Språklære er ein serie hefte som gir deg systematisk trening i grunnleggjande tema innanfor grammatikk og teiknsetjing. Desse temaa er sentrale for skriving som grunnleggjande dugleik. Oppgåvene i hefta skal gi deg forståing for korleis språket er bygd opp, og hjelpe deg med å sjå samanhengen mellom grammatikalske former og rettskriving. Du lærer også riktig bruk av teiknsetjing. Temaa i hefta blir utvida gradvis til eit meir avansert nivå.
Nynorsk
ISBN 978-82-492-1589-8
42 Språklære_A_4korr.indd 42-43
www.gan.aschehoug.no forlag@gan.aschehoug.no
GAN Aschehoug
Språklære er samansett av • Språklære Start • Språklære A • Språklære B • Språklære C Revidert utgåve 2013
Hanne Solem, Görel Hydén, Magdalena Schubert
Bakarst i kvart hefte er det ei kortfatta og oversiktleg oppsummering av dei ulike temaa. Språklære kan brukast til innlæring, øving og repetisjon.
Språklære
A 43 3/15/13 2:23 PM
Språklære
A
Hanne Solem, Görel Hydén, Magdalena Schubert
GAN Aschehoug
1 Språklære_A_4korr.indd 1
3/16/13 1:00 AM
Til læraren
Språklære skal gi elevane større forståing for korleis språket er bygd opp, og hjelpe dei til å sjå samanhengar mellom grammatikalske former og rettskriving. Arbeid med språklære er eit viktig ledd i utviklinga av ein heilskapleg skrivekompetanse og skriving som grunnleggjande dugleik.
• Alfabetisering
Ein arbeider med alfabetisering ut frå første, andre og tredje bokstav. Elevane lærer òg kva leieord vil seie.
• Antonym og synonym
Forståing for og bruk av synonym og antonym vil gi barna sterkare medvit om variasjon i språket.
• Teiknsetjing
Elevane blir kjende med punktum, spørs- målsteikn og utropsteikn, bruk av komma ved oppramsing og framfor men og bruk av hermeteikn. Dette er viktige skiljeteikn når dei skal skape sine eigne tekstar.
ER
IN
G
SE
KS
Kvart oppslag i boka inneheld eit spesielt tema innanfor språklære. Mange av temaa kjem igjen fleire gonger, men i utvida form. Slik får elevane både repetert og utvida læringa. I kvart oppslag får elevane varierte oppgåver som skal gi dei forståing for og erfaring med det aktuelle temaet. Kvart hefte blir avslutta med eit oppslag med repetisjonsoppgåver, som også kan brukast som ein test. Oppsummeringa er kortfatta og oversiktleg, og ho kan òg vere nyttig for dei føresette.
Kommentarar til sentrale tema som blir behandla i Språklære A
EM PL AR
Språklære er ein serie hefte som gir systematisk trening i grunnleggjande tema innanfor grammatikk og teiknsetjing. Hefta kan brukast til innlæring, øving og repetisjon.
VU
R
D
Forslag til arbeidsmåte Arbeid med kvart kapittel i ein periode på ei eller to veker. Læraren går gjennom temaet som blir teke opp, viser med eksempel og forklarer det som står i regelruta først i kvart kapittel. Nokre lærarar vil velje å bruke Språklære tidleg i arbeidet med kvart tema, andre vil avslutte eit tema med at elevane arbeider i boka. Oppgåvene er langt på veg sjølvinstruerande. Fasit til oppgåvene er tilgjengeleg på nettsida: www.gan.aschehoug.no
• Substantiv
Elevane lærer om samnamn og særnamn og riktig bruk av stor forbokstav. Dei lærer om kjønn på substantiv og bøying i tal og form. Dei får også trening i å finne opp slagsforma av substantiv, som ein må kunne for å slå opp i ei ordliste.
• Adjektiv
Elevane blir kjende med samsvarsbøying og gradbøying av adjektivet. Dei får også trening i å finne oppslagsforma.
• Verb
Elevane lærer å bøye verbet i presens og preteritum. Dei lærer at infinitivsforma er det same som oppslagsforma av eit verb. I samband med direkte tale lærer dei variert bruk av utsegnsverb.
2 Språklære_A_4korr.indd 2
3/16/13 1:00 AM
Innhald Alfabetisering etter første, andre og tredje bokstav .... 4
2
Substantiv – samnamn og særnamn .......................…. 6
3
Substantiv – oppslagsform og kjønn ….......................… 8
4
Adjektiv …….................................................................... 10
5
Synonym …….................................................................. 12
6
Verb – oppslagsform …...............................................…. 14
7
Skiljeteikn – hermeteikn og utsegnsverb …...............… 16
8
Substantiv – ei ordklasse …….......................................... 18
9
Substantiv – eintal og fleirtal ….................................…. 20
10
Adjektiv – gradbøying …….............................................. 22
11
Antonym ….................................................................…. 24
12
Verb – infinitiv, presens, preteritum ............................. 26
13
Alfabetisering – leieord ……........................................... 28
14
Substantiv – ubestemt og bestemt form ..................…. 30
15
Skiljeteikn – komma ..................................................… 32
D
ER
IN
G
SE
KS
EM PL AR
1
Repetisjon …................................................................... 34
R
16
VU
Oppsummering …........................................................... 37
3 Språklære_A_4korr.indd 3
3/16/13 1:00 AM
1
Alfabetisering etter første, andre og tredje bokstav
Skriv bokstavane som manglar i alfabetet.
b
g
jk
m
o
qr
u
wx
z
å
Skriv orda i alfabetisk rekkjefølgje.
