MEIR lesing i faga by GAN Aschehoug

MEIR Lesing i faga:

 www.gan.aschehoug.no forlag@gan.aschehoug.no

MEIR Lesing i faga – Nynorsk ISBN 978-82-492-1534-8

  



SE E

KS E

M PL

– tek opp tråden frå Lesing i faga, men kan brukast sjølv om elevane ikkje har arbeidd med den fyrste boka – lærer elevane korleis dei kan betre leseforståinga si, slik at dei lettare kan lese for å lære – gir systematisk øving i å lese ulike element i ein fagtekst – set søkjelyset på kva som kan vere nyttig å gjere både før, under og etter lesinga – tek den grunnleggjande ferdigheiten lesing på alvor og viser korleis denne ferdigheiten er noko ein kan jobbe med i ulike fag – kan brukast gjennom heile skuleåret som eit supplement til den vanlege undervisninga i faga matematikk, RLE, naturfag og samfunnsfag – inneheld to modelleringstekstar, 22 fagtekstar og fire sluttekstar til bruk i vurderingsarbeidet

Gerd Fredheim Marianne Trettenes

MEIR

LESING

i faga

GAN Aschehoug

M PL

Dagens elevar møter mange tekstutfordringar som er både omfattande og komplekse. I begynnaropplæringa lærer elevane at lesing startar øvst til venstre på sida. Deretter les dei bortover mot høgre, linje for linje. Seinare forventar ein at elevane skal kunne lese samansette tekstar. Det vil seie at dei i tillegg til å lese tekstar dei er vane med frå begynnaropplæringa, også skal kunne hente ut informasjon, tolke og forstå tidslinjer, tabellar, figurar, kart, diagram og andre element som tekstar kan vere samansette av. Kva for strategiar har så elevane i møte med nye tekstutfordringar? Kunnskapsløftet (2006) fokuserer på omgrepa læringsstrategiar og lesestrategiar og gir desse definisjonane: Læringsstrategiar er «framgangsmåter elevene bruker for å organisere egen læring», og læreplanen seier vidare at elevane skal ta i bruk forskjellige lesestrategiar «for å lese ulike typer tekster i ulikt tempo og på ulikt vis».

Til læraren

Fagleg lesing kan beskrivast som å tileigne seg kunnskap ved å lese tekst. I denne prosessen blir det strategimedvitet eleven har, avgjerande for læringsresultatet. Dette strategimedvitet må også omfatte kunnskap om og erfaring i bruk av skriving som grunnleggjande ferdigheit. Å kunne skrive seg til forståing og kunnskap blir ein viktig del av læringsprosessen.

KS E

MEIR Lesing faga er ein oppfølgjar av Lesing i faga (2010). I denne boka vil elevane møte 22 tekstar frå faga matematikk, RLE, naturfag og samfunnsfag. Arbeidet med dei ulike tekstane er også her bygd opp rundt prinsippa: • FØR du les • MENS du les • ETTER AT du har lese

SE E

Mens Lesing i faga fokuserte på strategiane tankekart og kolonnenotat, møter elevane i denne boka ordkart og Venn-diagram. Elevane vil også møte igjen kolonnenotat, med vekt på korleis dette kan brukast FØR, MENS og ETTER AT elevane les. Lesing og skriving går hand i hand. Vi ser på skriving som eit hjelpemiddel for å rydde i tankar, organisere kunnskap og skape forståing i lese- og læringsprosessen.

Boka blir avslutta med kapittelet Dei siste tekstane. Her er mange av læringsmåla i boka oppsummerte gjennom fire ulike teksttypar og verkemiddel. Dei tilhøyrande oppgåvene utfordrar både faktakunnskap og refleksjonsevne. Haugesund og Alta, januar 2012 Gerd Fredheim og Marianne Trettenes Gratis lærarrettleiing til MEIR Lesing i faga kan lastast ned frå heimesida til forlaget (www.gan.aschehoug.no). I rettleiinga ligg også ei oversikt som viser samanhengen mellom tekstane og kompetansemåla som læreplanen set opp i dei ulike faga.

AR M PL

SE E

KS E

MEIR Lesing i faga

GAN Aschehoug

© 2012 GAN Aschehoug, Oslo ISBN 978-82-492-1534-8 1. utgåve / 1.opplag 2012 Omsett til nynorsk av Ole Jan Borgund, Arkitekst AS Redaktør: Nora Brox Grafisk design: Nygaard Design Trykk og ferdiggjøring: Livoniaprint SiA

KS E

M PL

Illustrasjonar: © Thor W. Kristensen 4,7,27,29,43,47, 51, ©Ben Mcleish/iStockPhoto 7, © Eric Isselé/ iStockPhoto 10, 11, © kycstudio/iStockPhoto 13, ©MAXBO/ RKC 15, © Pavel Losevsky/iStockPhoto 17, © Jochen Scheﬄ/iStockPhoto 19, © Stephen Strathdee /iStockPhoto 19, © Nyhetsgrafikk.no 23, ©FinnmarksløpetAS 23, ©Thyes/Wikimedia Commons 25, © Chakrit Yau/ iStockPhoto 25, © yungshu chao/ iStockPhoto 25, © Uwe Halstenbach/ iStockPhoto 31, © Marcus Lindström 35, © Jason Hollinger/Wikimedia Commons 35, ©Anders Wahl/Wikimedia Commons 35, © Sergey Anatolievich Pristyazhnyuk/iStockPhoto 35, © Qwerter/WikimediaCommons 37, © Ivan Mateev/iStockPhoto 37, © Mariana Ruiz Villarreal/WikiCommons 39, © Marcus Lindström/iStockPhoto 41, © David Liu/iStockPhoto 43, © Laila Røberg/ iStockPhoto 43, © Jason Vosper/ iStockPhoto 43, © LeicaFoto/ iStockPhoto 43, © Evrim Sen/iStockPhoto 45, © Dimitar Marinov/ iStockPhoto 45, © Stanislav Pobytov/ iStockPhoto 45, © Baris Simsek/ iStockPhoto 45, © Jason Lugo/iStockPhoto 47, © logorilla/iStockPhoto 47, © yganko /iStockPhoto 47,© Dmitriy Yakovlev/iStockPhoto 47, © Ben Blankenburg/iStockPhoto 47, © mbbirdy/iStockPhoto 47, © Guenter Guni/ iStockPhoto 49, © mona plougmann/ iStockPhoto 49, © amriphoto/ iStockPhoto 49, ©Karamell/ WikimediaCommons 51, © Sjoehest/ WikimediaCommons 51, © Mark Stay/ iStockPhoto 53, ©Slugrubug/ Wikimedia Commons 55, © Rich Legg/iStockPhoto 55, © Christian Berg 57, ©Stuart Orford/ WikiMedia Commons 58, ©Siddha / WikiMedia Commons 58, © Øystein Lien/brukshest.com 58, ©bjohnson/WikiMedia Commons 58, ©Torgeir Ekeland 59, ©Clngre/WikiMedia Commons 59, © Brett Mulcahy/ iStockPhoto 60

Tekstkjelder: Stian Fredheim: Rosenborg-Manchester

Takk til Stian Fredheim og Synne Trettenes for god konsulenthjelp!

SE E

Alle kommentarar til utgivingar frå forlaget kan rettast til: GAN Aschehoug Postboks 363 Sentrum 0102 Oslo E-post: forlag@gan.aschehoug.no www.gan.aschehoug.no

Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med GAN Aschehoug er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straﬀast med bøter eller fengsel.

Innhald del 1

Introduksjon ................................................................................... 4

del 2 Matematikk

Rosenborg – Manchester United ...........................................12 Ekstra lagringsplass? ..................................................................14 Badeland.........................................................................................16

M PL

Flytrafikk .........................................................................................18

Geometriske figurar....................................................................20 Finnmarksløpet ............................................................................22 del 3 RLE

Buddhisme.....................................................................................24 Fedrehistoria .................................................................................26

KS E

Gudshus ..........................................................................................28 Tidsrekning ....................................................................................30 Martin Luther ................................................................................32 del 4 Naturfag

hodeskalle

Høy og lav ......................................................................................34 Vatn ..................................................................................................36

ribbein

skulderledd

Skjelettet.........................................................................................38

SE E

skulderblad

Rare slektsforhold?......................................................................40 Noko mange snakkar om … ...................................................42

overarm ryggrad

albueledd Solsystemet vårt ..........................................................................44

hofte

bekken

håndledd del 5 Samfunnsfag

Trend ................................................................................................46

fingerledd

underarm

kneledd

ankelledd

Likskapar og forskjellar mellom land ...................................48 Vikingane........................................................................................50 Demokrati eller ikkje? ................................................................52 Makt i Noreg ..................................................................................54

del 6 «Dei siste tekstane» ...................................................................56

mihrab

(nisje mot Mekka)

minbar

minaret

Introduksjon Å lese for å lære Når du arbeider med denne boka, skal du lære å bruke • kolonnenotat FØR, MENS og ETTER AT du les ein fagtekst • Venn-diagram for å finne likskapar og forskjellar mellom for eksempel to personar, to religionar eller to fotballklubbar • ordkart for å lære nye og vanskelege ord

M PL

Når du skal lese og skrive for å lære, kan det vere lurt å gjere noko FØR – MENS – ETTER. Om du deler lesinga inn i dei tre delane, vil du forstå betre og hugse meir. Dette kan det vere lurt å gjere: FØR du les • Finne ut kva du skal lære • Få oversikt over teksten: – Korleis er teksten bygd opp? – Kva trur du at du kan om dette frå før? • Notere informasjon frå bilete, tabellar, fotnotar osv.

KS E

MENS du les • Spørje deg sjølv om du forstår det du les • Notere ord du ikkje forstår • Lage tankekart eller kolonnenotat

SE E

ETTER AT du har lese • Spørje deg sjølv om du hugsar og forstår det du har lese • Gjere ferdig notata du gjorde mens du las • Å skrive ein fagtekst kan også vere aktuelt • Fortelje andre kva du har lært

MÅL

Bruke kolonnenotat FØR, MENS og ETTER AT du les ein tekst 1

Vi vil no vise korleis du kan bruke kolonnenotat når du skal lære om tigeren. Då skal du både lese og skrive. Mål: Bruke kolonnenotat FØR, MENS og ETTER AT du les

Her kan du skrive det du trur du kan om tigeren frå før:

Faktaboks

Kart

Fotnote

KS E

Viktig informasjon frå: Bilete/bilettekst Tabell

M PL

Korleis er teksten bygd opp? Overskrift Ingress Underoverskrifter Fotnotar Bilete Bilettekst Tabell Verdskart Faktaboks

FØR du les

Før du begynner å lese teksten, kan du no fortelje sidemannen din det du allereie kan om tigeren.

SE E

MENS du les Denne tigerteksten har to underavsnitt. Når du les, kan det vere lurt å lese eitt underavsnitt om gongen for deretter å oppsummere innhaldet i kolonnenotatet nedanfor. Dersom det er nokon ord du ikkje skjønar, kan du skrive dei opp og sjå om nokon kan hjelpe deg med å finne forklaring.

Ukjende ord?

Tigeren – den største katten i jungelen Kjenneteikn Livet til ein tiger

ETTER AT du har lese 1 Alt du har lært om tigeren, kan du no fortelje til sidemannen eller til ein annan i klassa. 2 Gå tilbake til målet og sjå om det er nådd. Dersom JA, kvifor? Dersom NEI, kvifor? Dersom DELVIS, kvifor?

3 No kan du fortelje læraren din korleis du syntest det var å bruke kolonnenotat som både FØR-, MENS- og ETTER-aktivitet.

Tigeren

M PL

– den største katten i jungelen

det lange, stive vêrhår. Dei hjelper tigeren med å finne fram i mørket. Auga sit framme på hovudet. Då blir synsfeltet smalt, men til gjengjeld kan tigeren vurdere avstanden til byttet heilt nøyaktig.

KS E

Veit du at tigeren er ein type katt? Tigeren tilhøyrer kattefamilien, og alle kattar er rovdyr. Det inneber at dei drep og et andre dyr. For å fange byttedyr1 bruker tigeren høyrsla, luktesansen og det skarpe synet sitt. Men visste du at tigeren er glad i vatn, i motsetning til dei fleste andre kattedyr? Tigeren sym godt, og i vatnet kan han leike eller avkjøle seg.

SE E

Kjenneteikn Tigeren og alle andre kattedyr har smidig kropp og lang hale. Kroppen er dekt av pels, og fargen på pelsen går frå gul til oransje. Tigrane har eit spesielt stripemønster som varierer frå eitt dyr til eit anna. Ingen tigrar har like striper!

Halen er viktig for alle kattar. Hos tigeren er han mellom 60 og 95 cm, altså ein halv til nesten éin meter lang! Halen blir brukt på fleire måtar: Han hjelper dyret til å styre når det hoppar, og han blir brukt til å gi teikn til andre dyr. Halen svingar raskt fram og tilbake dersom tigeren er sint. I tillegg kan tigeren brøle høgt. Brøling er kattedyra sin måte å seie «hald deg unna» på! Hovudet er også ein viktig del av kroppen til dei store kattane. Øyra sit oppå hovudet, slik at dei lett kan fange inn lydar. På snuten veks 1 Byttedyr - dyr som blir etne av andre dyr.

Livet til ein tiger Tigeren er ikkje noko flokkdyr, derfor samlast hoene og hannane berre når det er paring. Etter fødselen passar hoa på tigerungane. Elles lever, jaktar og et tigeren åleine i reviret2 sitt, som oftast er i jungelen. Reviret markerer han ved å tisse rundt omkring, slik at andre dyr kan lukte seg fram til den usynlege grensa. Tigeren er god til å klatre, men ikkje til å springe fort i lengre tid. Derfor må kattedyret snike seg innpå byttet. Dei mjuke fotsolane gjer at han rører seg stilt. Når tigeren er nær nok, spring han fram og overraskar byttedyret bakfrå. Dei skarpe klørne blir skovne ut akkurat når tigeren angrip, og klørne hjelper han til å halde byttet fast. Tigeren drep dyret ved å bite over strupen med dei skarpe tennene sine. Jakta skjer som regel når dagen er i ferd med å bli natt, eller om natta.

2 Revir - eit område som eit dyr ser på som sitt og gjerne forsvarer om nødvendig.

M PL

Dei skarpe, spisse hjørnetennene blir brukte til å fange og drepe byttedyr. Pelsen er (gul)oransje med svarte striper. Fargane og stripene gjer at tigeren er vanskeleg å oppdage. Potane er store med skarpe klør. Klørne er gøymde inni potane, utanom når tigeren jaktar eller klatrar i tre.

EUROPA

ASIA

KS E

NORD-AMERIKA

AFRIKA

SØR-AMERIKA

6000 5500 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500

Ville tigrar

Planteetarar har større og lengre hovudskalle med flate tyggjetenner. Legg merke til forskjellane på skallen og tennene til tigeren og hesten.

Tigrar i fangenskap

6500

SE E

Tigeren er eit rovdyr med kort hovudskalle og kraftig bitt. Han har spisse hjørnetenner som kan drepe andre dyr. Hjørnetennene bruker han òg til å rive av kjøttbitar med når han et.

Løver Tigrar

OSEANIA

Levemåte

Levestad

Tiger

Åleine

Asia

Løve

Flokk

Afrika

Gepard

Åleine

Afrika og Asia

Leopard

Åleine

Afrika og Asia

Jaguar

Åleine

Amerika

Tabellen gir ei oversikt over levemåtane og levestadene dei store kattedyra.

1000 500 0

Tala er ikkje nøyaktige, fordi det er vanskeleg å telje kor mange ville tigrar som ﬁnst.

Bruke ordkart for å lære nye eller vanskelege ord

Ordkart er eit hjelpemiddel vi kan bruke når vi skal lære nye eller vanskelege ord. I mange fag kan du møte ord som du blir bedt om å forklare. Då kan det vere aktuelt å tenkje på kva for kategori ordet tilhøyrer, og det vi kallar overomgrep og underomgrep. Du må også tenkje på korleis ordet kan beskrivast. Til sist er det fint å komme med eksempel. Det kan det vere lurt å tenkje ut frå orda KVA – KORLEIS – KVA FOR NOKO(N). Eit ordkart kan sjå slik ut, og vi har valt ordet LEGO.

