Så blekket spruter B nynorsk

B

Kathrine Wegge Görel Hydén Rodney Martin

Så blekket sprutar B Nynorsk ISBN 978-82-492-1294-1

9 788249 212941

LE

SE EK

SE M

Skrivetrening i norsk

PL AR

Så blekket sprutar

GAN Aschehoug

B

PL AR

Så blekket sprutar

LE

SE E

KS EM

Kathrine Wegge Görel Hydén Rodney Martin

GAN Aschehoug

Innhald 1 Forteljing – ein sjølvbiografi 4 Eg – ein kunstnar 2 Skildring – fakta i tekst og bilete 8 Optimistjolle

PL AR

Velkommen!

3 Overtaling – ein invitasjon 12 Invitasjon til olabilfest – årets høgdepunkt!

4 Skildring – ei miljøskildring 16 Bilbanen

KS EM

5 Avisartikkel – nyheit frå ei lokalavis 20 Sklei på det våte graset i Byparken 6 Instruksjon – ei bruksrettleiing 24 Radiostyrt bil

7 Argumentasjon – eit lesarinnlegg 28 Bruk av mobiltelefonar på skulen?

8 Forteljing – ei spennande historie 32 Inntrengjaren

SE E

9 Forklaring – kva skjer og kvifor? 36 Korleis ei sykkelpumpe fungerer

10 Dikt – eit haiku 40 Stiar, Frøpilotar, Bestevenner, Handarbeid …

11 Skildre – fakta, klassifisering 44 Sjøstjerner

LE

12 Forteljing – eit forklaringseventyr 48 Korleis piggsvinet fekk piggane sine

2

Velkommen!

I denne boka får du forskjellige tekstar å lese og lære meir om: forteljingar, brev, ­skildringar, ein instruksjon, eit dikt, eit skodespel og ein faktatekst.

PL AR

Les og tenk Kvart kapittel startar med ein modelltekst. Notat i margen hjelper deg med å sjå møns­ teret i teksten, det vil seie måten teksten er bygd opp på. Etter kvar tekst skal du skrive ein eigen tekst av den same typen som du nettopp las. Til slutt skal du presentere det du har skrive for eit publikum. Du kjem til å arbeide saman med medelevane dine, læraren din, i ei lita gruppe eller på eiga hand.

KS EM

Skrivemåte Nokre av tekstane er korte, mens andre er meir utførlege. Det kjem an på kva den som skriv vil oppnå med teksten sin. Skal teksten informere, underhalde, forklare eller skild­re? Når du arbeider i denne boka, lærer du kva knep du kan bruke for at den som les, skal forstå kva som er bodskapen eller meininga med teksten. Du skal diskutere med medelevar og med læraren din korleis tekstane er oppbygde. Du skal sjå på kva ord som blir brukte, og kva andre kjenneteikn for sjangeren teksten har.

Skriv sjølv Når du har diskutert modellteksten og blitt kjent med knepa som blir brukte, skal du sjølv skrive ein tekst som er bygd opp på den same måten. Du får rettleiing i korleis du kan lage deg ein skriveplan. I skriveplanen kan du skrive nøkkelord og støtteord som er nyttige når du planlegg teksten du skal skrive.

Idémyldring Til kvar tekst du skal skrive, står det minst éin skriveidé. Det kan godt hende du har betre idear sjølv. Snakk med læraren din og bli einige!

LE

SE E

Skriv eit utkast Når ein skriv, er det vanleg å arbeide med teksten i fleire etappar. Frå den første ideen til den endelege teksten skjer det mange forandringar. I løpet av skriveprosessen får du gode tips om kva du bør tenkje på undervegs. Det vil hjelpe deg til å skrive så klart og tydeleg som mogleg, slik at lesaren skjønar kva du vil seie.

Framfør teksten din Når vi skriv, er det fordi vi vil nå ut til nokon med ein beskjed eller ein bodskap.

Derfor skal du framføre tekstane dine. På denne måten lærer du • å førebu deg godt • å stå framfor eit publikum • å presentere det du har skrive slik at det blir interessant for andre å høyre på I tillegg får du tilbakemelding frå dei som høyrer på, og respekt for at du har skrive noko som er bra og viktig.

Lykke til!

3

Forteljing – ein sjølvbiografi Eg, ein kunstnar Joan Sandin

Tittel el for mtitt vet o l l e i M e av l n e eriod ein p l forfattar ti

PL AR

1

Dei første åra mine Eg blei fødd i Minnesota som barnebarn av ein svensk utvandrar. Då eg var liten, brukte farfaren min å gynge meg på foten sin mens han song Ride, ride ranke, men eg forstod ikkje eit einaste ord.

Då eg var fem år, flytta vi til Arizona, og eg voks opp i «Ville Vesten», nær Mexico. Der var det sol året rundt. I løpet av heile oppveksten min snødde det berre éin gong. Då fekk vi fri frå skulen.

KS EM

Den store interessa mi Heilt frå eg var lita, ville eg bli kunstnar. Eg fekk det første oppdraget mitt då eg var fem år. Storebror min Tom hadde skrive ei forteljing, og no ville han at eg skulle illustrere forteljinga. Det var kjempevanskeleg, for historia gjekk føre seg i ei mørk grotte.

Etter universitetet Mykje seinare, etter at eg var ferdig på universitetet, reiste eg på ­interrail i Europa i eitt år. Då kom eg til Sverige for andre gong.

Det var spennande, for det var jo der eg hadde røtene mine.

SE E

Etter dette flytta eg aleine og utan pengar til New York. Som mange andre «innvandrarar» i ein ny og framand by hadde eg store draumar.

Eg reiste rundt til forskjellige forlag og viste fram teikningane mine.

I byrjinga gjekk det treigt, og eg heldt på å miste motet, men etter eitt år fekk eg min første jobb som bokillustratør. Eg var overlykkeleg!

Nytt avsnitt markerer ei ny hending

Ny mellomtittel

Setningane byrjar på forskjellige måtar

Problem

LE

Sverige igjen Nokre år seinare gifta eg meg med ein svensk journalist.Vi flytta til Sverige, og eg blei innvandrar i det gamle heimlandet til farfar min.

Her skreiv eg den første boka mi, Den lange reisa til Amerika, som handlar om skandinaviske utvandrarar.

Tilbake i USA Etter mange år i Sverige blei eg og mannen min skilde, og eg flytta tilbake til USA med dei to barna våre. No er eg tilbake i Arizona, der eg framleis illustrerer og skriv barnebøker. Eg har gitt ut mange bøker, og nokre av dei har til og med vunne prisar.

4

Korleis det gjekk seinare

Skrivemåte Mål:

Ein sjølvbiografisk tekst av ein kjend person inneheld gjerne minne som høyrer saman med det personen er kjend for.

Lære korleis ein ­sjølvbiografi er bygd opp, og skrive ein eigen sjølvbiografi.

PL AR

Kva handlar teksten om?

Joan Sandin er ein kjend forfattar og illustratør. Derfor handlar ­sjølv­biografien hennar mest om hendingar som har ført til at ho blei kjend.

Skap interesse Når vi les ein sjølvbiografi, er vi nysgjerrige på å få vite mest mogleg om hovudpersonen. For å skape interesse hos lesarane er det likevel lurt at hovudpersonen ikkje fortel om alle tankane og kjenslene sine, men berre så mykje som ho vil at lesaren skal få vite.

KS EM

• I byrjinga gjekk det treigt, og eg heldt på å miste motet …

Ein lykkeleg slutt Ein sjølvbiografi blir ofte avslutta med at den som skriv, fortel om korleis han eller ho har lykkast i livet.

I tidsrekkjefølgje I ein sjølvbiografi står ofte hendingane i den rekkjefølgja dei skjedde – dei eldste minna kjem først. Tidsuttrykk hjelper oss til å forstå kva som skjedde når. Eksempel på tidsuttrykk:

• i byrjinga

seinare

til slutt

neste

samtidig

for tida

SE E

Mellomtitlar og nytt avsnitt Mellomtitlane viser oss kva teksten i avsnittet under handlar om. I det same avsnittet kan vi lese om ei eller fleire hendingar. Eit nytt avsnitt viser at «no kjem det noko nytt».

Eg, min, meg Joan Sandin skriv om seg sjølv og personar i livet hennar. Derfor bruker ho orda eg, min, meg, vi og våre. Desse orda kallar vi personlege pronomen i første person.

LE

Verb i preteritum Joan Sandin skriv om minne frå barndoms- og ungdomstida si og om opplevingar ho har hatt. Derfor bruker ho verb i preteritum. Eksempel:

• Då eg var fem år, flytta vi …

• … snødde det berre éin gong.

5

1 Skriv sjølv Skriv sjølvbiografien din for nokon som ikkje kjenner deg.

PL AR

Idémyldring Tenk på ein hobby eller ei interesse du har. Lat som at lesarane dine er interesserte i å vite meir om deg på grunn av ferdigheitene du har på dette feltet. Det er lov til å fantasere og dikte litt dersom du står fast.

• Eg – ein fugleelskar, LEGO-byggjar, fotballspelar, skiløpar, dansar, rappar, songar, forfattar eller liknande …

KS EM

Planlegg 1 Vel ein skriveidé som du trur kan vere interessant for lesarane dine.

Skriv alt du kan hugse eller dikt opp hendingar. Eksempel: • Kvifor blei du interessert i akkurat denne hobbyen?

Kor gammal var du då du blei interessert?

• Kven oppdaga at du hadde talent for det du driv med?

• Kven har hatt mest å seie å for framgangen din?

• Har du støytt på problem? (Det kan vere ein gong du blei skada i kamp, ein gong du snubla på scena, eller ein gong du ikkje rakk bussen …)

2 Skriv ned spørsmål om dei forskjellige hendingane som du vil stille til familien din, eller andre som kjenner deg.Vi menneske hugsar forskjellige ting, og derfor kan det også hjelpe om du finn fram bilete frå hendingane du skriv om.

3 Sorter notata dine på ei tidslinje, for eksempel på denne måten (teikn gjerne fleire ruter ved behov): År________ Det eldste minnet: Kva, kvar og når?

År________ Neste minne

SE E

År________ Fakta om kvar og når du blei fødd.

År________ Neste minne

LE

4 Finn ut kva du vil at lesarane dine skal få vite om deg.

Stryk over alt anna – altså det som du vil halde for deg sjølv.

• Tenk ut ein mellomtittel til kvar rute.

• Lån fotografi heime eller lag ei teikning som viser det du skildrar.

Skriv eit utkast Skriv mest om dei opplevingane som heng saman med hobbyen eller interessa di.

• Skriv om opplevingane i den rekkjefølgja dei står på tidslinja.

• Lag avsnitt når du skriv om ei ny oppleving.

6

År________ Neste minne

Tips

År________ No: Kva tenkjer du om det som har hendt i livet ditt?

Teksten din blir meir interessant dersom du fortel om tankane dine. Fortel for eksempel • kva du tenkte og følte om det du såg eller høyrde, kva du sa, og om sjølve hendinga • om eit problem som løyste seg

PL AR

Forbetre og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelev.

• Kva hending trur han eller ho har vore den viktigaste for deg?

Kvifor?

• Vel ei hending og spør korleis du kan få hendinga til å verke endå meir spennande, hyggjeleg eller guffen …

• Kva hending, person eller stad vil medeleven din vite meir om? Kvifor?

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips gjennom samtalen.

Sjekkliste • Kjem det tydeleg fram at det er du som er både forfattar og hovudperson?

• Har du skrive teksten i preteritum?

• Stopp opp ved alle eigennamn (personnamn og stadnamn). Sjekk at du har skrive namna med stor forbokstav først, og at du har stava namna riktig.

KS EM

Framfør teksten din

Mange TV-show handlar om liva til kjende menneske.

No er det din tur til å vere «Vekas gjest», mens ein medelev er programleiar.

SE E

Førebu deg Les forteljinga di høgt for deg sjølv minst tre gonger. Pass på at du les utan å snuble i orda.

• Teikn ei tidslinje på eit stort ark og plasser fotografi frå forskjellige tidspunkt i livet ditt. Dersom du ikkje har bilete, kan du lage enkle teikningar.Ver nøye med å plassere bileta i den rekkjefølgja du skreiv Tips om dei i sjølvbiografien.

Lat som om du les for dei som sit lengst bak i rommet.

• Marker dei orda eller setningane som du har fotografi til, med marke­ Dersom dei kan høyre deg, ringspenn. Ta ein kort pause ved markeringane når du les. kan alle andre også det!

• Øv deg på å lese slik som du snakkar!

Les slik at det er mogleg å • Legg inn pausar av og til for å få lyttarane til å følgje med. høyre kva du tenkte og følte om det som skjedde.

• Vis med stemma di korleis du opplevde det som skjedde.

Var det morosamt, kjedeleg, overraskande eller trist?

LE

Sjølve framføringa Lat som om du sit i eit TV-studio saman med programleiaren.

• Programleiaren presenterer deg for publikum.

• Set deg godt til rette i ein stol og hald teksten synleg framfor deg.

