Språklære er en serie hefter som gir deg systematisk trening i grunnleggende temaer innenfor grammatikk og tegnsetting. Disse temaene er sentrale for skriving som grunnleggende ferdighet. Oppgavene i heftene skal gi deg forståelse for hvordan språket er bygd opp, og hjelpe deg med å se sammenhengen mellom grammatikalske former og rettskriving. Du lærer også riktig bruk av tegnsetting. Temaene i heftene utvides gradvis til et mer avansert nivå. Bakerst i hvert hefte er det en kortfattet og oversiktlig oppsummering av de ulike temaene.
Bokmål ISBN 978-82-492-1590-4
50 Språklære_B_siste.indd 50-51
www.gan.aschehoug.no forlag@gan.aschehoug.no
GAN Aschehoug
Språklære består av • Språklære Start • Språklære A • Språklære B • Språklære C Revidert utgave 2013
Hanne Solem, Görel Hydén, Magdalena Schubert
Språklære kan brukes til innlæring, øving og repetisjon.
Språklære
B 51 6/4/13 9:54 AM
Språklære
B
Hanne Solem, Görel Hydén, Magdalena Schubert
GAN Aschehoug
1 Språklære_B_siste.indd 1
6/4/13 12:26 PM
Til læraren
Språklære skal gi elevane større forståing for korleis språket er bygd opp, og hjelpe dei til å sjå samanhengar mellom grammatikalske former og rettskriving. Arbeid med språklære er eit viktig ledd i utviklinga av ein heilskapleg skrivekompetanse og skriving som grunnleggjande dugleik.
om substantiv som ikkje kan stå i fleirtal. Dei får også trening i å finne oppslagsforma av substantiv, noko som er nødvendig å kunne for å slå opp i ei ordliste.
Adjektiv • Elevane blir kjende med samsvarsbøying og
gradbøying av adjektivet og lærer omgrepa positiv, komparativ og superlativ.
• Verb Elevane lærer å setje verb i infinitiv og bøye
verbet i presens, preteritum, presens perfektum og preteritum perfektum.
Personleg pronomen • Elevane lærer om riktig form av personleg
KS
Kvart oppslag i boka inneheld eit spesielt tema innanfor språklære. Mange av temaa kjem igjen fleire gonger, men i utvida form. Slik får elevane både repetert og utvida læringa. I kvart oppslag får elevane varierte oppgåver som skal gi dei forståing for og erfaring med det aktuelle temaet. Kvart hefte blir avslutta med eit oppslag med repetisjonsoppgåver, som også kan brukast som ein test. Oppsummeringa er kortfatta og oversiktleg, og ho kan også vere nyttig for føresette.
EM PL AR
Språklære er ein serie hefte som gir systematisk trening i grunnleggjande tema innanfor grammatikk og teiknsetjing. Hefta kan brukast til innlæring, øving og repetisjon.
Eigedomsord • Elevane lærer om riktig form av eigedomsord
SE
G
VU
R
D
ER
IN
Forslag til arbeidsmåte Klassa arbeider med kvart kapittel i ein periode på ei eller to veker. Læraren går gjennom temaet som blir behandla, viser med eksempel og går gjennom det som står i regelruta først i kvart kapittel. Nokre lærarar vil velje å bruke Språklære tidleg i arbeidet med kvart tema, andre vil avslutte eit tema med at barna arbeider i boka. Oppgåvene er langt på veg sjølvinstruerande. Fasit til oppgåvene er tilgjengeleg på nettsida www.gan.aschehoug.no. Kommentarer til sentrale tema som blir behandla i Språklære B
Substantiv • Elevane lærer om samnamn og særnamn og
riktig bruk av stor forbokstav. Dei lærer om kva kjønn substantiva kan ha, og om bøying i tall og form, om konkrete og abstrakte substantiv og
pronomen i eintal og fleirtal.
i eintal og fleirtal.
Preposisjonar • Elevane lærer dei vanlegaste preposisjonane og knyter dei til riktig form av personleg pronomen. av og/å • Bruk Elevane lærer å skilje mellom bruken av og/å.
Alfabetisering • I fleire av oppslaga får elevane trening i alfabetisering. Teiknsetjing • Elevane lærer om riktig bruk av punktum,
spørjeteikn og ropeteikn. Dei lærer nokre sentrale kommareglar, som komma ved oppramsing, framfor men, etter utropsord og svarord og før og etter eit innskote ledd. Dei lærer også bruk av hermeteikn, forskjell på direkte og indirekte tale og bruk av utsegnsverb.
2 Språklære_B_siste.indd 2
6/4/13 12:26 PM
Innhald Substantiv – kjønn, form og tal ................................................... 4
2
Substantiv – samnamn og særnamn .......................…................ 6
3
Adjektiv – gradbøying ….......................…...................................... 8
4
Verb – infinitiv, presens, preteritum ........................................... 10
5
Skiljeteikn – hermeteikn og utsegnsverb ……............................. 12
6
Personlege pronomen – grunnformer ….................................... 14
7
Adjektiv – meir om gradbøying ….............................................… 16
8
Skiljeteikn ved direkte og indirekte tale ……............................... 18
9
Preposisjonar ….................................…....................................... 20
10
Personlege pronomen – fleire former …….................................. 22
11
Verb – presens perfektum og preteritum perfektum ….............. 24
12
Skiljeteikn ved utrop og svar ....................................................... 26
13
Substantiv – abstrakt og konkret …….......................................... 28
ER
IN
G
SE
KS
EM PL AR
1
Eigedomsord ..................….......................................................... 30
15
Skiljeteikn – nokre viktige kommareglar ................................... 32
D
14
Substantiv som ikkje kan teljast .............................................…. 34
17
Og/å .........................................................................................…. 36
18
Repetisjonsoppgåver …................................................................ 38
VU
R
16
Oppsummering …......................................................................... 42
3 Språklære_B_siste.indd 3
6/4/13 12:26 PM
1
Substantiv – kjønn, form og tal
ærleg
konkurrere
mål
ballar
kaste
skirenn
vinne
konkurranse
springe
langt
kurv
kompass
skog
siktar
pil
sumde
stupe
leiter
snuble
trefte
basseng
pokal
SE G
poeng
Skriv substantiva i oppslagsform (ubestemt form eintal), og skriv ein, ei eller eit framfor.
bryggja
R
føter
D
havet
VU
hender
C
KS
ski
IN
B
Sett ring rundt substantivene.
ER
A
EM PL AR
Substantiv er namn på noko eller nokon. Ord som gut, hus og jente er substantiv. Framfor dei fleste substantiv kan vi setje ein (hankjønn), ei (hokjønn) eller eit (inkjekjønn).
bølgjene dropar fiskane skjela
Set ring rundt substantiva.
Eg liker å vere på hytta ved sjøen i ferien! Der ligg eg ofte på bryggja og fiskar krabbar. Somme gonger fiskar vi makrell frå båten. Sola skin alltid, grillen er alltid tend, og vennene mine er aldri meir enn nokre minutt unna. Nei, dette var vel ikkje heile sanninga … Men eg liker sommaren!
4 Språklære_B_siste.indd 4
6/4/13 12:26 PM
D
Substantiv kan stå i ubestemt eller bestemt form og i eintal eller fleirtal. Vel ut substantiv frå oppgåve C og fyll ut skjemaet. Sjå på eksempelet. eintal bestemt form
feriar
feriane
band
bukett
regjering
gruppe
flokk
fotballag
gjeng
slekt
forsamling bunt
kor
sverm
R
D
ER
IN
familie
SE
Substantiva i ramma står i eintal, sjølv om vi tenkjer på dei som fleire. Vel substantiv frå ramma og set dei inn under kvart bilete med ein, ei eller eit framfor.
G
E
ferien
bestemt form
KS
ein ferie
ubestemt form
EM PL AR
ubestemt form
fleirtal
VU
HUGS!