Leiketøy

LEGO

Duplo

Smålego

– Mange fargar – Harde klossar – Kan setje saman – Kan lage nesten alt

Teknisk LEGO

KS E

KVA FOR NOKON

KORLEIS

M PL

KVA

SE E

Det er ein ung gut som her har forklart KVA lego er, KORLEIS legoklossar ser ut, og KVA FOR typar legoklossar han veit om. For deg som les denne boka, vil det vere aktuelt å forklare langt vanskelegare ord enn lego. Kanskje samfunnsfaglæraren din ber deg forklare ord som Stortinget, demokrati eller Asia? Då kan du tenkje: – KVA er Asia? – KORLEIS kan eg beskrive Asia? – KVA FOR NOKON land i Asia er mest kjende?

Oppgåve No kan du og klassa di bruke ordkartet for å forklare ordet skule. KVA er ein skule, KORLEIS vil du beskrive ein skule, og KVA FOR NOKON skuletypar finst det.

Bruke Venn-diagram for å finne likskapar og forskjellar Venn-diagram Når vi skal samanlikne noko for å finne likskapar og forskjellar kan det vere nyttig å bruke eit Venn-diagram. Venn-diagrammet har fått namn etter den britiske tenkjaren John Venn. Når vi skal lage eit Venn-diagram, ser det slik ut:

Likskapar

Det som er forskjellig

M PL

Det som er forskjellig

I midtfeltet skriv vi det som er felles for det som skal samanliknast. I felta til venstre og høgre skriv vi det som er spesielt for det/den enkelte vi skal samanlikne. Eit eksempel på dette kan vere ei samanlikning av to personar. Først ein kort presentasjon av kvar person. Deretter set vi det inn i eit Venn-diagram:

SE E

Sarah

Thomas Eg har akkurat begynt på siste året på ungdomsskulen og går i 10c. Eg er fødd i Kristiansand, og her bur eg framleis. Eg har ei storesyster og ein veslebror, og vi bur dels hos mamma og dels hos pappa. I fritida er eg glad i å lese motorblad og skru på crossykkelen min, fordi eg driv med motocross. Pappa og eg bruker ganske mykje tid på dette både haust, vinter og vår. Om sommaren liker eg å bade i sjøen saman med vennene mine.

KS E

Sarah Eg er 13 år gammal og går i 8. klasse. Eg er fødd i Oslo, men i dag bur dei to storebrørne mine, pappa, mamma og eg i Tromsø. Fritida bruker eg saman med vennene mine og på handballtrening. Laget trenar to gonger i veka, og ofte har vi kamp i helgane. Elles bruker eg tid på hunden min, Mister Jensen. Eg liker også å bade i symjehallen.

Familie: foreldre og sysken Interesser: bade, venner

Thomas

Alder: 13 år Fødestad: Kristiansand Bustad: Kristiansand Familie: storesyster og veslebror, bur delt hos mor og far Interesser: lese motorblad og køyre motocross

Alder: 13 år Fødestad: Oslo Bustad: Tromsø Familie: storebrør, bur saman med mor og far Interesser: handball og hund

Skule: ungdomsskule

SE E

KS E

M PL

Oppgåve På neste side finn du tekstane Raudreven og Haren. Finn likskapar og forskjellar mellom reven og haren, og set dette inn i eit Venn-diagram. Eit tips når du skal finne likskapar og forskjellar, er å begynne med underoverskriftene i teksten.

John Venn (1834–1923) var den første til å bruke diagrammet som vi kallar Venn-diagram. Det bruker vi til å vise likskapar og forskjellar mellom ting.

Haren

Det var ein gong … Mikkel rev er hovudperson i mange eventyr og fablar. Ofte får vi høyre om kor lur reven er. utsjånad Ein vaksen rev kan vege frå 5 til 10 kg. Reven kan bli opptil 85 cm lang, og halen kan bli omtrent 50 cm. Reven er lett å kjenne på den raudbrune pelsen. Framme på beina og bak øyra er han svart. Den buskete halen med kvit haletipp er også eit av kjenneteikna.

KS E

Levestad Haren lever i skog og mark over heile landet. Han trivst både ute ved kysten og oppe i fjellet. Haren bur ikkje på ein fast plass, men flyttar på seg.

Raudreven

M PL

utsjånad Haren har lange øyre og lange bakbein. Han har gnagartenner og kort hale. Om sommaren er pelsen gråbrun. Vinterpelsen er kvit, akkurat som snøen. Det er berre den svarte dusken på øyra som har same farge heile året.

Reddhare, reddhare … Dette er eit uttrykk du gjerne har høyrt før. Haren er lett å skremme. Han er stadig på vakt, for ørn, gaupe og rev jaktar på haren.

ungar Allereie i mars kan hoene få dei første ungane. Ho kan også få ungar ein eller to gonger om sommaren. Haren får mellom tre og fem ungar kvar gong. Hareungane blir fødde med pels og godt syn.

SE E

Mat Om sommaren et haren gras, bær, lyng og andre plantar. Når det er vinter, et haren bork og knoppar på lauvtre.

Mat Raudreven er eit rovdyr. Det inneber at han et andre dyr, for eksempel smågnagarar som rotter og mus. Reven et også hare, lam og rådyrkalvar. Levemåte Reven bur i hi. Hiet blir brukt fleire år på rad, og det har ofte fleire «nødutgangar». Når revemora får ungar om våren, byter foreldra på å skaffe mat til ungane. Dei passar ungane sine etter tur. Det meste av dagen held reven seg i ro. Reven er eit skumrings- og nattdyr. Det vil seie at han går på jakt så snart det begynner å bli mørkt.

1 Les overskrifta og sjå på bileta på neste side. Fortel ein medelev det du trur du kan om Rosenborg og Manchester United. 2 Kva for informasjon finn du i fotnoten? 3 Kvifor trur du forfattarane har valt nettopp desse to fotballklubbane? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva for fylke kjem Rosenborg frå? 2 Kva for by kjem Manchester United frå? 3 RBK-spelarane besøkjer gjerne barneavdelinga ved St. Olavs Hospital i heimbyen Trondheim. Kvifor gjer dei det, trur du? Korleis trur du barna på avdelinga opplever dette? 4 Kor mange år eldre er fotballklubben Manchester United enn Rosenborg Ballklubb?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

oPPGÅVER

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

1 Kva kan du no om fotballklubbene RBK og Manchester United? Skriv ned det du veit i eit kolonnenotat som det du ser på neste side. Svar på spørsmåla i punkt C. 2 Vi kan bruke ordkart for å forklare ord. Vi gjer det ved å seie KVA ordet er, vi BESKRIV ordet, og vi finner EKSEMPEL på ordet. Bruk ordkart når du skal forklare ordet (omgrepet) fotballag. 3 Tenk deg at du fekk eit kort møte med Nils Arne Eggen eller sir Alex Ferguson. Kva for tre spørsmål ville du då stilt dei? 4 Ole Gunnar Solskjær er ein nordmann som har spelt fotball både for Noreg og for Man U. Han har trena mykje på å skåre mål. Test ut denne hypotesen: «Under halvparten av elevane i klassa vil skåre for ope mål frå 30 m.» Ein hypotese er ei gjetting eller ein teori om noko ein ikkje veit heilt sikkert. Diskuter i klassa: Korleis bør de gå fram for å undersøkje dette? Kva slags resultat trur de at de kan få ut av ei slik undersøking? Korleis kan de presentere resultata?

SE E

Av denne teksten skal du lære • å bruke Venn-diagram når du skal samanlikne to fotballag • at kolonneoverskriftene kan brukast når du lagar Venn-diagram • å hente ut informasjon frå tabell og faktaboks

M PL

MÅL

KS E

EG HAR LÆRT

Kva er spesielt for kvar av dei to fotballklubbane, og kva har dei felles? Summer opp og samanlikn dette i eit Venn-diagram.

Rosenborg – Manchester United

M PL

På begynninga av 1900-talet var Odd frå Skien den beste fotballklubben i Noreg. 19. mai 1917 møttest ein gjeng fotballglade gutar frå bydelane Møllenberg og Rosenborg i Trondheim. Dei ville starte sin eigen klubb og kalla seg Odd etter favorittane. Fotballgleda til desse gutane blei starten på det som i dag heiter Rosenborg Ballklubb (RBK), men RBK-namnet fekk dei først ti år etter at gjengen møttest. Manchester United blir rekna som den mestvinnande og best kjende engelske fotballklubben. Han blei stifta 1. januar 1878. Laget speler heimekampane sine på Old Trafford Stadium.

Rosenborg

SE E

KS E

Å Rosenborg, å Rosenborg e Trondhjæms fotbaillag, Å Rosenborg, å Rosenborg, tar seier’n hjæm i dag. Ja, slik syng både trønderar og mange ikkje-trønderar når Rosenborg speler kampar. Rosenborgs fargar er svart og kvitt, og heimekampane speler dei no på Lerkendal stadion. Laget har hatt ulike trenarar, men den som kanskje har sett størst og tydelegast spor etter seg, er trønderen Nils Arne Eggen. RBK har vunne både serien og cupen ei rekkje gonger. Seinast i 2010 vann RBK serien. Deltaking i Champions League er også noko RBK kan sjå tilbake på og forhåpentleg framleis vere med og kjempe om. Blant dei kjende spelarane frå denne klubben er Erik Hoftun, Steffen Iversen, Roar Strand og Trond Olsen.

RBKs største siger i serien: Mot Brann (heime) 10–1 (1996)

Fotballklubb

Nasjon

RBKs største tap i serien: Mot Viking (borte) 1–8 (1984)

Stiftingsår

Heimearena

Trenar

Manchester United

Fotballklubben Manchester United, ofte kalla Man U, har vore trena av sir1 Alex Ferguson sidan 1986. Fotballspelarane blir gjerne kalla The Red Devils, og heimekampane speler dei i raude overdelar og kvite bukser. Under sir Alex Fergusons leiing har Man U vunne mange meisterskapstitlar, som Premier League (10 gonger), FA Cup (5 gonger) og UEFA Champions League (2 gonger). Nokon av dei mest kjende spelarane på laget er Wayne Rooney og Ryan Giggs. I tillegg har også dei norske spelarane Ronny Johnsen, Henning Berg og Ole Gunnar Solskjær spelt i den mest kjende engelske fotballklubben. I dag er Solskjær trenar for Molde Fotballklubb.

Om du har lyst, kan du lese meir om RBK og Man U i bøkene • Fortellingen om Rosenborg. «Troillungan» som vant hele kongeriket og rundspilte halve Europa. Jørgen Stueland (Kagge Forlag, 2010) • Fortellingen om Manchester United. Arbeiderklubben som ble verdens beste fotballag. Ronny Johnsen (Kagge Forlag, 2010)

1 Sir framfor namnet på ein person fortel at denne personen har fått eit heidersteikn – i dette tilfellet av den engelske dronninga.

LESEFokuS

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

1 Les overskrifta og ingressen høgt i klassa. Kva er eit skur? Definer omgrepet skur i eit ordkart på tavla. 2 Sjå på den todimensjonale teikninga på neste side. Kva slags informasjon finn du der? 3 Sjå på teksten til venstre for teikninga. Kva for måleiningar er det gitt opp der? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Denne teksten er ein annonse. Kvar er den henta frå? 2 Kva beskriv ordet areal, og kva er forskjellen på arealet og omkrinsen til ein figur? 3 Kvifor treng denne todimensjonale teikninga både indre og ytre mål? 4 Kvifor er det betre med to dørblad1 enn eitt i eit skur som dette?

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

SE E

LÆRESAMTALEN

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan hente ut informasjon frå ei arbeidsteikning • korleis omgrep kan definerast i ordkart • kva for informasjon som kan vere viktig på ei arbeidsteikning • å definere omgrepet volum

M PL

MÅL

KS E

oPPGÅVER

EG HAR LÆRT

1 Lag ei todimensjonal arbeidsteikning av klasserommet ditt (eller eit anna rom på skulen). 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Rekn ut omkrins, areal og volum av det rommet du valde. 4 Lag eit ordkart som definerer omgrepet volum.

Fortel ein medelev korleis ei arbeidsteikning kan eller bør lesast.

Har du opplevd at du treng meir plass der du bur? Ein stad du kan lagre ting du ikkje bruker så ofte, eller ting som berre blir brukte i delar av året? Om vinteren treng folk ein stad å lagre syklar og campingstolar eller hengje opp klesvask, og om

KS E

sommaren har mange behov for å oppbevare ski, akebrett og snømoker. Om hausten kan det vere lurt å fylle opp tomme vedlager for dei som har omn eller peis som varmekjelde. Eit skur kan vere løysinga …

M PL

Ekstra lagringsplass?

Foto: MAXBO/RKC

Pris: 9990,–

rbla

,00 m

—>

uge

—>

,50 m

0m a 3,0 <— c To d ø

<— 3

a 3,3

Vind a

Areal: 7,5 m2 Mål: 250 cm x 300 cm Mønehøgd målt fra golv: 226 cm Vekt: 420 kg

—>

Skuret har rektangulær grunnform, doble dører og eit lite vindauge. Treverket er ubehandla. Blir levert flatpakka.2

<— c

<— 2

SE E

http://www.maxbo.no/Trinn-for-trinn/Bygge-redskapsbod/

Dør 1,82 åpning mx : 1,72 m

1 D ørblad – ei dør er samansett av ein dørkarm og eit dørblad. Dørbladet er sjølve døra som kan opnast og lukkast. 2 Flatpakka – eit flatpakka skur blir levert i mindre pakkar som er lette å handtere. I pakkane er det også ei arbeidsteikning. Kjøparen må byggje skuret sjølv, eller få hjelp av andre.

1 Les overskriftene og kolonneoverskriftene i dei to tabellane. Lag eit tankekart som viser den informasjonen de får av å lese dette. 2 Kva slags informasjon får de under den nedste tabellen? 3 Kven trur de har interesse av å lese ein tekst som dette? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kvar er denne teksten henta frå? 2 Kor mange timar per veke er det morgonsymjing? 3 Kven er semesterkorta for, og kvifor trur du dei er like billige som halvårskort for barn? 4 Kor mykje billigare er det å kjøpe årskort for to vaksne og to barn enn å kjøpe eigne årskort til alle?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

oPPGÅVER

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

1 Marius fekk til saman 1250 kr på fødselsdagen sin. Kor mange enkeltbillettar kan han kjøpe for denne summen a) på kvardagar og b) i helgane? 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Alle barn som går på barneskulen i Noreg, skal få tilbod om symjeopplæring, men ikkje alle barn lærer å symje. Kva kan dette komme av? 4 Kva liker folk å gjere i eit badeland? List opp fire–fem aktivitetar, gjennomfør ei spørjeundersøking i klassa, og ranger svara i ei «fem på topp»-liste.

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan finne informasjon i ein tabell • at teksten til ein tabell gir deg viktig informasjon • korleis du kan skaﬀe deg oversikt over ein tekst

M PL

MÅL

KS E

EG HAR LÆRT

Ein tabell må lesas på ein annan måte enn ei forteljing. Skriv ned tre til fem korte setningar (faktasetningar) om korleis ein les ein tabell.