• Peik på bileta når det er aktuelt. Hugs å ta korte pausar i lesinga, slik at publikum rekk å sjå bileta og tenkje over det du har fortalt.

7

Skildring – fakta i tekst og bilete Emnet: Fortel kva teksten handlar om

Optimistjolle

PL AR

2

Ei jolle er ein liten, open seglbåt. Joller blir ofte brukte på seglkurs for barn mellom 8 og 15 år. Dei fleste jollene passar best for berre éin person.

Berre nokre få joller er bygde for to. Den mest vanlege einmannsjolla er ­optimistjolla. Ho har mange delar. I denne teksten får du vite namnet på nokre av delane og kva dei blir brukte til.

Innleiing: Fortel meir detaljert om kva ­teksten handlar om

Sprisegl Spriseglet er eit firkanta segl som er festa ved bommen og masta.

KS EM

Spristake Ein spristake er ei smal stong som held seglet utstrekt.

Mast Masta held seglet oppe.

Ho er ofte laga av aluminium.

Skaut Med hjelp av skautet kan ­seglaren forandre posisjonen til ­seglet i forhold til vindretninga.

SE E

Bom Bommen er ei stong som er festa til masta og langs undersida av seglet.

LE

Skrog Skroget er den delen av båten som flyt i sjøen, altså sjølve båtkroppen.

Når jolla ligg i sjøen, ser båten ut som ein firkanta kasse. Her sit seglaren.

Kjøl Jolla har ein kjøl. Det er ein planke som står på høgkant, og som kan skubbast ned i vatnet. Kjølen gjer at båten røyver seg rettare framover når vinden kjem frå sida.

Dei ulike delane av jolla blir forklart

Rorkult Rorkulten er det seglaren styrer roret med.

Ror Roret vrir seg og båten svingar når seglaren vrir på rorkulten.

ane ning frå s y l p enta taop r fak olla er h a v K istj de: Kjel m optim o

Kjelde: Seglforeininga Optimistane

8

Mellomtitlar: Faguttrykk om delane på optimistjolla

Skrivemåte Ein faktatekst kan handle om eit emne som forfattaren har gode ­kunnskapar om.

Lære korleis ein ­illustrert faktatekst er bygd opp, og skrive ein illustrert faktatekst sjølv.

PL AR

Kva handlar teksten om?

I innleiinga får vi vite at teksten skal handle om dei ulike delane av optimistjolla.

Teksten skildrar optimistjoller generelt og ikkje ei bestemt optimistjolle.

Mål:

Få lesaren interessert I innleiinga får vi vite noko om optimistjoller som gjer at vi blir nysgjerrige på å få vite meir. Det er ein smart måte å gi lesaren lyst til å lese vidare på.

KS EM

Bilete og piler i teksten Når bilete og piler er plasserte rundt teksten, blir det lettare å forstå kva teksten handlar om.

Faguttrykk I faktatekstar held det ikkje å kalle noko for ein ting, dings, greie eller duppeditt.

Lesaren må få riktig informasjon. I teksten om optimistjolla møter vi ord som høyrer saman med ei optimistjolle, for eksempel skrog, ror og spristake. Namna på delane av jolla er samtidig mellomtitlar i teksten.

Faguttrykka må forklarast Teksten består av korte og enkle setningar for å forklare korleis jolla er bygd opp.

Vi møter ord som er enkle å forstå.

SE E

• Bommen er ei stong som er festa til masta ...

Skrivemåte Faktateksten er sakleg og overtydande.Vi forstår at det teksten handlar om, er sant.

Teksten handlar ikkje om kva nokon meiner om joller, og han inneheld ikkje slanguttrykk.

Verb i presens Teksten handlar om segljoller som finst i dag. Derfor står verba i teksten i presens (notid).

Eksempel:

LE

• Ei jolle er ein liten, open seglbåt.

• Roret vrir seg og båten svingar når seglaren styrer rorkulten.

9

2 Skriv sjølv

Idémyldring Vel eit emne som du trur det er mogleg å skildre ved hjelp av tekst og bilete. Forslag:

PL AR

Skriv ein faktatekst om noko som du veit mykje om, og som yngre lesarar skal forstå.

• Framkomstmiddel – bil, rullebrett, luftballong, sykkel • Klesdrakt – hockeyspelar, ryttar, riddar, ballettdansar

KS EM

Planlegg 1 Utveksle idear saman med ein medelev.

• Søk etter informasjon på Internett eller i faktabøker.

• Noter viktige nøkkelord og skriv samtidig kvar du fann informasjo­ nen (kjelda).

2 Teikn eller leit fram eit enkelt bilete som du vil skrive om.

• Kva delar består framkomstmiddelet eller klesdrakta av? Ikkje gløym dei minste delane.Ver nøye med å bruke riktige faguttrykk.

• Kva blir dei ulike delane brukte til? Finn fram meir informasjon.

Kanskje veit medeleven noko som du bør ha med i teksten din?

SE E

3 Teikn opp ein skriveplan.

• Bruk namna på delane som overskrifter.

• Vel ut den informasjonen du ønskjer å gi lesarane dine.

• Noter støtteord, for eksempel slik (frå modellteksten):

skrog: bom: mast: båtkroppen stong langs held seglet oppe

der seglaren sit masta aluminium

skaut: ror: forandrar retninga gjer at båten

på seglet svingar

LE

Skriv eit utkast Ha skriveplanen og arket med biletet framfor deg.

• Skriv ei kort innleiing som fortel kva teksten skal handle om.

Skriv noko som du synest er interessant om emnet du har valt.

• Skriv ei eller to setningar med informasjon under kvart avsnitt.

10

Tips Tenk på lesaren: • Forklar på ein enkel måte.

Du skal berre bruke ord som du sjølv forstår.

• Skriv sakleg. Du skal skrive ein faktatekst, ikkje ei oppdikta forteljing.

PL AR

Forbetre og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelv. Vis medeleven biletet som teksten din handlar om.

• Kva synest medeleven din er mest interessant? Kvifor?

• Meiner medeleven at du har gløymt noko? I tilfelle ja, kvifor tok du det ikkje med?

• Er det noko i teksten som er vanskeleg å forstå? I tilfelle ja, på kva måte er det vanskeleg?

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips gjennom samtalen.

Sjekkliste • Kjem det tydeleg fram at teksten handlar om noko som finst i dag?

• Byrjar alle setningane med stor bokstav og sluttar dei med punktum?

• I modellteksten på side 8 er det fleire ord der vokalen o blir uttalt med å-lyden.

Har du stava desse orda riktig i utkastet ditt?

KS EM

Framfør teksten din

optimistjolle skrog

Lat som at du arbeider på eit museum. I dag er det din tur til å fortelje for ei gruppe førskulebarn.

SE E

Førebu deg • Skriv teksten din på eit ark. Teikn eller lim inn biletet du skal skrive om. Skriv namn på delane du som skal fortelje om rundt biletet. Teikn piler dersom det gjer at det blir ­enklare å forstå. Dersom du gjer oppgåva på data, kan du lage ein PowerPoint-presentasjon der du skannar inn ­illustrasjonen din.

• Les gjennom teksten for deg sjølv fleire gonger. Du skal kunne teksten så godt at du kan sjå opp på dei som høyrer på deg medan du snakkar.

• Set strek under vanskelege faguttrykk.Ver nøye med at du uttalar desse orda riktig.

• Øv på å lese innleiinga på ein måte som gjer at tilhøyrarane blir nysgjerrige.

LE

Sjølve framføringa • La nokre av medelevane dine vere barnegruppa du skal Tips snakke for. La dei sitje rundt deg i ein ring. Klassen kan Ein museumsomvisar (museumslærar) er tolmodig med barn. Svar ordentleg på alle også invitere 1. trinn på skulen og framføre for dei. spørsmåla sjølv om du synest at du nettopp • Fortel kva du heiter og kva du skal fortelje om. svarte på det same spørsmålet.

• Vis med kroppsspråk at du liker å fortelje!

• La gruppa stille spørsmål.

• Til slutt takkar du gruppa for at dei har vore så interesserte.

11

3

Overtaling – ein invitasjon

e fang skal aren a t f i les skr Over emda til s k r me

Invitasjon til olabilfest – årets høgdepunkt!

PL AR

terer, og Kven som invi invitert kven som blir

Foreininga Motorgarden ønskjer barn 9–12 år velkomne til olabilfest i Byparken i Knarvik søndag 1. oktober kl. 12.00–15.00.

Tid og stad fo r arrangemente t

Ta med deg olabilen din og delta i olabilparaden kl. 12.00.

Det blir delt ut premiar for • bilen med den mest originale konstruksjonen • bilen med det mest morosame nummerskiltet

KS EM

Delta i rallykonkurransen som startar kl. 13.00.

• Klasse I: førarar 9–10 år • Klasse II: førarar 11–12 år

Lokkemat – noko som fris tar

Detaljar om arrangemente t

Obs! Det er berre lov med éin person i kvar bil. Hjelm og hanskar er påbode!

Banen er 350 m lang og passe krevjande.

Vinnaren i kvar klasse får ein heil dag saman med familien sin på Motorgarden (kjend frå TV-programmet med det same namnet).

Lokkemat – noko som fris tar

Vi serverer gratis pølser med brød og saft til alle barna!

Eitt kakestykke kostar 15 kr.

Lokkemat – noko som fris tar

Påmelding innan torsdag 14. september. …………………………………………………………………………

SE E

(Klipp langs linja)

For å melde deg på må du sende denne slippen til: Motorgarden Boks 555 5555 Knarvik Merk konvolutten: «olabilfest»

LE

Eg vil delta i olabilparaden: Eg vil delta i olabilrally: Namn: Fødselsår: Underskrift frå føresette:

12

Korleis lesaren skal svare på invitasjonen

Skrivemåte Mål: Lære korleis ein ­invitasjon er bygd opp, og skrive ein ­invitasjon sjølv.

PL AR

Ein invitasjon fortel mottakaren at han eller ho er velkommen til eit arrangement (som skal gå føre seg). For at lesaren skal bli ­interessert, må invitasjonen vere freistande.

Det viktigaste først Det er viktig at det står tidleg i invitasjonen kven som inviterer.

Kvar og når Gi klar melding om tid og stad, slik at ingen går feil eller kjem til feil tidspunkt. Detaljar om dato, klokkeslett og tid er viktig.

Olabilfesten går føre seg kl.12.00–15.00. Det er like riktig å skrive:

• «… mellom kl. 12.00 og kl. 15.00» eller «… frå kl. 12.00 til kl. 15.00.»

KS EM

Du skal ikkje bruke tankestrek (–) dersom du skriv mellom eller frå og til.

Vend deg til lesaren Når du vender deg direkte til lesaren, kjenner han eller ho seg utvald.

• Ta med deg olabilen din ...

Få lesaren interessert Dersom du verkeleg vil at folk skal komme til arrangementet, må du skrive invitasjonen på ein hyggjeleg måte og gjerne freiste med noko som den inviterte kjem til å like.

Motorgarden lokkar med premiar og gratis pølser og saft til dei som deltek i konkurransen.

SE E

Få lesaren til å svare Når ein planlegg eit arrangement, må ein vite kor mange menneske som kjem. Det er viktig å vite for å planleggje kor mykje mat, kor mange stolar, premiar og anna ein må skaffe til arrangementet.

Motorgarden ber dei inviterte om å melde seg på konkurransen.

Det er ein smart måte for å få oversikt over kor mange som kjem.

LE

Ikkje bruk unødig mange forkortingar Orda klokke, meter, kroner og observer er forkorta i teksten.

Dette er forkortingar som er enkle å forstå. Det er ikkje lurt å bruke for mange forkortingar i ein tekst. Då kan teksten bli vanskeleg å lese.

13

3 Skriv sjølv

BI LETE F RÅ K LA S S E 6A

Skriv ein invitasjon til nokon du vil invitere til eit arrangement på skulen din.

PL AR

Idémyldring Inviter anten

• ein person som du vil vise fram noko til – eit skodespel eller ei utstilling eller

Utstill ing Velkommen !

KS EM

• ein person du er nysgjerrig på – for eksempel ein forfattar, ein skodespelar, ei idrettsstjerne, ein astronom eller ein snikkar, og som kan fortelje om seg sjølv og arbeidet sitt.

Planlegg 1 Utveksle idear saman med ein medelev.

• Dersom du vel den første skriveideen: Skriv ei liste over kva elevgruppa må førebu før besøket.

• Dersom du vel den andre ideen: Lag ei oversikt over emne du og resten av elevgruppa er interesserte i.

• Vel ein idé ut frå listene du har laga.

2 Kven skal inviterast?

• Tenk på personar som du har lyst til å møte.Vel ein av dei.

• Kvifor trur du akkurat denne personen har lyst til å komme?

• Kva vil du at den som blir invitert, skal vite eller tykkje etter å ha lese invitasjonen?

fantastisk utruleg hyggjeleg treffe venner

SE E

3 Fordel notata i ein skriveplan, for eksempel slik: Kven skal du invitere?

Kvifor vil du invitere akkurat denne personen?

Kva vil du personen skal sjå, gjere, vise deg eller fortelje om?