F
Framfor dei fleste substantiv kan vi skrive
Fann du 14 forskjellige substantiv i oppgåve C?
,
eller
.
JA!
■ Lag eit skjema som i oppgåve D. Set inn resten av substantiva frå oppgåve C. Set også inn substantiva frå oppgåve A. ■ Skriv orda i ramma i oppgåve E i alfabetisk rekkjefølgje.
5 Språklære_B_siste.indd 5
6/4/13 12:26 PM
2
2 Substantiv – samnamn og særnamn
A
EM PL AR
Vi deler substantiva inn i samnamn og særnamn. Særnamn skriv vi med stor forbokstav. Ein bil er samnamn for forskjellige bilar. Opel er særnamn fordi det er eit bilmerke.
Set ring rundt dei seks substantiva som er bilmerke. Skriv dei med stor forbokstav. toyota
drosje
KS
varevogn
saab
traktor
volvo
ambulanse
buss
audi
honda
ER
Dei seks samnamna i oppgåve A er køyretøy som blir brukte til noko spesielt. Skriv dei i alfabetisk rekkjefølgje.
VU
R
D
B
IN
G
SE
fiat
truck
C
I teksten under er det fleire særnamn. Dei skal eigentleg skrivast med stor forbokstav. Set ring rundt særnamna. Naboen min, nils ruud, køyrer ein ferrari. Det er ein sportsbil. Den har han kjøpt i italia. Vi har kjøpt ein brukt saab i sverige. Pappa køyrer også motorsykkel, ein japansk suzuki. I japan lagar dei både bilar og motorsyklar. I går køyrde nina og eg drosje. Det var ein mercedes. Den er produsert i tyskland.
6 Språklære_B_siste.indd 6
6/4/13 12:26 PM
Skriv dei særnamna i oppgåve C som ikkje er bilmerke, i alfabetisk rekkjefølgje.
E
Flagga viser kvar bilane er laga. Fyll ut det som manglar i kvar setning. Audi Mercedes Opel
I
.
,
og
KS
,
bilmerke.
To kjente
Fiat Ferrari
Både
SE
er
Volvo Saab
bilmerke er
og
IN
G
.
og
ER D
VU
HUGS!
bilmerke er
og
.
Vi deler substantiv inn i
Fann du elleve særnamn i oppgåve C?
laga i
.
Kjende
R
Renault Citroën
F
lagar dei
og
Mazda Mitsubishi Toyota
EM PL AR
D
og
.
skriv vi med stor forbokstav. JA!
■ Finn ein reklame i eit blad. Skriv ned samnamna og særnamna som du finn i teksten. ■ Skriv ei kort forteljing som den i oppgåve C. Få med minst seks særnamn og seks samnamn. ■ Bøy samnamna i oppgåve C i eintal og fleirtal, bestemt og ubestemt form.
7 Språklære_B_siste.indd 7
6/4/13 12:26 PM
3
Adjektiv – gradbøying
A
EM PL AR
Adjektivet seier noko om substantivet. Adjektiv er ei form for samanlikning og kan gradbøyast slik: sterk – sterkare – sterkast.
Set ring rundt det adjektivet som seier noko om substantivet som er understreka. Skriv adjektivet i oppslagsform. Oppslagsforma av adjektivet finn du når du tenkjer han er så … framfor adjektivet. Dei store kattedyra lever i skogar og på savannar.
KS
Det er det naturlege miljøet deira. Alle kattedyr er gode jegerar.
brun
stor puma
løve
liten
leopard
lukte
manke
tung
klatre
flott
smidig
gepard
rovdyr
ozelot
mindre
vêrhår
listig
rask
panterkatt
snar
R
D
kjapp
kraftig
IN
tiger
G
Set ring rundt adjektiva.
ER
B
SE
Dei har skarpe klør og tenner.
C
VU
Skriv eit synonym til adjektivet ved kvart bilete. Vel mellom orda i ramma. fredeleg
smidig
klumpete
svak
roleg
sterk
sjenert
myk
rastlaus
kraftig
8 Språklære_B_siste.indd 8
6/4/13 12:26 PM
D
Adjektivet forandrar seg når det blir gradbøygd. Fyll ut skjemaet og skriv riktig form av adjektivet i setningane. Vi bøyer mange adjektiv ved å leggje til endingane -are og -ast: oppslagsform
sterkare grad
sterkast grad
kort
Tigeren har gjerne kropp enn løva.
spiss
.
Kattedyr har
skarp
klør enn andre pattedyr.
Nokre adjektiv endrar vokal: oppslagsform
sterkare grad
sterkast grad
stor
Sibirsk tiger er det kattedyret.
KS
Bakbeina er frambeina.
tung
G
Nokre av adjektiva blir til heilt nye ord:
SE
lang
sterkare grad
IN
oppslagsform
sterkast grad
ER
gammal
enn
Hanntigeren er enn hotigeren.
Tigrar blir sjeldan enn 15 år. Tigrane kan symje enn dei klatrar. Hoa er
enn hannen.
R
D
god liten
EM PL AR
Hjørnetennene er
VU
HUGS!
E
Adjektivet
eit substantiv.
Gradbøying er ei form for
Fann du tolv adjektiv i oppgåve B?
.
JA!
■ Skriv namn på fem ville dyr. Finn adjektiv som passar til dyra. ■ Gradbøy adjektiva du skreiv. ■ Skriv ein tekst på minst fem setningar som handlar om kattar. Set strek under adjektiva.
9 Språklære_B_siste.indd 9
6/4/13 12:26 PM
4
Verb - infinitiv, presens, preteritum Verb kan fortelje om noko som skjer no, og om noko som skjedde før. Vi kan bøye verbet i ulike tider: infinitiv, presens og preteritum.
A
Set ring rundt verba i forklaringa til kokken.
Først rører eg margarin og sukker kvitt. Eg siktar mjølet og
KS
Cookies
har i bakepulver, vaniljesukker og egg. Eg hakkar sjokoladen
240 g sukker 240 g margarin 2 ts bakepulver 2 ts vaniljesukker 1 plate kokesjokolade 380 g mjøl 2 egg
SE
og blandar saman alt i bollen. Med ei skei legg eg små klattar av deigen på steikjeplata. Eg set plata midt i omnen og steikjer kakene i 8 minutt på
IN
G
200°. Dei smaker kjempegodt! Det lovar eg.
Skriv verba frå oppgåve A inn i skjemaet.
ER
B
EM PL AR
De fleste verb får endring i preteritum: å vise – viser – viste (e-verb)/ å kaste – kastar – kasta (a-verb). Slike verb kallar vi svake verb. Nokre verb får inga endring i preteritum og kan endre vokal: å springe – spring – sprang. Slike verb kallar vi sterke verb.
infinitiv (opplagsform)
R
å
preteritum (før)
D
å
presens (no)
å
VU
å å å å å å å
10 Språklære_B_siste.indd 10
6/4/13 12:26 PM
Set inn verba i preteritum. Først
eg mjølet og (å sikte)
1 1/2 dl mjølk 1/2 pakke tørrgjær 2 ts sukker 500 g kveitemjøl 1 ts bakepulver 2 ss olje 2 dl yoghurt 1 egg
(å varme)
Deretter
eg alt sammen. Eg (å blande)
(å kna)
deigen mjuk og smidig. Eg
til deigen og (å dekkje)
(å la)
han heve i 30 minutt. Eg
ovnen på 250°. (å setje)
Så
eg deigen i passe bitar og (å dele)
kvar bit flat. Eg
(å kjevle)
dei i omtrent 8 minutt, til dei mens eg
(å steikje)
gylne. Eg (å bli)
dei inn i eit reint handkle
(å pakke)
resten. Dei
utruleg godt! (å smake)
KS
(å steikje)
Sterke verb får inga ending i preteritum, og nokre endrar også vokal. Bøy desse sterke verba.