G
SE
B
de
KS
A
EM PL AR
I oppslagsbøker og ordlister står orda i alfabetisk rekkjefølgje. Dersom to ord begynner med same bokstav, blir dei alfabetiserte etter den andre bokstaven. Dersom andre bokstav også er lik, alfabetiserer vi etter den tredje bokstaven, og så vidare.
fiolin
D
harpe obo
klarinett trommer fløyte cello
Skriv orda i alfabetisk rekkjefølgje.
R
C
ER
IN
gitar
musikk
fele
munnspel
fløyte
mikrofon
paukar
band
piano
bassgitar
panfløyte
banjo
VU
flygel
4 Språklære_A_4korr.indd 4
3/16/13 1:00 AM
Det er ti nye elevar i korpset. Skriv namna i alfabetisk rekkjefølgje.
EM PL AR
D
Fredrik
Frida
Anine
Chirac
Robin
Anders Charlotte
Nora Abid
skala
tamburin
song
saksofon
klarinett
melodi
elgitar
konsert
musikk
elbass
korps
mandolin
elmusikk
D
tangent
IN
tverrfløyte
G
I kva for rekkjefølgje ville orda komme i ei ordliste? Skriv nummera 1–3 i rutene.
ER
E
SE
KS
Nina
I oppslagsbøker og ordlister står orda i
VU
R
HUGS!
F
rekkjefølgje.
Dersom to ord begynner med same bokstav, blir dei ordna etter
Har du skrive Robin sist i oppgåve D?
. JA!
■ Slå opp orda i oppgåve C i ei ordliste. Ved sida av kvart ord skriv du kva for side du fann det på. ■ Skriv namn på nokre av vennene dine i alfabetisk rekkjefølgje. ■ Skriv nokre fotballag du veit om, i alfabetisk rekkjefølgje.
5 Språklære_A_4korr.indd 5
3/16/13 1:00 AM
2
Substantiv – samnamn og særnamn
A
EM PL AR
Substantiv er namn på noko eller nokon. Vi deler substantiv i særnamn og samnamn. Særnamn skriv vi med stor forbokstav og samnamn med liten forbokstav. Jakob og Danmark er særnamn, gut og land er samnamn.
Set inn substantiva frå parentesane og skriv dei riktig. Særnamna skriver du med stor forbokstav. ligg i
(frankrike, europa, hovudstaden, paris)
heiter
Hovudstaden i
heiter
. I
IN
Hovudstaden heiter
G
Det er ein stor (finland, innsjøar, helsingfors)
.
SE
til
.
KS
er det mange
Ein god del besøkjer (japan, tokyo, by)
.
I
(london, turistar, slottet, dronninga)
ER
.
er det mange
.
. tilhøyrer
(danmark, skandinavia, danskane, fjell)
.
har ikkje mange
R
og
D
(italia, pizza, pasta, italienarane)
VU
berre har
å by på, men
et nok annan mat òg!
Eigentleg er
nord i
ei vulkansk . Veit du namn på nokon
(svenskar, nordmenn, konge, noreg, sverige)
. Då var (tyskland, bilar, bilmerke, mercedes)
Eit kjent
i landet sitt.
Mange trur at
(island, øy, atlanterhavet, vulkanar)
.
I
?
og
har hatt same
og
i union.
blir det laga mange er
. .
6 Språklære_A_4korr.indd 6
3/16/13 1:00 AM
Kor mange samnamn og særnamn skreiv du i oppgåve A? Eg skreiv
C
samnamn og
særnamn.
Skriv samnamn og særnamn som du synest passar. I år fekk vi ein ny
i klassen. Ho heiter i
. Ho kom frå byen
EM PL AR
B
. No bur ho rett ved meg i
Ho har to
som heiter
I helga skal ho bli med meg på
12a.
og
vår i
. Vi tek toget til
. På stasjonen blir vi møtte av
.
Lag setningar av orda i rammene. Hugs stor forbokstav i begynninga av setningane og i særnamn. Kvar setning skal slutte med punktum.
KS
D
.
G
ER
snakkar peru spansk i dei
IN
er i egypt pyramidar mange det
SE
varme på island det kjelder finst
D
namn anna eit på er sørpolen antarktis
VU
R
flagget raudt kvitt og er polske det HUGS!
E
Samnamn skriv vi med
forbokstav og særnamn med forbokstav.
Skreiv du ordet spansk med liten forbokstav i oppgåve D?
JA!
■ Skriv ti særnamn som er namn på land eller stader. ■ Skriv samnamn som passar til særnamna du skreiv.
7 Språklære_A_4korr.indd 7
3/16/13 1:00 AM
3
Substantiv – oppslagsform og kjønn
gran
sov
traktor
grøn
jenta
bonden
jobba
guten
gjekk
fjøset
kattane
bilen
sjøar
køyrde
hus
fjellet
mata
raske
hesten
raud
morosamt
mjølkar
dyrkar
epletreet
plukka
vogna
blå
kyrne
hausta
SE
KS
furua
Set inn substantiva som du sette ring rundt. Skriv dei i oppslagsform.
G
B
Blant desse orda er det 16 substantiv. Set ring rundt dei.
IN
A
EM PL AR
I ei ordliste står alltid substantivet (samnamnet) i oppslagsform. Når du tenkjer ein, ei eller eit framfor substantivet, finn du oppslagsforma. Orda ein, ei og eit kallar vi artiklar.
ER
menneske
VU
tre
R
D
dyr
stad
køyretøy
8 Språklære_A_4korr.indd 8
3/16/13 1:01 AM
D
Skriv substantiva i oppslagsform og skriv ein, ei eller eit framfor.
fuglar
faklar
bordet
bøker
hytta
brør
hus
menn
treet
EM PL AR
C
Artiklane ein, ei og eit fortel kva for kjønn substantivet har. Framfor hankjønnsord skriv vi ein, framfor hokjønnsord ei og framfor inkjekjønnsord eit. Skriv orda du skreiv i oppgåve C, i riktig kasse. hokjønnsord
inkjekjønnsord
Sjå på bileta og finn samnamn. Skriv ein, ei eller eit framfor orda.
