?

Siktemålet er at elevane skal følgje ei «oppskrift» for å finne svar på eitt eller fleire spørsmål.

2. Sjå på tekststykka på neste side. Korleis er dei bygde opp?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Kvart tekststykke er samansett av ein liten tekst med spørsmål, illustrasjon og tallinje. Snakk om at teksten kan innehalde nødvendige tal eller tal vi ikkje treng for å svare på spørsmålet. Snakk også om at nokre tal berre finst i hovudet på elevane, for eksempel at ei veke = sju dagar.

GJØRE SAMMEN

Læraren må rettleie elevane gjennom «oppskrifta»: • Det viser seg ofte at mange elevar «hoppar» direkte til punkt 5. Då kan dei miste både nødvendig og skjult infor­ masjon, og utrekninga vil bli feil.

• Forklar elevane forskjellen på å lage ei skisse og å teikne. Målet er å skissere korleis dei tenkjer i forkant av utrekninga, ikkje å bruke tid på teikning. Derfor bør elevane teikne for eksempel sirklar, kryss, teljestrekar, tiarar, kronestykke eller setlar.

• Tekststykka er differensierte. Kanskje nokre elevar bør gå rett på andre eller tredje oppgåve?

KS

B

EM PL

3. Kvifor trur de at … a) … det er illustrasjonar til kvart tekststykke? b) … det er tre forskjellige tallinjer på neste side? c) … det er teke med tal som ikkje er nødvendige for å løyse kvart reknestykke? d) … vi skal teikne ei skisse FØR vi begynner å rekne med tala?

VU R

G SE

D ER

IN

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

OPPSKRIFT Les teksten. Er nokon ord vanskelege?

Finn spørsmålet.

Finn dei nødvendige tala.

Teikn ei skisse. ✏ Teikn skissa i skriveboka di.

Rekn ut. ✏ Skriv reknestykket i skriveboka di.

Skriv svaret i éi setning. Skriv i skriveboka.

Tenk! Kan svaret vere riktig?

44

Til slutt …

No har vi jobba med batteri og gjenvinning av dei. Kva har vi lært?

Skriv ein tekst eller ti faktasetningar.

Gjer e Lære

Tekststykke

ve

1000

Totalt 582 kg

800

700

189,8

VU R

D ER

IN

Dei 23 elevane i klassa har jobba hardt for å nå målet på eitt tonn brukte batteri. Den første veka fekk dei tak i omtrent 2/5 av målet. Den tredje veka blei det samla inn 10,3 kg mindre enn i veke 2. Den siste veka fekk klassa tak i 147,8 kg meir enn i veke 2.

Totalt samla klassa inn 0,92 tonn. a) Kor mange kilo brukte batteri samla klassa inn den første veka? b) Kor mange tonn brukte batteri samla dei til saman i veke 2 og veke 3? c) Kva blei gjennomsnittsvekta1 per elev i klassa?

3

500

Klassa til Are, Lene, Lin og Omar har som mål å samle eitt tonn brukte batteri. Den første veka samla klassa inn 213,1 kg. Av desse samla gruppe Raud inn 47,6 kg, gruppe Gul 56,4 kg og gruppe Blå 53,5 kg. I veke 2 samla dei fire gruppene inn til saman 189,8 kg. a) Kor mange kilo samla gruppe Grøn inn i veke 1? b) Kor mange tonn brukte batteri samla gruppene inn i den tredje veka?

2

G SE

Veke 2

600

KS

til Are, Lene og Omar samlar inn 1 Klassa brukte batteri. Etter den tredje veka har klassa samla inn over 0,5 tonn.

Kor mange fleire kilo må klassa samle inn for å få nøyaktig eitt tonn?

Opp

0,9

0,8 0,7

le

AR

900

EM PL

veke 3

0,7

0,6 0,5

0,4 0,3 0,2 0,1 0

0,6 0,5 0,4

Gruppe Raud

0,3

uke 3

Gul

42,5 kg 38,2 kg

Blå

Grøn

47,8 kg

51,0 kg

0,2 0,1 0

1 Gjennomsnittsvekt: vekta av dei innsamla batteria delt på elevtalet i klassa

45

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 8 VÅR • LESE FOR Å OPPLEVE

Læraren kan skape refleksjon rundt skjønnlitterære tekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peiker på «oppleve»?

Siktemålet er at elevane skal lese for opplevinga si skuld. Det vil seie at dei kan låst som om dei er med på det som skjer i teksten. Snakk om at opplevinga kan gi spenning, glede, tristheit eller andre kjensler.

2. Les overskrifta i kor og sjå på illustrasjonen. Kva trur de teksten handlar om?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Trekk elevane inn i lesinga ved å setje søkjelys på overskrift og illustrasjonar. Slik kan dei aktivere eigen bakgrunns­ kunnskap for å auke leseforståinga.

3. Kva meir enn illustrasjon og overskrift er teksten bygd opp av?

EM PL

Han er i tillegg samansett av lesesirkelen og to tekstboksar. Bruk omgrepa «øveord» og «høgfrekvente ord» når klassa diskuterer dette.

4. Finn boksen med «øveord». Vi les dei saman, kvart ord tre gonger.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side.

Dette er ord vi ofte bruker når vi snakkar, les og skriv. Mange av orda blir uttalte annleis enn vi skriv dei. Tren fleire gonger på alle orda.

G SE

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

Les eitt og eitt spørsmål Skriv riktig setning i skriveboka.

Spørsmål 1 Kor mange bein står på bakken i hagen?

• fire • seks • åtte

Spørsmål 3 Kva gjer ein dersom ein «overdriv»?