Tid og stad

Korleis skal du overtyde den inviterte om at han eller ho skal seie ja, takk? Kan du freiste med noko?

Korleis skal du få personen til å svare?

Korleis skal personen kontakte deg?

LE

4 Les gjennom skriveplanen din og bestem kva rekkjefølgje du vil ha på dei forskjellige kolonnane. Hugs at det viktigaste skal komme først!

Skriv eit utkast Skriv ein invitasjon ved hjelp av notata i skriveplanen din.

• Tenk på kven du skriv til slik at du bruker ord og uttrykk som passar for mottakaren.

• Del teksten i avsnitt slik at mottakaren får lett oversikt.

• Skriv eit avsnitt som gjer at mottakaren blir nysgjerrig.

14

Tips • Ingen gidd å komme på eit kjedeleg arrangement. Gjer teksten munter og spennande.

• Få gjesten til å kjenne seg velkommen. Understrek at du gjerne vil sjå han eller henne på arrangementet.

PL AR

KS EM

Sjekkliste • Har du forkorta nokon ord? Sjekk i ei ordbok at du har forkorta orda riktig.

Ikkje finn på eigne forkortingar.

• Stadnamn blir skrivne med stor forbokstav. Namn på dagar og månader blir skrivne med liten forbokstav. Sjekk at du har gjort dette riktig.

• Sjå på start- og sluttidene for arrangementet ditt. Bruker du tankestrek eller ord? Gjer det likt gjennom heile invitasjonen.

Storskogbygda januar torsdag

Framfør teksten din

Nokre gonger blir store arrangement annonserte på radioen.

Lat som om du er radioannonsør.

Førebu deg Les invitasjonen din høgt for deg sjølv nokre gonger.

• Øv på å lese med flyt utan å snuble i orda.

• Les på ein måte som får lyttarane til å kjenne seg velkomne.

viterer …

Klasse 4A in

Kom til

No er det på tide …

skulen

en! …

… Velkomm

SE E

Sjølve framføringa • Lat som at du sit i eit radiostudio. Tenk deg at publikum ikkje ser deg, men berre høyrer det du seier. Publikum kan ha att augo medan du les.

Tips

• Personar som har eit yrke der dei må snakke mykje i telefonen, må lære at dei skal snakke på ein hyggjeleg måte til alle som ringjer. Stemma skal alltid vere blid. Det kan hjelpe å smile mens ein snakkar!

• For at lyttarane skal få lyst til å komme på arrangementet, kan du øve deg på å lese på ein spennande måte og vise at du er interessert i det som skal skje.

LE

ng men!

Førebu og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelev.

• Ville han eller ho ha takka ja til invitasjonen din?

• Kva synest medeleven din er det beste du freistar den inviterte med? Kvifor?

• Er det tydeleg når arrangementet skal finne stad?

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips gjennom samtalen.

15

4

Skildring – ei miljøskildring

PL AR

Bilbanen

LE

SE E

KS EM

På rommet til Leo er det både ei seng, ein mjuk sofa, eit ganske stort ­skrivebord og ei smal, høg bokhylle. Dei breie, langsgåande golvplankane får rommet til å verke endå større enn det er.

Veggene er tapetserte med ein lyseraud tapet, og dei er dekte med ­plakatar av kjende ishockeyspelarar. Bak sofaen heng ei gardinkappe med mønster i raudt og grønt. Sengeteppet er også grønt, og på teppet ligg tre puter i forskjellige raude nyansar. Over den eine kortenden av senga heng ei lita lampe med raud- og grønstripete skjerm.

Golvet er blankt og glatt. Rett innanfor dørstokken er det ein planke som knirkar, men han knirkar aldri for Leo, verken når han går inn eller ut av rommet.

Som vanleg ligg bilbanen til Leo spreidd utover golvet fordi han synest det er unødvendig å fjerne leiker som han leiker med kvar dag. Han fekk bilbanen for lenge sidan, då han fylte 7 år. Ingen, bortsett frå han sjølv og farfar, forstår korleis bilane kan tute kvar gong dei køyrer inn under senga.

Rommet har vore hans så lenge han kan hugse, men no er det slutt.

I morgon skal mormor flytte inn.

Det svir i augo til Leo. Han bøyer hovudet og skundar seg forbi mamma til det nye rommet sitt. Han stansar ved døra og lener seg mot den nedslitne dørkarmen. Han sukkar og tenkjer at dette ikkje er noko rom. Det er eit kott. Bilbanen kan han like gjerne gløyme.

– Du forstår vel at dei store møblane til mormor ikkje får plass i dette rommet, trøystar mamma, og legg arma si rundt skuldrene til Leo.

16

Første avsnitt: Rommet blir skildra i grove trekk

Andre og tredje avsnitt: Nokre detaljar blir skildra

Tredje avsnitt: Bilbanen blir skildra

Eit problem

Tankane og kjenslene til hovudpersonen

Skrivemåte Mål: Lære korleis ei ­ iljøskildring er m bygd opp, og skrive ei miljøskildring sjølv.

PL AR

Gode skildringar av ein plass gjer at det blir lettare for lesaren å sjå føre seg korleis plassen ser ut. Lesaren skal helst føle at han eller ho verkeleg er på plassen som blir skildra.

Zoome inn Rommet til Leo blir skildra i tre trinn. Først får vi eit bilete av rommet i store trekk. Deretter blir nokre av delane i rommet skildra meir detaljert.

Til slutt blir ein spesiell ting skildra. Etterpå får vi høyre om eit problem som har med bilbanen å gjere.

Ord som skildrar I ei skildring er det viktig å leggje stor vekt på å skildre så levande som mogleg.

Substantiv: Verb:

Preposisjonar:

Samansette ord:

• … ein mjuk sofa, eit ganske stort skrivebord …

• dørstokk, dørkarm, kott

KS EM

Adjektiv:

• knirkar, svir, fjerne, bøyer • bak, oppå, innanfor

• skrivebord, bokhylle, langsgåande

Sansar Det blir brukt fleire sansar for å skildre.

• lyseraud tapet (syn)

SE E

• ein planke som knirkar (høyrsel) • blankt og glatt (kjensle)

Staden fortel om ein person Det er viktig å få fram at Leo elskar rommet sitt, at fargane i rommet viser kva ishockeylag han liker, og at han er lei seg for at han må byte rom. Dette blir ikkje sagt direkte, men mellom linjene. Eksempel:

• … ein planke som knirkar, men han knirkar aldri for Leo …

LE

(Vi forstår at Leo kjenner kvar detalj i rommet sitt.)

• Det svir i augo til Leo.

(Vi forstår at Leo verkeleg kjem til å sakne rommet sitt fordi han har tårer i augo.)

Vi får ikkje vite kvifor det er slik, men vi må bruke fantasien eller eigne erfaringar for å få svar.

17

4 Skriv sjølv Skildre ein plass for nokon som aldri har vore på plassen før.

PL AR

Idémyldring

• Skildre ein stad som du kjenner godt – huset ditt, rommet ditt, gata du bur i, eller ein leikeplass.

• Skildre eit bilete.

KS EM

Planlegg 1 Tenk deg at du er på staden du skal skildre.

Del idear med ein medelev og noter støtteord.

• Kva ser du på staden?

• Høyrer du lydar? Kvar kjem lydane frå?

• Kjenner du ei spesiell lukt? Korleis luktar det? Kvar kjem lukta frå?

• Tenk deg at du tek på ein ting som er der. Korleis kjennest det ut?

• Kan du smake på noko som er der? Korleis smaker det?

• Korleis er det å vere på denne staden? Herleg, dumt, hyggjeleg, kjedeleg, nifst, skummelt, morosamt, innestengd ...? Kvifor kjennest det ut som det gjer?

2 Vel ein detalj som skildringa di skal handle om. Diskuter og fantaser.

3 Sorter støtteorda i ein skriveplan, for eksempel slik: Detaljar Skildre noko som er typisk for den staden du har valt.

SE E

Generelt om staden Skildre staden i grove trekk.

Kva førsteinntrykk får den som kjem dit?

Ein bestemt detalj Skildre noko som kan få noko å seie for det som skjer. Kanskje det kan vere eit møbel, ein spegel, ein lyd, ei lukt, eller kanskje noko heilt anna?

4 Bestem om du vil plassere ein person på staden. Kven?

Kvifor er personen på staden?

LE

Skriv eit utkast Lat som om du ser staden gjennom eit kamera og at du zoomar inn.

• Først ser du staden på avstand og skildrar utan detaljar.

• Så zoomar du litt nærare slik at du kan sjå og skildre fleire detaljar.

• Til slutt zoomar du så nære at du kan sjå og skildre alle detaljane.

• Lag eit nytt avsnitt for kvar gong du zoomar nærare.

18

Tips Kva vil du at lesaren skal tenkje om staden etter å ha lese skildringa di? Tenk deg kva lesaren ønskjer å vite og tenk på korleis du skal få fram det du meiner.

Sjekkliste • Har du brukt preposisjonar som fortel akkurat det du prøver å skildre?

• Har du variert ved å byrje setningane på forskjellige måtar, eller byrjar du alle setningane på den same måten?

• Har du delt opp teksten i avsnitt?

KS EM

Framfør teksten din

Adjektiv: heimekoseleg hyggjeleg fargerikt spøkjelsesaktig mystisk

PL AR

Forbetre og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelev.

Be medeleven om å ta att augo medan du les.

• Spør om han eller ho kan sjå føre seg staden du skildrar. Er det skildringar som er uklare? I tilfelle ja, kvifor?

• Kva adjektiv ville medeleven ha valt for å skildre staden?

• Trur medeleven at staden finst i verkelegheita? Kvifor? Kvifor ikkje?

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips gjennom samtalen.

Preposisjonar: mellom ved sidan av inntil blant utanfor langs

Mange forteljingar byrjar med ei skildring av staden der handlinga går føre seg.

Lat som om skildringa di er byrjinga på ei lengre forteljing.

Førebu deg Les teksten din høgt for deg sjølv fleire gonger før du les han høgt for andre.

• Når du kan lese med flyt, kan du øve på å lese med innleving.

Måten du les på, hjelper tilhøyrarane med å sjå føre seg korleis staden ser ut.

• Ikkje les for raskt. Ta pausar ved punktum, komma og nytt avsnitt.

LE

SE E

Sjølve framføringa • Presenter deg for tilhøyrarane og fortel at dei skal få høyre byrjinga på ei forteljing.

• Etter lesinga kan du spørje tilhøyrarane om skildringa minte dei om ein stad dei kjenner. Kva stad? På kva måte?

Tips

Set strek under setningar med skildringar som du er spesielt nøgd med. Ta ein liten pause etter desse setningane når du les, slik at tilhøyrarane rekk å sjå føre seg skildringane.

19

5

Avisartikkel – nyheit frå ei lokalavis

PL AR

Sklei på det våte graset i Byparken

ift: Overskr e k ik len Kva art r om d han la

84-årige Signe Hansen frå By braut okla då ho tysdag ettermiddag ramla i Byparken. Ho blei liggjande i eit par timar før ho fekk hjelp.

SE E

Charlotte Berg

KS EM

Like etter klokka eitt kom Signe Hansen ruslande gjennom parken då ho plutseleg mista fotfestet og sklei i det våte graset. Fallet var så ille at ho ikkje kunne røyre seg.

Søskena Alina og Erik Zikorov var på veg heim frå skulen i tretida då dei plutseleg høyrde eit svakt rop om hjelp frå den andre sida av hekken som veks rundt parken. Dei kraup inn gjennom eit hol i hekken og fann Signe Hansen liggjande i graset. Alina tok straks av seg jakka si og la henne over den gamle kvinna, mens Erik ringde etter hjelp frå mobiltelefonen sin.

Etter ei lita stund kom ein ambulanse til staden, og den kraftig nedkjølte kvinna blei frakta til By sjukehus. Der kunne legane konstatere at det var eit brot i den høgre okla.

Overlegen, dokter Gjersvik, seier at Signe truleg må bli på sjukehuset i nesten ei heil veke.

Alina og Erik er heltar i Signes auge. – Dersom dei ikkje hadde vore så merksame og snarrådige, hadde eg kanskje blitt liggjande i parken heile natta. Det kunne gått riktig gale. Så snart eg kjem ut av sjukehuset, skal eg invitere dei heim til meg og gi dei løn som fortent, helsar Signe frå sjukesenga.

Skulejenter fann ein skatt

LE

Klasse 6A vann

20

Katten Felix kom heim etter fire år

Kjøp meir no!

Barn beit hund

IIngress: Eit samandra g av kven, kva, når og kvar

Brødtekst: Fortel fleire ­detaljar i den ­rekkjefølgja dei skjedde

Innrykk: Nytt avsnitt for kvar ny hending

Namnet til journalisten som har skrive artikkelen

Skrivemåte

Å gi att ei hending Journalisten fortel om noko som allereie har skjedd. Derfor er teksten skriven i preteritum (fortid). Eksempel på verb i preteritum:

• Signe Hansen frå By braut okla …

Mål: Lære korleis ein ­nyheitsartikkel er bygd opp, og skrive ein nyheitsartikkel sjølv.

