Språklære er en serie hefter som gir deg systematisk trening i grunnleggende temaer innenfor grammatikk og tegnsetting. Disse temaene er sentrale for skriving som grunnleggende ferdighet. Oppgavene i heftene skal gi deg forståelse for hvordan språket er bygd opp, og hjelpe deg med å se sammenhengen mellom grammatikalske former og rettskriving. Du lærer også riktig bruk av tegnsetting. Temaene i heftene utvides gradvis til et mer avansert nivå. Bakerst i hvert hefte er det en kortfattet og oversiktlig oppsummering av de ulike temaene.
Bokmål ISBN 978-82-492-1592-8
50
www.gan.aschehoug.no forlag@gan.aschehoug.no
GAN Aschehoug
Språklære består av • Språklære Start • Språklære A • Språklære B • Språklære C Revidert utgave 2013
Hanne Solem, Görel Hydén, Magdalena Schubert
Språklære kan brukes til innlæring, øving og repetisjon.
Språklære
C 51
SE
KS
EM PL AR
Språklære
C
VU
R
D
ER
IN
G
Hanne Solem, Görel Hydén, Magdalena Schubert
GAN Aschehoug
1 Språklære_C_5korr_v2.indd 1
8/29/13 9:27 AM
Til læraren
Språklære skal gi elevane større forståing for korleis språket er bygd opp, og hjelpe dei til å sjå samanhengar mellom grammatikalske former og rettskriving. Arbeid med språklære er eit viktig ledd i utviklinga av ein heilskapleg skrivekompetanse og skriving som grunnleggjande dugleik.
Substantiv • Elevane lærer å bøye substantiv i tal og form,
inkludert uregelmessig bøying, og dei lærer om konkrete og abstrakte substantiv og om substantiv som ikkje kan stå i fleirtal.
Adjektiv og adverb • Elevane blir kjende med samsvarsbøying og gradbøying og lærer å kjenne att ulike typar adverb.
• Verb Elevane lærer å setje verb i infinitiv og å bøye
verbet i presens, preteritum, presens perfektum, preteritum perfektum og presens futurum.
KS
Kvart oppslag i boka inneheld eit spesielt tema innanfor språklæra. Mange av temaa kjem igjen fleire gonger, men i utvida form. Slik får elevane både repetert og utvida læringa. I kvart oppslag får elevane varierte oppgåver som skal gi dei forståing for og erfaring med det aktuelle temaet.
Kommentarar til sentrale tema som blir behandla i Språklære C
EM PL AR
Språklære er ein serie hefte som gir systematisk trening i grunnleggjande tema innanfor grammatikk og teiknsetjing. Hefta kan brukast til innlæring, øving og repetisjon.
SE
Personleg pronomen og andre pronomen • Elevane lærer om riktig form av personleg
IN
G
Kvart hefte blir avslutta med eit oppslag med repetisjonsoppgåver, som eventuelt kan brukast som test, og ei oppsummering. Oppsummeringa er kortfatta og oversiktleg og kan også vere nyttig for føresette.
VU
R
D
ER
Forslag til arbeidsmåte Arbeid med kvart kapittel i ein periode på ei eller to veker. Læraren går gjennom temaet som blir behandla, viser med eksempel og går gjennom det som står i regelruta først i kvart kapittel. Nokre lærarar vil velje å bruke Språklære tidleg i arbeidet med kvart tema, andre vil avslutte eit tema med at elevane arbeider i boka. Oppgåvene er langt på veg sjølvinstruerande. Fasit til oppgåvene er tilgjengeleg på www.gan.aschehoug.no.
pronomen i eintal og fleirtal, subjektsform og objektsform. Andre pronomen blir gjennomgått i mindre grad.
Eigedomsord • Elevane lærer om riktig form av eigedomsord i
eintal og fleirtal, subjektsform og objektsform.
Preposisjonar • Elevane lærer dei vanlegaste preposisjonane og knyter desse til riktig form av det personlege pronomenet.