SE
D
Nanbrød
mjølka litt.
EM PL AR
C
infinitiv (opplagsform)
IN
å løpe å syngje
ER
å strekke å sitje
R
D
å sjå å ta
preteritum (før)
G
å gå
presens (no)
HUGS! Verb som har endelse i preteritum, kallar vi
VU
verb. Verb som ikkje har
ending i preteritum, og som også ofte endrar vokal, kallar vi
E
Skreiv du sat og tok under preteritum i skjemaet på oppgåve D?
verb.
JA!
■ Skriv ti verb som fortel om kva du liker å gjere i helga. Set strek under dei verba som er sterke. Bøy alle verba. ■ Skriv infinitivsforma av verba i oppgåve B i alfabetisk rekkjefølgje. ■ Skriv setningar som får fram forskjellen på tydinga av orda liggje og leggje.
11 Språklære_B_siste.indd 11
6/4/13 12:26 PM
5
Skiljeteikn – hermeteikn og utsegnsverb
Les setningane og set strek under det som blir sagt. Skriv replikkane i snakkeboblene.
SE
KS
A
EM PL AR
Vi bruker hermeteikn ved direkte tale, det vil seie når vi skal gi att direkte kva nokon tenkjer eller seier: ”Det er ein vulkan”, seier Eva. Ordet seier kallar vi utsegnsverb. Ved indirekte tale bruker vi ikkje hermeteikn: Eva seier at det er ein vulkan.
ER
IN
G
Læraren fortalde at det er lava i alle vulkanar. Tor sa at lava er smelta stein.
Set hermeteikn på riktig stad. Deretter skriv du alt som indirekte tale.
R
B
D
Eva sa at opninga i ein vulkan blir kalla krater. Læraren sa at ein vulkan kan ha fleire krater.
VU
Lava inneheld gassbobler, forklarte læraren. Læraren forklarte at Eg har høyrt at lava kan bli til pimpstein, sa Eva.
Pimpstein har så mange hòl at han flyt på vatn, sa læraren. Hòla er fulle av luft.
12 Språklære_B_siste.indd 12
6/4/13 12:26 PM
C
Set hermeteikn på riktig stad, og set inn utsegnsverb som passar. Hugs at utsegnsverbet begynner med liten bokstav. Det var i år 79 vulkanen Vesuv hadde utbrot,
læraren. Eva.
Ein aktiv vulkan kan visst få utbrot når som helst,
Tor.
Ja, og utan forvarsel,
D
EM PL AR
Tenk at alle som budde i byen Pompeii, blei nedgravne i oske!
læreren.
Direkte eller indirekte tale? Kryss av i skjemaet. Set hermeteikn der det er direkte tale. direkte tale
Det er vulkanar på havbotnen òg, sa læraren.
KS
Island blei danna av ein vulkan, sa Eva.
indirekte tale
Læraren fortalde at det same var tilfellet med Hawaii. Tor fortalde at det finst geysirar på Island.
SE
Det sprutar varmt vatn ut av ein geysir, forklarte læraren.
Set hermeteikn på riktig stad, og set inn utsegnsverb som du synest passar.
ER
I sommar var eg i Italia,
IN
E
G
Eva lurte på kor høgt vatnet kunne sprute.
Besøkte de Pompeii?
D
Eva.
læraren.
R VU
F
Eva.
Tor. Ja, det var veldig spennande!
Pompeii blei gjenoppdaga i 1748, HUGS!
læraren. Vi var der i fjor,
Ved direkte tale bruker vi alltid Utsegnsverbet begynner med
Har du skrive utsegnsverba med liten forbokstav i oppgåve C og E?
. bokstav. JA!
■ Finn ein teikneserie i eit blad eller ei avis. Skriv om til ei lita forteljing med indirekte tale. ■ To venner diskuterer ein film. Skriv replikkane. ■ Lag ein liten teikneserie på eit ark. La snakkeboblene vere tomme. Ta kopi av arket og gi til ein medelev. Skriv replikkar i snakkeboblene på kvart dykkar ark og samanlikn.
13 Språklære_B_siste.indd 13
6/4/13 12:26 PM
6
Personlege pronomen – grunnformer
A
EM PL AR
Eit personleg pronomen står i staden for eit substantiv. Grunnformene er eg, du, han, ho, den, det, vi, de, dei.
Kvart ord som er understreka, er eit personleg pronomen. Skriv substantivet som det står i staden for.
• For 200 år sidan bygde ein franskmann ein slags sparkesykkel. Han kunne ikkje styrast.
G
SE
KS
• Ein tyskar laga eit framhjul som kunne styrast. Han laga også sete. • Det var ganske hardt å sitje på. • Omkring 1840 blei pedalane innførte. Dei sat fast i navet i framhjulet. • Sykkelen fekk eit stort framhjul. Det skulle gi betre fart. • I 1885 blei sykkelkjeda oppfunnen. Den blei plassert mellom pedalane og bakhjulet.
Skriv det pronomenet som kan erstatte ordet under linja.
ER
B
IN
• Irlendaren Dunlop gjorde ei viktig oppfinning. Han fann ut at ein kunne ha luft i dekka.
D
Sykkelen med stort framhjul velta lett.
var ikkje så trygg. I dag er syklane annerleis. (sykkelen)
R
er lette å styre, og dei har gir.
(syklane)
gjer at ein utnyttar pedalkrafta betre. (giret)
VU
Eit kjent sykkelritt er Tour de France.
blei etablert i 1903. (rittet)
vere i god form. Thor Hushovd har delteke fleire gonger.
C
som deltek der må (syklistane)
har gode resultat. (Hushovd)
Set strek under personlege pronomen i teksten. Julian og Anna har kjøpt tandemsykkel. Han er blå. Dei trakkar i veg, særleg Julian. Han blir sveitt. Anna ler. ”Vi samarbeider bra”, ler ho. ”Du syklar, og eg styrer!”
14 Språklære_B_siste.indd 14
6/4/13 12:26 PM
D
Personleg pronomen kan stå i første, andre eller tredje person og i eintal eller fleirtal. eintal
fleirtal
jeg
vi/me
2. person
du
de
3. person
han, ho, den, det
dei
EM PL AR
1. person
Bruk informasjonen i skjemaet og skriv det du veit om det personlege pronomenet som er understreka. Eg har vore med i eit sykkelritt. 1. person, eintal Det var ein spennande konkurranse. Han blir arrangert om våren.
KS
Vi var mange som deltok. Har du vore med nokon gong?
SE
Han som vann i fjor, vann i år òg. De kan gjette kven det er.
G
Set inn riktig pronomen i kvar setning.
IN
E
”Hei! Vil
være med til parken?” (2. person, fleirtal) må berre hente sykkelen først”. (1. person, eintal)
”
ventar på hjørnet”. (1. person fleirtal)
ER
”
rekk det”. (3. person eintal)
R
D
”Tora kjem òg, dersom
F
VU
HUGS!
Eit personleg pronomen står i staden for eit
.
Grunnformene er
.
Har du skrive 2. person fleirtal til slutt i oppgåve D?
JA!
■ Skriv fem setningar om kva du gjorde i går. Strek under substantiva og erstatt dei med personlege pronomen. ■ Skriv dei personlege pronomena som står i skjemaet, på engelsk. ■ Ta eit utklipp frå ei avis. Set raud ring rundt dei personlege pronomena du finn.
15 Språklære_B_siste.indd 15
6/4/13 12:26 PM
7
Adjektiv – meir om gradbøying
Set ring rundt adjektiva. fantastisk
B
romantisk
berømt
pensel
kunst
utruleg
fargar
fargerik
raud
målar
palett
flink
linjer ser
KS
motiv
staffeli
Set inn dei formene av adjektivet som manglar. Somme gonger må du bruke meir og mest når du gradbøyer.