PL AR

Ein nyheitsartikkel informerer om noko som har skjedd sidan det førre nummeret av avisa blei trykt. Nyheitsartiklar kan ta føre seg både triste og hyggjelege hendingar.

Overskrift Avisoverskrifter er ofte korte, og dei skal fange interessa til lesaren. I tillegg skal overskrifta fortelje tydeleg kva artikkelen handlar om. Det er aldri punktum til slutt i ei overskrift.

KS EM

Ingress Hemmelegheita bak ein nyheitsartikkel er å gi svar på dei fire viktige spørsmåla kven, kva, kvar og når allereie i det første avsnittet, ingressen. I teksten om Signe Hansen får vi vite med ein gong korleis det gjekk med hovudpersonen.

Brødtekst Etter ingressen gir journalisten meir informasjon i den rekkjefølgja noko skjedde.

Vi får svar på dei viktige spørsmåla kvifor ulykka skjedde og korleis Signe Hansen fekk hjelp.

Gjer hendinga verkeleg Dersom vi får høyre frå dei som har vore involverte i hendinga, kjem vi nærare det som skjedde.Vi opplever hendinga som meir verkeleg.

Indirekte tale: Overlegen, doktor

•

Direkte tale:

SE E

•

Gjersvik, seier at Signe Hansen truleg må ...

– Dersom dei ikkje hadde vore så merksame ...

Sakleg skrivemåte Ein nyheitsartikkel skal fortelje fakta (det som verkeleg skjedde). Derfor skriv ikkje journalisten eigne tankar om det som skjedde.

LE

Tredje person Journalisten fortel ikkje om seg sjølv, men om andre personar: han, ho, dei, deira og dei.

Desse orda er personlege pronomen i pronomen i tredje person.

• Signe Hansen frå By braut okla då ho …

• Alina og Erik Zikorov var på veg heim frå skulen i tretida, då dei …

21

5 Skriv sjølv Skriv ein nyheitsartikkel om noko som nettopp har skjedd.

PL AR

Idémyldring

Elev innelåst på toalett

• Ei hending på skulen din – Tenk på noko som har skjedd den siste tida, som folk som ikkje var til stades, vil ha interesse av å lese om.

• Skriv ei fortsetjing – Finn på ein nyheitsartikkel som passar til ei av overskriftene på side 20, eller til orda på denne sida.

Klasse 6nA vann kampe

KS EM

Planlegg 1 Vel ein av skriveideane dine og diskuter med ein medelev.

• Kva skal artikkelen handle om?

• Kven vil vere interessert i å lese artikkelen din?

• Kva vil lesaren vere interessert i å vite? Tenk ut spørsmål som artikkelen skal gi svar på.

• Kva skal lesaren tenkje etter å ha lese artikkelen din?

2 Kven var innblanda i hendinga?

• Skriv namn og alder på dei involverte.

• Kva spørsmål skal dei involverte svare på?

bank stal penn tjuv

han ho

3 Teikn ein skriveplan med seks spalter og skriv overskrifter på denne måten: Kva skjedde?

Kvar skjedde det?

SE E

Kven er med i hendinga?

Korleis skjedde det?

Kvifor skjedde det?

4 Fortel om hendinga di for medeleven i korte trekk.

• Sjølv om du sjølv var med på det som skjedde, skal du fortelje om hendinga i tredje person.

• Fortel om det som skjedde i riktig rekkjefølgje. Be medeleven om å stille spørsmål dersom noko er uklart.

LE

Skriv eit utkast • Skriv brødteksten i tre eller fire avsnitt først. Eit avsnitt skal helst ikkje bestå av meir enn tre setningar.

• Når brødteksten er klar, skriv du ein kort ingress på ein eller to setningar.

• Lag ei overskrift som skildrar hendinga med nokre få Tips ord.

Dersom det berre er ingressen som skal vere • Skriv for- og etternamnet ditt under artikkelen. med i avisa, skal lesaren likevel forstå kva som

22

har skjedd. Tenk derfor på at ingressen skal vere eit samandrag av det viktigaste.

PL AR

Uvanleg hending Spennande Lett å leve seg inn i

Sjekkliste • Er det tydeleg at du fortel om noko som har skjedd andre enn deg sjølv?

• Har nokon av dei involverte i hendinga fått seie noko?

• Har du byrja direkte tale med nytt avsnitt og tankestrek?

Framfør teksten din

KS EM

Nyheiter blir opplesne på TV eller radio av ein nyheitsopplesar.

No skal du prøve deg i jobben som nyheitsopplesar på TV.

Førebu deg Les teksten din høgt for deg sjølv minst fem gonger.

• Øv til du kan lese teksten så bra at det høyrest at du har noko viktig å formidle.

• Ikkje les for raskt. Sjølv om du må lese relativt raskt, må uttalen vere tydeleg slik at alle sjåarane kan forstå kvart ord.

SE E

Sjølve framføringa Sit ved eit bord og la arket du skal lese frå, liggje på bordet utan at du lyfter arket.

• Start med å ønskje sjåarane velkomne til dagens nyheitssending.

• Når du har førebudd deg godt, bør du klare å sjå opp av og til for å få kontakt med sjåarane.

• Avslutt med å informere om når neste nyheitssending kjem på lufta.

• Heilt til slutt må du ønskje sjåarane ein framleis god dag.

LE

A

Forbetre og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelev.

• Stopp etter at du har lese ingressen. Be medeleven om å seie kven og kva det handlar om, og kvar og når det skjedde. Kva meir vil han eller ho vite?

• Les brødteksten og spør om medeleven fekk svar på spørsmåla sine.

• Kvar har du forandra for at teksten din skal bli lettare å lese?

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips gjennom samtalen.

Tips

• Nyheiter skal presentere fakta og ikkje tankane til reporteren. Legg derfor vekt på å verke sakleg.

• Ansiktsuttrykket ditt skal ikkje avsløre kjenslene og tankane dine.

23

Instruksjon – ei bruksrettleiing Radiostyrt bil

Overskrift og innleiing

PL AR

6

Den radiostyrte bilen passar for barn frå fem år og oppover.

Bilen blir driven av to batteri. Les instruksjonen nøye.

Innhald Pakninga som følgjer med bilen, inneheld • 2 oppladbare 1,5 V-batteri • 1 batteriladar

KS EM

Lade batteria 1. Bruk berre den batteriladaren som ligg i pakninga.

2. Set batteria i ladaren i den retninga som pila på ladaren viser.

3. Kople ladaren til eit støpsel (11V/240V). Då byrjar ei lampe på ladaren å lyse raudt.

4. Når batteria har lada ferdig (etter omtrent 40 minutt), vil lampa lyse grønt. Då kan du ta ut kontakten frå støpselet.

SE E

Råd: Det er viktig å lade ut batteria skikkeleg før dei blir lada opp igjen, elles mistar dei litt av kapasiteten sin. Batteria varer i ­omtrent 4 timar med køyring når dei er lada, og dei har ei levetid på nesten 2 år.

Set inn batteria i bilen 1. Opne dekselet på undersida av bilen.

(Press dekselet ned og skyv det i den retninga pila viser.)

2. Plasser batteria i luka på undersida av bilen slik biletet viser.

3. Skyv dekselet på plass.

LE

Åtvaring!

Ikkje la barn under 10 år handtere ­batteri og ladarar på eiga hand.

Ikkje kast gamle batteri i søppelbøtta eller i naturen. Batteri er giftig avfall og skal leverast til ein miljøstasjon.

Del 5:

24

Åtvarin

g

Del 1: Kva

pakninga inneheld

Del 2: Korte instruksjonar

Del 3: Gode råd

Del 4: Endå fleire instruksjonar

Skrivemåte

Mål:

Ei bruksrettleiing skal gi instruksjonar og informasjon som er viktig for at lesaren skal få glede av gjenstanden det handlar om.

PL AR

Fange blikket til lesaren I ei bruksrettleiing er det viktig med gode forklaringar for at lesaren skal forstå framgangsmåten.

Lære korleis ei ­brukarrettleiing er bygd opp, og skrive ei brukarrettleiing med instruksjonar og ­informasjon til eit spel.

Fordi denne bruksrettleiinga inneheld mykje informasjon, er teksten delt opp i avsnitt. Det som høyrer saman, står saman under ein mellomtittel.

Det gjer at det er lettare for lesaren å finne fram i teksten.

Innhaldet i pakken Del 1 er for at lesaren skal kunne kontrollere at alle delane er i pakken.

Denne delen av teksten kan stillast opp som punktliste eller ikkje.

KS EM

Instruksjonar trinn for trinn Instruksjonane er skrivne i same rekkjefølgje som lesaren skal følgje dei.

For at lesaren ikkje skal hoppe over noko, er kvart trinn nummerert.

Oppfordringar og forklaringar I del 2 har nokre trinn to setningar. Den viktigaste setninga står først. Eksempel frå del 2:

• Kople ladaren til eit støpsel ...

Setninga oppfordrar lesaren til å gjere noko. Oppfordringar byrjar med eit verb.

SE E

• Då byrjar ei lampe på ladaren å lyse raudt.

Setninga forklarer kva som skjer, slik at lesaren veit om han eller ho har gjort det riktig.

Tekst i parentes ( ) Teksten i parentesane er ekstra informasjon som ikkje er heilt nødvendig å vite, men som likevel kan vere verdifull for lesaren.

LE

• Når batteria har lada ferdig (etter omtrent 40 minutt), vil lampa lyse grønt.

Åtvaring Del 5 har oppfordrande setningar. Dei er ikkje nummererte fordi oppfordring­ ane ikkje høyrer saman – begge oppfordringane er like viktige for sikkerheita.

25

6 Skriv sjølv Skriveidear Her er nokre idear til kva spelet kan handle om:

• Konkurranse – i skiløp, hekkeløp, ­symjing, bilrally ...

• Eventyr – om Trollskogen, på rømmen, på togreise, den fresande katten ...

KS EM

Planlegg Diskuter idear med ein medelev.

PL AR

Lag eit terningspel og skriv spelereglar til spelet.

1 Kva skal spelet handle om?

• Kva skal skje? Lag ei liste over positive hendingar (marker med eit plussteikn) og ei liste over negative hendingar (marker med eit minusteikn).

2 Vel dei hendingane på listene dine som du synest er best.

• Teikn ein skriveplan og skriv nummer i rutene.

Skriv hendingane i rutene. La nokre av rutene stå tomme.

SE E

3 Tenk nøye gjennom spelet: • Kor mange spelarar skal delta?

• Kor mange brikker skal kvar spelar ha?

• Kva skjer dersom ein spelar hamnar på ei pluss-rute eller på ei minus-rute?

• Korleis skal spelereglane vere?

• Korleis får ein fram ein vinnar?

Finn ein ostebit – flytt tre plassar fram

Sit fast i ei felle – stå over eit kast

4 Fordel ideane dine i ein skriveplan, for eksempel slik:

LE

Namnet på spelet og kva det handlar om Dette er viktig informasjon for dei som lurar på om det kan vere eit interessant spel å spele.

Kva som trengst Skriv ei punktliste.

Spelereglar Kva reglar skal spelarane følgje?

Nummerer reglane i riktig rekkjefølgje.

Skriv eit utkast Følg skriveplanen din og bruk han som hugseliste.

• Skriv eit avsnitt og ei innleiing som får lesaren til å blir nysgjerrig på spelet.

• Start på ny linje for kvart trinn i instruksjonen. Dersom du skal forklare noko, må du skrive forklaringane slik at spelarane veit kva dei skal gjere.

• Skriv mellomtitlar til kvar del.

26

Korleis spelet blir avslutta Når er spelet slutt?

Korleis veit ein kven som vann?

Tips Tenk på lesaren: Ta berre med informasjon som lesaren må ha.

Alt anna kan forvirre.

kast, vent, slå, flytt

PL AR

Forbetre og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelev.

• Forstår han eller ho korleis ein kårar ein vinnar?

• Er teksten din ryddig og lett å forstå?

• Er det behov for fleire mellomtitlar eller meir informasjon? Kvifor?

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips gjennom samtalen.

Sjekkliste • Korte setningar er lettare å hugse enn lange. Har du tenkt på det i utkastet ditt?

• Er verba du bruker for å gi instruksjonar, lette å forstå for spelarane?

• Har du sett delar av teksten i parentes? Kvifor?

• Har du stava namnet på spelet riktig? Sjå over at du har stava verba i instruksjonane riktig.

Framfør teksten din

KS EM

Når ei gruppe spelar eit nytt spel, er det som regel ein som les spelereglane høgt for dei andre.

No skal du lese spelereglane dine for ei lita gruppe medelevar som skal følgje instruksjonane.

Førebu deg Les gjennom spelereglane mange gonger, slik at du ikkje snublar i teksten.

• Legg inn pause mellom kvart trinn i spelet. Tilhøyrarane kan ikkje følgje med dersom du gir for mange instruksjonar for raskt.

• Følg speleplanen nøye og ta fram det som trengst for å spele spelet.

SE E

Sjølve framføringa Samle ei gruppe med så mange deltakarar som trengst for å spele spelet.

• Presenter spelet og forklar kva det handlar om.