• Setningar Elevane lærer om ulike typar heilsetningar og
om leddsetningar, inkludert som-setningar.
• Setningsanalyse Elevane lærer å finne setningsledda subjekt,
verbal, direkte og indirekte objekt, adverbial og predikativ.
• Skiljeteikn Elevane lærer om riktig bruk av små og store
skiljeteikn, inkludert hermeteikn og dei viktigaste kommareglane.
2 Språklære_C_5korr_v2.indd 2
8/29/13 9:27 AM
Innhald Substantiv .................................................................................... 4
2
Adjektiv .......................…............................................................... 6
3
Verb ….......................….................................................................. 8
4
Adverb ......................................................................................... 10
5
Setningar …….............................................................................. 12
6
Setningar og skiljeteikn …........................................................... 14
7
Subjekt og verbal …...................................................................… 16
8
Direkte objekt ……....................................................................... 18
9
Personlege pronomen ….....................…...................................... 20
10
Eigedomsord ..................….......................................................... 22
11
Preposisjonar …............................................................................. 24
12
Som-setningar og fleire pronomen ............................................ 26
13
Indirekte objekt og adverbial ……................................................ 28
14
Predikativ ..................…............................................................... 30
15
Hermeteikn .............................................................................…. 32
D
ER
IN
G
SE
KS
EM PL AR
1
R
16
VU
17
Fleire kommareglar ...............................................................…. 34 Repetisjonsoppgåver …................................................................ 36
Oppsummering …......................................................................... 38
Notat ….......................................................................................... 46
3 Språklære_C_5korr_v2.indd 3
8/29/13 9:27 AM
1
Substantiv
A
Set ring rundt substantiva. Det er atten til saman. Europa
norsk
rasande
vennskap krangel
paraplyane
gardin
Bø
blomster
smilet
spennande
EM PL AR
Vi deler substantiva inn i særnamn og samnamn. Substantiv vi ikkje kan sjå eller ta på, kallar vi abstrakte substantiv. Substantiv som ikkje er abstrakte, kallar vi konkrete.
kjensle
Skandinavia
ost
Himalaya
Skriv særnamna frå oppgåve A i alfabetisk rekkjefølgje.
C
Skriv dei abstrakte substantiva frå oppgåve A inn i skjemaet.
grøn
bøker
åt
bil
ønska
Themsen
heldig
tanke
IN
G
SE
KS
B
smerta
eintal
bestemt form
ubestemt form
bestemt form
VU
R
D
ER
ubestemt form
fleirtal
D
Nokre substantiv kan du ikkje setje ein, eit eller ei framfor eller setje i fleirtal. Olje er eit eksempel. Blant substantiva under er det seks slike. Skriv dei i alfabetisk rekkjefølgje. mat
stubbe
sand
hest
gras
støv
maskin
miljøvern
gull
brev
meter
4 Språklære_C_5korr_v2.indd 4
8/29/13 9:27 AM
E
Skriv ein, ei eller eit framfor kvart substantiv, og fyll ut skjemaet. eintal ubestemt form
fleirtal bestemt form
ubestemt form
bestemt form
ei hand
EM PL AR
natt mann tå
tær
bonde
bøndene
mor fot
foten
Skriv substantiva i ubestemt form fleirtal. sykkel
nøkkel
fakkel
gaffel
sommer
SE
F
KS
bror
setel
Finn substantiv som passar. Prøv å finne andre enn dei du har skrive før.
ER
G
IN
G
Kva skjer med desse substantiva når vi skriv dei i fleirtal?
særnamn
R
konkrete
D
abstrakte
VU
substantiv som endrar vokal i fleirtal HUGS!
H
Substantiv som vi ikkje kan sjå eller ta på, kallar vi
Skreiv du bønder i skjemaet i oppgåve E?
.
JA!