• ein tek i for lite • ein lèt noko drive nedover ei elv • ein tek i for mykje

Spørsmål 2 Korleis skildrar Lene plommetreet i den kaldaste årstida?

• gule blad som har falle frå greinene • eit nake tre • lysegrøne museøyre

Spørsmål 4 Kvifor går mange plantar og nokre dyr i dvale om vinteren, trur du? Skriv i skriveboka.

VU R

D ER

C

LESE SAMAN

IN

B

KS

6. Kvifor trur de at … a) … Lene ser på plommetreet sitt? b) … dachshunden Selma står oppetter foten til Lene? c) … pappa er nøgd med at Selma er lydig?

46

Spørsmål 5 Korleis forklarer teksten ordet «museøyre»? Skriv i skriveboka.

ve

Lære

Gjer e

le

AR

Opp

Øveord

Museøyre på trea

Ho var redd for at det spinkle plommetreet ikkje skulle overleve kulda og snøen.

– Naturen er fantastisk, seier pappa. – I vinter gjekk frukttrea i dvale for å verne seg sjølv. Han peikar ivrig på trea. – Snart blir museøyra til store, grøne blad.

– Og så kjem blomstrane. Lene smiler.

– Og humlene, legg pappa til.

Lene veit at humler og andre insekt er nødvendige for at blomstrane skal forvandlast til frukt.

– Pollen frå blomstrane i treet må blandast for at eg skal få plommer, seier ho. Pappa nikkar og gir henne ein klem. Då sprett Selma opp og støttar seg mot beinet til Lene.

– Sjå, pappa! Selma vil også

VU R

D ER

IN

G SE

Hagen har vakna etter den kaldaste årstida. Frukttrea har lysegrøne museøyre.

Museøyre … det er eit morosamt ord. Lene fniser når ho fantaserer inne i hovudet om eit tre som er fullt av ordentlege øyre frå mus. Med eitt kjem Selma og pappa bort til henne.

– Eg har laga vaffelrøre, for vi skal laga vaflar seinare i dag.

Pappa ser nøgd ut.

– Mmm, det gleder eg meg til, seier Lene og klappar seg på magen. – Eg gleder meg til å ete eigne plommer òg.

Ho er spent på om det kjem plommer i år. Lene hugsar korleis treet såg ut gjennom hausen og vinteren. Blada blei gule og fall av greinene. Til slutt var det berre eit nake tre igjen.

KS

EM PL

frukttrea fantaserer dachshunden overleve spinkle verne dvale pollen karta

vere med! Ho bøyer seg ned mot det vesle dyret. Kvelpen trykkjer snuten mot kinnet hennar. Lene kjenner at han er mjuk og kjølig. Pappa ler og seier at han trur Lene kan plukke plommer i år. Kartane vil komme før sommarferien, men frukta blir ikkje moden før i august eller september.

– Å, det er ei heil æve til! Lene sukkar og slår oppgitt ut med hendene.

– Du synest ikkje at du overdriv litt no? Spør pappa med latter i røysta. – Ei heil æve, du liksom!

Snart er det sommarferie, og så er plommene plutseleg klare.

– Mmm, seier Lene og slikkar seg om munnen, men først skal vi ete vaflar.

ordentlege • nødvendige • kinnet • kjenner • kjølig • æve • plutseleg

47

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 8 VÅR • LESE FOR Å LÆRE

A

SNAKKE SAMAN Læraren kan skape refleksjon rundt fagtekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «lære»?

Siktemålet er at elevane skal lese for å lære. Det vil seie at dei les fagtekstar for å forstå og hugse.

AR

2. Les overskrifta i kor og sjå på både illustrasjonane og bileta. Kva trur de teksten handlar om?

Trekk elevane inn i lesinga ved å setje søkjelyset på overskrift, bilete og illustrasjonar. Slik kan dei aktivere eigen bakgrunnskunnskap for å auke leseforståinga.

3. Kva meir enn overskrift, illustrasjonar og bilete er fagteksten bygd opp av?

EM PL

Denne teksten er ein nyheitsgrafikk. Snakk om at den samansette teksten også har forklaringar til illustrasjonane, kart, tekstboks og tekst til biletet. I tillegg finn dei tekstboksar for øveord og høgfrekvente ord.

4. Finn boksen med «øveord». Vi les desse saman, kvart ord tre gonger.

Snakk om kva orda tyder.

5. Peik på dei høgfrekvente orda nedst på neste side.

Dette er ord vi ofte bruker når vi snakkar, les og skriv. Korles kvart ord tre gonger.

G SE

Enkelte elevar treng støtte og hjelp frå læraren med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. I alle høve er det lurt å korlese jamleg med heile klassa, gjerne fleire gonger på kvar tekst. Vurder om elevane kan setje ein svak blyantstrek under ord eller setningar dei ikkje forstår. Når elevane sjølv løftar fram vanskelege ord, tek dei delansvar for eiga læring.

GJERE ÅLEINE eller TO OG TO

Spørsmål 1 Kva for setningar i tabellen er riktige? Skriv dei i skriveboka.

D ER

C

LESE SAMAN

IN

B

KS

6. Kvifor trur de at … a) … det er forklaringar til illustrasjonane? b) … det er fleire raude linjer over kartet? c) … det er lurt å lese tekst som høyrer til illustrasjonar og bilete? d) … det er både overskrift og underoverskrifter i teksten?

VU R

a) b) c) d) e)

Sevje er eit anna ord for safta i treet.

Rakle er ei samling av mange små blomstrar.

Eiketre veks ikkje nord for Oslo.

Frøa til trea ligg inni nøtter, frukt eller bær.

Rogn veks i heile Noreg.

Spørsmål 2 Korleis forklarer teksten at sevje er nødvendig for at knoppane på eit tre skal sprette om våren? Skriv i skriveboka.