Badeland

M PL

opningstider: Mån–fre 08:00–21:00 Laur–søn 10:00–19:00

KS E

Kontakt oss: Dagleg leiar: Anna Hansen Tlf: 64 92 50 00 annah@badeland.no Badeland Jippi AS Postboks 75, 1030 Hålandsbygd

http://www.badeland.jippi.no

BiLLettPRiSaR

Barn

Vaksen

Honnør

Student

75 kr

110 kr

85 kr

Enkeltbillett laur–søn 90 kr

125 kr

100 kr

Klippekort

750 kr

1000 kr

850 kr

Årskort

2100 kr

3500 kr

2500 kr

Halvårskort

1300 kr

2100 kr

1500 kr

SE E

Enkeltbillett mån–fre

Semesterkort haust

1300 kr

Semesterkort vår

1300 kr

Morgonsymjing

50 kr

75 kr

65 kr

PRiSaR FamiLieRaBatt

Mån–fre

1v + 1b

1v + 2b

2v + 1b

2v + 2b

Fleire enn 2 barn

160 kr

240 kr

260 kr

320 kr

50 kr per barn

Laur–søn

185 kr

280 kr

300 kr

370 kr

50 kr per barn

Årskort

4600 kr

5100 kr

6100 kr

7100 kr

500 kr per barn

Halvårskort

2600 kr

3100 kr

3600 kr

4100 kr

250 kr per barn

Årskort er gyldig i 12 md frå den dagen det blir aktivert Halvårskort er gyldig i 6 md frå den dagen det blir aktivert Semesterkort haust: frå 1.9. til 31.12. Semesterkort vår: frå 1.1. til 31.5. Morgonsymjing: måndag, onsdag og torsdag frå 06:00 til 08:00 v = vaksen b = barn

1 Les overskriftene, underoverskriftene og tabelloverskrifta. Kva handlar denne teksten om? 2 Sjå på søylediagrammet på neste side. Kva slags informasjon får du av x-aksen og y-aksen? 3 Sjå på teksten til høgre for bileta. Kva får du vite om tid og andre måleiningar? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva for månad var det flest innstilte flyavgangar ved Leknes lufthamn, og kva kan grunnen til dette vere? 2 Kor mange gjennomførte avgangar var det ved Leknes lufthamn i heile 2010? 3 Kva for månader var det størst og minst diﬀeranse mellom planlagde og gjennomførte flyavgangar ved Leknes lufthamn? 4 Statistikken viser at det er færre forseinkingar og innstilte flyavgangar i sommarmånadene enn elles i året. Kva trur du dette kan komme av?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

SE E

Av denne teksten skal du lære • å lese informasjon ut frå eit diagram • å samanlikne flyavgangar ved to lufthamner • at tekst til diagram og bilete gir deg viktig informasjon

M PL

MÅL

KS E

oPPGÅVER

EG HAR LÆRT

1 Kva kan du seie om flytrafikken ved Oslo lufthamn Gardermoen og Leknes lufthamn? Skriv ned det du veit, i eit kolonnenotat med to kolonnar. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Lag eit søylediagram som viser kor mange innstilte flyavgangar det var ved Leknes lufthamn i 2010. 4 Kvar ville du ha flydd dersom du kunne velje heilt fritt – og kvifor akkurat dit? Diskuter to og to.

Kva er felles for Oslo lufthamn Gardermoen og Leknes lufthamn, og kva er spesielt for kvar av dei? Bruk kolonnenotatet du laga tidlegare, når du summerer opp og samanliknar dei to flyplassane i eit Venn-diagram.

Flytrafikk

Leknes lufthamn

Planlagde flygingar

225 200

Gjennomførte flygingar

KS E

Leknes lufthamn ligg i Nord-Noreg, nærmare bestemt i Lofoten. Frå denne flyplassen kan du i hovudsak fly til og frå Bodø, men også til Svolvær og øysamfunnet Røst. Leknes lufthamn ligg ved kysten, så klimaet er kjenneteikna av milde vintrar og forholdsvis kjølige somrar. I 2010 var det planlagt 2318 flyavgangar ved denne flyplassen, men 61 av dei blei innstilte. 238 av dei gjennomførte flyavgangane blei forseinka i forhold til oppsett rutetid.

M PL

I april 2010 blei mange flyavgangar i Norden og Europa innstilte. Det kom av eit vulkanutbrot på Island der vulkanoske blei kasta opp i 10 000 meters høgd (30 000 fot). Det er i den høgda mesteparten av flytrafikken går. Dette skapte store problem for flytrafikken i luftrommet over store delar av Europa. Mange reisande kom seg ikkje heim, på jobb eller på ferie, og dermed oppstod det nye ordet «oskefast».

175

150

125

100

SE E

Talet på avgangar

Oslo lufthamn Gardermoen

Ved Oslo lufthamn Gardermoen blei det gjennomført 99 408 flyavgangar i 2010. Det var planlagt 102 762 flyavgangar, men 3 354 blei ikkje gjennomførte. Innstillingane av flya kan komme av fleire ting, men innlandsklimaet og vêrforhold rundt Gardermoen kan vere éi årsak. Kjenneteikn på innlandsklima er jamleg nedbør gjennom heile året, milde somrar og kalde, lange vintrar.

Statistikken er henta frå Avinors heimeside for Leknes lufthamn, 8. februar 2011.

25 0

Diagrammet viser ei grafisk framstilling av planlagde og gjennomførte avgangar ved Leknes lufthamn i 2010. Totalt var det 2243 gjennomførte avgangar.

Avgangar Leknes lufthamn, januar 2010 – desember 2010 Månad

Januar Februar Mars April Mai Juni Juli August September Oktober November Desember

Planlagt

Gjennomført

Innstilt

Forseinka

190 174 209 180 180 203 206 207 204 205 193 167

185 171 199 158 170 202 205 205 203 199 187 159

1 2 7 22 9 1 0 1 1 6 4 7

25 23 10 51 5 9 21 5 12 23 20 34

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan hente ut informasjon frå eit tankekart • korleis matematiske omgrep kan forklarast i ordkart • korleis du kan lage eit kvadrat ved hjelp av koordinatsystemet

LÆRESAMTALEN

1 Sjå på tankekartet på neste side. Dei ulike delane i eit tankekart blir gjerne inndelte i nivå. Sentrum kallar vi nivå 1. Kor mange nivå har tankekartet på neste side? 2 Lag eit ordkart på tavla som definerer omgrepet trekant. 3 Kvar i teksten på neste side er det markert fotnotar? Kvifor blir det brukt fotnote i tekstar somme gonger, trur du? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva for geometriske figurar inneheld tangram? Diskuter to og to eller i klassa, og teikn dei. 2 Kva slags informasjon finn du på nivå 2 i tankekartet? 3 Kva vil det seie at ein figur er tredimensjonal? 4 Kva vil det seie at ein figur er geometrisk?

oPPGÅVER

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

1 Kva veit du om rettvinkla firkantar? Lag eit Venn-diagram der du samanliknar todimensjonale rettvinkla firkantar med tredimensjonale rettvinkla firkantar. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Lag eit ordkart som definerer omgrepet sirkel. 4 Lag eit tangram gruppevis eller i fellesskap i klassa. Teikn eit koordinatsystem på eit eige ruteark med kvadratiske ruter. Høgaste og lågaste verdi på begge aksane skal vere 8 og –8. a Merk av koordinatane: (0,8), (8,0), (0,–8) og (–8,0). b Trekk ei linje mellom punkta med linjal. Kva slags figur er det? c Trekk ei linje mellom (–8,0) og (8,0) og ei linje mellom (0,4) og (0,–8). d Trekk dei siste tre linjene mellom punkta: (4,4) og (4,0), (4,4) og (–4,4) og (–4,0) og (0,4). e Klipp ut tangrammet. Kan du lage nokon av tangram-figurane på neste side?

SE E

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

KS E

M PL

MÅL

EG HAR LÆRT

Vi er omgitt av geometriske figurar i kvardagen. Lag eit kolonnenotat med overskriftene firkanta, trekanta, mangekanta og runde. Sorter og beskriv/ teikn gjenstandar på skulen din som inneheld dei forskjellige geometriske formene.

eit puslespel frå Kina oppfunne rundt 1600-talet laga av eitt kvadrat inneheld 7 geometriske figurar: likebeinte trekantar, rettvinkla trekant, kvadrat og parallellogram • figurane kan berre liggje inntil kvarandre

• • • •

M PL

Har du høyrt legenda om den uheldige kinesaren Tan? Det blir sagt at han var ein handverkar som ville gi keisaren ei vakker, kvadratisk flis i gåve. Dessverre snubla Tan i trappa då han skulle overrekkje gåva, så flisa sprakk og blei til både trekantar og firkantar. I tankekartet under finn du utfyllande informasjon om forskjellige firkantar:

fire rette kantar (sider)

KS E

geometrisk1 figur

Rettvinkla firkant

V = lengd • breidd • høgd

A = lengd • breidd

tredimensjonale2 firkantar

O = side + side + side + side

høgd

1 G eometrisk – figurar som kan beskrivast med matematiske ord som punkt, linje, vinkel, flate og volum (romkjensle).

lengd

br ei

høgd

breidd

høgd

figurar med romverknad

flate figurar

breidd

O = side + side + side + side

lengd

br ei

SE E

todimensjonale firkantar

2 T redimensjonal – figurar som har lengd, breidd og høgd. Ein tredimensjonal figur kan brukast til å halde på noko eller ha noko inni seg (f.eks. eit jogurtbeger, ein brusboks, eit hus).

1 2 3 4

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva er det austlegaste sjekkpunktet i den lengste distansen i Finnmarksløpet? 2 Kva for dag kryssa vinnaren målstreken i 2009? 3 Omtrent kor langt er det i luftlinje1 frå Alta til Karasjok? 4 Kva for matematiske nemningar blir brukte i teksten på neste side?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

oPPGÅVER

Korleis er teksten bygd opp? Kva får du informasjon om frå kartet? Kva for utgifter trur du ein hundekøyrar har? Diskuter i klassa. Kva skal du lære av denne teksten?

1 Kva veit du om Finnmarksløpet? Lag eit kolonnenotat med fem kolonnar der overskriftene skal vere: kart, faktaboks, bilete, 500 km og 1000 km. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Lag eit Venn-diagram der du samanliknar dei to distansane i Finnmarksløpet. 4 Hundespannet2 som vann det lengste Finnmarksløpet i 2011, kvilte i 50 timar og 44 minutt og sprang i 79 timar og 3 minutt. Kor lang tid brukte vinnaren totalt på dei tretten etappane frå start til mål? Gi svaret i dagar, timar og minutt. 5 Kva er gjennomsnittstida per etappe? Kva for nemning meiner du er best eigna til dette svaret? Diskuter i klassa.

SE E

LÆRESAMTALEN

Av denne teksten skal du lære • korleis ein tekst er sett saman av ulike delar • korleis du kan finne informasjon i eit kart • å rekne med tid, dagar og minutt

M PL

MÅL

KS E

EG HAR LÆRT

Skriv ein kort tekst om kva du har lært om lesing av kart i teksten Finnmarksløpet. 1 Luftlinje – kortaste avstand mellom to punkt. 2 Hundespann – ein eller fleire hundar som trekkjer ein slede.

Mehamn

Nordkapp

NORSKEHAVET

Hammerfest

Vardø 891

890

E 75

ngen

otn

Po r s a

Revsb

E 69

888

Båtsfjord

Varangerbotn

FINNMARK

Tana bru

Havøysund

Tanaf jorden

Honningsvåg

Lak sefj ord en

Kjøllefjord

889

BARENTSHAVET

Berlevåg

Vadsø

Varangerfjorden

886

Kirkenes

Sirma

Neiden

Altafjorden

Start og mål

Alta

Levajok

Lakselv

Skoganvarre Varmest: 2004 i Alta + 6,4 °C

= 1000 km = 500 km 30 km

Løypas lengste etappe: Karasjok - Alta 141 km

RUSSLAND Nikel

Løypas nest lengste etappe: Neiden - Kirkenes 120 km

E 75

Jotka

TROMS

M PL

UTSNITT

1.000 km tilsvarer avstanden fra Oslo til Mo i Rana

885

Kilde: www.finnmarkslopet.no

Karasjok

Jergul

Kaldest: 2006 i Karasjok – 43,6 °C

KS E

Finnmarksløpet – verdas nordlegaste trekkhundløp

SE E

Visste du at Noreg arrangerer verdas nordlegaste trekkhundløp? Finnmarksløpet startar og sluttar i Alta, den største byen i Finnmark.

1 Finnmarksløpet Finnmarksløpet er to hundeløp. Deltakarane som vel det lengste løpet, konkurrerer med ein hundeslede og maks fjorten hundar i 100 mil. Det andre hundeløpet er på 50 mil, og der er det lov å ha med inntil åtte hundar. Alle hundekøyrarane startar på ein laurdag, og dei vekslar mellom å stå, sitje og springe etter sleden. Samtidig må dei vere påpasselege med at hundane jamleg får små pausar og litt snacks. Hundane skal ha det bra under Finnmarksløpet, derfor er det mange sjekkpunkt undervegs i begge løpa. På sjekkpunkt får hundane mat og kvile. I tillegg undersøkjer veterinærar1 at dyra ikkje er skadde eller sjuke, slik at dei kan halde fram i konkurransen. 1 Veterinær – ein dyrlege, ein person som har lov til å gi legehjelp til dyr

Fakta 1000 km Arrangert første gong: 1981 13 etappar Raskaste løpstid: 5 d 06 t 50 min (2009) Pålagd kviletid: 8 t (Karasjok) Berre éin kvinneleg vinnar sidan oppstarten (2009) Deltakarar frå 11 land (2011) Lågaste temperatur: – 43,6 ˚C (2006, Karasjok) Høgaste temperatur: + 6,4 ˚C (2004, Alta)

2 Frivillige Finnmarksløpet er avhengig av frivillige hjelparar. Nesten 400 jobbar gratis med blant anna å køyre opp løypa, organisere sjekkpunkta, halde vakt ved kryssing av vegar og drive kafé. 3 Hundar Husky og grønlandshund er dei vanlegaste hunderasane som blir brukte i Finnmarksløpet. Felles for trekkhundar er at dei toler låge temperaturar og er trena på å springe lange distansar. 4 Parkering Når hundane blir slitne og trøytte i eit hundeløp, kan det hende at dei legg seg ned for å kvile. Slike kvilepausar som ikkje er planlagde, blir kalla parkering.www.finnmarkslopet.no

1 Korleis er teksten bygd opp? 2 Korleis kan dei ulike delane av teksten hjelpe oss å forstå kva teksten handlar om? 3 Kva for informasjon om buddhisme får du i faktaboksen? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva er vesak og pudsja? 2 Kva trur buddhistane skjer når eit menneske døyr? 3 Kvifor er det viktig å føre opp kjelder når ein hentar informasjon til ein fagtekst? 4 Kva for kjelder blei brukte då denne teksten blei laga?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

oPPGÅVER

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

1 Kva veit du om buddhismen og kristendommen? Lag eit kolonnenotat med to kolonnar der du listar opp nøkkelord for kvar av religionane. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Lag eit Venn-diagram der du samanliknar buddhisme og kristendom. Bruk kolonnenotatet du laga tidlegare som utgangspunkt når du skal finne likskapar og forskjellar mellom dei to verdsreligionane. 4 Lag eit kart eller ei skisse over verdsdelane. Marker på skissa kvar verdsreligionane buddhisme, hinduisme, islam, jødedom og kristendom er mest utbreidde.

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis ein tekst er sett saman av ulike delar • korleis du kan finne informasjon i eit kart • om ofring og buddhistiske tradisjonar

M PL

MÅL

KS E

EG HAR LÆRT

På vegner av lokalavisa skal du intervjue ein buddhist. Du skal finne ut noko om tradisjonane til buddhistane. Lag to faktaspørsmål1 og to tenkjespørsmål2 som du har lyst til å få svar på. 1 Faktaspørsmål – spørsmål du finn svar på i teksten. 2 Tenkjespørsmål – spørsmål der du finn delar av svaret i teksten. Resten av svaret må du leite etter i hovudet ditt. Somme gonger finst svaret berre i hovudet ditt.

Buddhisme 1 Fakta om buddhismen • oppstod i India • trur ikkje på gudar • tilber Buddha • har heilage skrifter • har munkar og nonner

M PL

Visste du at buddhistar trur dei blir fødde på nytt etter døden? Ein buddhist er oppteken av å vere eit godt menneske og få ei god gjenføding. Buddhisme er ein verdsreligion, særleg utbreidd i Aust-Asia og på Sri Lanka.

KS E

2 Pudsja Pudsja tyder å tilbe eller å ofre. Buddhistane utfører pudsja anten heime eller i tempelet, og det skjer om morgonen. Pudsja blir gjort framfor bilete eller statuar av Buddha eller heilage personar. Det blir ofra små gåver, mat eller blomstrar, og det er oftast kvinnene som har ansvaret for ofringa.