■ Bruk ordbok og kontroller at du har skrive substantiva riktig i fleirtal i oppgåve E og F. ■ Lag setningar med substantiva i oppgåve G. ■ Skriv substantiva i oppgåve F i alfabetisk rekkjefølgje.
5 Språklære_C_5korr_v2.indd 5
8/29/13 9:27 AM
2
Adjektiv
A
EM PL AR
Adjektivet fortel noko om substantivet. Adjektivet rettar seg etter ordet det står saman med. Det kallar vi samsvarsbøying: ein gammal by, eit gammalt slott, gamle tradisjonar. Vi gradbøyer adjektivet i positiv, komparativ og superlativ: lys – lysare – lysast.
Set ring rundt adjektiva.
Julius Cæsar var ein framståande hærførar i Romarriket, den største av alle. Han var ein eineveldig leiar. Julius Cæsar innførte ein ny kalender. Han fekk ein son med Kleopatra, ei kjend, vakker kvinne.
Romarane var
(brutal)
(mektig) (fredeleg) (sterk)
Augustus var ein
krigara. landområde. keisar i Romarriket.
Han ble sett på som en
keiser.
Mennene skulle vere
og modige.
Kvinnene skulle vere
.
D
(underdanig)
Slavane blei sette til
arbeid.
R
(hard)
G
Dei la under seg
IN
(stor)
SE
Set inn riktig form av adjektivet.
ER
B
KS
Den yngre nevøen hans, Augustus, blei keisar. Han stod bak enorme utbyggingar i Roma.
VU
C
Blant desse adjektiva er det seks som ikkje kan gradbøyast. Set ring rundt dei. halv
snill
trulova
gratis
stygg
trekanta
død
vakker
gift
Vel minst eitt av adjektiva du sette ring rundt, og forklar kvifor det ikkje kan gradbøyast:
6 Språklære_C_5korr_v2.indd 6
8/29/13 9:27 AM
Nokre adjektiv skiftar vokal når dei blir gradbøygde, og nokre adjektiv gradbøyer vi ved å setje meir og mest framfor dei. Gradbøy adjektiva du fann i oppgåve A.
Set inn riktig form av adjektivet For 2000 år sidan var Roma sentrum i det
(dristig)
Mange romarar ble underhaldne av
(vill)
Det var verdas
Romarriket. gladiatorkampar.
sport.
G
(valdeleg)
superlativ
SE
(brutal)
Gladiatorane kjempa mot kvarandre eller mot
(uheldig, god)
Dersom den
ER
fekk han leve.
IN
E
komparativ
EM PL AR
positiv
KS
D
(modig, spesiell, beinhard)
dyr.
gladiatoren som tapte, hadde kjempa
De
D
skular med
gladiatorane blei lærte opp på disiplin.
(dyktig, høg)
Ein
lønn enn svært mange andre.
R
gladiator hadde
,
F
VU
HUGS!
Vi gradbøyer adjektivet i
,
Skreiv du berømt, meir berømt, mest berømt i oppgåve D?
,
.
JA!
Lag adjektiv av desse substantiva og gradbøy dei: varme, kulde, styrke, glede, vonbrot, rikdom, svolt. ■ Lag setningar med adjektiva i oppgåve D. ■ Finn antonym til adjektiva i oppgåve E.
7 Språklære_C_5korr_v2.indd 7
8/29/13 9:27 AM
3
Verb
A
EM PL AR
Verbet kan bøyast i forskjellige tider. Vi finn infinitiv av verbet når vi set å framfor: å lære. Presens fortel kva som skjer no: lærer. Perfektum (lærte), presens preteritum (har lært) og perfektum preteritum (hadde lært) fortel om fortid. Presens futurum fortel om framtid (skal / vil lære).
Finn kva tid verbet står i, og skriv verbet i infinitiv.
Eg skal lese høgt.
SE
Han har gått heim.
Vi hadde ikkje sett dei.
IN
Eg vil syngje i band.
G
Ho skal snart reise vekk.