Spørsmål 3 Kvifor kviler treet om vinteren? Skriv i skriveboka.

48

Øveord dvale

ve

stig knoppar pollen

Opp

Trea gjennom årstidene

Kirkenes

KS

Rogn

• sevje stig frå røtene og heilt ut til tuppen av greinene • knoppane sprett ut, og treet får «museøyre» • blada er klare til å vekse

G SE

Treet om våren Sevje er namnet på safta inne i treet. I safta er det stoff som treet treng for å vekse. Sist haust blei stoffa lagra i Bjørk røtene. Dei har lege der heile vinteren. Om våren blir safta pressa oppover i stammen og ut i greinene. Då kan treet lage knoppar, blad og blomstrar. Våren startar mykje seinare i Kirkenes enn i Kristiansand.

Derfor har eit tre Lønn i Nord-Noreg kortare tid til å vekse.

• treet får blomstrar • blomstrane har pollen som blir spreidd med vinden

• treet sluttar å vekse og kviler heile vinteren

IN

Eik

En rakle hos bjørk. Pollen blir spredd gjennom lufta.

EM PL

Har du tenkt over at tre ser annleis ut tidleg om våren enn ved skulestart etter sommarferien? Tre endrar seg gjennom våren, sommaren og hausten. Dei same endringane skjer kvart einaste år.

le

AR

spreidd årstid sevje

Lære

Gjer e

D ER

Eple

Oslo

Kristiansand

VU R

Visste du at… … e i bjørk får mange, mange små blomstrar som står tett saman? …b jørka er i dvale heile vinteren? … o m vinteren sluttar treet å vekse fordi det ikkje får vatn, og fordi det er kaldt ute?

• blada blir gule • blada fell av treet

• frøa blir spreidde med vinden

ollen blir •p blanda, det begynner å vekse små nøtter • t reet lagar frø som ligg inni nøttene

annerledes • gjennom • hver • hvert • blandes • begynner

49

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 8 VÅR • LESE FOR Å GJERE

Læraren kan skape refleksjon rundt tekststykke i matematikk ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «gjere»?

Siktemålet er at elevane skal følgje ei «oppskrift» for å finne svar på eitt eller fleire spørsmål.

2. Sjå på tekststykka på neste side. Korleis er dei bygde opp?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Kvart tekststykke er samansett av ein liten tekst med spørsmål, illustrasjon og tallinje. Snakk om at teksten kan innehalde nødvendige tal eller tal vi ikkje treng for å svare på spørsmålet. Snakk også om at nokre tal berre finst i hovudet på elevane, for eksempel at ei veke = sju dagar.

GJØRE SAMMEN

Læraren må rettleie elevane gjennom «oppskrifta»: • Det viser seg ofte at mange elevar «hoppar» direkte til punkt 5. Då kan dei miste både nødvendig og skjult infor­ masjon, og utrekninga vil bli feil.

• Forklar elevane forskjellen på å lage ei skisse og å teikne. Målet er å skissere korleis dei tenkjer i forkant av utrekninga, ikkje å bruke tid på teikning. Derfor bør elevane teikne for eksempel sirklar, kryss, teljestrekar, tiarar, kronestykke eller setlar.

• Tekststykka er differensierte. Kanskje nokre elevar bør gå rett på andre eller tredje oppgåve?

OPPSKRIFT Les teksten. Er nokon ord vanskelege?

Finn spørsmålet.

Finn dei nødvendige tala.

Teikn ei skisse. ✏ Teikn skissa i skriveboka di.

Rekn ut. ✏ Skriv reknestykket i skriveboka di.

Skriv svaret i éi setning. Skriv i skriveboka.

Tenk! Kan svaret vere riktig?

VU R

D ER

IN

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

G SE

KS

B

EM PL

3. Kvifor trur de at … a) … det er illustrasjonar til kvart tekststykke? b) … det er tre forskjellige tallinjer på neste side? c) … det er teke med tal som ikkje er nødvendige for å løyse kvart reknestykke? d) … vi skal teikne ei skisse FØR vi begynner å rekne med tala?

50

Til slutt …

No har vi jobba med endringar, både hos tre og i oppskrifter.

Kva har vi lært? Skriv ein tekst eller ti faktasetningar.

Gjer e

ve

Lære

Tekststykke 25

20

15

EM PL

100

le

AR

Opp

90

10

80 70

60

5

Pappa brukte 5 dl kveitemjøl i vaffelrøra.

Han steikte mange vaffelplater.

Lene åt 12 hjarte, mens pappa åt fire færre enn ho. a) Kor mange vaffelhjarte åt Lene og pappa til saman? b) Kor mange vaffelplater åt dei til saman?

1

50

40

KS

30 20 10

Pappa og Lene steikjer vaflar ute i hagen. Ho ser at plommetreet har vakse denne våren. Toppgreina er blitt lang! Førre haust målte stammen 0,63 cm frå graset til toppen. Omkrinsen var 4,4 cm. Greina som har vakse minst, er 18,7 cm kortare enn toppgreina. a) Kor mange centimeter er den kortaste greina? b) Kor høgt er plommetreet blitt? Skriv svaret i meter (m). c) Omkrinsen til stammen har auka med 0,7 cm. Kor tjukt er treet denne våren?

D ER

IN

G SE

2

VU R

Vaflar 3 egg 3 ss sukker 1 ts vaniljesukker 5 dl surmjølk 2 ts natron 5 dl kveitemjøl 2 ss olje

Pappa er veldig glad i vaflar. Lene har tenkt å overraske han med eit vaffelselskap når han fyller 36 år den 5. juli. Ho vil invitere vennene sine og mormora til Are. Lene veit at ein porsjon vaffelrøre gir 10 vaffelplater.