SE E

3 Tradisjonar I buddhismen gjennomfører dei tradisjonelle skikkar ved fødsel, giftarmål og død. – Munkar lagar velkomstbønner ved ein fødsel, og deretter får det nyfødde barnet namnet sitt. – Ved bryllaup blir det knytt ein tråd mellom ein buddhastatue, brudgommen og brura. Tråden er eit symbol på samhald. – Når ein buddhist døyr, er det vanleg å brenne kroppen på eit bål. Buddhistar trur ikkje på døden, men på gjenføding. Då trur dei at sjela til den døde går over til ein ny kropp. Kva ein blir gjenfødd som, er avhengig av korleis ein har oppført seg mot andre menneske mens ein levde. 4 Vesak Vesak er den viktigaste buddhistiske høgtida. Då feirar dei Buddhas fødsel, oppvakning og død. Høgtida blir gjennomført forskjellig frå land til land, men felles for feiringa er at buddhistar går i tempelet, det er opptog i gatene og dei et nydeleg mat heime. Vesak blir gjennomført i mai kvart år, den dagen det er fullmåne.

Utbreiing Verda: 600 millionar buddhister Noreg: 20 000 buddhister

Mongolia Tibet

Kina

Korea Japan Taiwan

Thailand

Vietnam

Sri Lanka Kjelder: Wikipedia www.buddhistforbundet.no

1 2 3 4

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Når levde patriarkane, og kva heitte dei, ifølgje bibelhistoria? 2 Kven er forfaren til Muhammed, ifølgje islam? 3 Kva kan grunnen vere til at denne tidslinja stoppar ved 0 f.Kr.? 4 Kva slags kjelder trur du forfattarane av Mosebøkene brukte?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

oPPGÅVER

LÆRESAMTALEN

Korleis er teksten bygd opp? Finn alle fotnotane i tankekartet. Kva forklarer dei? Les ordforklaringane. Kva for informasjon får du av dei? Kva skal du lære av denne teksten?

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

1 Kva veit du om patriarkane? Lag eit kolonnenotat som viser det du veit om patriarkane. Overskriftene kan vere namna Abraham, Isak og Jakob. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Korleis er familiehistoria di? Lag eit tankekart som viser foreldregenerasjonen, besteforeldregenerasjonen og eventuelt oldeforeldregenerasjonen. Kva slags informasjon kan det vere verdt å ha med i tankekartet? Fødselsår? Bustad? Yrke? Andre ting? 4 Den tyske bibelforskaren Julius Wellhausen sette fram ein hypotese om forfattarane av Mosebøkene. Ein hypotese er ei gjetting eller ein teori som skal prøve å forklare noko ein ikkje veit heilt sikkert. Test ut denne hypotesen i klassa / på skulen / i familien: ”Alle barn et grovbrød til frukost.” Diskuter i klassa: Korleis kan du få tak i informasjon til denne undersøkinga? Kven kan du spørje? Kva bør du spørje om? Korleis kan du presentere resultata dine?

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan hente ut informasjon frå eit tankekart • at ordforklaringar og fotnotar gir deg viktig informasjon • korleis du kan skaﬀe deg oversikt over ein tekst • nokre fakta om slektslinjene i fedrehistoria

M PL

MÅL

KS E

EG HAR LÆRT

Lag eit ordkart om Jakob. KVEN var han? KVA veit du om Jakob? Finn EKSEMPEL på kva namnet tyder.

Fedrehistoria

Ismael 2 - son av trellkvinna Hagar - rekna som stamfar til arabarane

Ruben Simeon Levi

Juda Issakar Sebulon

Jakob 3 - gift med Lea og Rakel - fekk 12 barn, 2 med Rakel - Reiknast som stamfar til israelittane

Benjamin Josef –>

Dan Naftali

- yndlingen til faren - seld av brørne til ein slavehandlar - fekk makt av faraoen i Egypt - redda slekta si

SE E

Korleis veit vi det? Det er usikkert korleis denne og andre forteljingar i Bibelen har blitt til. Det finst mange forklaringar på korleis historiske forteljingar blir laga. Tidleg på 1800-talet sette den tyske bibelforskaren Julius Wellhausen fram ein hypotese. Han meinte at Mosebøkene ikkje kunne vere skrivne av berre éin mann. Før den tid trudde både dei kristne og jødane at det var Moses som var forfattaren av Mosebøkene. Wellhausen undersøkte gamle bibeltekstar og kom fram til at fire ulike forteljingar var blitt vovne saman til éi historie.

«Å vere gammal og mett av dagar» er eit kjent uttrykk som er henta frå Bibelen. Historia fortel at uttrykket første gong blei brukt då Abraham døydde, 175 år gammal.

KS E

Esau - eldste tvilling - mora og broren stal farens velsigning frå han

Josef i brønnen

M PL

Abraham ofrar Isak

Abraham 1 - gift med Sara - ein av dei viktigaste personane i Det Gamle Testamentet - fekk barn då han var 100 år

Isak - gift med Rebekka - fekk tvillingar

Har du høyrt om Abraham i Bibelen? Han er ein sentral person i historia til fedrane, eller det som i kristendommen blir kalla fedrehistoria. Abraham, Isak, Jakob og Josef blir kalla patriarkane eller stamfedrane til jødane. Dei blir omtalte som israelsfolket i Bibelen. Tankekartet nedanfor viser korleis ein meiner slektslinjene er mellom patriarkane.

Abraham, Isak, Jakob og Josef

Gad Aser

Dei fire forteljingane kjem frå ulike kjelder. Felles for forteljingane er at dei inneheld oversikter over ulike slekter, vandrehistorier og ein lovnad om land. Seinare har andre forskarar stadfesta Wellhausens hypotese, og det har også komme fram at Mosebøkene mest sannsynleg er skrivne i tidsrommet 300–600 år f.Kr. Patriark – ein familiemann som slekta stammar frå Farao – tittel på kongane i det gamle Egypt Hypotese – ei gjetting eller ein teori om noko ein ikkje veit heilt sikkert Kjelde – den/dei som først skreiv ned ei historie

Jesu fødsel

Moses

Fedrehistorien

2000 f.Kr.

1900 f.Kr.

1800 f.Kr.

Mosebøkene 1700 f.Kr.

1600 f.Kr.

1500 f.Kr.

1400 f.Kr.

1300 f.Kr.

1200 f.Kr.

1100 f.Kr.

1000 f.Kr.

900 f.Kr.

800 f.Kr.

700 f.Kr.

600 f.Kr.

500 f.Kr.

400 f.Kr.

300 f.Kr.

200 f.Kr.

100 f.Kr.

0 f.Kr.

1 Abraham blir rekna som stamfaren til både jødane og arabarane. 2 Ifølgje islam er Muhammed etterkommar etter Ismael. 3 I bibelhistoria blir namnet Jakob brukt om fleire ting. Det kan vere mannen som er son av Isak og Rebekka, det kan vere etterkommarane av Jakob, og det kan vere landet i Midtausten.

1 Kva veit du om kyrkjer og moskear? Diskuter med sidemannen. 2 Les overskrifta, sjå på bileta og teikningane på neste side. Kva er eit gudshus? Definer omgrepet gudshus i eit ordkart på tavla. 3 Studer skissene/teikningane nøye. Kva slags informasjon finn du? Summer opp informasjonen i eit kolonnenotat. Kva for kolonneoverskrifter kan du bruke her? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kvifor blei det bygd kyrkjer i Noreg? 2 Kva er det meint med at kyrkjer kan ha ulik arkitektur? 3 Kva er det meint med koranskule? 4 Kvifor har vi både kyrkjer og moskear i Noreg, trur du?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

oPPGÅVER

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

1 Kva er likt og ulikt med ei kyrkje og ein moské? Lag eit Venn-diagram. Bruk gjerne kolonnenotatet klassa laga på tavla. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Korleis ser skulens nærmaste gudshus ut i fugleperspektiv? Studer gudshuset, diskuter i klassa, og lag eit grunnriss eller ei teikning av det. 4 Lag eit ordkart som forklarer ordet kyrkje eller moské.

SE E

Av denne teksten skal du lære • kva for likskapar og forskjellar det er mellom ei kyrkje og ein moské • korleis du kan hente ut informasjon frå ei skisse/teikning • korleis omgrep kan definerast i ordkart

M PL

MÅL

KS E

EG HAR LÆRT

Fortel ein medelev om det som er likt og forskjellig i ei kyrkje og ein moské. Venn-diagrammet kan vere ein god hugselapp.

Gudshus

døypefont altar

mihrab

preikestol

(nisje mot Mekka)

M PL

minbar

minaret

oskear er bygde for bønn. Muslimar bøyer seg mot Mekka når dei ber, og derfor har alle moskear ein nisje2 i veggen mot sør. Nisjen viser retninga mot det som er sentrum for alle muslimar, Mekka. Det kan vere moskear i heilt vanlege hus, men dei fleste moskeane er bygg med kuppel og høge tårn. Tårnet blir kalla minaret, og herfrå blir det ropt ut innkalling til bønn fem gonger om dagen. I bønnerommet er det ingen møblar, og golva er dekte av flotte, fargerike teppe. Her leier bønneleiaren bønna og les frå Koranen. Mennene og kvinnene ber samtidig, men ikkje på same stad i moskeen. Også moskeane har ein preikestol. Den blir kalla minbar. Kvar fredag held bønneleiaren ein kort tale om korleis muslimar bør oppføre seg og leve. Bønneleiaren kan også undervise i Koranen frå minbaren. Moskear blir brukte til meir enn bønn. Det blir halde møte og kurs der, barn kan gå på koranskule, og i nokre moskear finst det også barnehage og eldresenter.

SE E

KS E

yrkjer er bygde for at kristne skal kunne samlast til gudsteneste. Kyrkjer i Noreg har ulik arkitektur. Det vil seie at dei er forskjellige av utsjånad. Dei kan vere laga av tre, stein eller betong, dei kan vere kvite, grå eller raude. Kyrkja kan ha benker eller stolar. Arbeidskyrkjer1 har ofte stolar. Korleis kyrkja enn ser ut, vil det alltid vere noko inni som gjer at bygget kan kallast ei kyrkje. Forklaringane til kyrkjeteikninga viser gjenstandar som finst i dei fleste kyrkjerom. Altaret er eit bord lengst framme i kyrkja. Der ligg Bibelen, og mykje av prestetenesta skjer ved altaret. Preikestolen har ei sentral plassering i kyrkja, slik at dei som er i kyrkja (kyrkjelyden), lett kan sjå og høyre presten. Frå preikestolen blir det lese tekstar frå Bibelen. Presten forklarer korleis vi som lever i dag, kan lære av bibeltekstane. Døypefonten er også ein viktig del av kyrkjebygget.

Heilt i begynninga av kristendommen (rundt år 40 e.Kr.) fanst det ikkje kyrkjebygg. Gudstenester blei haldne i store privathus, og desse blei kalla huskyrkjer.

Kyrkjetårn inneheld ei eller fleire klokker. Ringing med klokkene gir beskjed om at det skjer noko viktig i kyrkja, det kan vere gudsteneste, bryllaup eller gravferd.

1 Arbeidskyrkje – ei kyrkje som i tillegg til kyrkjerommet kan innehalde kontor, kjøkken, møterom og aktivitetsrom. 2 Nisje – ei avrunda eller firkanta fordjuping i ein vegg.

Alle muslimar skal vere reine når dei ber til Gud, derfor vaskar dei ansikt, hender og føter før dei går inn i bønnerommet. Minaretar er svært høge for at innkallingar til bønn og bønnerop skal nå langt ut til folk. I Noreg er det reglar for kor ofte og kor høgt ein kan rope frå minareten. På koranskulen lærer muslimske barn Koranen utanboks. I tillegg lærer dei å skrive og lese arabisk, og dei lærer å reinse seg før bønna. I Noreg er det koranskule etter skuletid, men dersom det er langt til nærmaste moské, skjer ofte opplæringa heime.

Les overskrifta og begge underoverskriftene. 1 Kva trur du teksten handlar om? Forklar. 2 Sjå på dei to tidslinjene. Legg merke til kvar dei startar. Kva meiner du er grunnen til at tidslinjene ikkje startar samtidig? Diskuter. 3 Finn faktaboksen og les kva orda tyder. Kvifor er desse orda forklarte i faktaboksen? Diskuter. 4 Kva skal du lære når du arbeider med denne teksten?

LESEFokuS

Les spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side 1 Kor mange år etter den kristne tidsrekninga startar den muslimske? 2 Kva for viktig kristen hending skjedde rundt år 0 i den kristne tidsrekninga? 3 Kva meiner du er likskapane og forskjellane på ein kristen og ein muslim, etter å ha lese teksten på neste side? 4 Kvifor er Jerusalem viktig både for kristne og for muslimar?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen. Det vil hjelpe deg å knyte saman det du kan frå før, og det nye du skal lære.

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan lese informasjon ut av ei tidslinje • at ordforklaringar og tekstboksar gir deg viktig informasjon • å bruke Venn-diagram • om likskapar og forskjellar mellom kristen og muslimsk tidsrekning

M PL

MÅL

KS E

oPPGÅVER

EG HAR LÆRT

1 Summer opp det du har lært om religionane kristendom og islam. Bruk tankekart eller kolonnenotat. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Jesu fødsel er utgangspunkt for den kristne tidsrekninga. Fortel ein medelev om viktige hendingar i Jesu liv frå han blei fødd, til han døydde og stod opp igjen. 4 Kva er Raudekrossen og Raude halvmåne? Diskuter i klassa kvifor Raude halvmåne ikkje kallar seg dette i kristne land.

Lag eit Venn-diagram når du samanliknar den kristne og den muslimske tidsrekninga. Bruk tankekartet eller kolonnenotatet du laga tidlegare, når du set opp diagrammet.

Tidsrekning

år

2000 1750

1250 1000 750 500

1500 1250 1000 750

SE E

1500

KS E

år

Muslimsk kalender Den muslimske kalenderen har 354 dagar fordelt på tolv månader. Kalenderen viser når det er muslimske feiringar, og ettersom den følgjer månen sitt krinslaup skjer dei religiøse feiringane til forskjellig tidspunkt frå år til år. Dei fleste muslimar bruker den gregorianske kalenderen i tillegg, fordi den er mest brukt rundt om i verda. Visste du forresten at det første året i den islamske kalenderen skal vere 622 e.Kr.? Det inneber at islam er den yngste av dei store verdsreligionane.

M PL

Kristen kalender Ein kalender er eit hjelpemiddel for å halde orden på tida gjennom eit heilt år. Kristendommen er i dag den største verdsreligionen, og dei kristne følgjer den internasjonalt mest brukte kalenderen, den gregorianske kalenderen. Den blei innført i Noreg på 1700-talet og har 365 dagar. Kristi fødsel er startpunktet for den tidsrekninga som blir brukt i store delar av verda. Når noko skal tidfestast, snakkar ein om «før Kristus blei fødd» eller «etter Kristi fødsel». Vi seier for eksempel at Noah bygde arka si nesten 2000 år f.Kr., og at Jesus blei krossfesta rundt år 30 (e.Kr.). Dersom du ser eit årstal som ikkje har f.Kr. eller e.Kr. etter seg, er det alltid snakk om etter at Jesus blei fødd. Det er usemje om når Jesus blei fødd, men mange forskarar meiner Jesus mest sannsynleg blei fødd mellom fire og seks år før «år null».

500 250 0

Muhammed stifta islam

Jerusalem har gjennom tidene vore prega av usemje og krigar. Jerusalem er ein viktig by for jødedommen, islam og kristendommen, fordi alle religionane reknar byen som heilag. Dei kristne meiner byen er staden der kristendommen oppstod, sidan Jesus blei krossfesta og stod opp frå dei døde i Jerusalem. Muhammed er grunnleggjaren av islam, og muslimane trur han fór opp til himmelen frå denne heilage byen. I dag er Jerusalem framleis prega av uro. Både palestinarar og israelarar vil ha Jerusalem som hovudstad, mens resten av verda reknar Tel Aviv som hovudstaden i Israel.