Bøy verba i oppgåve A ved å bruke skjemaet. presens
preteritum
presens perfektum
preteritum perfektum
presens futurum
les
las
har lese
hadde lese
skal/vil lese
D
infinitiv
ER
B
infinitiv
KS
tid av verbet
VU
R
å lese
8 Språklære_C_5korr_v2.indd 8
8/29/13 9:27 AM
Skriv setningane i oppgåve A i presens og i preteritum.
D
Set inn riktig tid av verbet. (vere, presens)
I sentrum
(krysse, presens futurum)
Når eg
vegen,
Eg
(dra, presens futurum)
meg ikkje i trafikken, men eg Ein bilfri dag
meg glad.
G
(gjere, preteritum perfektum)
til byen i morgon.
SE
(like, presens)
KS
eg meg godt for.
(sjå, presens)
Skriv riktig tid ved sida av verbet.
IN
E
det stor trafikk.
EM PL AR
C
vil sykle
ER
har køyrt
hadde rygga
R
skal svinge
tutar gjekk
D
reiste
har gått
VU
HUGS!
F
Verbtidene er infinitiv, presens,
Skreiv du hadde gjort i oppgåve D?
. JA!
■ Skriv setninga i oppgåve D i preteritum. ■ Bøy verba i oppgåve E i alle tidene du har lært. ■ Vel eit avsnitt frå ei bok. Skriv teksten i ei anna tid enn den som står der.
9 Språklære_C_5korr_v2.indd 9
8/29/13 9:27 AM
4
Adverb Ordet adverb tyder «til verbet». Det fortel altså noko om verbet.
EM PL AR
Tidsadverb fortel om når, stadadverb om kvar, og måteadverb om korleis noko skjer. Adverb kan også stå saman med adjektiv eller andre adverb. Då kallar vi dei gradsadverb. Vi har også setningsadverb, dei fortel noko om heile setninga: Derfor kom han for tidleg.
Tidsadverb fortel om når. Vel tidsadverb frå ramma. alltid
plutseleg
aldri
Mina går
lenge
ut
når
ofte
sjeldan
i dag
i går
seint
hun sov .
SE
vakna ho
inn
inne
ned
IN
ute
G
Stadadverb fortel om kvar. Vel stadadverb frå ramma. ut
Han sprang
ER
av stad
opp
av garde
oppe fram
heim
D
heimme
. Sjå
der
! før regnet kjem.
enn
R
her
tilbake
så vi er
No er det betre å vere
VU
nede
og
Vi må skunde oss
C
då
om morgonen. Det er
.
B
tidleg
KS
A
.
Måteadverb dreiar seg om korleis noko blir gjort eller sagt. Vel måteadverb frå ramma.
Han tok
raskt
forsiktig
fort
sakte
stramt
laust
på seg skorne og knytte dei nedover trappa. Han høyrde nokon snakke rundt hjørnet. Førebels gjekk dette
bra
høgt
stilt . Så smaug han seg . Han sprang .
10 Språklære_C_5korr_v2.indd 10
8/29/13 9:27 AM
E
Set ring rundt adverbet i kvar setning. Skriv kva slags adverb det er. Han reiste sjeldan.
Han las høgt.
Ho dansa ofte.
Ho kom i går.
Ho song vakkert.
Han reiste tilbake.
Gradsadverb står til eit anna adverb eller til eit adjektiv. Vel gradsadverb frå ramma. altfor
ganske
endå
Han spring
nesten
verkeleg
fort. Ho blei
EM PL AR
D
veldig
svært
mykje
ny. Filmen var
mykje pengar. Eg blei
glad.
KS
Mange adjektiv har same form som adverb. Er det understreka ordet adjektiv eller adverb her? Set kryss. adjektiv Ho har pent hår. Ho sat i eit høgt tre.
IN
G
Ho las høgt.
adverb
SE
Han song pent.
G
nokså
sint. Genseren var
betre enn eg trudde. Han brukte
F
utroleg
Nokre adverb kan gradbøyast på same måte som adjektiv. Gradbøy adverba i skjemaet.