SE
A
EM PL AR
Vi gradbøyer adjektivet i tre former: fin – finare – finast. Desse tre formene kallar vi positiv, komparativ og superlativ. Nokre lange adjektiv gradbøyer vi ved å setje meir og mest framfor dei: spennande – meir spennande – mest spennande.
komparativ (sterkare grad)
G
positiv
superlativ (sterkaste grad) glattest
berømt
D
fantastisk
ER
IN
større
mest forbausa
verre
R
meir praktisk
VU
minst
C
Set inn riktig form av adjektivet. Ho var Han var Han bar den Ho var
enn ham. (gammal, komparativ) av alle. (ung, superlativ) sekken. (tung, superlativ) i engelsk. (interessert, komparativ)
16 Språklære_B_siste.indd 16
6/4/13 12:26 PM
D
Det er eit adjektiv i kvar setning. Set ring rundt dei. Set dei inn på riktig plass i skjemaet og gradbøy dei. Eg har ny pensel. Det er morosamt å måle. Nokre bilete blir rare. Nokre blir fine. Eg blir nok ikkje flinkare enn Pablo Picasso. Han var ein stor kunstnar. Han brukte sterke fargar. For meg er han den beste.
KS
Set inn riktig form av adjektivet. Dette er det
biletet mitt. (god, superlativ) . (interessant, superlativ)
ER
Her er det
IN
Fargane får alt til å verke
G
Fargane er det
Jeg veit eg kan måle Dette er det
superlativ (sterkaste grad)
SE
E
komparativ (sterkare grad)
EM PL AR
positiv
. (romantisk, komparativ)
biletet mitt. (dårleg, superlativ) . (god, komparativ)
biletet mitt. (liten, superlativ) . (spesiell, positiv)
R
D
Det er lite, men likevel veldig
F
VU
HUGS!
Vi gradbøyer adjektivet i
,
og
.
Har du skrive mest framfor eitt av adjektiva i oppgåve E?
JA!
■ Lag eit skjema som i oppgåve D. Bøy desse adjektiva i skjemaet: forferdeleg, lang, stor, tung, dårleg, sterk, vakker, gammal, ung. ■ Finn eit bilete i eit blad eller i ei bok. Finn flest mogleg adjektiv som passar til biletet. ■ Vel ut ein person som du beundrar. Skriv ei skildring av personen. Bruk mange adjektiv.
17 Språklære_B_siste.indd 17
6/4/13 12:26 PM
8
Skiljeteikn ved direkte og indirekte tale
A
Set spørjeteikn etter dei direkte spørsmåla og punktum etter dei indirekte. Kor mange gonger om dagen ser du på klokka
Når fekk du den første klokka di
Eg lurer på om vi har lita tid
Kor mykje er klokka
SE
Har vi lita tid
Han spurde henne
KS
kor mykje klokka var
B
EM PL AR
Etter direkte spørsmål skriv vi spørjeteikn: ”Kva heiter du?” spurde eg. Utsegnsverbet spurde skriv vi med liten bokstav. Indirekte spørsmål har ikkje spørjeteikn: Eg spurde kva ho heitte.
Gjer dei indirekte spørsmåla om til direkte. Hugs hermeteikn og spørjeteikn.
IN
G
Nina spurde kvar soluret eigentleg kom frå.
spurde Nina.
ER
Mari spurde om det stemte at det kom frå det gamle Egypt. spurde Mari.
D
Nina spurde korleis soluret kunne vise tida. spurde Nina.
VU
R
Mari lurte på om det var skuggen som viste tida.
C
lurte Mari.
Set inn spørjeteikn eller komma framfor utsegnsverbet. Set også inn hermeteikn.
Korleis verkar eit solur spurde Mari. Ein kan setje ein pinne på ein solrik stad svarte urmakaren. Korleis kan ein vite tida ved å sjå på skuggen spurde Nina. Vi må dele sirkelen rundt pinnen inn i felt svarte urmakaren.
18 Språklære_B_siste.indd 18
6/4/13 12:26 PM
Skriv replikkane i oppgåve C inn i snakkeboblene.
E
Her er alt skrive som indirekte tale. Skriv alt som direkte tale. Hugs riktige skiljeteikn.
KS
EM PL AR
D
SE
Mari spurde om urmakaren hadde komme for seint nokon gong.
IN
G
Han fortalde at han hadde komme i grevens tid ein gong.
ER
Nina spurde kva han meinte med det.
VU
HUGS!
R
D
Han svarte at det vil seie at ein kjem i siste liten, eller i den rette augeblinken.
F
Eit direkte spørsmål sluttar med Eit indirekte spørsmål sluttar ikkje med
Har du skrive to spørjeteikn i oppgåve E?
. .
JA!
■ Skriv fem spørsmål og svar i indirekte tale. ■ Gjer spørsmåla og svara om til direkte tale. ■ Skriv om ein gong du eller ein annan kom i grevens tid.
19 Språklære_B_siste.indd 19
6/4/13 12:26 PM
9
Preposisjonar
Her er nokre vanlege preposisjonar. Skriv dei i alfabetisk rekkjefølgje. etter
utan
frå
utanfor
med
innanfor
mellom under
i
hos
om
på
blant
ved
rundt
for
mot
omkring
Vel preposisjonar frå ramma og set dei inn i uttrykka.
G
B
til
gjennom
SE
over
bak
KS
av
Gå ikkje
bekken
ER
eld. Å se
IN
A
EM PL AR
Preposisjonar fortel gjerne kvar noko eller nokon er: Han sat på stolen framfor vindauget. Preposisjonar kan også forteljeom tid: Vi la oss etter filmen, men før klokka tolv. Preposisjonar står gjerne saman med eit substantiv eller eit pronomen.
fall. Det er betre med éin fugl
stammen.
for etter i
fingrane. Hovmod står handa enn ti
over utan
taket.
gjennom
håra. Eplet fell ikkje
på frå
kjøretøyet skal storfolk kjennast.
R
langt
D
Du skal ikkje skode hunden
vatn. Ingen røyk
C
VU
Set inn preposisjon og substantiv som du synest passar. Bruk flest mogleg ulike preposisjonar. Kleda heng
. Bøkene er . Skatten låg
Ballen trilla Eg bur
. Fuglen flaug
. Toget køyrde
.
. Hunden sprang
.
. Ho fann nokre pengar . Ho sende ein pakke
Eg har gøymt brevet ditt
. Guten står
. Han sette frå seg sekken . Dei sumde . Fotballen suste
. .
20 Språklære_B_siste.indd 20
6/4/13 12:27 PM
D
Finn preposisjonen i kvar setning. Skriv preposisjonen og substantivet han står saman med. Om natta er alle kattar grå. Morgonstund har gull i munn.
EM PL AR
Ingen regel utan unntak. Ein blir ikkje klok av ei lommebok. Ikkje alt kan kjøpast for pengar. Når katten er borte, dansar musene på bordet. Set inn ein preposisjon framfor kvart substantiv. havet
trea
skapet
bilen
KS
E
senga
sola
huset
venner
R
D
ER
IN
G
SE
Skriv setningar der du bruker preposisjonane og substantiva.
VU
HUGS!
F
Preposisjonar står gjerne sammen med eit eit
eller
.
Skreiv du Gå ikkje over bekken etter vatn i oppgåve B?
JA!
■ Lag nye setningar med preposisjonane i oppgåve B. ■ Lag setningar med preposisjonane utanfor, innanfor, omkring, mellom. ■ Vel eitt av ordtaka og lag ei forteljing som passar til.
21 Språklære_B_siste.indd 21
6/4/13 12:27 PM
10 Personlege pronomen – fleire former
A
EM PL AR
Grunnformene av personlege pronomen er eg, du, han, ho, den, det, vi/me, de, dei. Nokre av pronomena har også ei form i tillegg til grunnforma: eg – meg, du – deg, ho – henne, vi/me – oss, de – dykk.