250 0

før Kristus blei fødd

Jesu fødsel

Kristen – ein som trur på éin gud og at Jesus er hans son. Muslim – ein som trur på éin gud og at Muhammed er hans profet. f.Kr. – ei forkorting for «før Kristus», altså tida før Jesus blei fødd.

1 Les overskrifta og ingressen høgt i klassa. Kva veit de om kristendom? Definer omgrepet kristendom i eit ordkart på tavla. 2 Sjå på tabellen på neste side. Kva for informasjon får du der? 3 Les ordforklaringane. Kvifor er det viktig å lese desse før du les ein fagtekst? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva er avlat? 2 Kvifor slo Luther opp tesane (læresetningane) i 1517? 3 Kor gammal var Martin Luther då han slo opp dei 95 tesane på kyrkjedøra? 4 Kva trur du kan vere grunnen til at bøker var dyre på Luthers tid?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

oPPGÅVER

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

1 2 3 4

Kva kan du om Martin Luther? Lag eit tankekart som viser det du veit. Svar på spørsmåla i punkt C. Lag ein teikneserie som viser ei hending frå Martin Luthers liv. Ei tidslinje er ofte ei kort forklaring med mykje informasjon. Ho kan framstille noko som skjer på ein time eller over fleire tusen år. Lag ei tidslinje som viser kva du har drive med dei siste 24 timane eller den siste veka.

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis omgrep kan definerast i ordkart • at tabell og tidslinje inneheld viktig informasjon • om Martin Luthers forhold til avlat og reformasjonen

M PL

MÅL

KS E

EG HAR LÆRT

Fortel ein medelev kva du har lært om Martin Luther. Tankekartet kan vere ein god hugselapp.

martin.luther.com Barndom

Slektstre

Skulegang

Historiske hendingar

Martin Luther

– ein viktig person i kristendommens historie

M PL

Visste du at Martin Luther var ein prest som blei erklært uønskt av kyrkja fordi mektige menn var ueinige med han? Eller at han er hovudårsaka til at den katolske kyrkja blei delt i trua på Gud? Historia fortel at kven som helst hadde lov til å drepe Martin Luther. Årstal

Hending

Faktaopplysningar

1501

Fann bibel

Blei overraska då han fann ein bibel på universitetet der han studerte. Bøker var dyre og sjeldne.

1505

Blei munk

Ville ikkje studere jus. Avbraut studiet, gjekk i kloster for å tene Gud.

Blei professor i teologi

Fekk no makt til å snakke om innhaldet i Bibelen og diskutere kva som er sanning.

1517

Slo opp 95 tesar på kyrkjedøra

Var ueinig i at folk måtte betale pengar til kyrkja for å få tilgiving. Skreiv 95 læresetningar om kvifor avlat var gale. På den tida var oppslag på kyrkjedøra ein vanleg måte å starte diskusjonar på.

1521

Blei bannlyst av paven

Paven var redd for å miste makt, så han nekta alle å vere saman med Luther, lytte til han eller gjere som han sa. Luther blei så uønskt av kyrkja at paven og mennene hans ønskte han død.

KS E

1512

Avlat På 1500-talet bestemte paven at folk kunne unngå straff og samtidig få tilgiving dersom dei betalte pengar til kyrkja. Denne bytehandelen blei kalla avlat eller avlatshandel.

SE E

Reformasjonen Reform tyder endring, og reformasjonen er ein periode då det skjedde store endringar med kyrkja. I Vest-Europa blei leiarane i kyrkja ueinige om korleis ein skulle forstå Bibelen og Guds ord. Usemja førte til at kyrkja blei delt i to trusretningar. Mange menneske heldt fram med å kalle seg katolikkar, mens dei som protesterte saman med Martin Luther, kalla seg protestantar. Historia fortel at Luther var motstandar av det luksuslivet paven levde, og at Luther syntest kyrkja var grådig når ho dreiv avlatshandel. Paven likte ikkje det Martin Luther gjorde og sa, derfor lyste han Luther i bann. Men protestantane stolte på Martin Luther, og slik starta reformasjonen.

Luther må forklare seg overfor pavens utsending. (Tresnitt frå 1557)

lyse i bann – tyder å stengje ute. Ei straff frå leiarane for den katolske kyrkja på 1500-talet. teologi – læra om Gud. tilgiving – å bli tilgitt er å få vite at det galne som er gjort, ikkje skal tenkjast meir på.

0 f.Kr.

100

0 f.Kr. Jesu fødsel

200

300–1500 Mellomalderen

300

400

500

600

trusretning – ein bestemt måte å tru på Gud på. I Noreg har vi mange kristne trusretningar. pave – tyder far/pappa. Paven er øvste leiar for alle katolikkar i verda.

800–1050 Vikingtida

700

800

900

1000

800 Kristendommen kom til Noreg

1483–1546 Martin Luther

1100

1200

1300

1400

1455 Gutenberg trykkjer Bibelen

1500

1618–1648 Trettiårskrigen

1600

1700

1800

1517 Avlatstesane i Wittenberg

1900

2000 2000 I dag

1 Les overskrifta og ingressen. Kva for naturfagleg informasjon kan du hente ut av songteksten? 2 Lag ei oversikt over teksten med eit kolonnenotat. Overskriftene kan vere Tankekart, Faktaboks og Fotnotar. Noter ned det du finn av informasjon i desse delane av teksten. 3 Kvifor har denne teksten overskrifta Høy og lav, trur du? 4 Kva skal du lære når du arbeider med denne teksten?

LESEFokuS

Les spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva er symbiose? 2 Nemn tre områder der lav har vore eller blir brukt. 3 Korleis er det mogleg for lav å leve utan røter? 4 Kvifor kan ikkje lav drive fotosyntesen sjølv?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

oPPGÅVER

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen. Det vil hjelpe deg å knyte saman det du kan frå før, og det nye du skal lære.

1 Lag eit tankekart der du summer opp det du har lært om lav. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Korleis blir ein ny lavplante til? Teikn og forklar for ein medelev korleis du meiner dette skjer. 4 Finn nivå 2 i tankekartet. Kva fortel det deg om lav? 5 Kva tyder det at lav høyrer til slekta sporeplantar? Diskuter i klassa.

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan få oversikt over ein tekst ved hjelp av kolonnenotat • korleis du kan hente ut informasjon frå tankekart • kjenneteikn på lav • korleis lav er blitt brukt før, og korleis det blir brukt i dag

M PL

MÅL

KS E

EG HAR LÆRT

Summer opp det du har lært om lav i eit kolonnenotat. Du kan bruke kolonneoverskriftene Ulike typar lav, Levemåte og Fotosyntese.

AR M PL

Visste du at Noreg er eit land fullt av motsetningar? Legg merke til korleis diktaren Ivar Thomassen skildrar landet når han leikar med ord i songen «Det artige landet»:

KS E

Æ bor i det artige landet som både e hompat og flatt, om sommer’n e natta som dagen, om vinter’n e dagen som natt. Det e’ stappfullt av kjempegod plass overalt, på himmel’n der flammer det mest når det’ kaldt … Æ bor i det artige landet kor fjellet kan bade i hav, i lavlandet finner vi høyet, i høylandet vokser det lav. Når rein spiser lav, så kan ku spise høy, når sauen blir lamme’, da får dem det skøy… Lav

SE E

Lav er ein plante vi ofte ikkje legg merke til ute i naturen. Han høyrer til slekta sporeplantar, og i Noreg er det funne rundt 2000 ulike typar lav. I heile verda er det avdekt rundt 25 000 lavartar. Til forskjell frå plantar som gras og tre kan ikkje lav drive fotosyntese sjølv, og det har verken blomster, stengel eller rot. blir brukt til blomsterdekorasjonar

tidlegare brukt til farging av garn

blir brukt som beitemat for rein

Busklav

i symbiose

På undersida av lavet veks nokre tynne trådar (rhizinar). Det er rhizinane som festar planten til veksestaden. I gamle dagar og under verdskrigane åt folk lav, fordi dei hadde så lite mat. I dag veit vi at lav skaper ei kjensle av å vere mett, men at kroppen ikkje får noko næring av lav.

tidlegare brukt til tetting av hus

tek vare på vatn til seg sjølv og algen

sopp

Trådlav

Ulike typar lav

Bladlav

Levemåte

Skorpelav

veks seint

toler kulde og tørke

1 F otosyntese – skjer inni grøne blad, ved at planten bruker sollys til å lage sukker. Sjå også faktaboksen i teksten Rare slektsforhold?

Symbiose tyder at to plantar eller dyr lever tett saman og begge har fordel av samlivet. Lav er eit eksempel på ein ny plante som blir til på grunn av samlivet mellom ein sopp og ein alge.

Plantedelar

lav

lagar næring til seg sjølv og soppdelen

alge

Ukjønna formeiring

planten spreier seg ved at avbrekte delar lagar ny plante andre stader

driv fotosyntese1

planten spreier seg ved å sleppe ein spore2 som landar på ein stad der han kan vekse

2 S pore – bitte små delar på ein plante som inneheld både eggceller og sædceller, slik at planten kan formeire seg sjølv.

1 Les overskrifta og underoverskriftene på neste side, så du får oversikt over teksten. 2 Sjå på illustrasjonane og les teksten til dei. Kva slags informasjon får du? 3 Les gjennom oppskrifta på neste side. Kva er ei oppskrift? Definer omgrepet oppskrift i eit ordkart på tavla. 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva er eit atom og eit molekyl? 2 Kva blir resultatet av reaksjonen mellom eit oksygenatom og to hydrogenatom? 3 Kvifor bruker forskarane modellar når dei skal forklare for eksempel ein reaksjon mellom stoﬀ, trur du? 4 Beskriv kva ei såpeboble er laga av.

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

SE E

Av denne teksten skal du lære • at illustrasjonar og tekst til illustrasjonane kan gi deg mykje informasjon • korleis omgrep kan definerast i ordkart • korleis vatn er bygd opp • kva såpebobler er

M PL

MÅL

KS E

oPPGÅVER

EG HAR LÆRT

1 Kva for tre former kan stoﬀet vatn ha? Teikn dei. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Gjennomfør forsøket på neste side. Kva for stoﬀ er det som reagerer med kvarandre? Kva for eigenskapar vil du seie at såpebobler har? Diskuter i klassa. Summer opp på tavla. 4 Lag eit ordkart som definerer omgrepet vatn.

Summer opp det du har lært om vassmolekyl. Du kan bruke anten tankekart eller kolonnenotat.

Såpemolekyl Vassmolekyl Vannmolekyl

SE E

KS E

Tenk deg at vassmolekylet er som ein magnet. Magneten har ein positiv og ein negativ ende, og slik er det med vassmolekylet òg. Oksygenatomet er litt negativt, og hydrogenatoma er litt positive. Når fleire vassmolekyl kjem i nærleiken av kvarandre, blir dei trekte mot kvarandre, positiv ende på det eine molekylet mot negativ ende på det andre.

Reaksjonar med vatn Har du nokon gong laga såpebobler? Korleis er det mogleg at vatn kan sveve i lause lufta? Vi har allereie sett at vatn har ein negativ og ein positiv ende. Det same gjeld såpe, eller såpemolekylet. Når vi blandar såpe og vatn, blir molekyla bundne saman i eit bestemt mønster. Forenkla kan vi seie at ei såpeboble er luft, vatn og såpe som er bundne saman.

M PL

Korleis er vatn bygd opp? Vatn er samansett av uendeleg mange ørsmå delar som vi kallar atom. Stoffa oksygen (O2) og hydrogen (H) reagerer med kvarandre, og når fleire atom blir bundne saman, oppstår det eit molekyl. Vi seier at vassmolekylet er samansett av to hydrogenatom og eitt oksygenatom, og det skriv vi som H2O.

Illustrasjonen er ein modell av vassmolekylet. Modellen skal vise korleis dei minste delane av vatnet ser ut.

Vatn

Vatn er eit utruleg stoff! I den eine augeblinken kan det vere nesten så hardt som stein, og i neste stund kan det vere usynleg for auget … Kva er det som gjer vatn så spesielt?

Det inste og det ytste laget av såpebobla er såpemolekyl som står tett i tett. Laget mellom såpemolekyla er samansett av vassmolekyl. Vatnet får hjelp av såpa til å lage ein boblevegg!

• Vatn koker ved 100 grader Celsius. • Vatn frys ved 0 grader Celsius. • Vatn har både eit kokepunkt og eit frysepunkt. • Vatn finst i form av væske, is og gass.

Eit vassmolekyl blir bunde saman med eit anna, og mange vassmolekyl blir til det vi kallar vatn. Det er umogleg for mennesket å sjå vassmolekyla eller banda mellom dei med berre auga, derfor skal modellen vise korleis det ser ut. Kjelder: Kilder: www.tekniskmuseum.no • www.naturfag.no

SÅpEBoBlER Ingrediensar: 1 l kaldt vann ca. 1 dl oppvaskmiddel 1 ss glyserol (kan kjøpast på apotek) Tips: • Glyserol forsterkar bandet mellom såpa og vatnet, slik at såpeboblene blir sterkare. • Boblene blir betre dersom såpeblandinga kviler over natta. • Prøv å lage bobler med ståltrådformer, tommel- og peikefinger eller sugerøyr. Det er morosamt! oMVENDE SÅpEBoBlER Dette treng du: ein glasbolle kaldt vatn 1 dl oppvaskmiddel ein kopp overheadprojektor Slik gjer du: 1 Fyll glasbollen med kaldt vatn og oppvaskmiddel. 2 Fyll koppen med såpevatn frå glasbollen. 3 Set glasbollen på overheaden og skru på lyset. 4 Hell vatn frå koppen tilbake i glasbollen heilt til det blir danna omvende såpebobler. 5 Følg med! Kva for eigenskapar har såpeboblene?

1 Les overskriftene i tabellen på neste side. Kva slags tekst er Skjelettet? Kvar er han henta frå? Diskuter i klassa. 2 Kor mange rader og kolonnar er det i tabellen? 3 Somme seier at skjelettet er kroppens stumtenar. Kva meiner dei med det? Forklar for ein medelev. 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Omtrent kor mange gram/kilogram kalsium finst det i ein vaksen menneskekropp? 2 Kva for oppgåver har ryggrada? 3 Kva er forskjellen på eit kuleledd og eit hengselledd? 4 Kvifor har nyfødde babyar fleire og mjukare knoklar enn vaksne, trur du?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

oPPGÅVER

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

1 Kva veit du om oppgåvene til skjelettet? Lag eit tankekart eller eit kolonnenotat der du noterer ned det du veit. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Det nedste beinet på ryggrada blir kalla halebein. Diskuter i klassa og lag nokre forslag til kvifor menneska ikkje har hale når dei har halebein? Lag deretter eit ordkart som definerer knokkel. 4 Kalsium finst i mange matvarer, både sunne og usunne. Finn fem til ti ulike matvarer som inneheld mykje kalsium, og lag ei spørjeundersøking i klassa om kalsiumkjelder. Presenter resultata i eit grafisk diagram, og skil mellom svar frå jenter og svar frå gutar. Kva bør du og resten av klassa tenkje igjennom før de begynner på undersøkinga?

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan hente ut informasjon frå ein tabell • kva som er dei viktigaste oppgåvene til skjelettet • korleis du kan hente ut naturfagleg informasjon frå ein nettstad

M PL

MÅL

KS E

EG HAR LÆRT

Vel tre av tabelloverskriftene frå neste side. Fortel ein medelev om det du har lært, ut frå dei overskriftene du valde.

kroppen.no/skjelett.htm Indre organ

Skjelettet

Musklar

Skjelettet

Ledd

Startside

Oppgåve

Stativ

Vern

Rørsle

Lage blod

Nøkkelord

Knoklar

Hovudskalle, ribbbein, ryggrad

Ledd og musklar

Raude og kvite blodceller

Kalsium (Ca)

Forklaring

Knoklane er eit stativ som saman med musklane held kroppen oppreist. Dermed er knoklane også stader i kroppen der musklane er festa.

Hjartet og lungene er mjuke kroppsdelar som vi kallar indre organ, mens nervane er kroppens signalsystem mellom hjernen og alle kroppsdelar. Nervane er skjulte inne i ryggrada.