Hor reknar ut kor mange porsjonar ho må lage. Så finn ho fram alle egga ho skal bruke. a) Lene er ¼ så gammal som pappa. Kor mange år er ho? b) Are har bursdag månaden etter, men to dagar tidlegare enn pappa. Kva for dato er Are fødd? c) Kor mange gonger må Lene fylle desilitermålet for å få nok kveitemjøl til røra? d) Kor mykje mjølk treng Lene til vaffelrøra ho skal lage?

Skriv svaret i liter.

3

40

30

20

10

0

51

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 9 VÅR • LESE FOR Å OPPLEVE

Læraren kan skape refleksjon rundt skjønnlitterære tekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peiker på «oppleve»?

Formålet er at elevane skal lese for å oppleve. Det vil seie at dei skal låst som om dei er med på det som skjer i teksten. Snakk om at opplevinga kan gi spenning, glede, tristheit eller andre kjensler.

AR

A

SNAKKE SAMAN

2. Sjå på teksten på neste side. Korleis er han bygd opp?

3. Kvifor trur de at … a) … Lin ikkje er glad? b) … klassa er på overnattingstur på denne årstida? c) … Selma er med på overnattingsturen?

B

GJERE ÅLEINE

EM PL

Sjå på alle elementa i teksten. Snakk også om at det er lurt å lese overskrifta og sjå på illustrasjonen først. Då h­ jelper elevane seg sjølv med å aktivisere eigen bakgrunnskunnskap, slik at dei betre kan forstå og hugse det dei les.

Nokre elevar treng støtte og hjelp frå ein vaksen med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. Læraren kan samle og korlese saman med elevar som treng støtte..

KS

1. F inn øveorda. Les kvart ord tre gonger.

2. Les teksten på neste side.

3. Svar på spørsmåla. Skriv berre dei riktige setningane. Skriv i skriveboka.

G SE

Spørsmål 3 Kven sette opp lavvoane?

• elevane sjølv • heile gjengen og læraren • barna og foreldra

IN

Spørsmål 1 Kva farge er det på sydvesten til Lin? • blå • gul • raud

VU R

D ER

Spørsmål 2 Kva er meint med «å dra på smilebandet»?

• at ein får latterkrampe • at ein blir glad, men ingen kan sjå det utanpå • at ein smiler utan at tennene visest

52

Ferdig?

Spørsmål 4 Temperaturmålaren som Omar bruker, søkk ikkje til botnen. Forklar korleis teksten skildrar dette. Skriv i skriveboka.

Spørsmål 5 Omtrent klokka 11.30 stiller Lin eit spørsmål. Kva er det ho ikkje er glad for då? Skriv i skriveboka.

Kva trur du skjer vidare i teksten du nettopp las?

Endar historia med noko morosamt, noko fint eller noko som kan vere trist? Lag framhaldet til teksten du har lese.

Skriv eller teikn i skriveboka.

ve

Lære

Gjer e

le

AR

Opp

Øveord

Overnattingstur

går ettermiddag, var det fleire i klassa som tok seg ein dukkert.

Omer dreg termometeret opp frå vatnet. Det er festa til ei snor. På den same snora er det festa ein stein og ein slags ball.

– Kva er dei greiene som heng under og over termometeret?

Spør Are. – Den vesle klumpen under er eit søkke. Dette er ein dupp, svarer Omar og peikar på plastballen som er festa omtrent ein meter over målaren. – Søkket trekkjer temperaturmålaren nedover i vatnet. Duppen gjer at målaren sluttar å søkke når snora er strekt heilt ut, forklarer Omar.

Han ser at Are tenkjer.

– Så smart! utbryt Are. – Då blir jo temperaturen målt på same djupn under vatn.

VU R

D ER

IN

G SE

– Å, håpar det snart sluttar å regne! Lin er oppgitt. Are bryr seg ikkje om at det pøsar ned. Han blir jo berre våt i håret. Lene leikar med Selma.

Dachshunden er med fordi pappa er med på turen som vaksen. I går sette dei vaksne og barna opp to lavvoar som alle sov i i natt. Are ser Omar sitje på huk ved vasskanten med ryggen mot dei. Han held i ei snor.

– Lene! Lin! seier Are. – Fiskar Omar? Klassa har ein fiskekonkurranse gåande.

Vinnaren blir den som får den lengste fisken.

– Eg fiskar ikkje, seier Omar. – Eg sjekkar om badetemperaturen har endra seg frå i går til i dag. Sjølv om temperaturen i vatnet var 15°C i

KS

EM PL

sydvest dachshunden lavvo vasskanten fiskekonkurranse badetemperaturen termometer dukkert strukke ut djupn lunsjtid avslutninga

Omar nikkar og er nøgd med at kompisen forstod forklaringa hans. Med eitt lagar magen til Lin ein høg rumlelyd.

– Kanskje de er lunsjtid snart, seier Lene og dreg på smilebandet. – Klokka er nesten 11.30.

– Er ho så mykje? Då er jo avslutninga på dette skuleåret snart over, seier Lin. – Men eg har ikkje lyst til å sykle heim i regnet.

– De, seier Lene, – no har Omar forklart korleis vi måler temperatur i vatnet. Vi veit korleis vi måler temperatur i lufta, men korleis måler vi regn?

Lin og Omar ristar på hovudet, mens Are nikkar.

– Ja, korleis måler vi eigentleg regn? undrar han. – Det må vi finne ut!

53

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 9 VÅR • LESE FOR Å LÆRE

A

SNAKKE SAMAN Læraren kan skape refleksjon rundt fagtekstar ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «lære»?