Set ring rundt dei personlege pronomena. Det er 22 i alt.
Har du høyrt om Robin Hood? Han levde i England i mellomalderen. Han var ein god skyttar. Når han sikta med pila, trefte ho alltid.
KS
Robin var fredlaus og budde i Sherwoodskogen saman med vennene
sine. Dei såg opp til Robin. Han var eit førebilete for dei. ”Du hjelper
SE
oss til å bli modigare”, sa dei til han. Robin kunne stole på dei.
G
Han trong dei når han stal frå rike og gav til fattige.
IN
Venninna til Robin heitte Marion. Ho budde i Nottingham. Alle vennene til Robin likte henne. Dei var ikkje så glade i sheriffen. Han ville ta
D
Etter preposisjonar, og i nokre andre samanhengar òg, skal pronomenet ha den forma som er i dei gule kolonnane. Sjølv om vi ikkje kan reglane, bruker vi gjerne riktig form når vi snakkar.
R
B
ER
dei, men dei slapp alltid unna.
VU
kven
eintal
fleirtal
1. person
(den/dei som snakkar)
eg
meg
vi/me
oss
du
deg
de
dykk
han, ho, det, den
han, henne, det, den
dei
dei
2. person (den/dei ein snakkar til)
3. person (den/dei ein snakkar om)
22 Språklære_B_siste.indd 22
6/4/13 12:27 PM
Set ring rundt preposisjonane, og set inn riktig form av det personlege pronomenet. Robin høyrde stemmer frå nokre ryttarar. Han fekk auge på som ryttarane la merke til
samtidig
. Robin stilte seg framfor ”, sa ein av mennene. Robin lo av
EM PL AR
”Du kan ikkje stele pengane frå
og sa: ”Den som vil komme levande herfrå, må gi pengane sine til
C
Sett inn de eller dykk. “Vi skal ta pengene frå
!” ropte han. “Om
KS
alt!”
kjem tilbake, skal eg ta
Set inn personlege pronomen som du synest passar.
SE
D
.”
!” ropte Robin til ryttarane. Pilene suste rundt Robin.
“Eg er ikkje redd for frå
.
IN
i morgen? Fann
komme til
G
liker å gå på jakt. Vil
beskjeden eg la
i treet?
skulle gjerne blitt
med
til Sherwoodskogen. Der er det fint for
ER
igjen til
D
å leve i skjul.
E
VU
R
HUGS!
Etter preposisjonar skriv vi ikkje eg og du, men
Skrev du dykk tre ganger i oppgave C?
og
.
JA!
■ Skriv setningar der du bruker deg, meg, henne, dykk, oss. ■ Vel eit avsnitt frå ei bok. Skriv dei personlege pronomena du finn. ■ Sjå på skjemaet på side 24. Veit du kva alle pronomena heiter på engelsk? Skriv dei i eit liknande skjema
23 Språklære_B_siste.indd 23
6/4/13 12:27 PM
11 Verb – presens perfektum og preteritum perfektum
Bøy verba i skjemaet.
infinitiv
presens
å bruke
preteritum
bruker
brukte
å hente
har brukt
preteritum perfektum
hadde brukt
SE
å finne
G
å bake
Set inn verba slik at dei står i presens perfektum.
IN
B
presens perfektum
KS
A
EM PL AR
Du har lært å bøye verba i presens og preteritum. Vi har fleire tider av verbet: Presens perfektum fortel om noko som har skjedd: Han har fiska. Preteritum perfektum fortel om noko som hadde skjedd: Han hadde fiska.
sol i heile dag. Ho (å varme)
godt. Temperaturen (å stige)
ER
Det (å være)
til 18°. Det er første dagen på lenge at det ikkje (å regne) altfor mykje inne i sommar. Barna (å lengte)
D
Vi (å sitje)
på regnet. Det (å bli)
etter å bade.
vått overalt.
R
Alle (å klage)
.
C
VU
Set inn verba slik at dei står i preteritum perfektum.
Det var ein kald haustkveld. Mons Madsen (å arbeide) ekstra lenge. Det (å bli)
seinare enn han (å planleggje) Ei tett skodde (å komme) (å tenkje)
. sigande. Mons å ta ein snarveg heim …
24 Språklære_B_siste.indd 24
6/4/13 12:27 PM
D
Set inn dei formene av verbet som manglar.
infinitiv
presens
presens perfektum
preteritum
preteritum perfektum
å snorke
EM PL AR
sparka
hadde fått
tek
har funne
å skjere ler
(å vere, presens perfektum)
(å bli, presens)
Det
ein stabil vêrtype med mykje nedbør.
I går
det over det meste av landet.
ER
(å regne, preteritum)
G
Set inn riktig form av verbet.
De neste dagane
vêret lettare.
Eit høgtrykk
seg opp i aust.
D
(å byggje, presens perfektum)
VU
HUGS!
R
(å vere, preteritum perfektum)
F
hadde snakka
IN
E
SE
skreiv
KS
har sprunge
Det oss sommarvêr.
fint om høgtrykket gav
Desse tre tidene av verba fortel om fortida:
Har du skrive fann i oppgåve D?
og
, .
JA!
■ Skriv setningane i oppgåve B i preteritum. ■ Skriv setningane i oppgåve C i presens. ■ Skriv vidare på forteljinga om Mons Madsen.
25 Språklære_B_siste.indd 25
6/4/13 12:27 PM
12 Skiljeteikn ved utrop og svar
A
EM PL AR
Etter utrop bruker vi ropeteikn. ”Kom hit!” ropte Oskar. Begynner setninga med eit utropsord, er det komma etter utropsordet. ”Au, det gjorde vondt!” ropte pappa. Slik er det også etter svarord: ”Ja, vi kjem i kveld”, svarte mamma.
Set inn alle skiljeteikna som manglar.
”Hei du må stanse ” ropte ridelæraren. ”Hjelp eg klarer ikkje det ” ropte Sara.
Ja, du kan godt få strigle den.
SE
Skriv med direkte tale kva personane seier, og set inn hermeteikn.
Hugs å børste riktig!
G
B
KS
”Oi sjå på Prins ” ropte mamma. ”Ja han er leiken ” sa ridelæraren.
Eg gleder meg til å ri!
VU
R
D
ER
IN
Å, den hesten er søt!
, sa Lisa
26 Språklære_B_siste.indd 26
6/4/13 12:27 PM
hallo
oi
vi skal ri ropte Lisa.
hurra
ja
kom hit ropte trenaren.
vi må forte oss lo Lisa.
Kva for skiljeteikn manglar? Er det vanskeleg å ri i galopp Ja litt
Stå stille
Oi så pen den er
Kan eg klappe den
Du er flink
Au den kom borti meg
Gjorde det vondt
Nei det gjekk bra
Vel utsegnsverb som passar inn. Set inn hermeteikn og andre skiljeteikn som manglar. Sjå på meg
Sara Fredrik
SE
Ja vi ser på deg
Blir du alltid redd
sa
Lisa
mamma
ER
IN
Nei ikkje alltid Hurra eg kan ri
mamma
G
Huff så redd eg blir
Er det snart min tur
mumlet masa
Fredrik
sukka spurde jubla
mamma
R
D
Ja no må det vere din tur
Sara
ropte
sv ar te
E
det skal vi sa Fredrik.
EM PL AR
D
Set inn ord frå ramma. Hugs stor bokstav. Set inn dei teikna som manglar.
KS
C
VU
HUGS!
F
Begynner eit utrop med eit utropsord, set du
etter
utropsordet. Slik er det også etter
Hugsa du å setje punktum til slutt i kvar linje i oppgåve E? Sette du komma etter utropsorda og svarorda?
.
JA!
■ Tenk deg at du ser på ein konkurranse. Skriv fem utrop som passar til. ■ Lag spørsmål som passar til replikkane i oppgåve B. ■ Gjer om replikkane i oppgåve C eller oppgåve E til indirekte tale.