ER
positiv
fort
R
gjerne
superlativ
D
mykje
komparativ
VU
lenge
HUGS!
Vi har forskjellige typar adverb. Vi har tidsadverb, .
H
Skreiv du gjerne – heller – helst i oppgåve G?
JA!
■ Skriv setningar der du viser at desse orda kan vere både adjektiv og adverb: lågt, vakkert, fint. ■ Lag setningar med nokre av dei adverba du ikkje brukte i oppgåvene A, B, C og E.
11 Språklære_C_5korr_v2.indd 11
8/29/13 9:27 AM
5
Setningar Vi har to typar setningar, heilsetningar og leddsetningar. Ei heilsetning kan stå åleine og gi meining: Ola et.
Heilsetningar som fortel noko, kallar vi forteljande heilsetningar. Set inn verb i presens i desse setningane. framfor datamaskina.
Ho
eit referat.
Ho
dokumentet i ei mappe. ho «Referat».
G
Mappen
Heilsetningar som er spørsmål, kallar vi spørjesetningar: Kvar er du? Lag spørjesetningar av dei fire setningane i oppgåve A. Hugs spørjeteikn.
IN
B
ER
Kvem
Kva
R
Kvar
D
Kva
C
KS
Line
SE
A
EM PL AR
Ei leddsetning gir ikkje meining når ho står åleine: … mens han ser på tv. Leddsetninga gir meining når ho står saman med heilsetninga: Ola et mens han ser på tv.
VU
Heilsetningar som påbyr eller oppfordrar til noko, kallar vi imperativsetningar. Dei sluttar ofte med utropsteikn: Finn ballen! Lag imperativsetningar av desse spørsmåla. Kan du vekkje pappa? Kan du hente veslebror? Kan du passe deg? Kan du snakke høgare?
12 Språklære_C_5korr_v2.indd 12
8/29/13 9:27 AM
D
Set saman orda i kvar ramme til ei forteljande heilsetning. Hugs stor bokstav og punktum.
nok Ina ikkje
EM PL AR
vann konkurransen
fin ho eigentleg hadde ganske stemme
likte og rock best
KS
ho absolutt pop
drøymde eige
ER
Han var trøytt fordi
G
Skriv ferdig leddsetningane.
IN
E
SE
ho om band
Pappa snorkar når
D
Mamma syng mens
VU
R
Eg blir med dersom HUGS!
F
Etter imperativsetningar set vi ofte
Brukte du utropsteikn i oppgåve C?
.
JA!
■ Lag spørsmål til setningane i oppgåve D. ■ Skriv setningane i oppgåve A i ei anna tid. ■ Lag spørsmål til setningane i oppgåve E.
13 Språklære_C_5korr_v2.indd 13
8/29/13 9:27 AM
6
Setningar og skil jeteikn Når leddsetninga kjem først, set vi komma etter leddsetninga: Dersom eg har råd, skal eg kjøpe ny mobil.
A
Set ring rundt leddsetningane. Det er tre i alt.
EM PL AR
Når leddsetninga står til slutt, har vi ikkje komma: Eg skal kjøpe ny mobil dersom eg har råd.
Den svenske kongen fekk bygd Vasaskipet då Sverige var i krig med Polen i 1625. Vasaskipet segla ut frå Stockholm i 1628.
KS
Det hadde 64 kanonar og 150 menneske om bord.
Skipet begynte å krenge kraftig etter at det hadde segla nokre minutt. Heile skipet sokk på kort tid. Lasta om bord var ikkje
SE
riktig fordelt. Du kan sjå skipet om du gjestar Vasamuseet i
Endre på ordrekkjefølgja i heilsetningane slik at dei passar inn etter leddsetningane. Set komma etter leddsetningane.