Siktemålet er at elevane skal lese for å lære. Det vil seie at dei les fagtekstar for å forstå og hugse.

AR

2. Sjå på teksten på neste side. Korleis er han bygd opp?

3. Kvifor trur de at … a) … det er tekst til diagrammet? b) … det berre er éi søyle ved «S» i diagrammet? c) … det er ført opp kjelder i teksten? d) … det er ei underoverskrift til kartet?

B

GJERE ÅLEINE

EM PL

Denne teksttypen kallar vi nyheitsgrafikk. Snakk om at teksten har overskrift, underoverskrifter, illustrasjon, kart, diagram, tekstar til desse og kjelder. I tillegg er det ein tekstboks der.

Nokre elevar treng støtte og hjelp frå ein vaksen med lesinga. Mange får utbytte av teksten på eiga hand. Læraren kan samle og korlese saman med elevar som treng støtte.

KS

1. Finn øveorda. Les kvart ord tre gonger.

2. Les teksten på neste side.

3. Svar på spørsmåla. Skriv berre dei riktige setningane i skriveboka di.

Spørsmål 1

Det regna 5,5 mm i Skjåk den første måndagen i september 2016.

e)

Nedbørsrekorden i Florida er høgare enn i India.

G SE

a) b) c) d)

10 mm er det same som 1 cm.

Nedbørsrekorden i Noreg er på nesten 6000 mm på eitt år.

IN

Det kom 10 mm meir nedbør i Brekke enn i Skjåk den første onsdagen i september 2016.

D ER

Spørsmål 2 Diagrammet i teksten heiter «Tørraste og våtaste». Kvifor har forfattarane valt akkurat den overskrifta, trur du? Skriv i skriveboka.

VU R

Spørsmål 3 Kva for land har den nest høgaste nedbørsrekorden? Skriv i skriveboka.

54

Ferdig?

Vel ei eller fleire av oppgåvene. Skriv i skriveboka.

– S kriv seks–åtte faktasetningar om det du har lært om regn i denne teksten.

– S kriv ein tekst som har noko med regn eller anna nedbør å gjere. Lag overskrift sjølv.

– T eikn korleis du trur du ville kledd deg dersom du budde på den staden som har mest nedbør i heile verda. Skriv minst fem forklaringar til teikninga.

Gjer e

ve

vaksine millimeter (mm) nedbør

Opp

le

AR

liter (l) desiliter (dl) milliliter (ml)

Lære

Øveord

Korleis måler vi regn?

EM PL

Har du tenkt over at vi bruker liter (l), desiliter (dl) og milliliter (ml) når vi måler noko som er flytande? Brus kjøper vi ofte i liter. Mjølk til ei vaffelrøre måler vi i desiliter. Ei sprøyte inneheld nokre få milliliter vaksine.

Derfor er det litt rart at vi måler regn i millimeter.

KS

30 mm 20 mm 10 mm

G SE

Tenk deg eit bord med kantar.

Tenk deg at bordet står ute.

Tenk deg at det regnar 10 mm.

Då vil det liggje 1 cm vatn over heile bordet. Dersom vi gjer vatnet på bordet om til liter, er 10 mm regn det same som 10 liter vatn i ei bytte!

35

IN

30

millimeter

25

5596 mm

13300 mm

Colombia

Guinea

15 10

Noreg

Florida 3058 mm

20

5

India 22990 mm

4000 mm

0 M

T

O

T

F

L

S

Skjåk i Oppland er ein av dei tørraste stadene i Noreg. Brekke i Sogn og Fjordane er ein av stadene der det regnar mest her i landet. Diagrammet viser kor mykje nedbør det kom på den «tørraste» og «våtaste» staden i Noreg den først veka i september 2016.

inneheld • regn • kvar • stad • ofte

55

Kjelder: yr.no • illvit.no

VU R

D ER

Rekordar for regn Rekordane viser kor mykje det har regna til saman på kvar stad gjennom eit heilt år.

Tørraste og våtaste

40

Denne sida har • instruksjon til læraren • oppgåver til elevane

TEMA 1 VÅR • LESE FOR Å GJERE

Læraren kan skape refleksjon rundt tekststykke i matematikk ved å bruke spørsmåla under.

1. Sjå på sirkelen øvst til høgre. Kva skal vi tenkje på når pila peikar på «gjere»?

Siktemålet er at elevane skal følgje ei «oppskrift» for å finne svar på eitt eller fleire spørsmål.

2. Sjå på tekststykka på neste side. Korleis er dei bygde opp?

AR

A

SNAKKE SAMAN

Kvart tekststykke er samansett av ein liten tekst med spørsmål, illustrasjon og tallinje. Snakk om at teksten kan innehalde nødvendige tal eller tal vi ikkje treng for å svare på spørsmålet. Snakk også om at nokre tal berre finst i hovudet på elevane, for eksempel at ei veke = sju dagar.

GJERE ÅLEINE Bruk «oppskrifta» for å løyse eitt og eitt tekststykke. Hugs at det er lurt å bruke sirklar, kryss, teljestrekar, tiarar, kronestykke eller setlar når de skal lage ei skisse.

OPPSKRIFT Les teksten. Er nokon ord vanskelege?

Finn spørsmålet.

Finn dei nødvendige tala.

Teikn ei skisse. ✏ Teikn skissa i skriveboka di.

Rekn ut. ✏ Skriv reknestykket i skriveboka di.

Skriv svaret i éi setning. Skriv i skriveboka.

Tenk! Kan svaret vere riktig?

VU R

D ER

IN

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

KS

La elevane løyse tekststykka på eiga hand. Læraren kan samle elevar som treng vaksenstøtte.