• Les spelereglane og følg med på korleis gruppa prøver å følgje instruksjonane.

Tips

LE

Dersom noko går gale, må du ikkje bli irritert på spelarane. Det er ikkje sikkert det er deira feil. Kanskje det er noko i instruksjonane dine som ikkje fungerer?

27

Argumentasjon – eit lesarinnlegg

PL AR

7

Bruk av mobiltelefonar på skulen?

Tittelen fortel om temaet

LE

SE E

KS EM

I måndagsavisa las eg at Kjell Simonstad synest at mobiltelefonar er Meininga til innsendaren upraktiske, forstyrrande og alt for dyre til at barn skal kunne bruke dei på skulen. Eg meiner tvert imot at det er veldig praktisk at elevar har med seg mobil på skulen, og det på grunn av noko som Kjell Simonstad ikkje har tenkt på.

Foreldre har av og til behov for å gi ein viktig beskjed til barna sine.

Argument 1 for meininga Tenk om du for eksempel var ein elev som venta på å bli henta av far din etter skuletid. Dersom det skjer noko som gjer at far din blir forseinka, ville ikkje du gjerne vite det da? Då er det fint å han mobiltelefon.

I tillegg er foreldre ofte bekymra for tryggleiken til barna. Då gjer Argument 2 for meininga mobiltelefonen det enklare å halde kontakt med dei. Dessutan er det ein utmerkt måte barna kan tilkalle hjelp på dersom dei kjem opp i ein ­trugande situasjon.

Eg kan forstå at mange lærarar klagar over at mobilar er forstyrrande, Forslag til løysing og at det er plagsamt at elevane sender tekstmeldingar i timane. Men det treng ikkje vere noko problem. Dersom alle elevane slår av lyden på ­mobilane, er det ingen som blir forstyrra.

Læraren kan også samle inn mobilane før timen byrjar og dele dei ut igjen når timen er slutt.

Nytt avsnitt med endå eit løysingsforslag Eg er einig i at det er ganske dyrt å ha mobil, men mange foreldre kjøper kontantkort til barna sine, og på den måten lærer dei korleis barna bør handtere pengar. Dessutan må ein ikkje ha den dyraste mobilen.

La oss bruke mobiltelefonen på ein fornuftig måte i staden for å sjå på han som eit problem.

Kjersti Berg, elev Samand

28

rag

Skrivemåte For at eit lesarinnlegg skal komme med i ei avis, må det vere velskrive, og det bør ikkje innehalde negativ omtale av andre personar.

Lære korleis eit lesarinnlegg er bygd opp, og skrive eit lesarinnlegg sjølv.

PL AR

Hald deg til saka Overskrifta fortel klart og tydeleg kva innsendaren vil argumentere for.

Resten av teksten handlar berre om det. Dersom innsendaren skriv om detaljar som ikkje har noko å seie for saka, kan lesaren miste tråden og gløyme hovudpoenget.

Mål:

Meininga til kven?

Modellteksten presenterer to forskjellige meiningar: ei frå ho som skriv, Kjersti Berg, og ei frå ein tidlegare innsendar, Kjell Simonstad. Meiningane til innsendaren er personlege. Før Kjersti Berg argumenterer for meininga si, lagar ho eit samandrag av meiningane som Kjell Simonstad har om emnet. Deretter formidlar ho meininga si og argumenterer for denne.

KS EM

Motargument Innsendaren har to argument som skal overtyde lesaren om at Kjell Simonstad tek feil.

Det blir kalla motargument. For å overtyde gir innsendaren tydelege eksempel på kva ho meiner. Argumenta høyrest ut som fakta – at det ho skriv, er sant – men det dreier seg om meiningane hennar.

Løysingsforslaga til innsendaren Innsendaren gir Kjell Simonstad rett i at det er enkelte problem knytte til mobilbruk blant barn, men ho seier at problema kan løysast. Det er klokt å føreslå ei løysing på det Kjell Simonstad har reagert på, fordi lesaren gjerne vil vite korleis problemet kan løysast.

SE E

Avsnitt Kvart motargument og forslag til løysing står i eit eige avsnitt.

På den måten forstår vi betre kva som høyrer saman.

Binde saman idear Kjersti Berg hjelper lesaren med å forstå korleis ho tenkjer ved å binde ideane hennar saman.

Eksempel:

Eg blir ca 10 min sein /Pappa

LE

• … det er ganske dyrt å ha mobil, ... men mange foreldre kjøper kontantkort til barna sine, og på den måten hjelper dei barna med å lære korleis dei skal handtere pengar.

Snakk til lesaren Orda du, din og oss får lesaren til å kjenne seg delaktig. Ein annan måte å snakke til lesaren på, er ved å stille spørsmål. Då må lesaren sjølv ­tenkje ut svar.

29

7 Skriv sjølv Skriv eit lesarinnlegg til skuleavisa eller til ei lokalavis.

PL AR

Idémyldring Svar på eit lesarinnlegg, anten det på side 28 eller eit lesarinnlegg i lokalavisa di.

Skriv meininga di – for eksempel om nokre av desse spørsmåla: • Er skulegarden trygg for dei yngste elevane på skulen, eller er han livsfarleg?

• Må barn gå på skulen, eller kan dei få undervisning heime?

Planlegg 1 Vel ein skriveidé om noko du er oppteken av. Det er mykje å lettare å skrive overtydande om eit emne som du interesserer deg for.

KS EM

2 Utveksle idear med ein medelev og noter støtteord.

• Kva er synet ditt på saka?

• Grunngi meiningane dine. Skriv ei liste over argumenta dine.

• Dersom du skal svare på eit anna innlegg som peikar på eit problem: Kva er løysinga di på problemet?

Gratis skUlemat til alle!

Forby ponniriding i Byparken!

Bygg ny fotballbane!

3 Sorter notata og lag ein skriveplan, for eksempel slik: Meininga di om emnet Kvifor du skriv innlegget.

SE E

Overskrift Emnet som innlegget ditt handlar om.

Argumentasjon Sorter argumenta i rekkjefølgje, frå det viktigaste til det minst viktige.

LE

Skriv eit utkast Følg skriveplanen og argumenter for saka di.

• Finn ei overskrift som får tydeleg fram meininga di.

• Sei klart og tydeleg kva du meiner i det første avsnittet.

• Sørg for at argumenta dine inneheld gode eksempel som viser kva du meiner.

• Avslutt med eit råd til lesaren. Kan du seie det i ei enkel setning?

Tips

• Vel riktige ord og bruk dei på riktig stad!

• Vel ord som får teksten til å verke hyggjeleg.

• Bruk ord som tyder akkurat det du vil seie.

• Bruk ord som lesarane forstår.

30

Samandrag Ta oppatt meininga di og prøv å overtyde lesaren om at du har rett.

SYNONYM

Handtere Behandle Bearbeide

PL AR

Forbetre og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelev.

• Passar overskrifta til alt du har skrive, eller kan noko strykast?

• Har du vore nøye med ordvalet ditt? Trur medeleven din at lesarane blir sure eller sinte, eller at dei vil bli interesserte i det du fortel?

• Kva argument synest medeleven din er best? Kvifor?

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips gjennom samtalen.

KS EM

Sjekkliste • Har du delt opp teksten i avsnitt? Handlar alle setningane i kvart avsnitt om det same?

• For mange korte setningar etter kvarandre får teksten til å verke ­oppramsande. Prøv å binde saman to korte setningar som høyrer saman til ei litt lengre setning.

• I modellteksten er det nokre ord med kj-, sj- og skj-lyd. Sjå over desse orda og sei dei høgt for deg sjølv.Ver heilt sikker på at du veit korleis du skal ­uttale desse lydane.

• Les gjennom utkastet ditt og set ring rundt ord med kj-, sj- og skj-lyd.

Sjekk at du har skrive orda riktig.

Framfør teksten din

I nokre radioprogram kan folk ringje inn og seie meininga si om ei sak.

Tenk at du skal vere med i radioprogrammet «Slik er det med den saka».

Ein i klassen er programleiar og slepper til den eine samtalen etter den andre.

Tips Programleiaren vil at så mange som mogleg skal kunne ringje inn i løpet av sendinga. Førebu deg derfor på å lese raskt og tydeleg.

SE E

Førebu deg Les innlegget ditt til du kan framføre det lett og ledig.

• Øv på å lese overtydande og levande, slik at det kan høyrest at du er engasjert i emnet.

• Snakk roleg!

Radio 6U 106,7 Akkurat no: «Slik er det med den saka».

LE

Sjølve framføringa Programleiaren kan sitje i noko som ser ut som eit ­radiostudio mens du og dei andre som deltek i det same programmet, ventar på tur ein annan plass i klasserommet.

31

8

Forteljing – ei spennande historie

PL AR

Inntrengjaren

LE

SE E

KS EM

– Ha døra låst mens vi er på teateret og ikkje lat opp for nokon! formante mor til Ellen. – Vi kjem rett heim etterpå sidan det er spådd uvêr. Ikkje ver uroleg.

Uroleg? Då foreldra hadde gått, kjende Elin seg like fri som ein fugl som har rømt frå buret sitt. Ho kunne spele yndlingsmusikken sin så høgt ho berre ville, sjå på kva som helst av TV-program og gjere akkurat som ho ville.

Merkeleg nok hadde ho mest lyst til å berre lese. Ikkje noko viktig. Ein teikneserie eller noko slikt.

I løpet av ein time byrja det. Først trudde Elin det var det gamle ­vegguret som tikka, men tikkinga høyrdest meir ut som uregelmessig ­banking.Var det nokon som heldt på å sende ei melding ved å banke på ein røyrleidning i huset? Kanskje det var nokon som hadde sett seg fast, eller som var sjuk og trengte hjelp?

Elin reiste seg og konsentrerte seg om lyden. Han var nærmare enn ho hadde trudd, og det blei meir og meir openbert for henne at lyden ikkje kom frå ei anna leilegheit i huset. Lyden kom frå badet! Korleis kunne nokon ha komme seg inn i leilegheita? Døra var jo låst!

Då kom ho til å tenkje på at det var eit vindauge på badet som vende ut mot balkongen. Nokon måtte han klatra opp på balkongen og komme seg inn gjennom vindauget. Og ho kunne ikkje snike seg ut av ytterdøra utan å passere døra til badet, som stod på gløtt. Ho var trengd inn i eit hjørne! Ho stod som klistra fast. Det beste var nok å la inntrengjaren tru at ingen var heime. Då ville han kanskje forsvinne same vegen som han var komen inn, utan å vite at ho var åleine i leilegheita.

Bankinga heldt fram. Kva dreiv inntrengjaren på med? Stal han dei uekte gullkranene?

Veggklokka viste at det hadde gått ein time. Det verka lenger, nesten som ei veke. Plutseleg stilna lyden.Var inntrengjaren der framleis? Elin stod musestille midt i stova. Skrekken lamma henne. Då flaug ytterdøra opp.

Elin hylskreik!

– Elin, kva er det med deg? spurde pappa engsteleg og tok rundt henne.

Elin hadde rett. Det var ein inntrengjar som hadde komme seg inn på badet. Det var rett og slett vinden.Vindauget hadde blitt ståande på gløtt, og då uvêret kom, gjorde vinden at rullegardina byrja å syngje, slik at ­metallknappen nedst på snora slo mot badekarkanten under.

Neste gong kjem Elin til å setje musikken på full guffe.

32

Innleiing: Kven, kvar og når

Korleis hovudpersonen tenkjer

Eit problem: Ein merkeleg lyd er eit mysterium

Problemet blir større

Hovudpersonen blir redd

Vendepunkt

de løysing

Overraskan

Mysteriet Avslutning: har ei t ys er lø og laring ­rimeleg fork

Hovudpersonen har gjort ei viktig erfaring

Skrivemåte I ei kort spenningsforteljing må forfattaren fange lesaren raskt og halde spenninga ved like gjennom heile forteljinga.

PL AR

Skape stemninga i forteljinga I innleiinga får vi vite at hovudpersonen skal vere åleine heime, at det er uvêr på veg, og at hovudpersonen ikkje skal vere engsteleg.

Det gir ei kjensle av fare. I ei kort forteljing er det lurt å antyde ­stemninga allereie i den første setninga eller det første avsnittet.

Mål: Lære korleis ei spenningshistorie er bygd opp, og skrive ei spennande historie sjølv.

Situasjonen forandrar seg Spenninga byrjar når Elin blir avbroten av ein merkeleg lyd mens ho les.

Lyden er som eit startskot på sjølve forteljinga. Eit «startskot» kan for eksempel vere noko som skjer, ein beskjed, eit oppdrag eller eit besøk.

KS EM

• I løpet av ein time byrja det.

Mysterium Den rare lyden er eit mysterium både for lesaren og for hovudpersonen Elin. Forfattaren ­avslører ikkje direkte kva det er som lagar lydar, men føreslår i staden kva det kan vere.

Tanka og spørsmåla til hovudpersonen Forfattaren skaper spenning ved å la oss få vite kva som røyrer seg i hovudet til Elin og ved å la henne stille seg sjølv spørsmål.

• Korleis kunne nokon ha komme seg inn i leilegheita?