ER
Då Vasaskipet sokk
IN
B
G
Stockholm.
omtrent 30 av dei 150 om bord omkom
Då skipet blei funne på havbotnen 330 år seinare
D
det blei avgjort at skipet skulle hevast
R
Etter at skipet var berga
VU
C
det blei restaurert og stilt ut på museum
Når to heilsetningar er bundne saman av konjunksjonane men, eller, og eller for, set vi komma etter den første heilsetninga. Set saman to heilsetningar ved hjelp av ein konjunksjon og set komma. Vasa var ikkje berre eit skip. Det var også ein kunstskatt.
Skipet hadde hundrevis av skulpturar. Dei var svært verdifulle.
14 Språklære_C_5korr_v2.indd 14
8/29/13 9:27 AM
Dei var hogne ut i eik. Nokre var i lind og furu.
Set inn komma på riktig stad. Då vi var i Stockholm besøkte vi Vasamuseet.
EM PL AR
D
Vi var der lenge for det var så morosamt å vere der. Vi såg ein spennande film og den gjorde alt levande
for oss. Etter at vi hadde sett filmen såg vi nærmare på skipet. Vi kunne ikkje komme om bord men det
var gøy likevel. Det var synd skipet sokk den gongen men vi fekk i alle fall eit spennande museum!
KS
Eg kjøpte dette kortet før vi drog frå museet.
E
SE
Helsing Jon.
Set inn to heilsetningar og to leddsetningar som du synest passar. Hugs komma! .
G
Når det blir ferie
.
IN
Før jeg reiser
ER
møter eg mange kjende.
D
skal eg kjøpe badering.
F
VU
R
HUGS!
Orda men, eller, og, for kallar vi
Sette du inn komma seks stader i oppgåve D?
.
JA!
■ Skriv leddsetningane til slutt i oppgåve B. Skal du ha komma? ■ Skriv dei kommareglane du har lært i dette oppslaget. ■ Skriv fleire heilsetningar som er bundne saman med ein konjunksjon. Hugs komma.
15 Språklære_C_5korr_v2.indd 15
8/29/13 9:27 AM
7
Subjekt og verbal
S
V
}
V
}
S
EM PL AR
Dei enkelte delane i ei setning kallar vi setningsledd. Ei setning inneheld vanlegvis minst to ledd: subjekt og verbal. Verbalet er samansett av verb. Subjektet fortel kva eller kven som gjer noko. Eit setningsledd kan innehalde eitt eller fleire ord.
Mai dansar.
Alle barna ler og jublar.
A
KS
Når vi skal finne subjektet, spør vi om “kva eller kven” + verbalet: Kven dansar? Kven ler og jublar?
Set strek mellom subjekt og verbal som passar saman.
Uheldige Jon
SE
Jon og vennene hans
trøystar. verkjer.
Heile armen
syklar.
IN
G
Den venstre armen
veltar.
ER
Vennene til Jon
Finn verbal og subjekt i desse setningane. Skriv V og S over. Finn verbalet først. Deretter finn du subjektet ved å spørje kva eller kven + verbalet.
R
D
B
må gipsast.
VU
Konserten startar.
Somme dansar.
Vokalisten syng og smiler.
Mange syng.
Fleire jenter svimar av.
Musikken svingar!
Andre hyler og skrik.
16 Språklære_C_5korr_v2.indd 16
8/29/13 9:27 AM
C
Finn verbal og subjekt i desse setningane. Skriv V og S over.
Høyrer du? Golv og vegger knirkar. Vinden hyler og kvin. Regnet sprutar. Lek taket? Eg hutrar og frys. Kjem du? Tora drønnar. Lyset blinkar. Går straumen? Drøymer eg? I desse setningane er det ikkje subjekt. Set inn subjekt som passar. Hugs at subjekt kan vere samansett av fleire ord.
EM PL AR
D
kom altfor for seint til timen. kom også for seint.
blei ikkje særleg blid.
sende med oss melding heim.
I desse setningane er det ikkje verbal. Set inn verbal som passar. Hugs at verbal kan vere samansett av fleire ord.