Mellom knoklane i kroppen er det ledd. Dei jobbar saman med musklane, og gjer at mennesket blant anna kan gå og skrive på tastatur.

Raude blodceller fraktar oksygen (O2) rundt i heile kroppen, mens kvite blodceller vernar kroppen mot sjukdommar.

Kalsium er eit næringsstoff som hjelper nervane å sende signal til musklane, og som gjer bein sterke.

Beskriving

Skjelettet er samansett av 206 knoklar, som vi deler inn i lange knoklar (røyrknoklar), korte knoklar, ﬂate knoklar og ujamne knoklar. Knoklane veks raskt dei første leveåra, men veksten stoppar opp ved 18–25-årsalderen.

Kraniet er samansett av ﬂate og ujamne bein som vernar hjernen. Ribbein er ﬂate knoklar som dekkjer dei indre organa. Ryggrada er samansett av mange store og ujamne knoklar som saman lagar eit hardt røyr rundt nervane.

Kuleledd gjer at knokkelen kan rørast i ﬂeire retningar. Hofte og skulder er kuleledd. Hengselledd gjer at vi kan røre på knokkelen. Olbogar og kne er hengsleledd og kan berre ﬂyttast i éi retning.

Raude blodceller blir laga i røyrknoklane (lårbein, overarmsbein) hos barn, og hos vaksne blir dei laga i ﬂate knoklar (bekken, ribbein) og i dei ujamne knoklane i ryggrada. Kvite blodceller blir laga i beinmergen, det vil seie inni røyrknoklar. Dei kvite blodcellene blir kalla blodets forsvararar, fordi dei angrip forkjølingsbakteriar og inﬂuensavirus som prøver å komme inn i kroppen.

Kalsium er eit stoff som kroppen treng for å byggje eit skjelett med sterke knoklar. Kalsium kjem inn i kroppen gjennom mat og drikke. Eit vakse menneske lagrar omtrent 1 kg kalsium i skjelettet og i tennene.

KS E

M PL

Lagringsplass

SE E

Tabellen summerer opp dei viktigaste oppgåvene til skjelettet gjennom nøkkelord, forklaringar og beskrivingar. hodeskalle

Visste du at … den lengste knokkelen i skjelettet er i låret? … den minste knokkelen heiter stigbøyelen og er ein del av øyret? … ei hand inneheld 27 ujamne knoklar? … ryggrada endar i eit halebein? … handa kan dreiast over 180 grader? … nyfødde babyar har 270–300 knoklar?

skulderblad

skulderledd

ribbein overarm ryggrad

albueledd hofte

underarm

bekken

håndledd fingerledd

kneledd

Ryggrada er sett saman av mange knoklar. Dette gjer at ryggen er svært rørleg. Ryggrada blir også kalla ryggsøyle.

Modellen av skjelettet viser ulike knoklar (raudt) og ledd (blått).

ankelledd

1 Les overskrifta og ingressen høgt i klassa. Kva er ein plante? Definer omgrepet plante i eit ordkart på tavla. 2 Les dei små tekstane som står ved kvar sin illustrasjon. Kva slags informasjon finn du? 3 Sjekk ut faktaboksane. Kva veit du no om plantar? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva er forskjellen på timotei og rogn? 2 Les faktaboksen Fotosyntesen. Kvifor er det teke med to forklaringar på fotosyntesen, trur de? Forklar ein medelev kva fotosyntese er. 3 Kvifor trur du enkelte grasartar og tre er så viktige for menneska? 4 Sjå på illustrasjon 1 og skriv fem nøkkelord frå teksten.

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

SE E

Av denne teksten skal du lære • å bruke Venn-diagram når du skal finne likskapar og forskjellar • korleis du kan hente ut informasjon frå illustrasjonar • kva for oppgåver ulike delar på ein plante har

M PL

MÅL

KS E

oPPGÅVER

EG HAR LÆRT

1 Kva kan du seie om timotei og rogn? Skriv ned det du veit i eit kolonnenotat med to kolonnar. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Kva skjer dersom ein plante ikkje får sollys? Gjer eit forsøk i klassa med ein grøn plante som de set mørkt i lengre tid. Undersøk planten jamleg, skaﬀ bevis på endringane og lag til slutt ei oppsummering. Diskuter i klassa: Korleis eller med kva kan ein skaﬀe bevis på endringar? Korleis kan eit forsøk oppsummerast? Kva bør vere med i ei slik oppsummering? 4 Definer omgrepet forsøk i eit ordkart.

Kva er felles for plantar, og kva er spesielt for gras og lauvtre? Bruk kolonnenotatet du laga tidlegare, når du summerer opp og samanliknar dei to plantetypane i eit Venn-diagram.

Rare slektsforhold?

Er det mogleg at gras og lauvtre er i slekt med kvarandre? Eller at gras og lauvtre har blomstrar? Ja, faktisk! Sjølv om dei er veldig ulike av utsjånad, har begge dei same plantedelane. Plantar er eit stort samleomgrep som er blitt brukt om alle livsformer som ikkje er dyr. For å lage oversikt har ein delt plantar inn i grupper, slekter og familiar. Inndelinga skjer ut frå fellestrekk ved oppbygningen av plantane.

Illustrasjonen viser planten timotei. Det er ein grastype som veks godt på dei fleste jorde i Noreg. Bøndene bruker timotei som fôr til dyra.

Gras i Noreg Vi deler plantane inn i familiar og slekter. I Noreg er det omtrent 160 forskjellige grasfamiliar fordelt på 60 slekter av gras. Dei viktigaste grasplantane i Noreg er havre, bygg, kveite, rug, raps og timotei.

Rot • Gras har mange små røter som sørgjer for at planten er festa, samtidig som dei syg opp vatn og andre nødvendige stoff frå jorda.

M PL

Stengel • Stengelen skal halde planten oppe, men deler seg ikkje i greiner. • Ledda i stengelen er tydeleg markerte. Blad • Har berre eitt blad, men der går fotosyntesen føre seg. • Blada er lange og slanke.

KS E

Blomster • Blomsteren blir kalla aks og er samansett av mange, bitte små blomstrar. • Har ikkje kronblad eller nektar. • Bestøving skjer ved at vinden tek med seg blomsterfrø frå ein plante til ein annan. Rogn er ein plante som tilhøyrer slekta lauvtre. Han veks i store delar av Noreg, bæra blir brukte i matlaging, og stammen kan bli til ved.

Norske lauvtre I Noreg har vi ca. 140 typar lauvtre. Nokre av familiane er bjørk, rogn og ask. Lauvtrea blir blant anna brukte til møblar, blyantar, golvplankar og fyrstikker.

Rot • Ei stor, kraftig rot sikrar at treet sit fast i jorda. • Rota har mange små rothår, og det meste av vassopptaket til treet skjer gjennom dei.

SE E

Stengel • Stengelen er hard og blir kalla stamme. • Han deler seg i mange greiner og sørgjer for at treet står oppreist.

Fotosyntesen • Forklaring 1: ein reaksjon som skjer i blada til plantar. Det grøne stoffet i blada bruker sollys til å lage sukker, og sukker er eit viktig næringsstoff som plantane treng for å vekse. • Forklaring 2: ein samansett reaksjon der eit grønt farge-

Blad • Blada er taggete og smale og sit parvis saman på det samansette bladet. • Mange blad gjer at treet kan ta imot mykje sollys, som er nødvendig for å drive fotosyntesen. Blomster • Treet har mange små, kvite blomstrar som sit tett saman. Desse blir til små raudoransje bær om hausten. • Blomstrane gjer at treet kan forplante seg og dermed lage nye tre.

stoff i blada, klorofyll og sollys hjelper til med å omdanne vatn (H2O) frå jorda og karbondioksid (CO2) frå lufta til sukker og oksygen (O2). Fotosyntesen er grunnlaget for alt liv på jorda, fordi menneske og andre levande vesen treng oksygen for å leve.

1 Sjå på kartet på neste side. Kva for byar finn de der? Kva veit de om dei? Lag eit felles tankekart på tavla. Sentrum i tankekartet skal vere Verda, og nivå to skal vere namna på byane. 2 Sjå på begge diagramma. Kva for vêrinformasjon får du av x-aksen og y-aksen i diagram 1 og i diagram 2? 3 Kvifor trur du vêret er så viktig for mange menneske, same kvar dei bur i verda? 4 Kva skal du lære når du arbeider med denne teksten?

LESEFokuS

Les spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 I kva for tre månader var det minst nedbør i Los Angeles? 2 Ei av kjeldene til teksten er Meteorologisk institutt. Kva trur du dei jobbar med der? 3 I kva for verdsdel ligg byen som hadde høgast maksimumstemperatur, vurdert ut frå teksten på neste side? 4 I Noreg er det sommar i juni–august. Kva kan du seie om vêret og årstida i Australia ut frå temperaturkurvene i juni og juli?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen. Det vil hjelpe deg å knyte saman det du kan frå før, og det nye du skal lære.

1 Lag eit kolonnenotat der du summerer opp den naturfaglege informasjonen som finst i teksten på neste side. Det skal vere tre kolonnar med overskriftene Nedbør, Temperatur og Kart. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Bruk diagrammet på neste side og lag ein tabell som viser maksimumstemperatur og minimumstemperatur i Haugesund og Sydney. Diskuter i klassa kor mange rader og kolonnar tabellen må ha, og kva for overskrifter som høver til kolonnane i tabellen. 4 Diskuter i klassa: Kva er det mogleg å måle av meteorologiske forhold der de bur? Kva slags grafiske framstillingar viser best ulike resultat? Korleis kan de bruke Internett for å få tak i meir vêrinformasjon? Er det best å presentere resultata med eller utan digitale medium? Presenter parvis resultat frå ei eller fleire vêrmålingar.

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan hente ut informasjon frå kart og diagram • korleis grafisk framstilling av temperatur kan gjerast om til ein tabell • kva meteorologi er • å samanlikne vêrforholda i ulike verdsdelar

M PL

MÅL

KS E

oPPGÅVER

EG HAR LÆRT

Vel deg ut to av byane i tankekartet som de har laga på tavla. Ta i bruk tankekartet og diagramma på neste side når du lagar eit Venn-diagram som viser likskapar og forskjellar mellom byane.

Noko mange snakkar om…

Vêret er noko som opptek mange menneske, same kvar dei held Haugesund • Roskilde • til, i Noreg Danmark eller på den EUROPA NORD-AMERIKA andre sida av jordkloden. Kvifor ASIA Los Angeles • er det slik? Kvifor har vêret så mykje å seie for folk? Vêr handlar AFRIKA om meteorologi, det vil seie at vi kan snakke om regn og snø SØR-AMERIKA som nedbør, varme og kalde temperaturar eller talet på dagar med sol og frost. I teksten under får du ei lita oversikt over nokre meteorologiske forhold i ulike delar Kartet viser ulike geografiske forhold i Noreg, Danmark, Australia og California. av verda.

OSEANIA

M PL

Sydney •

30°C

20°C

Min

e Sydn

KS E

15°C

Sydney

ey Sydn

Maks

25°C

10°C 5°C 0°C -5°C

esu

-10°C

SE E

-15°C

Jan

Feb

Mar

Apr

Mai

Jun

Jul

Aug

Sep

Okt

Nov

Haugesund

Des

Temperaturdiagrammet viser høgaste og lågaste temperatur månad for månad i ein norsk og ein australsk by.

Los Angeles

150 mm Los Angeles

120 mm

Total nedbør 2010

Roskilde

90 mm 60 mm

Roskilde

30 mm 0 mm

Jan Feb Mar Apr Mai Jun Jul Aug Sep Okt Nov Des

Nedbørsdiagrammet viser total nedbør i 2010 i ein europeisk og ein amerikansk by. www.yr.no, www.met.no, www.dst.dk, www.weatherpages.com

1 Kor mange underoverskrifter er det på neste side, og kva slags oversikt får du av dei? 2 Kva slags informasjon får du i tidslinja? 3 Kva er ein hypotese? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva er solsystemet vårt samansett av? 2 Kva kjenneteiknar dei indre og dei ytre planetane? 3 Kvifor er orda rørsle og utviding viktige når du skal forklare hypotesen om korleis solsystemet vårt blei til? 4 Kvifor er romsonden som er på veg til Pluto, viktig for den amerikanske romfartsorganisasjonen NASA og resten av verda, trur du?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan skaﬀe deg oversikt over ein tekst • korleis du kan finne informasjon i ei tidslinje • ein hypotese om korleis jorda blei til • nokre fakta om solsystemet vårt

M PL

MÅL

KS E

oPPGÅVER

EG HAR LÆRT

1 Kva veit du om planetane i solsystemet vårt? Korleis deler vi inn planetane? Kva kjenneteiknar dei? Kva er dei samansette av? Lag eit kolonnenotat med to kolonnar, der overskriftene kan vere Gassplanetar og Steinplanetar. Dersom du ønskjer det, kan du lage fleire kolonnar. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Lag eit ordkart som definerer omgrepet planet. 4 Astronomane Kopernikus og Galilei sette fram hypotesar om at sola er i sentrum av solsystemet vårt. Ein hypotese er ei gjetting eller ein teori som skal prøve å forklare noko ein ikkje veit helt sikkert. Test ut hypotesen «plantar blomstrar berre om våren». Diskuter i klassa: Korleis kan du få tak i informasjon til denne undersøkinga? Kven kan du spørje? Kva bør du spørje om? Korleis kan du presentere resultata dine?

Summer opp i eit tankekart det du har lært om solsystemet vårt.

Solsystemet vårt 1 Slik kan det ha blitt til Forskarar har funne ut at universet utvidar seg heile tida, og at alle galaksane dermed glir vekk frå kvarandre. Dersom ein då tenkjer «bakover» i tid, må ein tenkje seg at alt begynte med eitt lite punkt og deretter utvida seg. Dette kallar vi teorien om det store smellet – «the Big Bang». Dette skjedde for omtrent 13,7 milliardar år sidan. Ein veit ikkje heilt kva som utløyste denne eksplosjonen. Samtidig med utvidinga danna det seg masse og stråling. Universet var fødd! Heilt sidan Big Bang har universet utvida seg med enorm fart. Frå å vere eit bitte lite punkt i eit stort ingenting, har universet blitt gigantisk, og det utvidar seg framleis.

M PL

5 milliardar år sidan Mjølkevegen tek til å bli danna Ei gigantisk sky av gassar, støv og stein roterer innover, og galaksen vår begynner å ta form.

3 Steinplanetar • Merkur, Venus, jorda og Mars • er dei fire planetane nærmast sola • blir også kalla dei indre planetane • hovudsakleg samansette av stein og metall • har tett og hard overflate 4 Gassplanetar • Jupiter, Saturn, Uranus og Neptun • er dei fire planetane lengst frå sola • blir også kalla dei ytre planetane • er hovudsakleg samansette av gassane hydrogen (H) og helium (He) • har mange månar (Jupiter har 63 månar og Saturn 3 KjenDe astronomAr1 • Kopernikus (1473–1543) – utforma hypotesen2 om at planetane går i bane rundt sola. Tidlegare trudde ein at sola og planetane gjekk i bane rundt jorda. • Galilei (1564–1642) – gjorde mange viktige astronomiske observasjonar3 som støtta Kopernikus’ tanke om at sola er i sentrum av solsystemet vårt. • Kepler (1571–1630) – utforma lover som forklarte at planetane går i ovale sirklar, ellipsebaner, rundt sola.

1 Astronom – ein som kan mykje om ulike gjenstandar på himmelen 2 Hypotese – ei gjetting eller ein teori som skal prøve å forklare noko ein ikkje veit heilt sikkert 3 Observere – å leggje merke til noko

Kilder: www.romsenter.no • www.astronomi.no Kjelder:

SE E

4,9 milliardar år sidan Sola blir danna Den roterande skya trekkjer seg endå meir saman og får form som ein diskos. Sola blir danna i sentrum av «diskosen».