Teksten svarer ikkje på spørsmåla med ein gong, men lèt lesaren vente på svara.

SE E

Korte setningar Forteljinga består av mange korte setningar når det er spesielt uhyggjelege ­situasjonar. Det er eit smart knep for å skildre ei kjensle av krise eller plutseleg panikk.

• Skrekken lamma henne. Då flaug ytterdøra opp.

Elin hylskreik!

LE

Overraskande vendepunkt Når Elin er som reddast, opnar ytterdøra seg plutseleg. Men den som kjem inn i leilegheita, er far hennar, ikkje ein inntrengjar, og Elin er utanfor fare.

Mysteriet blir oppklart Uvêret i byrjinga av forteljinga gjer at mysteriet frå ei sannsynleg forklaring, og då kan lesaren slappe av.

33

8 Skriv sjølv

PL AR

Skriv ei kort forteljing der du held lesarane dine i spenning frå byrjing til slutt.

Idémyldring

• Teltturen – hovudpersonen overnattar i telt ute i skogen • Busshaldeplassen – hovudpersonen ventar på ­bussen tidleg ein morgon på ein aude plass

Karakterskildring: Namn: Alder: Ansikt: Hår: Høgde:

Familie: Redd for: Sterke sider: Svake sider: Venner:

KS EM

Planlegg Utveksle idear med ein medelev.

1 Avgjer først kva du skal skrive om.

• Dikt opp ein person som passar i ­forteljinga di. Finn på noko som ­personen er redd for, eller engstar seg for.

• Skap ein stad som passar for handlinga.

SE E

2 Kva kan skremme hovudpersonen? Skap ein guffen stad. Ein fin måte å komme på idear på er ved å teikne eit kart over staden.

• Kva synest personen er mystisk med staden? Skriv minst tre interessante spørsmål som personen stiller seg. Tenk på kva du sjølv hadde lurt på.

• Før du byrjar å skrive må du vere sikker på kva som blir løysinga på mysteriet.

ei rottefelle

hund som gneg på noko

vatn som dryp frå ei kran grein som knekkjer av vinden

edderkopp i spindelvev

merkeleg skugge

3 Noter dei beste ideane dine i ein skriveplan, for eksempel slik: Innleiing Kven Tid og stad Kva personen gjer.

Startskot Noko som forstyrrar personen.

LE

Skriv eit utkast • Skriv ei kort innleiing som får lesaren til å forstå at dette blir ei spennande historie.

• Ikkje avslør kva det verkeleg er som gjer ­hovudpersonen redd, berre fortel kva ­personen din trur. Gjenta spørsmål med ­forslag til kva det skumle kan vere.

• Avslutt forteljinga når mysteriet er løyst.

34

Spenninga stig Ein serie hendingar.

Vendepunkt Det som skjer når personen er som reddast.

Slutten Mysteriet får ei rimeleg forklaring Kva personen har lært av hendinga.

Tips Tenk på at lesaren vil vite korleis personen kjenner seg når det skjer noko skummelt.

• La personen gjere noko som viser kva han eller ho føler.

• La personen seie noko som viser kva han eller ho føler.

• Lev deg inn i situasjonen og tenk «Kva hadde eg gjort?» og «Kva hadde eg sagt?»

PL AR

Forbetre og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelev.

• Er forklaringa på det mystiske rimeleg? Kvifor? Kvifor ikkje?

• Kva er det mest spennande i forteljinga?

• Trur medeleven at forteljinga kan bli bra som film? Kvifor / kvifor ikkje?

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips gjennom samtalen.

Sjekkliste • Har du variert mellom lange, korte og veldig lange setningar?

• Ville teksten ha blitt meir spennande dersom hovudpersonen stilte seg sjølv fleire spørsmål? Hugs å skrive spørsmålsteikn etter spørsmål.

• Du kan setje utropsteikn i staden for punktum etter setningar som viser at hovudpersonen er forbausa eller redd, men ikkje overdriv bruken av utropsteikn.

• Er det tydeleg at du fortel om ein gut eller ei jente (3. person) gjennom heile forteljinga?

KS EM

ho han

Framfør teksten din

Nokre skodespelarar les inn lydbøker. Ei lydbok kan ein høyre på når ein gjer andre ting, for eksempel når ein sit i bilen, eller når ein ryddar på rommet. No skal historia di bli lydbok.

SE E

Førebu deg Les teksten din høgt for deg sjølv minst tre gonger.

• Les på ein måte som held lyttarane i spenning, eller som gjer dei litt redde.

• Ta pausar ved punktum og komma. Les slik at det er mogleg å høyre pausane når du les.

• Marker med markeringspenn der spenninga forandrar seg frå normal til mystisk/uhyggjeleg og tilbake til normalt igjen.

Tips • Start med å lese med vanleg stemme, som om alt var heilt normalt. Prøv å høyrast glad og trygg ut.

• Når «startskotet» går, kan du gjere stemma litt mørkare og mjukare og lese saktare. Det får lyttarane til å ane at noko ikkje er som det burde.

• Når det uhyggjelege i forteljinga kjem, kan du veksle raskt til høg og lys stemme.

Dette vil overraske lyttarane og få dei til å kjenne at dei deltek i forteljinga.

LE

Sjølve framføringa Lat som om du sit eit innspelingsstudio. Set deg godt til rette i stolen.

• Les overskrifta. Ta ein kort pause før du les vidare.

35

9

Forklaring – kva skjer og kvifor? en : Kva tekst Overskrift på r a sv skal gi

PL AR

Korleis ei sykkelpumpe fungerer

Ei sykkelpumpe er ein reiskap som skal pumpe luft inn i gummislangen i eit sykkeldekk. Lufta kjem inn i dekket gjennom ein ventil i slangen.

Pumpa er forma som eit langt røyr. I den eine enden av røyret er det ei opning med eit munnstykke som du må plassere over ventilen på dekket.

Inni røyret er det eit stempel som er festa til ei metallstong. På den andre sida av stonga, utanfor røyret, er det eit handtak. dra

handtak

KS EM

luft bir soge inn

trykk

Skildrin

g av ko rleis pumpa ser ut

Biletet viser kvar ­delane i pumpa sit og kvar dei verkar og ­passar saman

metallstong

røyr

Innleiing: Informasjon om reiskapen som skal forklarast

stempel

luft pressa ut

munnstykke

LE

SE E

Når du skyv handtaket mot røyret, blir stempelet pressa lenger ned i røyret.

Stempelet fyller nesten innsida av røyret, og på den måten blir all lufta pressa saman under stempelet.

Når trykket er høgt nok, blir lufta pressa ut gjennom munnstykket og inn i slangen. Lufta blir verande i slangen fordi ventilen hindrar lufta i å komme ut igjen.

Når du dreg handtaket tilbake og stempelet er på veg opp, slepper stempe­ let innsida av røyret. Derfor kan lufta over bli sleppt ned og sogen inn under stempelet. Når du fører stempelet ned igjen, blir luft pressa inn i slangen på nytt. Deretter kjem ny luft inn under stempelet når det er på veg opp igjen.

Ein sykkelslange må vere fylt med riktig tilpassa lufttrykk, det vil seie passe mengde luft for at dekket skal fungere. For lite luft fører til at sykkelen trillar dårleg, og då blir det tyngre å sykle. Dessutan kan felgen bli øydelagd.

Dersom det er for mykje luft i dekket, kan det eksplodere. Ein syklist må vere nøye med å kontrollere at lufttrykket i dekka er riktig.

Kjelde:Venner av sykkelen

36

Nytt avsn itt: Prosesse n startar Nytt avsn itt: N steg i pro este sessen

Prosessen gjentek seg

Avslu Informa tning: ­kvifor e sjon om in treng ei sykkelp umpe

Skrivemåte Ein forklarande tekst gir svar på korleis eit fenomen skjer eller korleis ein gjenstand er oppbygd eller verkar.

PL AR

Kva handlar teksten om?

Orda korleis og fungerer i overskrifta fortel at vi skal få vite meir om ein prosess – om korleis ein serie med hendingar fungerer. Overskrifta gjer oss nysgjerrige og får oss til å undre oss over korleis noko skjer.

Resten av teksten leier oss fram til svar på spørsmåla.

Mål: Lære korleis ein forklarande tekst er bygd opp, og skrive ein eigen tekst som forklarer ein prosess.

Fagspråk I teksten møter vi ord og omgrep som heng saman med emnet sykkelpumper. Eksempel:

• stempel

luft blir pressa ut

trykket

munnstykke

KS EM

Desse orda blir forklarte ved hjelp av piler, fargar og tekst inne i teikninga. Denne typen ­forklaringar i bilete blir kalla eit tverrsnitt fordi dei viser til korleis det som blir skildra, ser ut på innsida når ein har skore noko tvers over.

Gjentaking av ord Gjentaking av ord hjelper oss til å forstå samanhengen mellom det som skjer:

• Pumpa er forma som eit langt røyr. Inni røyret er det eit stempel som er festa til ei metallstong. På den andre sida av stonga …

SE E

Ei hending påverkar ei anna I teksten står det ikkje berre kva som skjer, men kvifor det skjer. Orda fordi, for at, slik at, dermed og derfor bind saman «kva» og «kvifor».

• Lufta blir verande i slangen fordi ventilen hindrar ....

Kva?

Kvifor?

Vi får også vite rekkjefølgja på det som skjer.

LE

• Når du skyv handtaket mot røyret, (da) blir stempelet pressa lenger ned mot røyret.

Verbbruken I ein forklarande tekst er verbbruken viktig.Verba må skildre nøyaktig det som skjer.

• Når du fører stempelet ned igjen, blir meir luft pressa …

Denne forklarande teksten er skriven i presens (notid) fordi han skildrar noko som finst i dag.

37

9 Skriv sjølv Skriv ein tekst der du forklarer ein prosess.

PL AR

Idémyldring

• Naturfenomen – korleis skyene oppstår, kvifor vi har fire årstider, korleis eit frø blir til ein plante …

• Tekniske fenomen – korleis vatn kjem inn i vass­kranene våre, korleis ein myntautomat fungerer …

KS EM

Planlegg 1 Finn ut kva du vil forklare.

• Leit opp informasjon om emnet i bøker eller på Internett, eller spør nokre som kan mykje om emnet.

2 Kva trinn er det i prosessen?

• Kva er det første som skjer? Kva skjer vidare? Korleis blir prosessen avslutta?

• Byrjar prosessen på nytt – gjentek han seg?

3 Kva faguttrykk skal du bruke? Skriv ei liste.

4 Noter støtteord i ein skriveplan, for eksempel slik: Innleiing Skriv ei kort grunngiving for val av emne.

SE E

Overskrift Kva vil du forklare i teksten din?

Formuler gjerne overskrifta som eit spørsmål.

Ein serie trinn Trinn 1: Prosessen startar. Kva skjer, og kvifor skjer det?

Trinn 2: Kva skjer, og kvifor skjer det? (slik held det fram så mange gonger som det er trinn i prosessen)

LE

Skriv eit utkast • Tenk på at du skal setje av plass til eit bilete og ein b­ ilettekst til dei delane du skal skildre.

• Hugs å gjenta ord for å binde teksten saman.

• Skriv ei (maks to) setningar som innleiing.

• Lag nytt avsnitt for kvart trinn i prosessen.

• Kjelde: Informer om kvar du har funne informasjonen.

Tips

• Den første setninga i eit avsnitt skal introdusere det resten av avsnittet skal handle om.

• Knyt setningane saman slik at teksten flyt og blir lett å lese høgt.

38

Avslutning Til slutt kan du ta med nokre av tankane dine om det du har skildra.

Forbetre og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelev.

• Synest medeleven din at du held deg til saka, og at teksten handlar om det overskrifta fortel? Dersom du har skrive noko som ikkje høyrer med, må du stryke det.

• Be medeleven om å gi eksempel på ei setning der du har forklart «kva» og «kvifor» på ein god og tydeleg måte.

• Vis dei forskjellige trinna i prosessen du har skildra.

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips ­gjennom samtalen.

PL AR

eksploderer, venntil, ­ventil,

KS EM

Sjekkliste • Kva ord har du brukt for å binde saman «kva» og «kvifor»?

• Er heile teksten skriven i presens? Hugs at du ikkje må forandre verbtidene.

• Det kan vere vanskeleg å stave faguttrykk. Sjekk i ordboka at du har skrive orda riktig.

Framfør teksten din

Vitskaplege program på TV har ofte innslag der vanskelege prosessar blir presenterte på ein interessant og underhaldande måte. I dag er det din tur til å fortelje.

SE E

Førebu deg Les teksten din fleire gonger.

• Øv deg til det høyrest at du sjølv forstår det du forklarer.

Tenk på at du skal binde saman kva som skjer med kvifor det skjer.

• Lag ein stor og tydeleg plakat med tekst og bilete som hjelper TV-sjåarane med å forstå det du forklarer.

LE

Sjølve framføringa Lat som om du er ein smart professor og presenter deg for TV-sjåarane.

• Rett deg opp i ryggen dersom du står mens du snakkar.

Då høyrest stemma di betre.