SE
E
KS
syntest det var urettferdig.
G
Fotballspelaren
Alle journalistane
. . .
R
D
Tv-kameraa Dommaren
.
ER
Heile laget
.
IN
Publikum
.
VU
HUGS!
F
Ei setning inneheld vanlegvis setningsledda og
Skreiv du S over golv og vegger i oppgåve C?
. JA!
■ Byt ut verbala i oppgåve B med nye forslag. ■ Byt ut subjekta i oppgåve B med nye forslag. ■ Lag fem nye setningar med subjekt og verbal.
17 Språklære_C_5korr_v2.indd 17
8/29/13 9:27 AM
8
Direkte objekt
V
DO
S
Marit pakka kofferten.
V
DO
}
S
EM PL AR
Ei setning inneheld ofte setningsleddet direkte objekt (DO) i tillegg til subjekt og verbal. Direkte objekt er ofte det, den eller dei som det skjer noko med. Direkte objekt kan vere samansett av eitt eller fleire ord.
Tor gløymde passet og lommeboka.
Simen trenar fotball.
Ola speler tennis.
Marie kastar spyd.
G
Tamar liker fekting.
Ben dansar samba.
Espen speler handball.
ER
Finn direkte objekt i setningane i oppgåve A ved å svare på spørsmålaK Kva liker Tamar?
Kva speler Ola?
Kva dansar Ben?
Kva trenar Simen?
Kva kastar Marie?
Kva speler Espen?
VU
R
D
B
SE
Finn først verbal og subjekt i setningane. Skriv V og S over.
IN
A
KS
Vi finn direkte objekt ved å spørje om “kva eller kven” + verbal + subjekt. Kva pakka Marit? Kva gløymde Tor?
C
Skriv setningane frå oppgåve A, men finn på nytt direkte objekt.
18 Språklære_C_5korr_v2.indd 18
8/29/13 1:03 PM
D
Set inn direkte objekt i setningane. Vel frå ramma. talent
kroppen
Ben høyrer
musikk
rommet
. Han rører
. Musikken fyller
Set inn direkte objekt i setningane. Finn på sjølv. .
Ho kjøpte
.
Vi vann
.
Eg liker best
.
Han fann
.
Vi selde
.
Lag setningar ved å setje inn subjekt og direkte objekt. Vel frå rammene. subjekt
kasta
direkte objekt gullballen
fekk
dei
leia
ein fulltreffar
G
han
SE
Jim
laget
kampen
IN
vann
Analyser desse setningane. Då skal du skrive S ,V og DO over dei ulike setningsledda. Hugs at eit setningsledd kan vere samansett av fleire ord.
ER
G
.
Han skreiv
KS
F
. Han har
EM PL AR
. Ben elskar
E
samba
D
Andreas og Sajib trenar fotball. Andreas speler forsvar. Sajib speler spiss. Han skårar fleire mål.
R
Andreas hindrar mange mål. Trenaren hentar ekstra drikke. Termometeret viser 23 varmegrader.
VU
HUGS!
H
Vi finn direkte objekt ved å spørje
Sette du DO over mange mål i oppgåve G?
.
JA!
■ Kva for ordklasse finn du som direkte objekt i oppgåve F? ■ Skriv spørsmåla du må stille for å finne direkte objekt i setningane i oppgåve F. ■ Finn på nye subjekt og direkte objekt i oppgåve E. Skriv setningane. Analyser dei.
19 Språklære_C_5korr_v2.indd 19
8/29/13 9:27 AM
9
Personlege pronomen
A
EM PL AR
Eit personleg pronomen står i staden for eit substantiv. Det personlege pronomenet står i subjektsform når det er subjektet i setninga (Eg liker Ola.), og i objektsform når det er objektet i setninga (Ola liker meg).
Set ring rundt subjektet. Her er subjektet eit personleg pronomen i subjektsform. Du et mat. Ho drikk saft. Vi skal reise. De kjem vel?