VU
R
D
ER
IN
G
E
SE
KS
hankjønnsord
HUGS!
F
Orda ein, ei og eit kallar vi
Har du skrive eit framfor tre ord i oppgåve C?
. JA!
■ Finn ti samnamn som passar til ei reise. Skriv ein, ei eller eit framfor orda. ■ Finn samnamn som passar til ein klassefest. Skriv ein, eit eller ei framfor orda.
9 Språklære_A_4korr.indd 9
3/16/13 1:01 AM
4
Adjektiv Adjektiv er ord som fortel noko om eit substantiv.
A
EM PL AR
I ei ordliste står adjektiva i oppslagsform. Når du tenkjer han er så ... framfor adjektivet, finn du oppslagsforma. Oppslagsforma av lange er lang, fordi vi kan seie han er så lang.
Adjektiva fortel noko om dei substantiva som er understreka. Set ring rundt adjektiva. Mauren har seks tynne bein. Han har kraftige musklar. I tua grev dei djupe gangar og små rom.
Set ring rundt dei ti adjektiva.
ER
B
IN
G
Skriv adjektiva i oppslagsform.
SE
Maurane liker seg på varme stader.
KS
Maurane er flittige dyr. Dei byggjer den store maurtua saman.
blomsterfluge vengjer hovud bein raske
D
brune liten farleg stikke ufarlege
R
stripete bakkropp morosamt fly gul
VU
svolten veps bie sint insekt
C
Skriv adjektiva frå oppgåve B i oppslagsform.
10 Språklære_A_4korr.indd 10
3/16/13 1:01 AM
D
Adjektivet blir bøygd for at det skal passe saman med substantivet. Adjektivet stor kan ha forma stor, stort eller store. Set inn riktig form av adjektivet. Dei
auga til insekta er eigentleg sette saman av mange (stor)
auge. Myggen har (god)
(liten)
EM PL AR
(liten)
luktesans. Eit
myggstikk kan klø mykje, men det er sjeldan
.
(farleg)
Grashoppene har
bakbein som gjer det lettare å hoppe
(tjukk)
hopp. Mange insekt er (lang)
. Det finst tusenvis av
(nyttig)
KS
insektartar. (forskjellig)
SE
Finn adjektiv som fortel noko om dyra.
R
D
ER
IN
G
E
VU
HUGS!
F
Eit adjektiv
eit substantiv.
Vi finn oppslagsforma når vi tenkjer
Sette du ring rundt flittige i oppgåve A?
framfor adjektivet.
JA!
■ Slå opp adjektiva i oppgåve D i ei ordliste. Skriv sidetal ved kvart ord. ■ Vel deg eit dyr. Skriv ti adjektiv som passar til dyret. ■ Finn ti adjektiv i ei bok du les. Skriv adjektiva i oppslagsform.
11 Språklære_A_4korr.indd 11
3/16/13 1:01 AM
5
Synonym
A
EM PL AR
Synonym er ord som tyder det same eller nesten det same.
Skriv eit synonym til kvart ord. Vel blant orda på teikninga. forstå
oppgitt
irritert
prate
rasande
KS
rydde
SE
sint saker
forsøk
IN
våt
ting
VU
B
R
D
ER
snakke
skjøne
ordne
G
eksperiment
blaut
Set inn ord som du synest passar, frå oppgåve A. Eg synest det er gørr å
på rommet. Mange
blir mamma både
og
ligg utover golvet. Somme gonger
. Det kan eg kanskje
I går prøvde eg ein ny type hurtigvask, men det var ikkje eit særleg vellykka Dessutan blei eg kliss
. «Dette må vi
. .
meir om», sa mamma. Typisk!
12 Språklære_A_4korr.indd 12
3/16/13 1:01 AM
C
Vel det ordet du synest passar best som synonym. Skriv ordet. aftan (ettermiddag, kveld, natt) alminneleg (original, sjeldan, vanleg)
Lag ei setning med kvart av dei tre orda du skreiv.
D
EM PL AR
gretten (sur, sint, trøytt)
Skriv desse setningane på nytt. Prøv å finne synonym for orda som er streka under.
KS
I går sprang eg over vegen for å nå bussen. Det var ikkje smart. Eg fall, og det gjekk bra, men du kan jo førestille deg kor rasande pappa blei. «Når skal du skjøne trafikkreglane!» skreik han. Han var jo
R
D
ER
IN
G
SE
engsteleg for at det skulle skje ei ulykke. Å ha litt betre tid er lurt.
VU
HUGS!
Synonym er ord som
E
Skreiv du ordet vanleg i oppgåve C?
.
JA!
■ Arbeid to og to saman. Skriv ti substantiv eller adjektiv på kvart dykkar ark. Byt ark og skriv synonym til flest mogleg av substantiva. ■ Slå opp orda du skreiv, i ei ordliste. Kva for synonym finn du der?
13 Språklære_A_4korr.indd 13
3/16/13 1:01 AM
6
Verb – oppslagsform Verb er ord som fortel kva nokon gjer, eller kva som skjer.
Ti av orda er verb. Set ring rundt verba. bademadrass
fisken
raud
sumde
strand
grev
herleg
grøn
rodde
sov
badar
sit
fiska
sand
ball
kastar
blå
varm
sol
skog
spring
ligg
G
SE
KS
båt
IN
A
EM PL AR
I ei ordliste står alltid verba i oppslagsform. Du finn oppslagsforma av eit verb dersom du tenkjer å framfor ordet. Oppslagsforma av finn er finne, fordi vi kan seie å finne.
Skriv alle verba frå oppgåve A i oppslagsform.
C
Set ring rundt dei to orda i kvar rute som er verb.