2 Pluto – ein dvergplanet Tidlegare rekna ein Pluto som den niande og ytste planeten i solsystemet vårt. I dag blir ikkje Pluto rekna som ein planet, men kallast ein dvergplanet. Han er mindre enn ein planet, men større enn ein asteroide. I 2006 sende den amerikanske romfartsorganisasjonen NASA ut ein romsonde som vil komme til Pluto i 2015. Det er meininga at sonden blant anna skal ta bilete av og måle temperaturen på overflata på dvergplaneten.

KS E

4,8 milliardar år sidan Planetane tek form Rundt sola roterer mange støvskyer, og planetane blir danna ved at kvar støvsky blir til tette klumpar.

4,7 milliardar år sidan Solsystemet har blitt til Solsystemet består av åtte planetar, nokre dvergplanetar, mange månar og små himmellekamar som asteroidar, kometar og meteorar.

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan hente ut informasjon frå ein nettstad • at omgrep kan definerast i eit ordkart • korleis reklame kan påverke deg til å følgje trendar

LÆRESAMTALEN

1 Kva er ein trend? Korleis er trendar synlege i sport, blant ungdommar eller på andre område? Kva for trendar er synlege i klassa di? Diskuter i klassa og lag eit tankekart på tavla. Nivå 1 skal vere Trend og nivå 2 skal vere Sport og Ungdom. 2 Korleis er teksten på neste side bygd opp? Kva er han samansett av? 3 Kva trur du er grunnen til at mange nettstader for ungdom inneheld reklame? Kva for produkt er mest retta mot ungdom? Diskuter i klassa. 4 Kvifor er snowboard blitt så populært, trur du, og kvifor vel mange ungdommar snowboard framfor vanleg langrenn? 5 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva heiter nettbutikken? 2 Kva kostar hjelmen Doggie PRO Helmet og snowboardstøvlane som er på tilbod? 3 Kva signaliserer dei to flagga øvst på nettsida? 4 Kva trur du er grunnen til at omgrepet trend er kopla med snowboard i denne teksten?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

SE E

KS E

M PL

MÅL

oPPGÅVER

EG HAR LÆRT

1 Definer omgrepet reklame i eit ordkart. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Kva for fordelar og ulemper kan det ha å jobbe i ein nettbutikk framfor i ein vanleg butikk? Lag eit kolonnenotat med to kolonnar, diskuter med ein medelev og skriv ned nøkkelord. 4 Reklame og trendar påverkar alle menneske, anten dei er barn, unge, vaksne eller gamle. Lag ei spørjeundersøking i klassa om kva for trendar elevane følgjer. Tenk gjennom dette før de begynner: Kor mange ulike trendar bør du ha med i undersøkinga? Skal det vere lov å gi eitt eller fleire svar? Er det interessant å skilje mellom svara frå jenter og gutar? Korleis kan ei slik undersøking presenterast?

Ta utgangspunkt i nivå 2 og nivå 3 i tankekartet på tavla, og summer opp korleis menneske kan bli påverka av trendar og reklame.

snowboardeurope.no/oss

SNOWBOARDING EUROPE

M PL

Trend

Supertilbod! Rettl. kr 2450,– No kr 1200,–

Velkommen til ein god handel – hos Snowboard Europe! SiDENE ER SiSt oPPDatERtE: 01.01.12 KL 23:19

SE E

KS E

Hos oss kan du kjøpe snowboardprodukt til ein rimeleg pris. Vi har 20 års erfaring med sal av utstyr som skal gjere kvardagen din både spennande og trygg. Vi er ein onlinebutikk – det gjer at du kan kjøpe produkta billigare hos oss enn i vanlege butikkar. Vi sel dei beste produkta: Cooly Snowboards, A1-snowboards, FX-bindingar, FX-støvlar og heile Doggie-kolleksjonen frå brett til klede!

BINDINGAR

STØVLAR

KLEDE

VERN Doggie PRo Helmet Hjelm Superlett og behageleg Pris: 1099,–

SNOWBOARDS

Fleire tilbod på brett Cooly Propaganda Cooly McDream 110–165 cm

1 Les overskrifta og overskriftene i tabell 1 på neste side. Kva for informasjon kan du hente ut av tabellen? 2 Les gjennom tabellen Landskapstypar. Kva veit du om desse frå før? Lag eit tankekart i fellesskap på tavla. 3 Sjå på bileta og teksten til dei. Kva kan du seie om korleis menneske nyttar ulike landskapstypar? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva er www.globalis.no? 2 Kva for land har 82 % protestantar? 3 Kva for verdsdelar er ikkje med i tabell 1? 4 New Zealand har to oﬃsielle språk, engelsk og maorisk. Kva trur du er grunnen til at dei snakkar engelsk på New Zealand?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan hente ut informasjon frå ein tabell • korleis du kan finne likskapar og forskjellar mellom to land • om ulike landskapstypar

M PL

MÅL

KS E

oPPGÅVER

EG HAR LÆRT

1 Vel deg to av landa i tabell 1. Lag eit Venn-diagram der du samanliknar landa med utgangspunkt i Styreform, Religion, Verdsdel og Landskap. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Lag eit kolonnenotat med sju kolonnar. Overskriftene skal vere landskapstypane du finn i tabell 2. Bruk eit atlas og finn ut kva for land som kan plasserast under dei ulike landskapstypane. 4 Vel deg ein verdsdel. Kor mange land og hovudstader klarer du å lære deg på fem minutt? Tips: Det kan vere lurt å bruke tankekart eller kolonnenotat i denne oppgåva.

Vel deg eit land. Fortel ein medelev kva for landskapstypar som finst i landet, og kva som kjenneteiknar dei.

Hovudstad Kabul

Algerie

Alger

Brasil

Brasilia

Danmark

København

Språk Styreform pashto og dari islamsk republikk arabisk og demokratisk fransk republikk portugisisk føderal republikk dansk monarki

Hellas

Athen

gresk

New Zealand

Wellington

Sveits

Bern

engelsk og maorisk tysk, fransk, italiensk og retoromansk

føderal republikk

Landskapstype Beskriving Regnskog Delt inn i tropisk regnskog og temperert regnskog. Felles for dei er at det er jamn, varm temperatur, og svært fuktig på grunn av mykje nedbør gjennom heile året. Skog Delt inn i barskog og lauvskog. Det vil seie tre med barnåler og tre som feller blad. Savanne Også kalla graslette. Består av store område der det veks både låge og høge grasartar. Landbruk Også kalla kultivert landskap. Det er område der menneska dyrkar jorda for å få mat eller bruker henne til beiteland for dyr. Barmark Landområde utan snø. Består av sand og stein. Is og snø Landområde som er heilt eller delvis dekte av is og snø gjennom året. Vatn Område som skil verdsdelar og land frå kvarandre. Geografiske omgrep for vatn er osean, hav, innsjø, elv, bekk eller dam. Kysten ligg mellom landjorda og havet.

Verdsdel Asia

Landskap1 fjell

Afrika

kyst, fjell og ørken regnskog, kyst og fjell kyst og landbruk kyst og fjell

Sør-Amerika Europa Europa

M PL

demokratisk republikk monarki

Tru ( %) muslimar (99 %) muslimar (99 %) katolikkar (80 %) protestantar (82 %) katolikkar (98 %) protestantar (75 %) ingen statsreligion

Land Afghanistan

Oseania

Europa

SE E

KS E

TABELL 1 TABELL 2

Likskapar og forskjellar mellom landa

kyst, skog og barmark fjell og skog

Menneske utvinn salt ved å samle sjøvatn i basseng og bruke solenergi til å dampe bort vatnet. Biletet er frå dei store saltleia ved Sahara, den største ørkenen i verda.

Bønder dyrkar korn som blir brukt til mat for menneske og for dyr. I Danmark er kveite og bygg dei kornslaga det bli dyrka mest av.

Det største fjellområdet i Europa, Alpane, er ein freistande stad både sommar og vinter. Dei som lever av turisme, tener pengar på både turgåarar og skikøyrarar.

Tabellane viser nokre område som ein kan ta utgangspunkt i når ein samanliknar ulike land i verda. 1 I nformasjonen om landskap i tabell 1 er henta frå www.globalis.no, ein stor FN-database med samanliknbar informasjon om alle land i verda.

1 Les overskrifta og underoverskriftene på neste side. Kva for andre delar er teksten samansett av? 2 Sjå på kartet. Kva for informasjon kan du hente ut derfrå? Diskuter i klassa. 3 Kvifor er det viktig å føre opp kjelder når ein hentar informasjon til ein fagtekst? 4 Kva skal du lære av denne teksten?

LESEFokuS

Les gjennom spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Omtrent kor lenge varte vikingtida? 2 Kva er typisk for vikingskipa knarr og langskip? 3 Kva tenkjer du om at jentene blei gifta bort då dei var 12–15 år? 4 Kva trur du teksten til underoverskrifta Krigarfolk handlar om?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

oPPGÅVER

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen, når du no skal lese teksten på neste side.

1 Kva veit du vikingane? Summer opp det du veit, i eit kolonnenotat med åtte kolonnar. Overskriftene skal vere Kart, Tidslinje, Illustrasjon/bilete, Faktaboks, Vikingtida, Vikingskipa, Krigarfolk og Familieliv. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Finn ut korleis vikingane levde i kvardagen. Kva arbeidde dei med? Kva åt dei? Hadde dei tid til andre ting enn arbeid? Kva for oppgåver hadde trælane? Bruk oppslagsverk som bøker, leksikon og Internett når du skal løyse denne oppgåva. 4 Den vikingkongen som samla Noreg til eitt rike, var Harald Hårfagre. Kvifor fekk denne kong Harald tilnamnet Hårfagre?

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis ein tekst er sett saman av ulike delar • korleis du kan finne informasjon i eit kart • om kvardagslivet, tokta og reisene til vikingane

M PL

MÅL

KS E

EG HAR LÆRT

Samanlikn deg sjølv med ein gut eller ei jente frå vikingtida. Tenk ut frå stikkorda mat, klede, hus, familie, skule og reise. Lag eit Venn-diagram som viser det de har felles, og det som er forskjellig.

780

800

820

840

860

880

900

920

940

Harald Hårfagre

Vinland

(Nord-Amerika)

Færøyene

Shetland

Atlanterhavet

Bjarmland

Hebridene

Orknøyene

Finner

Norge

Sverige Nordsjøen Skåne Skotland Danmark Irland

Russere

England

Normandie

Vikingebosetning

Frankere

KS E

8. århundre 9. århundre 10. århundre 11. århundre Områder med vikingangrep, men med liten fast bosetning

Svartehavet

Konstantinopel

Bysantinske riket

Middelhavet

På Vikingskipmuseet i Oslo finn vi Osebergskipet. Det er 21,5 m langt og 5 m breitt. Vikingskipet blei funne i ein gravhaug i Vestfold og grave fram i 1904.

I Snorres kongesoger kan vi lese at Harald Hårfagre blei hauglagd – gravlagd i ein gravhaug. Det heiter seg at grava er under Haraldsstøtta i Haugesund.

Kjelder: www.nordvegen.info • www.viking.no • Store norske leksikon • Snorres kongesoger

SE E

Kvar vikingslekt, ættene, gifta bort kvinnene i familien når dei var mellom 12 og 15 år gamle. Ættene brukte giftarmål til å styrkje samhaldet mellom familiane, både for å hindre krig og for å skaffe seg støtte ved krig. Kvinnene hadde ansvaret for barn, mat, klede og dyra på garden.

Slavere

Handelsvarer • kjøp av silke, krydder, gull, sølv og smykke • betaling med slavar, pels, skinn og kvalrosstenner

Krigarfolk Vikingane angreip ofte om morgonen, og angrepa kom nok overraskande på folk. Våpna var knivar, sverd og skjold, og vikingane stal verdifulle gjenstandar frå kyrkjer, kloster og landsbyar. I tillegg tok vikingane husdyr og røva med seg menneske. Desse menneska blei kalla trælar, og dei blei selde eller bytte bort mot handelsvarer.

(ca. 1015 – 1066) medverka til at kristen dommen blei innført i Noreg

M PL

Island

Vikingane bygde to typar skip. Knarren blei brukt til transport av mannskap, dyr og handelsvarer. Langskipet hadde årehòl og stort segl og stakk ikkje djupt i vatnet. Det blei brukt som krigsskip, fordi vikingane lett kunne segle på havet, ro opp grunne elvar og leggje til land utanfor hamner.

x Familieliv

Harald Hardråde

AR Samer

Vi veit at vikingane budde hovud sakleg i Norden, men det er usikkert når vikingtida begynte. Historikarar og andre forskarar meiner vikingtida varte i omtrent 250 år. Ut frå arkeologiske funn har historikarane prøvd å lage hypotesar og forklaringar om livet i vikingtida. Rundt år 1050 blei kristendommen innført i Noreg, og det blei truleg slutten for både vikingtida og den norrøne gudetrua.

1000 1020 1040 1060 1080

(ca. 950 – ca. 1003) oppdagar som busette seg på Grønland

Grønland

v Vikingskipa

980

Eirik Raude

(ca. 850 – ca. 932) første konge i Noreg

u Vikingtida

960

1 Les overskrifta og faktaboksen. Kva veit du om dette frå før? Diskuter i klassa. 2 Sjå på dei to listene. Kva slags informasjon får du frå dei? Fortel det til ein medelev. 3 Les teksten til illustrasjonane. Kva for samfunnsfagleg informasjon finn du der? 4 Kva skal du lære når du arbeider med denne teksten?

LESEFokuS

Les spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Skriv tre ting du veit om omgrepet demokrati. 2 Kva er eit ikkje-demokrati? 3 Kva for plassar fekk dei andre skandinaviske landa? ELLER: Kva er FN? 4 Korleis trur du det er å leve i eit land utan demokrati?

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

oPPGÅVER

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen. Det vil hjelpe deg å knyte saman det du kan frå før, og det nye du skal lære.

1 Summer opp det du har lært om Nord-Korea og Noreg. Bruk tankekart eller kolonnenotat. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Bruk lista «ti på botn» og vel to–tre andre land som ikkje har demokrati. Kva for verdsdelar ligg dei i? Kva slags styreformer har desse ikkje-demokratiske landa? Bruk bøker eller Internett for å finne informasjon. 4 Lag ein hypotese om demokratiet i Noreg. Ein hypotese er ei gjetting eller ein teori som skal prøve å forklare noko ein ikkje veit heilt sikkert. Test ut denne hypotesen: «Eg kan seie kva eg vil til kven eg vil.» Diskuter i klassa: Korleis kan de få tak i informasjon til denne undersøkinga? Kven kan delta? Korleis bør de vende dykk til dei som skal gi informasjon? Kva for etiske problem kan oppstå? Korleis kan de presentere resultata dykkar?

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan lese informasjon ut av lister • at faktaboks og tekst til illustrasjon gir deg viktig informasjon • å bruke Venn-diagram når du skal finne likskapar og forskjellar • kva demokrati tyder

M PL

MÅL

KS E

EG HAR LÆRT

Lag eit Venn-diagram når du samanliknar Nord-Korea og Noreg. Ta utgangspunkt i Styreform, Innbyggjarar, Geografi, Familie, Levealder og Lese/skrive.

Demokrati

Ti på botn 158 Libya 159 Iran 160 Ekvatorial-Guinea 161 Saudi Arabia 162 Den sentralafrikanske republikken 163 Myanmar 164 Usbekistan 165 Turkmenistan 166 Tsjad 167 Nord-Korea

SE E

KS E

Topp ti 1 Noreg 2 Island 3 Danmark 4 Sverige 5 New Zealand 6 Australia 7 Finland 8 Sveits 9 Canada 10 Nederland

Demokrati • ei styreform – måten eit land blir styrt på • tyder folkestyre – folket vel kven som skal lage lover og reglar • inneber ytringsfridom – folk kan seie og meine det dei vil

M PL

Kva må til for at eit land kan kallast demokratisk? Er det forskjell på demokratiske land? FN samanliknar land ut frå blant anna korleis val blir gjennomførte, korleis landa blir styrte, og kva fridommar innbyggjarane har. Noreg er eit demokrati, Nord-Korea er ikkje det.

eller ikkje?