• Vanskelege ord må du uttale ekstra tydeleg. Peik på detaljar i bileta medan du skildrar dei.

• Ta pausar mellom kvart avsnitt slik at sjåarane rekk å tenkje over det du sa.

Tips Vis at du liker emnet ditt: • Varier ansiktsuttrykka for å vise at du er engasjert.

• Les med innleving slik at det du seier høyrest viktig, fantastisk eller utruleg ut.

39

10 Dikt – eit haiku ng: nlikni som

Sama

PL AR

Stiar Sniglen i regnet lagar lange sølvtrådar, som jetspor i sky.

Rovdyr og bytte Maurslukarliket samlar ein maurkoloni.

Rovdyr blir bytte. for

Meta

Kraft og venleik Vinden ruskar hardt.

Lauv raslar, greiner svaiar: skogsdansarane.

Overskrifta er eit samandrag av temaet i diktet.

Allitterasjon: ord som ­byrjar med den same same lyden

KS EM

Bestevenner Blomstrar på bakken får besøk heile dagen.

Bier er på jobb.

g

ifiserin

Person

LE

SE E

Frøpilotar Frø frå løvetann.

Vinden lyfter dei høgt opp.

Men dei har fallskjerm.

40

Handarbeid Gjerdestolperad.

Kniplingar mellom stolpar.

Edderkoppknipling.

Teater I skysprekkane rettar sola lyset sitt ned mot verdsscena.

Tre rader og sytten stavingar

Personifisering

Skrivemåte I eit haikudikt er målet å få fram ein idé eller ei kjensle med få ord.

Linje 1: fem stavingar

Ikkje rekne ord,

Linje 2: sju stavingar

berre tal på stavingar.

Linje 3: fem stavingar

Det er eit haiku.

PL AR

Struktur Haikudiktet følgjer to reglar: det har tre linjer som ikkje rimar, og 17 stavingar som er fordelte på dei tre linjene på denne måten:

Mål: Lære korleis eit ­haikudikt er bygd opp,og skrive eit haikudikt sjølv.

Eit augeblikksbilete Eit haikudikt er eit augeblikksbilete av ein observasjon og ein refleksjon. Eksempel frå diktet «Handarbeid»:

Ein refleksjon:

Tema:

• Spindelvev mellom gjerdestolpar

KS EM

Ein observasjon:

• Ein refleksjon: Spindelveven ser ut som kniplingar.

Då er ein edderkopp ein som kniplar.

• Tema: Knipling er ein gammal handarbeidsteknikk der ein lagar dei tynnaste mønster ved hjelp av sytrådar. Kniplingane blir samanlikna med spindelvev for å få fram det er «Handarbeid».

SE E

Å uttrykkje ein tanke eller ei kjensle Når ein vil uttrykkje ein tanke eller ei kjensle i haikudikt, er det vanleg å samanlikne noko med naturen eller årstidene på ein litt uvanleg måte, slik at lesaren ser føre seg noko på ein ny måte.

Samanlikning

I diktet «Stiar» blir sniglen og jetflyet samanlikna slik at vi ser føre oss spora etter ein snigle på ein ny måte. Sjølv om eit jetfly går rakst og sniglen veldig sakte, er dei like på den måten at vi kan sjå spora etter dei, det vil seie kvar dei har vore. Orda som og liksom blir brukte for å samanlikne dei to.

LE

Metafor I diktet «Kraft og venleik» blir lauv og greiner kalla skogsdansarane.

Alle veit at dansarar røyrer seg vakkert, og derfor er det ei god samanlikning.

Personifisering Personifisering betyr at noko ikkje-menneskeleg i naturen får menneskelege eigenskapar. I diktet «Frøpilotar» kan vi for eksempel sjå føre oss ein vind med armar som lyfter opp frøa.

41

10 Skriv sjølv Skriv eit haikudikt etter reglane for haikudikt.

PL AR

Idémyldring Eit haikudikt handlar ofte om naturen. Få idear frå bileta du ser her, eller frå bilete du ser føre deg.

KS EM

Planlegg Sjå på fleire bilete og del ideane dine med ein medelev.

• Noter støtteord for dei beste ideane i ein skriveplan, for eksempel slik: Kva ser du på biletet? Tenk på alt du ser på biletet, eller fokuser på ein detalj.

Kva får biletet deg til å tenkje på? Liknar det på noko anna?

Temaet i diktet. Kva har orda i dei to første spaltane til felles?

Eksempel: Svana som landar på vatnet.

Eksempel: Eit fly som landar.

Eksempel: Reisa er slutt.

Skriv eit utkast Arbeid vidare med skriveplanen din.

SE E

1 Første utkast Ikkje bry deg om å telje stavingar enno.

• Skriv dei to første linjene og prøv å skildre det du ser med ei eller to setningar.

• Skriv den tredje linja og forklar kva dei to første linjene fortel deg.

LE

2 Andre utkast Les gjennom dei tre linjene og sjå på orda du har valt.

• Kor mange stavingar er det på kvar linje?

• Kan du byte plass på orda i linje 1 og 2, slik at du får så mange stavingar du skal ha på kvar linje (5 og 7)? Kan du ta bort nokon ord? Nokre gonger ­hjelper det å bruke eit samansett ord.

• Rekn til slutt ut talet på stavingar i dei tre radene (5 – 7 – 5).

3 Tredje utkast Les gjennom diktet og spør deg sjølv: • Får eg lesaren til å tenkje på det som blir sagt i dei to første linjene, på ein ny måte?

• Har eg skapt eit interessant bilete som lesaren kan sjå føre seg?

42

Tips Når du må fjerne noen ord, må du tenke på temaet i diktet ditt. Då blir det lettare å finne ut kva ord som er viktige å ha med i diktet.

PL AR

Forbetre og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelev.

Les utkastet og still medeleven dei same spørsmåla som du stilte deg: • Får eg lesaren til å tenkje på det som blir sagt i dei to første ­linjene på ein ny måte? Medeleven må grunngi svaret.

• Har eg skapt eit interessant bilete for lesaren ved å bruke ­samanlikning, metafor eller personifisering?

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips gjennom samtalen.

KS EM

Sjekkliste • Handlar diktet om det overskrifta fortel? Tenk etter om ­overskrifta er treffsikker.

• Har du brukt samansette ord? Hugs at dei blir skrivne i eitt ord.

• Sjekk at du har skrive alle orda i diktet riktig. Bruk ordbok ­dersom du er usikker.

Framfør teksten din

Nokre gonger reiser forfattarar på bokturnear for å møte folk og lese høgt frå bøkene dei har skrive. Lat som om du har blitt invitert på bokkafé for å lese diktet ditt høgt.

Haikudikt er veldig korte.

Derfor bør du ikkje ha dårleg tid mens du les. Snakk tydeleg, slik at publikum oppfattar alle orda.

SE E

Førebu deg Les haikudiktet ditt høgt for deg sjølv til du les med flyt.

• Øv på å få inn rytmen når du les høgt. Det gir betre leseflyt.

• Ta ein liten pause etter linjer der du vil at publikum skal rekke å danne seg eit bilete av orda du har lese.

• Tenk på den tanken eller kjensla du skal formidle.

Tips

LE

Sjølve framføringa • Presenter deg for publikum.

• Sjå på tilhøyrarane med jamne mellomrom mens du les.

Du kan gjerne lese heile diktet utan å sjå ned.

43

11

Skildre – fakta, klassifisering Sjøstjerner

PL AR

Innleiing: Gir ­informasjon om ­dyregruppa pigghudar

Sjøstjerner er ei undergruppe av dyregruppa pigghudar. Til denne gruppa høyrer også sjøpiggsvin, sjøpølser, sjøliljer og slangestjerner til.

Undergruppa av sjøstjerner inneheld fleire artar. Utanom sjøstjerna har vi kamstjerne, solstjerne og ishavsstjerne.

sjøpølser

sjøstjerner

slangestjerner

sjøliljer

KS EM

sjøpiggsvin

vanleg sjøstjerne

kamstjerne

solstjerne

SE E

LE 44

Informasjonskjelda

stjerna om sjø etalj Fakta per d vsnitt a it e ed

ishavsstjerne

Alle sjøstjernene har ein flat kropp og fleire armar.Ytst på spissen av kvar arm sit ein augeflekk, som er eit veldig enkelt auge som hjelper sjøstjerna med å skilje mellom lys og mørke. Dei fleste sjøstjernene har fem armar, mens nokre artar har mange fleire. Enkelte sjøstjerner har veldig korte armar.

Dersom ein fisk et opp armen til ei sjøstjerne, veks det ut ein ny. Det tek berre eit par veker før ein ny arm har vokse ut. Nokre sjøstjerner kan ­byggje opp ein ny kropp, sjølv om dei berre har ein arm igjen.

Sjøstjerner lever godt skjult på havbotnen, der dei fangar skjel, sniglar og muslingar som dei et. Når dei skal ha mat, kryp dei oppå byttet sitt fordi munnen sit på undersida av kroppen. Mange sjøstjerner et ved å presse magen ut gjennom den tannlause munnen, slik at magen legg seg rundt og fangar byttet.

Sjølv om sjøstjerner ser annleis ut enn mange andre havdyr, er dei blant dei vanlegaste dyra på havbotnen. Det finst omkring 2 000 artar blant sjø­ stjernene. Sjøstjerner kan vere vanskelege å få auge på i fjøra fordi dei som oftast skjuler seg inntil steinar, tang og tare.

Kjelde: Selskapet Sjøstjerna

Illustrasjon som viser sjøstjerner, med linjer til undergrupper

m

Eit avsnitt om utsjånad

Eit avsnitt om ein spesiell eigenskap

Eit avsnitt om kva og korleis ­sjøstjerna et

Avslutning: Ei kort oppsummering med viktig informasjon om temaet

Skrivemåte Å klassifisere betyr å sortere i grupper. Alle som tilhøyrer den same gruppa, har fleire felles eigenskapar.

PL AR

Kva handlar teksten om?

Overskrifta fortel kva emnet handlar om. I innleiinga får vi vite at ­sjøstjernene høyrer til ei gruppe som blir kalla pigghudar.Vi får også vite kva andre dyr som høyrer til denne gruppa. Fordi tittelen er Sjøstjerner får vi vite meir om denne undergruppa.Vi får skildringar av ei heil gruppe, ikkje berre av ein spesiell art innan gruppa.

Mål: Lære korleis ein ­faktatekst er bygd opp, og skrive ein faktatekst sjølv.

KS EM

Illustrasjon som viser kva teksten skildrar Illustrasjonen gir eit overblikk over korleis pigghudane blir klassifiserte.

Den første biletrada viser dei fem gruppene. Den andre ­biletrada viser at sjøstjernene også er delt inn i undergrupper.

Dette er markert tydeleg med linjer frå rad ein til to.

Mengde Orda alle, nokon, enkelte og dei fleste skildrar «kor mange».

Utan bruk av desse orda kunne informasjonen lett blitt feil.

For eksempel har ikkje alle sjøstjerner korte armar, det er berre nokre artar som har det.

Inndeling i avsnitt Eit nytt avsnitt markerer at det kjem noko nytt. Den første setninga i avsnittet leier oss inn på det viktigaste poenget i avsnittet.

Eksempel: (Poenget med avsnittet er å fortelje om utsjånaden)

SE E

• Alle sjøstjerner har ein flat kropp som …

Gjer det interessant Ein tekst blir meir spennande å lese dersom han fortel noko interessant og ikkje berre er ei oppramsing av fakta. Teksten blir meir interessant dersom vi får vite noko spesielt som blir skildra med presise ord, for eksempel slik:

LE

• Mange sjøstjerner et ved å presse magen ut gjennom den tannlause munnen ...

Avslutning Avslutninga oppsummerar ofte det om det som er viktigast å få med seg om temaet.

45

11 Skriv sjølv

Kattedyr

Idémyldring Finn ei dyregruppe som er delt inn i undergrupper eller artar. Her er nokre forslag:

• Pattedyr: kattar, hundar, kvalar, gnagarar • Krypdyr: slangar, øgler, krokodiller

løve

puma

alle

KS EM

Planlegg 1 Diskuter ideane med ein medelev.

• Finn ut mest mogleg om dyregruppa du har valt.

Leit i faktabøker og på Internett.

• Noter kvar du hentar informasjonen din frå (kva som er kjeldene dine).

• Kva har dei forskjellige artane i dyregruppa til felles?

• Kva er det mest interessante ved dyra?

• Finn ut om eitt eller fleire av dyra er litt annleis enn dei andre. I tilfelle korleis?

PL AR

Skriv ein faktatekst om ei dyregruppe og eit dyr du har lese mykje om.

katt

mange nokon

2 Lag ein skriveplan. Teikn fire ruter i boka di og plasser nøkkelord i riktig rute, for eksempel slik: Detaljar om dyregruppa Første avsnitt Felles for alle Felles for nokre Spesielle detaljar

SE E

Innleiing Grunngi val av emne, både dyregruppe og undergruppe.

LE

Skriv eit utkast Følg skriveplanen din.

• Skriv teksten i presens.

• Bruk riktig ord på riktig stad.

• Forklar på ein måte som gjer at lesarane dine forstår kva du ønskjer å seie.