VU
R
D
ER
B
mate
maten
et
søvn
munn
snorke
jogge springe sko bukse
symje dykke
sove natt
kjøpe betale
strand
les
symjetak
briller
kiosk pengar
bok sjå
skummel spøkje
grave grop
ule
spøkjelse
kaste spaden
14 Språklære_A_4korr.indd 14
3/16/13 1:01 AM
Set inn verb som passar. Bruk verba i ramma. sumde
reiser
gjer
ligg
Kvar sommar
kan
sit
plar
vi på hytta. Den
å bade kvar dag. I fjor Han
ikkje symjetaka heilt, men det
Eg
gleder
las
å dykke.
ikkje noko. Mamma
. I fjor
meg til neste sommar!
les
ved sjøen. Eg
eg tusen meter. Bror min
ofte på bryggja og
ho atten bøker.
Sjå på teikningane. Kva for verb får dei deg til å tenkje på? Skriv verba.
R
D
ER
IN
G
SE
KS
E
liker
EM PL AR
D
VU
HUGS!
F
Verb er ord som fortel kva nokon eller kva som
Sette du ring rundt 16 verb i oppgåve C?
. JA!
■ Skriv ti verb som fortel kva du har lyst til å gjere ein regnvêrsdag. ■ Skriv ti verb som fortel kva du gjer gjennom ein skuledag. ■ Slå opp dei verba du har skrive, i ei ordliste.
15 Språklære_A_4korr.indd 15
3/16/13 1:01 AM
7
Skiljeteikn – hermeteikn og utsegnsverb HEI!
EM PL AR
Vi bruker hermeteikn (”) når vi skal gi att direkte kva nokon tenkjer eller seier. ”Eg er trøytt”, tenkte ho. ”Eg kjem snart!” ropte ho. Det som står mellom hermeteikna, kallar vi gjerne replikkar.
I teikneseriane står replikkane i snakkebobler. Då viser teikningane korleis replikkane blir sagde. I ein vanleg tekst må vi bruke verb som viser dette: roper, seier, kviskrar, spør osv. Dette kallar vi utsegnsverb. Dei skriv vi alltid med liten forbokstav. Skriv det som står i snakkeboblene. Legg merke til hermeteikn og utsegnsverb.
KS
A
SE
Kan du gå tur med Tass?
Eg har det travelt!
ER
IN
G
Eg gjorde det i går.
”, svarer Bjørn.
R
”Eg
!” tenkjer Tass.
VU
”Eg
?” spør Simen.
D
”Kan du
B
Vel eit utsegnsverb som du synest passar til kvar replikk. Skriv hermeteikn før og etter kvar replikk. Kven var det som skulle gå tur med Tass? Ikkje eg! De får tørke opp på golvet,
pappa.
gutane i kor. pappa.
16 Språklære_A_4korr.indd 16
3/16/13 1:01 AM
C
Kven seier kva? Vel frå ramma. Finn på utsegnsverb sjølv, og skriv hermeteikn på rett stad.
Ta ballen! Eg vil ha ballen!
EM PL AR
Tass er flink!
!
Bjørn.
!
Simen.
!
Tass.
!
pappa.
SE
Sjå på teikninga. Lag replikkar sjølv, og set hermeteikn på rett stad. Det handlar om at Bjørn har mista tøflane sine, og at pappa trur Tass har teke dei.
G
D
KS
Ikkje kast ball inne!
, seier pappa. , tenkjer Tass.
D
ER
IN
? spør Bjørn.
Vi bruker
når vi skal gi att direkte kva
E
VU
R
HUGS!
nokon seier eller tenkjer. Verba som fortel korleis ein seier ein replikk, kallar vi .
Har du skrive alle utsegnsverba i oppgåvene B og C med liten bokstav?
JA!
■ Bruk ein teikneserie. Skriv replikkane som står i snakkeboblene, bruk hermeteikn og vel utsegnsverb som passar. ■ Lag ei lita forteljing om Bjørn og Simen som går tur med Tass. Hugs replikkar med hermeteikn og utsegnsverb.
17 Språklære_A_4korr.indd 17
3/16/13 1:01 AM
8
Substantiv – ei ordklasse
Namn på hunderasar er samnamn. Namnet til ein spesiell hund er særnamn. Her manglar det stor bokstav i særnamna. Set ring rundt dei, og skriv dei riktig.
passopp
buhund
schæfer
puddel
lassie
ruff
labrador
boksar
setter
rex
tinka
KS
tass
IN
Skriv samnamna i oppgåve A i alfabetisk rekkjefølgje.
D
ER
B
G
SE
A
EM PL AR
Substantiv er ei ordklasse. Adjektiv og verb er også ordklasser. Substantiv deler vi i særnamn og samnamn.
C
VU
R
I kvar ramme er det både samnamn og særnamn. Set ring rundt særnamna, og skriv dei riktig. gut
larsen
knut mann
paris land
by
frankrike
papegøye polly
kanarifugl pip
18 Språklære_A_4korr.indd 18
3/16/13 1:01 AM
Skriv samnamna i oppgåve C med ein, ei eller eit framfor.
E
Setningar og særnamn begynner med stor forbokstav. Skriv desse setningane riktig.
EM PL AR
D
i australia er det ein type papegøyar som blir kalla kakaduer.
nils olsen kallar skogskatten sin mio olsen.
SE
Set orda i riktig rekkjefølgje, slik at det blir setningar. Hugs stor forbokstav på riktig stad. Kvar setning skal slutte med punktum.
G
F
KS
det er riktig at grønlandshundane kjem frå grønland.
IN
eg har som heiter to marsvin knoll og tott
ER
storgata han fredrik berg heiter og bur i
VU
HUGS!
R
D
og eg i sommar reiste til erik london
G
Substantiv er ei
. Verb og adjektiv er også .