G SE

B

EM PL

3. Kvifor trur de at … a) … det er illustrasjonar til kvart tekststykke? b) … det er tre forskjellige tallinjer på neste side? c) … det er teke med tal som ikkje er nødvendige for å løyse kvart reknestykke? d) … vi skal teikne ei skisse FØR vi begynner å rekne med tala?

56

Ferdig?

Vel ei eller fleire av oppgåvene. Skriv i skriveboka.

– T eikn det du trur skjer i «livet» til ein vassdrope. Teikn fire– seks ruter. Skriv forklaringar til teikningane.

– P røv å lage ditt eige tekststykke om regn, fiskelykke, kor mange pølser som blir etne, eller noko anna som kan skje når ein er på tur. Hugs at det må vere med eit spørsmål. Om du vil, kan du lage fleire tekststykke.

– L es i den boka du held på med, eller i bibliotekboka du har lånt.

Gjer e

ve

Lære

Tekststykke

le

Lene åt to pølser.

Are åt dobbelt så mange. Omar åt like mange pølser som Are. a) Kor mange pølser åt gutane til saman? b) Kor mange pølsepakkar måtte barna opne?

Dei fire vennene koste seg på overnattingstur. På dagtid var det nesten 20°C ute.

Den første dagen drakk Omar fire boksar brus. Are drakk halvparten så mange. I tillegg drakk Are ein halv liter vatn. a) Kor mykje drakk Are den første dagen? Skriv svaret i liter. b) Kor mykje drakk Omar den første dagen? Skriv svaret i desiliter. c) Kor stor del av brusbrettet drakk Are og Omar? Skriv svaret som brøk.

15

1

EM PL

AR

Opp

2

KS

10

G SE

5

1,5

1,0

0,5

0,0

VU R

D ER

IN

0

2,0

Lene fekk to fiskar. Den lengste var dobbelt så lang som fisken til Omar. Til saman var dei tre fiskane 41 cm lange. Det tok Omar 32 min og 46 sek å få fisken. Lene brukte halvparten så lang tid på å fange sine fiskar. Are fekk òg ein fisk. Han brukte 9 min og 37 sek meir enn tida til Lene. a) Kor mange fiskar fekk dei tre vennene til saman? b) Kor lang tid brukte Lene på å fiske to fiskar? c) Kor lang tid gjekk det før Are fekk sin fisk? d) Kor lange var fiskane til Omar og Lene?

3

40

30

20

10

0

57

Ei spesiell vandring

EM PL

tøffaste jobben. Ikkje berre skal astronauten gjere ei oppgåve, han skal også styre robotarmar, unngå å miste verktøy og unngå å øydeleggje romstasjonen utvendig. Likevel er det viktigaste med romvandringa at astronauten kjem levande tilbake.

– Ekko Bravo, då forlèt eg romstasjonen. Tom er tørr i munnen. Han vrir på hovudet og drikk frå drikkeslangen inne i hjelmen. Så grip han fatt i handtaka som er festa til skroget, og trekkjer seg bortover til den motordrivne robotarmen. Han plasserer beina på ei plate og låser astronautskorne fast med kvar sin bøyel.

Ein tanke fyller hovudet hans: Å romvandre er eigentleg galskap! Det einaste som gjer at han ikkje forsvinn ut i verdsrommet, er to bøylar og ei tryggingsline.

Tom kjenner eit kuldegys breie seg gjennom kroppen. Nervøst fører han den ledige armen bakover. Fingrane finn SAFER under ryggsekken.

Den vesle boksen kan bli redninga dersom noko slår feil mens han er på den vanlege gåturen.

Tanken på ting som kan gå gale, gjer Tom redd.

Derfor tvingar han tankane over til oppdraget.

Det er å reparere eit av dei 16 solcellepanela på romstasjonen. Elisabeth trur det blei øydelagt klokka 14.23 i går. Då suste små delar frå ein meteor rett inn i ISS. I dag leverer ikkje panelet nok straum. Tom manøvrerer robotarmen langs skroget. Han har så vidt begynt på turen som skal vare mellom fire og seks timar. Han stansar roboten og ser utover i det uendelege mørket.

Hjartet slår rolegare. No nyt han både utsikta og stilla. Med eitt kjem det lyd frå høgtalaren i hjelmen.

– Tango Delta, visste du at verdas første romvandring varte i nøyaktig 12 minutt og 9 sekund?

VU R

D ER

IN

G SE

KS

– Ekko Bravo, kan du høyre meg? Tom Dyllan pustar raskare enn vanleg. Ser du det eg ser?

Blikket er retta mot romstasjonen. På det kvite metallet står dei store blå bokstavane «ISS». Han dreg på smilebandet mens han vrir seg rundt og ser utover. Det er vanskeleg å skildre mørket, som er uendeleg stort. Tom ser ingenting, men kjenner spenning og glede. Dette er den første vandringa hans i verdsrommet! Sjølv om astronautdrakta og hjelmen til saman veg 140 kg, er ikkje vanskeleg å røre seg. Han løftar den eine foten for å gå framover, men det er ikkje noko fast underlag å setje forten på.

– Tango Delta, høgt og tydeleg. Tom set foten ned igjen. Det er lyden av røysta til Elisabeth Brown. Ho er ein av til saman seks personar som bur og jobbar på ISS akkurat no. Tom synest det er uvant å bli kalla Tango Delta, men på romstasjonen bruker dei berre kallenamn når astronautane er på jobboppdrag.

– Har du teke med deg alt du treng? held ho fram. Tom ser nedover drakta. På det eine beinet har han festa to skrutrekkjarar, ei tang og ein hammar. Det er også ein boks med skruar og andre delar som kan brukast til ein reparasjon.