27 Språklære_B_siste.indd 27
6/4/13 12:27 PM
13 Substantiv – abstrakt og konkret
Skriv substantiva i oppslagsform (ubestemt form eintal) i riktig kolonne. konfliktar
oppdagingar
kampar
oldtida
keisaren
båtane
kyrkjer
gladiatorar
paven
ruinar
løver
gondolar
gleda
smertene
slavane
kjærleiken
lidingar
sigeren
abstrakte substantiv
Italia Milano Genova
Venezia Firenze Roma
Napoli Sardinia Palermo Sicilia
VU
R
D
ER
IN
G
SE
konkrete substantiv
KS
A
EM PL AR
Substantiv som vi ikkje kan sjå eller ta på, kallar vi abstrakte substantiv, for eksempel: tanke, kjensle, varme. Substantiv som ikkje er abstrakte, kallar vi konkrete.
B
Set ring rundt substantiva. Det er 17 i alt. Hugs at særnamn også er substantiv.
Marco Polo frå Venezia drog på reise til Kina for over 700 år sidan. Han fekk jobb hos keisaren. Besøket varte lenge. Då han kom tilbake til familien, var det krig. Han blei teken som krigsfange. I fengselet fortalde han om opplevingane sine, og ein medfange skreiv ned alt. Menneske som las dette seinare, lærte mykje om mellomalderen.
28 Språklære_B_siste.indd 28
6/4/13 12:27 PM
C
Skriv særnamna frå oppgåve B.
EM PL AR
Skriv dei konkrete samnamna.
Skriv dei abstrakte samnamna.
Av orda som er understreka, kan vi lage abstrakte substantiv. Set inn riktig substantiv. Den som er sterk, har
KS
D
styrke . Når nokon græt, hører ein
. Når nokon ler, høyrer ein
SE
Den som er modig, har
Når nokon bråkar, høyrer vi
G
. Den som er redd, er fylt av
.
. Den som er svolten, kjenner
IN
. Når du smiler, ser eg eit
.
verb
R
adjektiv
ER
Fire av orda som er understreka i oppgåve D, er verb, og fire er adjektiv. Skriv dei i alfabetisk rekkjefølgje.
D
E
.
VU
HUGS!
F
Substantiv som vi ikkje kan ta eller sjå på, kallar vi
Skreiv du alle særnamna i oppgåve C med stor bokstav?
.
JA!
■ Slå opp orda konkret og abstrakt i ei ordbok. Korleis er orda forklarte? ■ Skriv dei abstrakte substantiva i oppgåve D i alfabetisk rekkjefølgje. ■ Skriv eit dikt der du har med ein del abstrakte substantiv.
29 Språklære_B_siste.indd 29
6/4/13 12:27 PM
14 Eigedomsord
A
EM PL AR
Eigedomsord fortel kven som eig noko: Det er hans tennisball, hennar fotball, mitt balltre og våre venner.
Set ring rundt eigedomsordet i kvar setning.
Er det din bil? Har du sett bøkene mine? Er det hennar kjole? De må rydde på rommet dykkar. Dette er huset vårt. Har du funne pengane dine? Er det hans sykkel? Det er ditt
Studer denne oversikta.
SE
B
KS
skjerf. Det er hennar bagasje. Er det deira hund? Det er buksa mi.
personleg pronomen eintal eg
meg
2. person
du
deg
3. person
han ho den det
eintal
fleirtal
oss
mi, min, mitt, mine
vår, vårt
de
dykk
di, din, ditt, dine
dykkar
dei
dei
hans, si, sin, sitt, sine hennar, si, sin, sitt, sine si, sin, sitt, sine
deira, sine
vi/me
ER
IN
1. person
fleirtal
G
hvem
eigedomsord
R
D
han henne den det
VU
Set inn eigedomsord som passar til det personlege pronomenet som er understreka. Han fann ikkje skorne
. Vi pakka sakene
. Har de vaska kleda Eg las ut boka
. Eg sølte på genseren
? Du får hente stolen
. Ho likte den nye frisyren . Han henta blada
. Ho åt eplet
. . Vi reiste til hytta .
30 Språklære_B_siste.indd 30
6/4/13 12:27 PM
C
Les og set ring rundt riktig svar i tabellen. Hvis vi sier ”Pelle har på seg genseren sin”, så vet vi at det er Pelles genser. Hvis vi sier at ”Pelle har på seg genseren hans”, så har han lånt den av en annen. Kven er eigaren?
Mamma beundra den nye bilen hennar.
mamma
Gutane prøvde jakkene deira.
gutane
Gutane prøvde jakkene sine.
gutane
Pappa speler på trekkspelet sitt.
pappa
Pappa speler på trekkspelet hans.
pappa
ei anna
EM PL AR
mamma
ei anna
nokon andre nokon andre ein annan ein annan
KS
D
Mamma beundra den nye bilen sin.
Set raud ring rundt alle personlege pronomen (17) og blå ring rundt eigedomsorda (9).
SE
”Vi skal ha karneval på skulen vår i neste veke!” fortalde Karin. ”Vi skal kle oss i mellomalderklede. Nadia har bedt mor si hjelpe oss. Har du sett kjolane
G
hennar? Eg har allereie sett meg ut ein mørkeraud.”
IN
”Du kan gjerne låne sjalet mitt”, sa mamma. ”Det passar til deg.” ”Takk! Gutane skal vere riddarar. Kan Erik få låne kappa di, pappa?”
ER
”Gjerne for meg. Den bruker eg aldri.” ”Ola skal ha med mellomalderbrød. Far hans driv to bakeri. Brøda deira er best i byen!
D
Kan de vere vakter, forresten?”
R
”Dersom eg får ha på meg rustning, så”, sa pappa. ”Kvar er hjelmen min?”
VU
”Eg vil vere ei jomfru i nød”, lo mamma. ”Kvar blei det av sjalet mitt?” HUGS!
E
Ord som fortel kven som eig noko, kallar vi
Sette du ring rundt elleve eigedomsorda i oppgåve A?
. JA!
■ Skriv dei personlege pronomena som er i oppgåve A. ■ Skriv eigedomsorda i oppgåve D i alfabetisk rekkjefølgje.
31 Språklære_B_siste.indd 31
6/4/13 12:27 PM
15 Skiljeteikn – nokre viktige kommareglar
EM PL AR
Ved oppramsing av ord set vi komma mellom orda. Mellom dei to siste orda skriv vi og eller eller: Han åt is, kake og bollar.
Vi set alltid komma framfor men: Ho var glad, men sliten. Vi set komma før og etter eit innskote ledd i ei setning: Columbus, den kjende sjøfararen, var frå Spania.
A
Bruk dei to første kommareglane og set komma på riktig stad.
B
ER
IN
G
SE
KS
Den 3. august 1492 segla Columbus av stad med tre skip: Pinta Niña og Santa María. Skipa var lasta med sardinar plommer mandlar salt og honning. Det var mykje mat men kosten blei for lite variert. Kosthaldet dårleg luft og dårleg hygiene førte til sjukdommar. Columbus kom til Bahamas Cuba og Haiti. Han trudde han var i India men han var i Amerika. Det var derfor han kalla innbyggjarane indianarar.
Bind saman to setningar med men og set komma.
R
D
Columbus var modig. Han var også dumdristig.
VU
Mange seier han oppdaga Amerika. Ikkje alle er einige.
Columbus kom til eit ukjent land. Det budde folk der.
Somme trur dei første amerikanarane kom frå Sibir. Andre seier Australia.