Har du begynt alle setningane i oppgåvene E og F med stor forbokstav?
JA!
■ Skriv ti særnamn som passar til kjæledyr. ■ Skriv ti samnamn som er husdyr eller kjæledyr.
19 Språklære_A_4korr.indd 19
3/16/13 1:01 AM
9
Substantiv – eintal og fleirtal
Set ring rundt substantiva.
sit
snakkar
gut
sekk
et
sykkel
ventar
står
ser
hjelm
styre
ler
pedal
KS
katt
ryddar
IN
Alle substantiva du sette ring rundt, er samnamn i eintal. Skriv dei inn i skjemaet, og skriv ein, ei eller eit framfor. Deretter skriv du kvart ord i fleirtal. Då kan du tenkje fleire framfor ordet.
ER
B
G
SE
A
EM PL AR
Substantiv kan stå i eintal og i fleirtal. Ei jakke er eintal, mens jakker er fleirtal.
fleirtal
VU
R
D
eintal
20 Språklære_A_4korr.indd 20
3/16/13 1:01 AM
bilar –
jakker –
bussar –
luer –
båtar –
lisser –
vindauge –
sko –
dører –
bord –
solar –
G
EM PL AR
bukser – ei bukse
tak –
lampar –
eple –
bananar –
SE
KS
druer –
stolar –
IN
D
Under kvart bilete er det nokre substantiv i fleirtal. Skriv dei i eintal med ein, ei eller eit framfor.
Ein del samnamn endrar vokal når dei står i fleirtal. Skriv desse substantiva i fleirtal.
ER
C
D
ei bok –
ei tå –
ei strand –
ein fot –
R
ei tann –
ei hand –
VU
HUGS!
Samnamn kan stå i
E
Har du skrive eit framfor fire av orda i oppgåve C?
og i
.
JA!
■ Skriv ti samnamn som handlar om sport. Skriv dei i eintal og i fleirtal. ■ Skriv ti samnamn som handlar om mat. Skriv dei i eintal og i fleirtal. ■ Vel eit avsnitt i ei bok. Finn samnamna og skriv dei i eintal og i fleirtal.
21 Språklære_A_4korr.indd 21
3/16/13 1:01 AM
10 Adjektiv – gradbøying
Halvparten av desse orda er adjektiv. Set ring rundt dei. rask
vekt
smart trene
B
sko
stong tøff
sveitt
smiler
kraftig
trøye
flink
hår
lur
klok
raud
gul
mann
løfte
bok
varm
vatn
KS
blad
sterk
Gradbøy adjektiva du har sett ring rundt i oppgåve A.
SE
A
EM PL AR
Adjektiv kan gradbøyast. Gradbøying er ei form for samanlikning. Adjektivet fin gradbøyer vi slik: fin – finare – finast.
oppslagsform
raskast
VU
R
D
ER
IN
lur
raskare
sterkast grad
G
rask
sterkare grad
22 Språklære_A_4korr.indd 22
3/16/13 1:01 AM
C
Vel ord som du synest passar frå oppgåve B, og set inn i setningane. Eg er sterk, men han er sterkare. Julia var
etter første runde, men endå , Knut er endå
Genseren min er
, men buksa er
Passopp er
.
.
, men pappa er endå
Kva vil du helst vere,
.
eller
?
oppslagsform
sterkare grad
IN
yngre
best
ER
liten
sterkast grad
størst
G
større ung
KS
Ein del adjektiv endrar vokal eller blir til heilt nye ord når vi gradbøyer dei. Fyll inn orda som manglar.
SE
D
, men Jon er aller
EM PL AR
Oskar er
etter siste.
eldre
R
mykje
D
mange
VU
HUGS!
E
Adjektivet kan
Skreiv du liten – mindre – minst i oppgåve D?
. Gradbøying er ei form for . JA!
■ Skriv fem adjektiv som passar til ein god venn. Gradbøy dei. ■ Skriv setningar der du bruker adjektiva i oppgåve D.
23 Språklære_A_4korr.indd 23
3/16/13 1:01 AM
11 Antonym
A
Finn ord som tyder det motsette. Vel blant orda i ramma.
lys –
mett
svolten –
mørk
liten
tidleg –
glad
seint
smal
billig
stor – dyr –
KS
lett
tung – trist –
SE
brei –
trøytt
kort
lang –
IN
G
vaken –
Set inn to antonym i kvar setning. Vel blant antonyma i oppgåve A.
ER
B
EM PL AR
Ord som tyder det motsette av kvarandre, kallar vi antonym.
Eg kjende meg
etter alle kakene, men snart blei eg
D
igjen. Då eg la meg, var eg
VU
R
men no er eg
. Pappa seier eg legg meg for
, men eg synest eg legg meg for
Denne kofferten var
.
, men den andre var som dagen, den andre var
som ein kjempe, den andre , men ein krangel kan gjere meg ein
,
bil? Det er ikkje så lett å få ein
. Den eine var som natta. Den eine var som ein dverg. Ein god venn gjer meg
. Skal vi kjøpe ein sofa gjennom ei
eller dør.
24 Språklære_A_4korr.indd 24
3/16/13 1:01 AM
flaks
einig
farleg
fornøgd
forstå
høfleg
klar
sann
førebudd
fred
lydig
frivillig
ekte
EM PL AR
heldig
KS
D
Somme gonger kan vi få antonym ved å setje ei forstaving framfor det eine ordet. Like kan bli til mislike. Fred kan bli til ufred.
Set inn to antonym i kvar setning. Vel blant antonyma i oppgåve C.
SE
C
Heldige Anton har ofte
, men Donald har ofte eller
G
Er historia om julenissen
eller
IN
Er du
ER
Er du Møter du
D
Er det
? i det eg seier?
eller
med arbeidet ditt?
eller
til prøva?
eller
å mate krokodillene?
eller
å takke for maten?