– Bra. Eg ser at du har det nødvendige utstyret, seier Elisabeth. – Hugs at eg sit her inne og kan sjå alt du ser på. Lykke til med den første romvandringa di! Røysta forsvinn ut av hjelmen.

– Takk, Ekko Bravo. Godt å vite at du følgjer med, svarer Tom. Han løftar hovudet, ser ut i mørket og lèt tankane flyge. Det er jammen annleis å jobbe, ete og sove i verdsrommet. Å bli astronaut krev fleire år med trening. Sjølv om Tom er klar for jobben, er det likevel skummelt å vere så lang frå jordoverflata. Han tenkjer på ting han har lært og høyrt om romvandring.

Det blir sagt at å vandre i verdsrommet er den

58

AR

No skal du lese to ulike tekstar.

Fantasiteksten er for å oppleve, i nyheitsgrafikken skal du lese for å lære.

Romvandring rom­ vandringer kan vare opptil åtte timar

AR

2020

EM PL

I verdsrommet finst det ein romstasjon1 som er bygd av menneske.

Fleire astronautar lever og bur på romstasjonen. Den går i bane rundt jorda. Avstanden til jorda varierer mellom 350 og 410 km.

2010

IN

SAFER: Boks som kan sleppe ut gass. Med gassen kan astronauten styre seg sjølv tilbake til romstasjonen dersom noko skulle gå gale.

KS

Ryggsekk: Inneheld oksygentank, radio til å snakke med andre i, batteri og drikke.

G SE

Den internasjonale romstasjonen (ISS)2

Hjelm: Vernar auga mot sollys.

Inneheld mikrofon, høgtalar og eit kamera som filmar alt astronauten ser. Gjer at astronauten en puste vanleg.

D ER

Robotarm: Robotarmen er 17,6 m lang og blir styrt av astronauten.

Robotarmen kan flyttast rundt på utsida av skroget4 på romstasjonen.

VU R

Solcellepanel: Apparat som lagar straum. Tusenvis av solceller gjer sollys om til elektrisk straum.

1 romstasjon: ein stad der menneske både bur og jobbar i verdsrommet 2 ISS: Den internasjonale romstasjonen (The International Space Station) 3 r omvandring: når astronautar går utanfor eit romskip eller ein romstasjon, det vil seie i lause lufta eller på månen 4 skroget: den største delen av eit skip, eit fly, eit romskip eller ein romstasjon

2000

1990

1980

1970

første romvandring3 første kvinne i rommet første mann i rommet

1960

59

No har du lese ein fantasitekst og ein nyheitsgrafikk.

Bruk begge tekstane når du svarer på spørsmåla. Skriv i skriveboka di.

AR

Spørsmål 10 Kva anna ord tyder det same som «kuldegys»?

• frost • frysning • kjenslelaus

Spørsmål 11 SAFER kan vere forskjellen på liv og død for ein astronaut. Korleis forklarer tekstane dette?

G SE

Spørsmål 3 I kva for år skjedde den første vandringa i rommet?

Spørsmål 9 Kva trur du er grunnen til at Tom Dyllan og Elisabeth Brown har fått kallenamna Tango Bravo og Ekko Bravo?

EM PL

Spørsmål 2 Kva for ei setning er riktig?

• Avstanden mellom jorda og ISS kan vere 380 km.

• Avstanden mellom jorda og ISS er 140 km.

• Avstanden mellom jorda og ISS var 1423 km.

Spørsmål 8 Kor mange år gjekk det frå den første mannen til den første kvinna var i verdsrommet?

KS

Spørsmål 1 Kva tyder det same som «vandre»?

• sveve rundt • vere i gruppe med andre • går roleg

Spørsmål 4 Kvifor treng astronautar tryggingsline når dei er på utsida av romstasjonen?

D ER

IN

Spørsmål 5 Kva er det viktigaste ved ei romvandring?

• å løyse ei oppgåve eller eit problem • å komme levande tilbake • å unngå å miste verktøy og å øydeleggje romstasjonen

VU R

Spørsmål 6 Kva inneheld ryggsekken til astronauten?

• blant anna tank til oksygen • blant anna skrutrekkjar og hammar • blant anna gass Spørsmål 7 Kva gjer solcellepanela på romstasjonen ISS?

60

Spørsmål 12 Skriv setningane som er riktige. a)

Eit jobboppdrag utanfor romstasjonen ISS kan vare ein heil arbeidsdag.

b)

Den første romvandringa varte i 9 minutt og 12 sekund.

c)

Det tek mindre enn eit år å utdanne seg til astronaut.

d)

Elisabeth lever og jobbar saman med fem andre personar på romstasjonen.

e)

Robotarmar på ISS blir styrte av astronautar på utsida av romstasjonen

Spørsmål 13 Nyheitsgrafikken har ei tidslinje. Lag ei overskrift som du meiner passar til den.

No skal du lese for å gjere. De er lurt å bruke sirklar, kryss, strekar eller pengar når du lagar skisser. Rekn ut og skriv svara i boka du bruker i matematikk.

Torstein 11 år

Max 10 ½ år

Kristian

G SE

Oppgåve 3 I klassa til Ingrid er det 24 elevar. 22 av elevane har bestilt skulemjølk. 16 har bestilt vanleg lettmjølk.

Kor mange elevar har bestilt sjokolademjølk?

EM PL

Oppgåve 2 Bonden Lars har 85 høner. Det 30 kvite italienarar og 25 dverghøner. Dei andre hønene høyrer til gruppa jærhøns.

Kor mange jærhøns har Lars?

Adel 8 ½ år

KS

Oppgåve 1 Det er laurdag. Bertine og Anne kjøper godteri. Bertines pose veg 250 g, mens Annes pose veg 17 g meir.