• Start eit nytt avsnitt for kvart poeng i teksten.

46

Andre avsnitt Felles for alle Felles for nokre Spesielle detaljar

Avslutning Fortel noko som forbausa deg ved dyregruppa di.

Tips • Rydd informasjonen i kvart avsnitt.

• Start med det som gjeld alle i gruppa.

• Hald fram med det som gjeld dei fleste eller mange.

• Gi til slutt detaljar om nokre eller fleire.

Sjekkliste • Kjem det tydeleg fram at du i bland skildrar noko som gjeld alle dyra i dyregruppa, og i bland noko som gjeld dei fleste eller nokon få?

• Har du skrive kva kjelder du har brukt?

KS EM

Framfør teksten din

PL AR

Forbetre og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelev.

• Får medeleven med seg hovudinnhaldet i teksten din?

• Kva synest han eller ho er mest interessant? Kvifor?

• Sjå på inndelinga i avsnitt.Ville medeleven din gjort det på same måte? Kvifor?

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips gjennom samtalen.

Det hender biologar oppdagar nye dyreartar på jorda.

Ei slik oppdaging spreier seg gjennom aviser, TV og digitale medium. Lat som om du har oppdaga den undergruppa som teksten din handlar om, og at du skal fortelje om dyrearten på TV.

Det er viktig å vere overtydande når du snakkar. Dersom du må gjere unødige pausar og seier «eh» eller «øh», verkar det som om du ikkje er sikker på kva du skal seie. Øv til du les med flyt.

SE E

Førebu deg Les teksten din for deg sjølv til du kan han godt.

• Øv på å lese dei lange og vanskelege orda, slik at du ikkje snublar i dei.

• Les med innleving, slik at informasjonen høyrest viktig og oppsiktsvekkjande ut (utruleg og fantastisk).

• Vis med ein illustrasjon korleis dyregruppa høyrer til andre grupper og samtidig er ein del av ei større gruppe.

• Ein medelev kan vere nyheitsreporter som intervjuar deg.

Tips

LE

Sjølve framføringa Nyheitsreporteren startar med å seie: «Den berømde ­biologen (namnet) har gjort ei fantastisk oppdaging, og eg har nettopp treft henne/han.»

Peik på illustrasjonen din når det passar mens du presenterer.

47

12

Forteljing – eit forklaringseventyr Overskrift: Kva eventyret handlar om

PL AR

Korleis piggsvinet fekk piggane sine

LE

SE E

KS EM

For lenge sidan levde det eit lite dyr som heitte Pigge. Ei natt kraup han fram frå hiet sitt ute i klippene. Først snuste han forsiktig rundt seg og lytta etter lydar. Etter ei stund våga han seg heilt ut. Pigge åt ei løvetann og knaska i seg nokre kvistar ved dammen.

Plutseleg kjende Pigge at det var fare på ferde. Han snudde seg tvert om og stirde rett inn i eit par auge. Ei gaupe såg på han. Så gjorde gaupa eit byks. Pigge flytta seg lynraskt til sida, og slapp unna klørne til gaupa.

Gaupa landa i dammen, og Pigge rømte opp i det første og beste grantreet han fann.

Pigge våga seg ikkje tilbake til hiet sitt. Han heldt seg høgt oppe i grana, langt vekk frå alle farar. Kvar dag sov han trygt mellom greinene i treet.

Barnålene blei harde og tørre, og nokre av dei dryste ned på bakken.

Treet bestemte seg for å snakke med vennen sin,Vind, om dette.

– Å,Vind, snufsa treet. – Eg er sjuk fordi Pigge gneg i stykke borken min. Han er redd og tør ikkje å klatre ned på bakken. Kva skal eg gjere?

Hjelp meg!

– Eg har eit forslag, sa vinden og dansa vidare til ei anna hole i klippene, der det budde eit anna lite dyr.

Då Pigge vakna, pusta han inn ein varm bris. Det var som om vinden hadde med seg ein beskjed til han. Han myste bortover mot klippene, og der fekk han auge på noko som rørte seg. Då forstod han kva beskjeden tydde. Det som rørte seg, prøvde å lokke han bort til seg. Med eitt blei lengten etter selskap større enn redsla. Pigge klatra ned frå treet og skunda seg bort til klippene. Snuten hans møtte ein annan snute. Han hadde funne ein venn! Vinden for med rasande fart rundt treet. Ho tok med seg dei harde, brune barnålene frå greinene og gjorde at dei suste i stor fart tilbake til Pigge og vennen hans.

Vinden pressa dei spisse barnålene i den hårete ­pelsen deira. Kroppane deira stivna av smerte då barnålene trengde seg inn og fekk feste.

Dette, mine venner, er forteljinga om korleis piggsvinet fekk piggane sine. Pigge gløymde aldri dette, og den dag i dag kan du finne piggsvin på bakken nær ­trestammane om sommaren.

Men opp i treet vågar han seg nok ikkje.

48

Innleiing: Hovudkarakterar, tid og stad

Problem: Handlinga blir sett i gang

Førebels løysin Hovudkarakt g: eren rømmer

Motgang: Den andre karakteren b lir sjuk Medgang: D en tredje karakt eren kjem med hje lp

Vendepunkt: Hovudkarakteren vågar seg ned frå treet

Hovudkarakteren går gjennom ei forandring

Avslutning: Kva eventyret vil forklare

Skrivemåte Mål: Lære korleis eit ­forklaringseventyr er bygd opp, og skrive eit for­ klaringseventyr sjølv.

PL AR

Eventyret om korleis piggsvinet fekk piggane sine er eit forklaringseventyr.

Det er eit eventyr som forklarer kvifor noko som finst i verkelegheita, har blitt som det er.

Når skjedde dette?

Forteljinga byrjar med orda For lenge sidan. Det får oss til å forstå at ­eventyret handlar om noko som har skjedd langt tilbake i tid.

Fakta og fantasi Eventyret inneheld fakta om piggsvinet. For eksempel får vi høyre at piggsvinet • et blomstrar, kvister og bork • gøymer seg i lauv og kvister inntil trestammer

KS EM

Men eventyret blandar også fakta med fantasi. Det er berre fantasi at ­piggsvinet fekk piggane sine frå barnåler frå trea, og det er også fantasi at det er på grunn av redsle for barnålene at piggsvinet i dag liker seg på bakken.

Ver truverdig Når eventyret inneheld hendingar som kunne ha vore sanne, gjer det eventyret meir truverdig. På slutten av eventyret står det ei setning som forsterkar dette:

• ... og den dag i dag kan du finne piggsvin på ­bakken nær trestammane ...

SE E

Eit anna knep for å få lesarane til å tru på historia er å kalle dei «mine ­venner». Det kan gi lesaren ei kjensle av å lytte til ein venn – ein person ein stolar på og har tillit til.

LE

Vekk kjenslene til lesaren Pigge har tankar og kjensler som eit menneske. Det gjer at vi bryr oss og føler med Pigge når han blir utsett for fare. Nokre gonger kan vi kjenne oss att i det ein karakter opplever. Når vi skriv ei forteljing, kan det vere lurt å tenkje på at lesaren ofte liker å kjenne seg att i det som blir fortalt.

Personifisering I dette eventyret er treet og vinden også karakterar med menneskelege ­eigenskapar. Når noko i naturen får liv i ein tekst, kallar vi det personifisering.

• – Å,Vind, snufsa treet.

49

12 Skriv sjølv Skriv eit eventyr som forklarer kvifor noko ser ut eller oppfører seg på ein spesiell måte.

PL AR

Idémyldring Du kan sjå på bilete eller på eit kart for å få ein idé. Tenk på noko du synest er rart på ein eller annan måte. Eksempel:

• Dyr – Finn ut korleis det ser ut, korleis det røyrer seg, kva det et, kva slags spor det etterlet seg ...

• Plantar – Er det noko ved planten som er annleis enn på andre plantar?

• Hav, fjell eller dalar – Er det noko ved forma på landskapet som minner om noko spesielt?

KS EM

Planlegg 1 Tenk deg at dyret, planten eller landskapet er hovudkarakteren i eventyret ditt.

Fantaser fritt saman med ein medelev.

• Kva var det merkelege som skjedde?

• Tenk ut eit spørsmål som eventyret skal gi svar på.

• Korleis prøver hovudkarakteren å løyse problemet?

• Kva andre karakterar er med på hendinga?

2 Finn fakta om hovudkarakteren din. Noter støtteord som du trur vil passe i eventyret ditt.

3 Skriv ideane dine i ein skriveplan, for eksempel slik: Problem Noko som forstyrrar karakteren, og som gjer karakteren bekymra eller uroleg.

SE E

Innleiing Kven forteljinga handlar om.

Kvar handlinga føregår.

Når det skjedde.

Forsøk på å løyse problemet Fleire hendingar etter kvarandre.

Eit vendepunkt som fører fram til en løysing.

Problemet er løyst Det har skjedd ei forandring med karakteren.

Karakteren i dag Det du ønskte å forklare.

4 Den viktigaste delen i eventyret er forsøket på å løyse problemet.

Alt som skjer i eventyret, må ha noko å seie for det du vil forklare.

LE

Skriv eit utkast Følg skriveplanen din.

• Ver heilt sikker på at faktastoffet du har funne fram, kjem med i forteljinga.

• La karakterane snakke med kvarandre.

• Prøv å personifisere noko i naturen.

50

Tips Når du skal personifisere noko eller vekkje kjenslene til lesaren for ein karakter, skal du tenkje på dette: • Namn: Gi hovudkarakteren eit eigennamn som også kunne ha vore namnet på eit menneske.

• Kjensler: Gi karakterane tankar og kjensler som eit menneske.

• Oppførsel: La karakterane oppføre seg som menneske.

PL AR

Forbetre og rette Gjennomgå utkastet ditt saman med ein medelev.

• Be medeleven seie kva eventyret ditt handlar om. Stemmer det med tittelen?

• På kva måte synest medeleven at eventyret er truverdig? Be om eit eksempel.

• Gjer forandringar i teksten dersom du synest du fekk gode tips gjennom samtalen.

SYNONYM

KS EM

Sjekkliste • Sjekk at du har laga nytt avsnitt når det handlar om noko nytt og dersom du hoppar fram i tid.

• Er replikkane du har skrive, viktige for handlinga?

Hugs tankestrek framfor replikkane.

• Eventyret blir meir spennande å lese dersom du varierer ordvalet.

Bruk synonymordbok eller synonymfunksjonen i Word.

• Unngå å dele opp ord ved linjeskift. Det hender likevel at du må dele opp ord når du skiftar linje. Sjekk i så fall at du har delt orda riktig.

Framfør teksten din

I gamle dagar blei forklaringseventyr brukte for å forklare fenomen i naturen som folk ikkje forstod.

SE E

Førebu deg Les eventyret ditt høgt for deg sjølv minst fem gonger.

• Øv deg til du kan lese med innleving. Når du les, skal tilhøyrarane oppfatte at forteljinga er koseleg, spennande eller litt sørgjeleg (slik som i modellteksten).

• Du bør vere så sikker på teksten at du ikkje les feil eller hoppar over noko.

Tilhøyrarane kan lett miste tråden dersom du gløymer delar av teksten eller må lese på nytt fordi du snublar i orda. Den beste måten å unngå dette på er ved å øve!

Sjølve framføringa • Be nokre av medelevane dine om å vere menneske på ein liten stad i gamle dagar. Be dei om å setje seg på golvet framfor deg.

• Fortel kven du er og kva du skal fortelje om.

• Sjå på tilhøyrarane nokre sekund før du byrjar å lese.

LE

Tips

• Lat som om forklaringseventyret ditt er ei gammal hemmelegheit som du skal fortelje for første gong.

• Prøv å få historia til å høyrast viktig og mystisk ut.

• Lat som om du avslører ei viktig hemmelegheit.

51

PL AR

© 2009 GAN Aschehoug, Oslo © 2009 Görel Hydén, Rodney Martin og Adastra Läromedel AB Omsett og bearbeidd til norsk av Kathrine Wegge Omsett til nynorsk av Ragnhild Ås, Arkitekst AS ISBN 9788249212941 Nynorsk 1. utgåva / 1. opplaget 2009

Originaltittel: Skriva svenska B

Redaktør norsk utgåve: Nora Brox Illustrasjonar: Oskar Jonsson

Omslagsdesign: Thor Walter Kristensen

KS EM

Grafisk tilrettelegging: Marit Jakobsen Trykk: AIT Otta AS

Alle kommentarar til utgivingar frå forlaget kan rettast til: GAN Aschehoug

Postboks 363 Sentrum 0102 Oslo

E-post: forlag@gan.aschehoug.no www.gan.aschehoug.no

Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen.

Utan særskild avtale med GAN Aschehoug er all eksemplarframstilling

og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale

LE

SE E

med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk.

Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.

PL AR

LE

SE EK

SE M

Skrivetrening i norsk

Så blekket sprutar B Nynorsk ISBN 978-82-492-1294-1

9 788249 212941

B

Så blekket sprutar

GAN Aschehoug

Kathrine Wegge Görel Hydén Rodney Martin