VU
R
Synest du det er
.
HUGS!
E
Ord som tyder det motsette av kvarandre, kallar vi
Begynner tolv av orda du skreiv i oppgåve C, med u?
.
JA!
■ Lag setningar med fleire av antonyma i oppgåve C. ■ Prøv å finne synonym til flest mogleg av orda i oppgåve A.
25 Språklære_A_4korr.indd 25
3/16/13 1:01 AM
12 Verb – infinitiv, presens, preteritum
sverd
reise
kjempe
skjold
kamp
teikne
våpen
segle
vikingar
farleg
hente
tøff
jakte
G
Skriv dei verba du har sett ring rundt i oppgåve A, inn i skjemaet under infinitiv. Så bøyer du verba i presens og preteritum.
D
B
modig
ER
runer
SE
skip
KS
Set ring rundt verba. Dei står i infinitiv.
IN
A
EM PL AR
Verb kan fortelje både om det som skjer no, og om det som skjedde før. Vi kan bøye verbet i ulike tider: infinitiv (oppslagsforma), presens (no) og preteritum (før). Slik bøyer vi verbet bruke: å bruke – bruker – brukte.
R
infinitiv
VU
å segle
presens (no) seglar
preteritum (då) segla
å å å å å
26 Språklære_A_4korr.indd 26
3/16/13 1:01 AM
C
Set inn verba i preteritum. Vikingane
for over tusen år sidan. Mange vikingar (leve)
Dei
med store vikingskip som (segle)
årer og segl. Ofte (ha)
kloster og borger. Slik
dei seg rikdom.
EM PL AR
Skriv verba frå oppgåve C i presens.
E
Skriv inn dei tidene av verbet som manglar.
presens (no)
å sparke
hoppar
G
å
stansa
IN
å
ER
å sove å vinne
stal spring song
VU
R
D
å
HUGS!
F
preteritum (då)
SE
infinitiv
KS
D
å
dei (plyndre)
(skaffe)
å
til andre land.
(reise)
Tre av verbtidene kallar vi
,
og
Skreiv du springe – spring – sprang i oppgåve E?
. JA!
■ Skriv eit verb til flest mogleg av bokstavane i alfabetet. Bøy dei i presens og preteritum. ■ Bruk flest mogleg av verba frå førre oppgåve til å skrive ei tøysete historie.
27 Språklære_A_4korr.indd 27
3/16/13 1:01 AM
13 Alfabetisering – leieord
Skriv bokstavane som manglar i alfabetet.
B
e
i
n
s
KS
a
y
å
Set strek under det ordet i ramma som passar mellom dei to leieorda. jåle
jordbær
jogge
juvel
jul
niese
nøtt nysgjerrig
jakt
propell pust
tomat
tone trikk tog
trass
maske mil mann
vott vatn venner
vinne
mot mjølk
vaske våt
vulkan
nisse natt nyse
mamma
ER
IN
trufast tante
nordvest
D
marsipan
pynte pølse pris pute prøve
G
jobb
SE
A
EM PL AR
Øvst på sidene i ei ordliste står leieorda som skal hjelpe deg med å finne fortare fram. Leieorda fortel kva for ord som står først, og kva for ord som står sist på ei side eller eit oppslag. Mellom leieorda står dei andre orda i alfabetisk rekkjefølgje.
R
C
VU
Leieorda på ei side i ordlista er soldat og spegel. Alle desse orda står mellom dei to leieorda. Skriv dei i alfabetisk rekkjefølgje.
1 2 3
sove spasere solskin sommar sortere spann
4 5 6
28 Språklære_A_4korr.indd 28
3/16/13 1:01 AM
D
Mellom kva for to leieord passar dei ulike orda?
kylling
konkylie – korall
laud – lekam la – landbruk
kurs – kåre
livrett – loppe
EM PL AR
kremmar – kubb
påske
KS
lam
president – privat
SE
pomp – post pute – påvise
revy – robot rogn – rotte
G
ris
Set strek under dei seks orda som står mellom leieorda klegg og knekt.
knekk
knask
klementin
klovn
knapp
kjøkken
klatre
knirke
R
D
klokke
klaver
komet
ER
knipse
IN
E
refreng – reise
VU
HUGS!
F
Øvst på sidene i ei ordliste står
som
skal hjelpe deg med finne fortare fram. Mellom leieorda står dei andre orda i
Sette du strek under klementin i oppgåve E?
JA!
■ Bruk ei ordliste og finn ut kva for leieord du finn desse orda mellom: år, haust, vår, vinter, sommar. ■ Du og ein venn vel ti ord kvar frå ordlista. Skriv ned orda på kvart dykkar ark. Byt ark, slå opp orda og skriv kva for side de fann dei på. Ta eventuelt tida.
29 Språklære_A_4korr.indd 29
3/16/13 1:01 AM
14 Substantiv – ubestemt og bestemt form
Desse substantiva står i ubestemt form eintal. Skriv dei i bestemt form. ubestemt form eintal
bestemt form eintal
(tenk ein, eit eller ei framfor substantivet)
(tenk den eller det framfor substantivet)
valpen
valp
katt
G
fugl
Den valpen kalla ho Snute.
IN
fisk
ER
marsvin
Desse substantiva står i ubestemt form fleirtal. Skriv dei i bestemt form. ubestemt form fleirtal
bestemt form fleirtal
(tenk fleire framfor substantivet)
(tenk dei framfor substantivet)
R
D
B
Først fekk Tyra ein valp.
SE
hund
KS
A
EM PL AR
Substantiv kan stå i ubestemt form eller bestemt form. Orda kanin og kaninar er ubestemt form. Då tenkjer vi ikkje på nokon spesiell kanin. Kaninen og kaninane er bestemt form. Då tenker vi på ei spesiell eller fleire spesielle kaninar.
valpane
VU
valpar
Så fekk Tyra to valpar til!
hundar kattar fuglar fiskar
marsvin
Dei valpane kalla ho Snipp og Snapp.