Kor mykje veg godteposen til Anne?

AR

Rekneoppgåver

VU R

D ER

IN

Oppgåve 4 Sanna har to guppyar. Dei får mat kvar morgon kl. 07.30 og kvar kveld kl. 20.00.

Kor lang tid er det mellom frukosten og kveldsmaten til guppyane?

Oppgåve 5 Dei fire vennene Adel, Max, Torstein og Kristian er til saman 40 år.

Kor gammal er Kristian?

Oppgåve 6 I ein skulemjølkkartong er det 3 dl. I klassa til Olav er det 23 elevar. Alle har bestilt skulemjølk.

Kor mykje skulemjølk drikk klassa til Olav kvar dag? Skriv svaret i liter.

Oppgåve 7 Besteforeldra til Håkon og Magnus har ein stor frukthage. Ein haust plukka bestemor og Håkon 345 kg eple, mens Magnus og bestefar plukka 436 kg.

Kor mykje vog alle epla til saman?

Skriv svaret i tonn.

Oppgåve 8 Eit vanleg klasserom på Berg skule er 9 m langt og 8 m breitt.

Kor mange m2 er klasserommet?

61

AR

Oppgåve 16 Yassin tek buss til og frå skulen kvar dag.

Bussturen tek 25 minutt kvar veg.

Kor mange timar og minutt køyrer Yassin buss per veke?

G SE

Oppgåve 11 Syskenbarna Nora og Tor liker å bake bollar saman med bestemor. I oppskrifta er det 500 g kveitemjøl, 100 g sukker, 50 g gjær, 100 g smør, 1 egg og 3 dl mjølk. Dei skal bake bollar til klassefesten og må tredoble oppskrifta.

Kor mykje kveitemjøl, sukker og smør må dei vege opp til saman?

Oppgåve 15 På skulen til Linus, Lima og Luka går det 360 barn frå ulike delar av verda. ½ av elevane kjem frå Europa, mens resten er jamt fordelte frå Asia, Amerika og Afrika.

Kor mange barn kjem frå Asia? Skriv svaret både som tal og som brøk.

EM PL

Oppgåve 10 I klassa til Synne og Marius er det 30 elevar.

22 av elevane har bestilt skulefrukt. 16 har eple, resten har bananar.

Kor stor del av klassa har bestilt bananar?

Skriv svaret som brøk.

Oppgåve 14 Mormora til Sunniva og Viola eig ein godteributikk. På laurdagar er butikken open frå 10.00 til 14.30. På ein god laurdag sel ho 35 kg godteri. I fjor selde ho i gjennomsnitt 21,6 kg per laurdag.

Kor mange tonn godteri selde mormora på laurdagar i fjor?

KS

Oppgåve 9 Sarah og Noor går på symjekurs. Bassenget er 25 m langt. Ein dag sym kvar av jentene fram og tilbake tre gonger.

Kor mange meter sym dei til saman?

D ER

IN

Oppgåve 12 Det er aktivitetsdag på Bryn skule. Dei 26 elevane i klassa kan velje mellom tre aktivitetar. Ni elevar vel å gå tur i skogen, seks elevar vel fotball, og elleve elevar vel handball.

Lag eit søylediagram som viser vala elevane har gjort.

VU R

Oppgåve 13 Oliver sel aviser på laurdagar. Han tener 120 kr per laurdag han jobbar. Oliver ønskjer å kjøpe ein sparkesykkel som han kan trikse med. Ny pris er 1249 kr, men den same sykkelen kan kjøpast brukt til 800 kr.

Kor mange laurdagar må Oliver selje aviser for å kunne kjøpe den brukte sykkelen?

62

Oppgåve 17 Det er 38 veker i eit skuleår. Tonje trenar fotball frå 17.30 til 18.30 på måndagar og torsdagar. Onsdagar har ho symjetrening mellom 18.15 og 19.15.

Kor mange timar trener Tonje på eit skuleår?

Oppgåve 18 Jonas undersøkjer kva for småkryp gutane og jentene i klassa på 30 elevar liker. Fire gutar og halvparten så mange jenter liker edderkoppar. Tre gutar og dobbelt så mange jenter liker marihøner. 12 elevar liker sommarfuglar, og fem av desse er gutar.

Nokre få elevar liker maur. Halvparten av desse er jenter.

Lag eit søylediagram som viser kva gutane og jentene har valt.

63

G SE

IN

D ER

VU R

KS

EM PL

AR

© 2017 GAN Aschehoug, H. Aschehoug & Co. (W. Nygaard), Oslo ISBN 978-82-492-1902-5 1. utgåve / 1. opplag 2017

AR

Omsett til nynorsk av Ole Jan Borgund, Arkitekst AS Redaktør: Nora Brox Illustrasjonar: Thor W. Kristensen og Shutterstock Grafisk tilrettelegging: Nygaard Design Trykk: 07 Media, Oslo

EM PL

Takk til elevane Synne Trettenes, Marius Trettenes og Rowan Fredheim. Takk også til den faste konsulenten vår Stian Fredheim og samarbeidsskulen Brakahaug skole i Haugesund ved lærer Anna Elise Lervik. En stor takk også til lærarane May Elfrid Jakobsen og Bengt Rune Kolstad ved Komsa skole i Alta.

Alle førespurnader om utgivingar frå forlaget kan rettast til: GAN Aschehoug Postboks 363 Sentrum 0102 Oslo E-post: forlag@gan.aschehoug.no www.gan.aschehoug.no

KS

Lesesirkelen: Etter idé frå Skøyen skole i Oslo

VU R

D ER

IN

G SE

Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med GAN Aschehoug er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.