32 Språklære_B_siste.indd 32
6/4/13 12:27 PM
C
Her er eit innskote ledd i kvar setning borte. Set det på plass igjen. Vel frå ramma. særleg på den tida
som dei fleste med utdanning
sjøfararen
EM PL AR
sjøfartsbyen
Spanias kongepar
Columbus blei født i Genova,
, omkring år 1451. Han visste,
, at jorda var rund. Eit aktuelt spørsmål,
, var å finne sjøvegen til India. Columbus,
, streva i ti år med å få pengar nok til reisa. Ferdinand og Isabella,
D
KS
, betalte til slutt for eventyret.
Set komma før og etter den innskotne delen i kvar setning.
IN
Set komma på riktig stad.
ER
E
G
SE
Santa María flaggskipet forliste julaftan 1492. Columbus drog tilbake til Spania heimlandet sitt i 1493. Columbus drog til Amerika fleire gonger fire i alt og trudde kvar gong han var like ved Kina og Japan. Ingen hadde lenger tru på han den store sjøfararen etter den siste reisa. Columbus ein gløymd og svikta mann døydde i 1506.
D
Columbus blei kjend men gløymt. I dag blir han hugsa for oppdagingstrong mot og viljestyrke. Vi les om han den store oppdagaren i historiebøkene.
F
VU
R
HUGS!
Vi set alltid komma framfor
Har du sett komma før og etter ein gløymd og svikta mann i oppgåve D?
.
JA!
■ Skriv tre setningar som har med oppramsing av ord. ■ Skriv setningar som inneheld antonym og men, for eksempel: Buksa var stor, men skjorta var liten. ■ Tenk deg at Columbus skriv eit brev til kongeparet for å be om pengar til reisa. Skriv brevet.
33 Språklære_B_siste.indd 33
6/4/13 12:27 PM
16 Substantiv som ikkje kan teljast
Set ring rundt dei substantiva vi ikkje kan setje ein, eit, eller ei framfor.
B
mann
leire
glas
grus
gras
tanke
krut
sølv
Desse substantiva kan ikkje stå i fleirtal på vanleg måte. Men dei kan stå i bestemt form eintal. Skriv dei riktig. ubestemt form eintal
IN
sand
mjøl
VU
R
D
marmor
ER
krut
smør
bestemt form eintal
G
ved
C
tøffel
KS
salt
SE
A
EM PL AR
Nokre substantiv kan du ikkje setje ein, ei eller eit framfor, eller setje i fleirtal, for eksempel substantivet gull. Slike spesielle substantiver gjerne slike vi ikkje kan ”telje”. Når du set ordet i bestemtform eintal, så ser du at det er eit substantiv: gullet.
Skriv setningar med substantiva frå oppgåve B.
34 Språklære_B_siste.indd 34
6/4/13 12:27 PM
Set ring rundt dei 12 substantiva. jern tog
E
gruve
varmt
Narvik
gull
tunnel
jord
glødande
kopar
vogn
Set inn substantiva frå oppgåve D.
Røros Norge
fellesnamn som du kan setje ein, ei eller eit framfor, og som du kan skrive i fleirtal
tungt
sprengje
fellesnamn som du ikkje kan setje ein, ei eller eit framfor eller skrive i fleirtal
F
SE
KS
eigennamn
Kongsberg
EM PL AR
D
Set ring rundt alle substantiva. Hugs at særnamn også er substantiv.
G
Alfred Nobel var ein svensk ingeniør. Han fann opp dynamitten. Det blei
IN
eit viktig hjelpemiddel ved gruvedrift og sprenging av tunellar. Mykje av formuen hans blei brukt til å opprette nobelprisane. Du har kanskje
ER
høyrt om nobelprisen i litteratur og fredsprisen? Kor mange substantiv fann du?
R
D
Tre av fellesnamna skriv vi ikkje i fleirtal. Kva for nokon?
G
VU
HUGS!
Nokre substantiv kan vi ikkje setje eller
,
framfor.
Fann du 13 substantiv i oppgåve F? Skreiv du dynamitt, gruvedrift og litteratur?
JA!
■ Skriv ei innkjøpsliste over matvarer til eit måltid. Set ring rundt dei substantiva du ikkje kan setje ein, ei, eller eit framfor. ■ Finn på særnamn (merkenamn) som passar til varene på innkjøpslista. ■ Skriv orda i oppgåve D i alfabetisk rekkjefølgje.
35 Språklære_B_siste.indd 35
6/4/13 12:27 PM
17 Og/å
kopp og
begynte å
syster og
slutta å
elskar å
jakke og
står og liker å sommar og prøvde å
Lag setningar der og bind saman to substantiv eller to adjektiv. og
Ho føler seg
På hylla står
D
Ho er både
ER
I sekken har eg
. .
Pappa er alltid
.
.
Til middag et vi
.
.
Ho tar på seg
.
R
Set ring rundt verba som står i infinitiv. Skriv dei med å framfor.
VU
C
KS
hund og
SE
gut og
G
B
Set inn eit substantiv eller eit verb som passer.
IN
A
EM PL AR
Vi bruker å berre framfor verb i infinitiv: Han liker å syngje. Vi kallar å for infinitivsmerket. Ordet og er eit bindeord som tilhøyrer ordklassa konjunksjonar. Det kan binde saman setningar: Han et og ho les. Og kan også binde saman ord av same ordklasse: Ho syng og dansar (to verb). Han tok med både ski og skøyter (to substantiv). Han er sliten og trøytt (to adjektiv).
fraus regne kom syngje sluttar tenkje prøve sa sitje song begynne flaug pip flakse sjå sat fann begynte leika
et drikke
I kva tider er verba som du ikkje sette ring rundt?
36 Språklære_B_siste.indd 36
6/4/13 12:27 PM
D
Av og til kan vi bruke fortidsprøva for å finne ut om vi skal ha og eller å. Då gjer vi setninga om til preteritum: Dei syng og dansar – Dei song og dansa. Vi ser at det er riktig med og. Ho liker å spele – Ho likte å spele. Vi ser at det er riktig med å. Set inn og eller å, og skriv setningane i preteritum. komme for seint.
Ho ryddar
vaskar.
Polly klarer
snakke.
Han begynner Vi sit
springe.
et
Han elskar
symje.
skrive.
Han lærer
teikne. speler.
G
Bandet syng Set inn og eller å. Lars
SE
Dei sluttar
KS
søv.
IN
Ho ligg
E
EM PL AR
Ho bruker
Erik kom springande. Vi begynte
oss både bollar
ta med seg mat
ER
liten. Dei hadde gløymt
saft. Ola elska
komme i siste
drikke. Heldigvis hadde Ola
ete. Han brukte
eg med
seie at han var nøydd til
lang, så han tolte visst
ete mykje.
D
fylle på med ekstra energi. Han var tynn trene. Det hjelpte nok.
R
Han likte
le. Dei brukte alltid
VU
HUGS!
F
Vi set å berre framfor verb i
Skreiv du Dei sluttar å skrive i oppgåve D?
. JA!
■ Skriv setningane i oppgåve E i presens. ■ Skriv setningane i oppgåve B i preteritum. ■ Skriv verb i infinitiv som har med sport å gjere.
37 Språklære_B_siste.indd 37
6/4/13 12:27 PM
18 Repetisjon A
Set raud ring rundt substantiva og grøn ring rundt adjektiva.
EM PL AR
Mads likte å skrive lange brev. Han fekk kontakt med forskjellige menneske i mange land. Det gav han ei god kjensle. Somme gonger fekk han spennande svar. Ein dag fann han ein liten, tynn konvolutt frå Spania i postkassa. Inni låg autografen til ein stor fotballspelar. Han hengde han i ei fin ramme over senga.