30 Språklære_A_4korr.indd 30
3/16/13 1:01 AM
C
Her er det åtte substantiv. Fyll inn dei formene som manglar. I ubestemt form eintal skriv du ein, eit eller ei framfor substantivet. eintal bestemt form
ubestemt form
ei matskål
bestemt form
EM PL AR
ubestemt form
fleirtal
matskåler kjøttbeinet
ei korg teppe
labbane
KS
eit frø
G
Står desse substantiva i eintal eller fleirtal? Bestemt eller ubestemt form?
IN
D
gulrøtene
SE
turen
ER
dyret
D
dyrebutikkar
R
HUGS!
VU
Substantiv kan stå i Substantiv kan stå i
E
form eller tal eller
Har du skrive ei gulrot i ubestemt form eintal i oppgåve C?
form.
tal. JA!
■ Lag eit skjema som i oppgåve C. Skriv inn ulike ville dyr i skjemaet. ■ Vel eit avsnitt frå ei bok. Skriv ned alle substantiva som står i bestemt form. Skriv dei deretter i ubestemt form.
31 Språklære_A_4korr.indd 31
3/16/13 1:01 AM
15 Skiljeteikn – komma ved oppramsing og framfor men
A
EM PL AR
Ved oppramsing av ord skriv vi komma mellom orda. Mellom dei to siste orda i oppramsinga skriv vi og eller eller. Vi skriv alltid komma framfor men.
Skriv setningane på nytt og byt ut orda og eller eller med komma. Det siste og eller eller lèt du stå.
KS
Sal av klede og sko og smykke og vesker og belte.
SE
Vi har sko for damer og herrar og gutar og jenter.
IN
G
Har du lyst på kaker eller kjeks eller konfekt eller is?
Skriv komma på riktig stad i desse setningane.
VU
B
R
D
ER
Du kan vinne bøker eller filmar eller eit fotoapparat eller ein dvd-spelar.
Eg skriv dagbok men det er hemmeleg! Eg fortel mykje men ikkje alt. Maten var god men veldig mektig. Vi kjøpte to men gav bort ein. Eg skal gå heim men ikkje enno. Eg hugsar å setje komma men ikkje alltid.
32 Språklære_A_4korr.indd 32
3/16/13 1:01 AM
C
Skriv komma framfor men, og skriv setningane ferdig. Ho kom seint men Eg ringde til henne men
EM PL AR
Eg fann lommeboka men Vi skulle ha reist i går men
D
Skriv komma på riktig stad i desse setningane.
Eg kjøpte bukser genser nye sko og jakke men gløymde alt i butikken.
Hugs å ta med badetøy handklede matpakke og drikke men pengar treng du ikkje.
KS
Han kjende seg trøytt sliten utmatta og utblåst men hadde vunne!
1 Mindre, pen båt til sals. 2 Mindre pen båt til sals.
G
Somme gonger kan eit komma endre meininga i setninga. Kva for setning passar til biletet her? Skriv riktig tal til kvart bilete.
IN
E
SE
Du kan komme klokka fem seks eller sju men i alle fall ikkje før fem.
ER
1 Dei yngste, pensjonistane og dei sjuke kan gå inn først.
D
2 Dei yngste pensjonistane og dei sjuke kan gå inn først.
F
VU
R
HUGS!
Vi skriv komma mellom orda ved
.
Vi skriv alltid komma framfor
.
Sette du komma i alt elleve stader i oppgåve D?
JA!
■ Skriv forskjellige setningar der du ramsar opp kva du har på deg, kva du ser rundt deg, nokre av vennene dine og anna som du kjem på. ■ Skriv setningar der du ramsar opp kva som kjenneteiknar ein god venn, ein god lærar, ein flink fotballspelar og ei god bok.
33 Språklære_A_4korr.indd 33
3/16/13 1:01 AM
16 Repetisjon A
Nokre av desse substantiva er særnamn. Skriv dei på nytt med stor bokstav.
B
Set strek under verba og ring rundt substantiva. Turistane kjøpte troll. Guten åt eple. Bilane køyrde.
EM PL AR
gut, fredrik, land, spania, flagg, katt, pusur, fugl, undulat, polly, johnson, engelskmann
KS
Barna les blad. Kattungane leikar. Jenta sprang maraton.
C
SE
Nissen pussa nasen. Kongen vinka.
Skriv substantiva i oppgåve B i oppslagsform.
Skriv verba i oppgåve B i oppslagsform.
VU
R
kjøpe,
D
D
ER
IN
G
turist,
E
Skriv verba i oppgåve D i alfabetisk rekkjefølgje.
34 Språklære_A_4korr.indd 34
3/16/13 1:01 AM
F
Set strek under adjektiva. Den snille bakaren bur i eit raudt, fint hus utanfor den store byen saman
G
EM PL AR
med ei søt kone, to rare kattar, ein frekk papegøye og ein flink hund. Gradbøy adjektiva i oppgåve F. oppslagsform
sterkare grad snillare
snillast
Skriv substantiva i oppgåve F inn i skjemaet.
ER
H
IN
G
SE
KS
snill
sterkast grad
D
eintal
ubestemt form
bakaren
ubestemt form bakarar
bestemt form bakarane
VU
R
ein bakar
bestemt form
fleirtal
35 Språklære_A_4korr.indd 35
3/16/13 1:01 AM
Repetisjon I
Fyll ut skjemaet med riktige tider av verbet. presens (no)
å snakke
snakkar
snakka
å bake å
stansa
å
køyrde
å
målar
KS
å finne
kom
SE
å
J
preteritum (då)
EM PL AR
infinitiv
G
Set hermeteikn på riktig stad.