Noreg Innbyggjarar: 4,9 mill. Levealder: 80,9 år Prosentdel som kan lese og skrive: 100 % Geografi: Lang kyst og fjellområde FN-medlem: Ja

Nord-Korea Innbyggjarar: 22,8 mill. Levealder: 68,1 år Prosentdel som kan lese og skrive: 100 % Geografi: Fjell og store kystområde FN-medlem: Ja

Kjelder: www.economist.com/democracy_index2010/ • www.globalis.no

1 Les overskrifta og underoverskriftene. Kva skal du lære om på neste side? Kva veit du om dette frå før? Diskuter i klassa. 2 Sjå på tankekartet og strekane mellom nivå 2 og nivå 3. Kvifor har dei ulik utforming, trur du? 3 Omgrepet makt har fleire tydingar. Kva tydingar er det? Diskuter. Kan omgrepet makt definerast i eit ordkart? 4 Kva skal du lære når du arbeider med denne teksten?

LESEFokuS

Les spørsmåla. Du skal tenkje på dei når du les teksten på neste side. 1 Kva gjer eit forliksråd? 2 Kva kan vere grunnen til at makta i er tredelt demokratiet vårt? 3 Kva trur du det betyr at kommunen står underst i rekkja av lovgivande styresmakter på tankekartet? 4 Skriv tre ting ein kommune har ansvaret for.

LES TEkSTEN PÅ NESTE SIdE

LÆRESAMTALEN

Tenk på det de snakka om i læresamtalen. Det vil hjelpe deg å knyte saman det du kan frå før, og det nye du skal lære.

SE E

Av denne teksten skal du lære • korleis du kan hente ut informasjon frå tankekart • korleis du kan få oversikt over ein tekst ved hjelp av kolonnenotat • om korleis makta i Noreg er fordelt • ulike tydingar av omgrepet makt

M PL

MÅL

KS E

oPPGÅVER

EG HAR LÆRT

1 Lag ei oversikt over teksten med eit kolonnenotat. Overskriftene kan vere Tankekart, Figur, Fotnotar, Bilete og Tekst. Noter ned det du finn av informasjon i desse delane av teksten. 2 Svar på spørsmåla i punkt C. 3 Definer omgrepet konge i eit ordkart. 4 Korleis er makta fordelt på din skule? Lag eit tankekart med nivå frå øvste leiar til elevane i klassa di. Diskuter med ein medelev: Kva for titlar har dei ulike personane på skulen? Må nokon nivå vere sidestilte eller under kvarandre? Kor mange nivå bør det minst vere?

Du har arbeidsveke i lokalradioen. Kongen skal opne ei ny bru, og du får sjansen til å intervjue han eller ordføraren din. Lag to faktaspørsmål1 og to tenkjespørsmål2 om makta i Noreg som du har lyst til å få svar på.

1 Faktaspørsmål – spørsmål du finn svar på i teksten. 2 Tenkjespørsmål – spørsmål der du finn delar av svaret i teksten. Resten av svaret må du leite etter i hovudet ditt. Somme gonger finst svaret berre i hovudet ditt.

Makt i NorEg Noreg er også eit monarki. Monarken blir kalla konge eller dronning, men vår konge er ikkje vald av folket. Han har arva posisjonen etter far sin.

Din kommune blir styrt av eit kommunestyre samansett av folkevalde frå ditt område. Dei har blant anna ansvar for og bestemmer over kva slags tilbod ungdom skal få gjennom skule, bibliotek, kultur og idrett. Dei har også ansvar for at eldre og sjuke menneske blir tekne godt vare på der dei bur. Ein kommune bestemmer til dels over seg sjølv, men kommunestyret må følgje lover og reglar som gjeld for heile landet.

SE E

KS E

I 1814 fekk Noreg si eiga grunnlov. Den seier blant anna at makta skal fordelast på konge/regjering,

Kvifor har Noreg kommunar? Demokrati inneber at folk har rett til å seie si meining og bli høyrde, men det betyr ikkje at alle kan få bestemme kva dei vil. For at folk i Noreg skal få vere med og bestemme mest mogleg, er landet delt inn i større og mindre delar. Det er 19 fylke og over 400 kommunar i Noreg.

M PL

Kven har makt? For lenge sidan hadde kongen all makt i landet, men over tid har oppgåvene hans endra seg. I dag opptrer kongen på vegner av Noreg. Jobben inneber blant anna av å møte folk, delta i offisielle seremoniar og leggje til rette for samarbeid med andre land.

Storting og domstolane. Ingen av dei tre områda kan eller skal bestemme over kvarandre. Til saman lagar desse tre ein balanse mellom makthavarane i Noreg.

Kven bestemmer? Noreg er eit demokrati. Det vil seie at landet er styrt av folket, eit folkestyre. Dermed er det fleirtalet som bestemmer, men fleirtalet må også ta omsyn til mindretalet. I Noreg er det nordmenn over 18 år som vel kven som skal styre og lage lover og reglar. Dei som bestemmer, kallar vi folkevalde.

MaktinstitusjonAr

Storting

Regjering

Statsrådar

Høgsterett

Administrasjon

Domstol

Statsminister1

Fylkesting

Kommunestyre/bystyre

Lagmannsrett

1 S tatsminister – sjef for regjeringa. Regjeringa handlar på vegner av Stortinget. Stortinget er sett saman av folkevalde.

Tingrett

Forliksråd2

2 F orliksråd – består av 6 utvalde personar frå ein kommune. Oppgåva deira er å hjelpe usamde partar med å finne løysingar som dei kan bli samde om.

Dei siste tekstane

Idear til korleis du kan lese sluttekstane:

M PL

1 Sjå over dei små tekstane på dei neste sidene. • Kor mange tekstar finn du? • Kva for typar tekstar finn du? 2 Kva for ein tekst kunne du tenkje deg å lese først? Kvifor akkurat den? 3 Les raskt gjennom spørsmåla som kjem etter tekstane. 4 Les den teksten du valde, og svar på spørsmåla til den teksten. 5 Jobb vidare med dei tre andre tekstane, og svar på spørsmåla til dei. 6 Sjekk at du har lese alle dei fire tekstane og svart på alle spørsmåla.

Den siste delen av boka er delt i fire små tekstar i ulike sjangrar. Du vil finne eit intervju, informasjon om musikk- og kulturskular, ein sakprega tekst om hestar og ein tekst med oppskrifter.

KS E

Tekst 1: Ailo Gaup • Frå kva fylke kjem «Ice Man»? • Kvar er intervjuet med motocrosskøyraren henta frå? • Kva trur du Ailo Gaup meiner med at han har eit høgt stressnivå?

Tekst 2: Hesten – frå villhest til kjæledyr • Kva slags hestesportar blir drivne i Noreg? • Kvifor var det behov for å bruke hestar som kløvdyr for 50–100 år sidan, trur du? • Kvifor vel menneska å trene hovudet til hesten (psyken) i tillegg til kroppen, trur du? • Kva for verdsdel meiner ein at villhestane starta vandringa si frå?

SE E

Tekst 3: The Music in You • Kva trur du dei som går på skapande skriving, lærer om? • Kva er grunnen til at det eine kulturskuletilbodet ikkje har søyle i diagrammet? • Kva for instrument speler Guro Kleven Hagen? • Kva slags informasjon kan du hente ut av diagrammet? Tekst 4: Sove, ete, leve … • Kva er ei langpanne? • Kor mykje kvitt sukker tilfører du kroppen på eit år dersom du drikk 0,5 l cola kvar dag? • Kva kan vere grunnen til at mange barn og unge ikkje et frukost?

Klassediskusjon – felles refleksjonsoppgåver

• Kva slags teksttypar (sjangrar) liker du best å lese? • I dei to bøkene Lesing i faga har du møtt strategiane tankekart, kolonnenotat, ordkart og Venn-diagram. Kva for nokon av desse strategiane føretrekkjer du når du skal lese og skrive for å forstå og hugse? Kvifor? • Det er 14 oppgåver til desse fire siste tekstane. Det er spørsmål om fakta og spørsmål som krev at du må tenkje sjølv. Finn tre faktaspørsmål og tre tenkjespørsmål. • Kva synest du om å bruke ei «oppskrift» som Idear til korleis du kan lese sluttekstane når du skal ha nasjonale prøver i lesing?

M PL

Tekst 1

KS E

Ailo Gaup

– ein av verdas beste FMX-køyrarar

SE E

Veit du kven Ailo Gaup er? Han var ein av dei første i verda som utførte ein baklengs salto med motorsykkel. Det er også han som har funne opp eit av dei vanskelegaste triksa i FMX1, under flip.

Motocross har vore Ailo Gaups interesse sidan barneskulen, og på vegen mot å bli noregsmeister og ein av verdas beste FMX-køyrarar har kroppen hans måtta tole mange støytar, fall og brotskadar. I tillegg har han vore nøydd til å utfordre seg sjølv, også utanfor crossbana. Lesing er ein aktivitet som har hjelpt han til å bli god, og i eit intervju har han uttalt: – Eg har eit høgt stressnivå, mykje å gjere og ein god del å tenkje på. Den enklaste måten å gi hjernen ro på er kanskje å sove, men det er eg berre sånn middels interessert i, ettersom eg er ganske hyperaktiv. Han held fram: – Det er greitt å kvile hovudet med ein film, spesielt om ein er veldig sliten, men det gir meg meir å vere i ro med ei bok.

Derfor legg Gaup vekt på lesing for å bli ein betre idrettsutøvar: – Det å lese er ikkje berre avkopling, det er trening for hjernen, og då meiner eg ikkje berre trening for å bli flinkare til å lese. Det verkar positivt på evna til å tenkje sjølv, for konsentrasjonen, for avkoplinga og for fantasien. Ailo Gaup – frå Alta, Finnmark – fødd 22.01.79 – kallenamn «Ice Man» – har vunne alle NM i FMX (1998–2009) – vann World Cup i 2003 og 2004 – vann VM i 2004 og 2007 – har brekt meir enn 30 bein i kroppen – avslutta FMX-karrieren i 2009 – var finalist i NRK-serien Mesternes mester i 2010 1 F reestyle motocross (FMX), ein motorsport med motorsykkel. Dess kulare og råare triks deltakarane gjer i lufta, dess høgare poengscore får dei.

Tekst 2

M PL

Hesten – frå villhest til kjæledyr H

Forfedrane til tamhestane, villhestane, vandra frå Nord-Amerika via Asia inn i Europa.

Visste du at hesten har kort hale, men det veks langt, kraftig hår på han? Eller at hår frå hestehalen blir brukt for å lage boge til ein fiolin? Ein fiolinboge består av 80–100 hår.

SE E

KS E

estar har vore tamme i nærmare 10 000 år. Før det fanst det berre villhestar. No har vi tamhestar som lever side om side med menneska. Dei har vore mykje brukte som trekkdyr,1 kløvdyr og ridedyr, men i dag er hesten erstatta med traktorar, bilar og andre maskiner. Det inneber at hestens funksjon har endra seg, frå nyttedyr til eit dyr som vi hovudsakleg har til eiga glede. Hestar liker å vere aktive, men det er også bra for dei å trene hovudet. Den beste treninga får hestane ved å vere saman med andre hestar. Då øver dei seg på å innordne seg rangstigen i flokken. Menneske trenar hovudet til hestane ved å utsetje dei for situasjonar dei skal meistre. Hestar som skal bli trafikksikre, må møte trafikk, mens politihestar må øvast i å vere rolege og trygge i store folkemengder med mykje uro.

1 Trekkdyr – eit dyr som blir brukt til å trekkje noko (vogn, slede, plog).

Kløvhesten går med lastesal på ryggen. Han kan frakte alt som kan festast til salen, og bere 80–100 kg. Hesterasen fjording blir mykje brukt til kløv. Kløv tyder todelt last som blir hengd over ryggen på dyret.

Over heile verda driv folk med ulike former for hestesport. Polo er populært i England, men i Noreg blir hesten brukt i trav, galopp, sprang og som fritidsaktivitet.

90000

KS E

Musikk inspirerer mange menneske i kvardagen, og det finst musikk for dei fleste stemningar, som glede, sorgmod, feststemning og rolege stunder. Vi kan få musikken frå blant anna radio, cd-ar, pcar, mp3-spelarar, iPod og tv. Mange speler sjølv, og somme gonger kan vi oppsøkje stader der dei speler musikk. I Noreg er det mange tusen barn og unge som har musikk som hobby. Dei kan øve på musikkskular eller kulturskular, i ungdomsklubbar, korpslokale, på skulen eller heime. Anten åleine eller saman med andre. I skuleåret 2009–2010 var det 109 323 barn og unge som gjekk på kultureller musikkskule. I musikkundervisninga kan dei blant anna lære å syngje, spele gitar, piano og trommer.

M PL

The Music in You

Tekst 3

Plass

Guro Kleven Hagen (f. 1994) blir kalla eit stortalent. Ho har blant anna spelt saman med Filharmonien i Oslo og blitt nummer to i Eurovision Young Musicians 2010.

Søylediagrammet viser kor mange personar i alderen 6–15 år som deltok i kulturskuletilbod på fritida i skuleåret 2009–2010, og kor mange som stod på venteliste. Kjelde: GSI (Grunnskulens Informasjonssystem)

SE E

80000

70000

60000

50000

40000

Venteliste

30000

Fleire av medlemmene i bandet Cyaneed har brukt mykje tid både på kulturskulen og ungdomshuset i Alta før dei begynte å halde konsertar rundt om i Noreg og Europa.

20000

10000

Musikkundervisning

Visuelle kunstfag1

Teater

Dans

Skapande skriving2

Andre kunstog kulturtilbod

1 V isuelle kunstfag – kurs i teikning, måling og keramikk. 2 Skapande skriving – kurs i korleis ein kan lage forteljingar, bøker og dikt. Det var 102 elevar på kurset, mens 17 stod på venteliste.

Tekst 4

Sove, ete, leve …

Frukostblanding (8–10 porsjoner) 6 dl havregryn 2 dl havrekli ½ dl linfrø

KS E

Smoothie (1 porsjon) ½ jogurtbeger (naturell, vanilje/blåbær eller annan smak) 1 rått egg (kan sløyfast) ½ banan 75 g frosne bær (bringebær, jordbær, skogsbær …) 5–6 mandlar eller valnøtter

M PL

«Frukost er dagens viktigaste måltid.» Har du høyrt dette før? Det kjipe er at det faktisk er sant. Om natta kviler kroppen, og då treng du ikkje mat. Når du står opp, startar «motoren» i kroppen. Han treng «bensin», elles blir du slapp og sliten både i hovudet og i resten av kroppen. Her kjem nokre frukosttips. Lèt du deg freiste?

SE E

Bland egg og jogurt i blender eller med stavmiksar. Ha i alt det andre, og køyr til alt er flytande. Tilset isvatn om du vil ha blandinga tynnare.

Havregraut med mjølk (1 porsjon) 1 dl havregryn 1 dl mjølk 1 ½ dl vatn Hell alle ingrediensane i ein kasserolle. Rør roleg heilt til blandinga koker. La grauten småkoke i ca. 5 minutt. Du kan tilsetje litt salt (¼ ts) før du et.

Sprei kornblandinga utover ei langpanne. Steik blandinga i omnen på 200 ˚C i 10–15 minutt. Avkjøl. Oppbevar blandinga i ein tett boks. Du kan ete blandinga med mjølk eller jogurt over. Du kan for eksempel tilsetje bitar av banan, eple eller jordbær. Om du ikkje bruker frukt eller bær, kan du strø over 2 ts sukker eller ta i 1 ts honning.

Veit du dette? Drikke ½ l Mengd sukkerbitar

Sjokomjølk 10

Iste 16

cola 20

Tabellen viser omtrent kor mange sukkerbitar det er i nokre kjende drikker. Ein sukkerbit inneheld ca. 2,5 g kvitt sukker. Menneske har ikkje behov for kvitt sukker, fordi det ikkje inneheld nokon vitamin, protein eller andre næringsstoﬀ som kroppen treng.

SE E

KS E

M PL

MEIR Lesing i faga:

 www.gan.aschehoug.no forlag@gan.aschehoug.no

MEIR Lesing i faga – Nynorsk ISBN 978-82-492-1534-8

  



Gerd Fredheim Marianne Trettenes

MEIR

LESING

i faga

GAN Aschehoug