Sett alle fellesnavnene fra oppgave A inn i skjemaet. eintal bestemt form
ubestemt form
fleirtal
bestemt form
VU
R
D
ER
IN
G
SE
ubestemt form
KS
B
38 Språklære_B_siste.indd 38
6/4/13 12:27 PM
C
Set alle adjektiva frå oppgåve A inn i skjemaet. komparativ
superlativ
IN
Skriv alle verba frå oppgåve A inn i skjemaet.
presens
preteritum
perfektum
preteritum perfektum
VU
R
D
infinitiv
ER
D
G
SE
KS
EM PL AR
positiv
39 Språklære_B_siste.indd 39
6/4/13 12:27 PM
18 Repetisjon E
Set ring rundt alle personlege pronomen. Aslam og eg er gode venner. Vi heng alltid saman. Han veit at
EM PL AR
han kan seie alt til meg. ”De er som brør”, plar mor mi seie. Ho masar litt på oss òg. ”Du må bruke litt meir av tida di på
skulearbeid”, seier ho. ”Eg gjer mitt, og Aslam gjer sitt”, seier eg.
”Til saman blir det vårt, og det blir alltid bra!” Mamma må le: ”Du høyrest ut som veslebror din når han skal lure seg unna.”
IN
G
SE
KS
Skriv dei personlege pronomena du fann, under kvarandre. Skriv kva du veit om kvart pronomen.
Skriv alle eigedomsorda som er i teksten i oppgåve E.
G
Skriv alle preposisjonane du finn i teksten i oppgåve A og oppgåve E.
VU
R
D
ER
F
Kva for andre preposisjonar veit du om?
40 Språklære_B_siste.indd 40
6/4/13 12:27 PM
H
Set inn hermeteikn og andre skiljeteikn. Hei kvar skal du spurde Simen.
EM PL AR
Eg skal ein tur i parken svarte Lea. Kan eg bli med spurde Simen. Ja gjerne lo Lea. Førstemann bort til treet ropte Simen. Skriv replikkane i oppgåve H som indirekte tale.
J
Set inn komma.
IN
G
SE
KS
I
ER
Eg liker snø regn og solskin men ikkje sterk vind. Ola den luringen åt opp kaka.
D
Mona Knut Nora Lars og Bilal skal på kino.
R
Familien Hansen dei i nabohuset har komme heim.
K
VU
Ja dette skal eg sjå nærmare på.
Set inn og eller å. Ho liker
stupe
saltvann
ferskvatn. Hun lærte
I fjor håpa ho
hoppe. Hun bruker
bade i både
symje veldig tidleg.
vinne skulemeisterskapen. Ho blei likevel
glad for ein 2. plass
ein 3. plass.
41 Språklære_B_siste.indd 41
6/4/13 12:27 PM
Oppsummering Substantiv Vi deler substantiva i samnamn og særnamn.
EM PL AR
Eksempel: land, England
Framfor dei fleste substantiv kan vi setje ein (hankjønn), ei (hokjønn) eller eit (inkjekjønn). Eksempel: ein mann, ei kone, eit eple
Substantiv kan stå i ubestemt eller bestemt form og i eintal eller fleirtal.
KS
Eksempel: ein globus – globusen – globusar – globusane
Substantiv som vi ikkje kan sjå eller ta på, kallar vi abstrakte substantiv. Eksempel: tanke, kjensle, varme, kulde
G
SE
Dei andre substantiva kallar vi konkrete.
IN
Verb
Verb kan fortelje om det som skjer no, eller det som skjedde før. Vi bøyer verbet i ulike tider. presens
preteritum
snakkar
snakka
har snakka
ER
infinitiv
presens perfektum
hadde snakka
R
D
å snakke
preteritum perfektum
VU
Adjektiv
Adjektivet seier noko om substantivet. Adjektiv kan gradbøyast i positiv – komparativ – superlativ. Eksempel: spennande – meir spennande – mest spennande sterk – sterkare – sterkast
42 Språklære_B_siste.indd 42
6/4/13 12:27 PM
Personleg pronomen
kven
EM PL AR
Eit personleg pronomen står i staden for eit substantiv. eintal eg
meg
2. person
du
deg
3. person
han ho den det
han henne den det
vi
oss
de
dykk
dei
dei
KS
1. person
fleirtal
Eigedomsord fortel kven som eig noko.
eintal
G
kven
SE
Eigedomsord
fleirtal
mi, min, mitt, mine
vår, vårt
2. person
di, din, ditt, dine
dykkar
3. person
hans, si, sin, sitt, sine hennar, si, sin, sitt, sine si, sin, sitt, sine
deira, sine
D
ER
IN
1. person
R
Preposisjonar
VU
Nokre vanlege preposisjonar er: av, etter, bak, gjennom, frå, med, mellom, i, hos, på, ved, for, mot, over, til, utan, utanfor, innanfor, under, om, blant, rundt, omkring. Preposisjonar fortel gjerne kvar noko er. Eksempel: Lommeboka ligg i skuffa. Preposisjonar kan også fortelje noko om tid. Eksempel: Vi sov mellom klokka 6 og 7.
43 Språklære_B_siste.indd 43
6/4/13 12:27 PM
Oppsummering Bruk av og/å
Eksempel: Han liker å vinne.
EM PL AR
Vi bruker å berre framfor verb i infinitiv.
Ordet og er eit bindeord som tilhøyrer ordklassa konjunksjonar. Det kan binde saman setningar. Eksempel: Han vaskar, og ho tørkar. Og kan også binde saman ord av same ordklasse:
Hermeteikn, spørjeteikn, ropeteikn, komma
KS
Eksempel: Ho dansar og ler. Han kjøper jakke og bukse. Sekken var tung og stor.
SE
Vi bruker hermeteikn ved direkte tale, det vil seie når vi skal gi att direkte kva nokon tenkjer eller seier: ”Der kjem bussen”, seier Eva. Ordet seier kallar vi utsegnsverb. Det skriv vi med liten bokstav. Etter direkte spørsmål skriv vi spørjeteikn.
IN
Etter utrop skriv vi ropeteikn.
G
Eksempel: ”Kvar skal du?” spurde eg.
Eksempel: ”Sjå der!” ropte Nina.
ER
Begynner utropet med eit utropsord, er det komma etter utropsordet. Eksempel: ”Au, det gjorde vondt!” ropte Aslam.
D
Vi set også komma etter svarord.
R
Eksempel: ”Ja, vi kjem i morgon”, svarte mamma.
VU
Ved oppramsing av ord set vi komma mellom orda. Mellom dei to siste orda skriv vi og eller eller. Eksempel: Han kjøpte bukse, genser og sokkar. Vi set alltid komma framfor men. Eksempel: Ho er trøytt, men glad. Vi set komma før og etter eit innskote ledd i ei setning. Eksempel: Bror min, den luringen, har gøymt seg.
44 Språklære_B_siste.indd 44
6/4/13 12:27 PM
VU
R
D
ER
IN
G
SE
KS
EM PL AR
Notat
Språklære_B_siste.indd 45
6/4/13 12:27 PM
VU
R
D
ER
IN
G
SE
KS
EM PL AR
Notat
Språklære_B_siste.indd 46
6/4/13 12:27 PM
VU
R
D
ER
IN
G
SE
KS
EM PL AR
Notat
Språklære_B_siste.indd 47
6/4/13 12:27 PM
EM PL AR KS SE G
ER
IN
© 2013 GAN Aschehoug, Oslo © 2004 Görel Hydén, Magdalena Schubert og Adastra Läromedel AB ISBN 978-82-492-1591-1 Nynorsk 2. utgåve / 1. opplag 2013 Forlagsredaktør: Kristin Hide / Tina Tofte
VU
R
D
Illustrasjonar: Thor W. Kristensen Grafisk design og tilretteleging: Allworthy Design Omsett til nynorsk av Ole Jan Borgund, Arkitekst AS Trykk og ferdiggjering: Prolong Press Ltd., Kina
Alle kommentarar til utgivingar frå forlaget kan rettast til: GAN Aschehoug Postboks 363 Sentrum 0102 Oslo E-post: forlag@gan.aschehoug.no www.gan.aschehoug.no Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med GAN Aschehoug er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.
Språklære_B_siste.indd 48
6/4/13 12:27 PM