IN
Korleis har du det? spurde Nora. Eg har det heilt fint, svarte eg. Det er bra, sa Nora. Vil du bli til middag? spurde ho. Ja takk,
ER
svarte eg. Vi kan jo lage maten saman, foreslo eg. Gjerne det!
R
D
sa Nora. Eg er superflink til å lage pizza, sa eg.
VU
HUGS!
Ord som er namn på noko eller nokon, kallar vi
.
Ord som fortel noko om substantivet, kallar vi
.
Ord som fortel kva nokon gjer, eller kva som skjer, kallar vi Både
. ,
og
er ordklasser.
36 Språklære_A_4korr.indd 36
3/16/13 1:01 AM
Oppsummering Alfabetisering og leieord
EM PL AR
abcdefghijklmnopqrstuvwxyzæøå I ordlister og oppslagsverk står orda ordna alfabetisk. Dersom orda begynner med same bokstav, alfabetiserer vi etter andre bokstav.
Dersom andre bokstav er lik, alfabetiserer vi etter tredje bokstav: Eksempel: brake, brekke, bråke
Dersom tredje bokstav også er lik, alfabetiserer vi etter den fjerde bokstaven.
KS
Øvst på sidene i ei ordliste står leieorda. Leieorda fortel kva for ord som står først, og kva for ord som står sist på ei side eller eit oppslag.
SE
Mellom leieorda står dei andre orda i alfabetisk rekkjefølgje.
G
Synonym og antonym
kallar vi synonym. Eksempel: dame – kvinne Ord som tyder det motsette av kvarandre, kallar vi antonym. Eksempel: stor – liten
VU
R
D
ER
IN
Ord som tyder det same eller nesten det same,
37 Språklære_A_4korr.indd 37
3/16/13 1:01 AM
Oppsummering Substantiv
Samnamn
EM PL AR
Substantiv er ei ordklasse. Vi deler substantiv inn i samnamn og særnamn.
Samnamn skriv vi med liten forbokstav. Vi finn oppslagsforma av samnamnet når vi tenkjer ein, ei eller eit framfor ordet.
Framfor hankjønnsord skriv vi ein, framfor hokjønnsord ei og framfor inkjekjønnsord eit. Eksempel: ein bonde, ei kone, eit eple
Eksempel: ein gut – guten – gutar – gutane
SE
Særnamn
KS
Samnamn kan stå i eintal eller fleirtal og i bestemt eller ubestemt form.
Namn på personar, kjæledyr, land, fjell, byar og andre stader kallar vi
G
særnamn. Særnamn begynner alltid med stor forbokstav.
IN
Eksempel: Jon, Passopp, India, London
ER
Adjektiv
Adjektiv er ei ordklasse. Adjektiv fortel noko om substantivet. Adjektivet fortel kor-
D
leis noko eller nokon er eller ser ut.
VU
R
Eksempel: raud, glad, pen, rask Adjektivet blir bøygd for at det skal passe saman med substantivet. Eksempel: ei god kake, eit godt eple, gode kaker og gode eple Adjektivet kan også gradbøyast. Gradbøying er ei form for samanlikning. Eksempel: sterk – sterkare – sterkast Vi finn oppslagsforma av eit adjektiv når vi tenkjer han er så ... framfor adjektivet. Eksempel: Oppslagsforma av fine er fin, fordi vi kan seie han er så fin
38 Språklære_A_4korr.indd 38
3/16/13 1:01 AM
Verb
EM PL AR
Verb er ei ordklasse. Verb er ord som fortel kva nokon gjer, eller kva som hender. Vi finn oppslagsforma av eit verb dersom vi tenkjer å framfor ordet. Eksempel: Oppslagsforma av skriv er skrive, fordi vi kan seie å skrive Verb kan fortelje både om det som skjer no, og om det som skjedde før. Vi seier at vi bøyer verbet i ulike tider. som skjer no, preteritum er det som skjedde før.
KS
Infinitiv er det same som oppslagsforma, presens er det
SE
Eksempel: å springe (infinitiv) – spring (presens) – sprang (preteritum)
G
Skiljeteikn Hermeteikn
IN
Vi bruker hermeteikn når vi skal gi att direkte kva nokon tenkjer eller seier.
ER
Eksempel: ”Eg er trøytt”, tenkte ho. ”Vent på meg!” ropte han Det som står mellom hermeteikna, kallar vi ofte replikkar.
Vent!
D
Komma
R
Ved oppramsing av ord skriv vi komma mellom orda. Mellom dei to siste orda i oppramsinga skriv vi og eller eller.
VU
Eksempel: Eg kjøpte pasta, brød, pålegg og mjølk Vi skriv alltid komma framfor ordet men. Eksempel: Eg skal reise på ferie, men ikkje før i august
39 Språklære_A_4korr.indd 39
3/16/13 1:01 AM
EM PL AR KS SE G
ER
IN
© 2013 GAN Aschehoug, Oslo © 2004 Görel Hydén, Magdalena Schubert og Adastra Läromedel AB ISBN 978-82-492-1589-8 Nynorsk 2. utgåve / 1. opplag 2013 Forlagsredaktør: Kristin Hide / Tina Tofte
VU
R
D
Illustrasjonar: Thor W. Kristensen Grafisk design og tilretteleging: Allworthy Design Omsett til nynorsk av Ole Jan Borgund, Arkitekst AS Trykk og ferdiggjering: Prolong Press Ltd., Kina
Alle førespurnader om utgivingar frå forlaget kan rettast til: GAN Aschehoug Postboks 363 Sentrum 0102 Oslo E-post: forlag@gan.aschehoug.no www.gan.aschehoug.no Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med GAN Aschehoug er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.
Språklære_A_4korr.indd 40
3/16/13 1:01 AM