B
KS
Han køyrer moped.
Set ring rundt det direkte objektet. Her er objektet eit personleg pronomen i objektsform.
SE
Pappa fann oss. Mona dytta henne. Eg liker deg. Alle såg dei. Nils hentar dykk.
C
G
Fyll ut dei pronomena som manglar i tabellen.
IN
eintal
subjektsform
2. person
han, den, det
objektsform oss
meg deg
de
han, den, det
dei
Set ring rundt subjektet. Skriv setninga på nytt og byt ut subjektet med det personlege pronomenet som passar.
VU
D
subjektsform
R
D
3. person
eg
ER
1. person
objektsform
fleirtal
Viktor hjelpte naboen. Nina og Trine kjøpte klede. Mamma mista lommeboka. Katten drakk mjølk.
20 Språklære_C_5korr_v2.indd 20
8/29/13 9:27 AM
E
Set ring rundt objektet. Skriv setninga på nytt og byt ut objektet med det personlege pronomenet som passer. Mona vitjar Knut. Eg vatnar blomstrane. Noa liker Mari.
F
EM PL AR
Ho fotograferer fuglen.
Set inn personlege pronomen som passar. Alle pronomena skal vise til Lars og Bjørn. ”
vil engasjere
læraren, Anna. ”Kva sa læraren
for miljøet”, sa Lars og Bjørn.
snakka med
at
for?” spurde
vil engasjere
. ”Miljøet!” svarte
. ”
SE
Erstatt substantiva i parentes med personlege pronomen og set inn i setningane. (Anna, elevane)
oppmuntra
(elevane, Anna)
likte
IN
”Kom og hjelp
”
.
som er så flinke!” smilte
fekk
.
til å gjere litt ekstra.
D
(Anna, elevane)
med det meste.
!” masa
ER
(elevane, elevane)
ofte.
godt.
hjelpte
(Anna, elevane)
(elevane, Anna)
G
G
KS
med å rydde og feie?” spurde Anna.
kan kanskje begynne
H
VU
R
HUGS!
Personlege pronomen kan stå i både og
Skreiv du Noa liker henne i oppgåve E?
. JA!
■ Skriv setningane i oppgåve A og B. Analyser setningane og skriv S, V, DO over dei ulike setningsledda. ■ Vel deg ei side eller eit avsnitt i ei bok. Skriv opp dei personlege pronomena du finn. Kva for nokon fann du flest av? ■ Kan du lage eit skjema som i oppgåve C og fylle ut med engelske ord?
21 Språklære_C_5korr_v2.indd 21
8/29/13 9:27 AM
10 Eigedomsord
A
EM PL AR
Eigedomsord tilhøyrer ordklassa determinativ. Eit enklare ord er bestemmarord. Eit eigedomsord fortel oss kven som eig substantivet: Det er min bil. Andre eigedomsord er din, ditt, sin, sitt, hans, hennar, vår, vårt.
Kvart eigedomsord høyrer saman med eit personleg pronomen. Set inn riktig eigedomsord. Eg klappar hunden
. .
KS
Du hentar sykkelen Ho ønskte at hesten var
SE
Han lurte på om premien var
Eigedomsorda min, din, sin og vår blir bøygde etter kjønn og tal. Det vil seie at pronomenet endrar form etter substantivet det står saman med: huset mitt, kona mi, buksene mine. Set inn riktig form av eigedomsordet. Dette er
pære,
(din)
Her er skjerfet
(sin)
R
D
(min)
ER
B
Han skreiv til broren
VU (vår)
C
.
IN
De må passe på pengane
. .
G
Vi drog til hytta
.
Kvar er billettane
eple og , lua
druer.
og hanskane og foreldra og bagasjen
. . blitt av?
Set ring rundt det direkte objektet i kvar setning. Deretter set du inn eigedomsord som passar. Guten fann ikkje buksa . Mannen henta skorne
. Jenta henta kofferten . Eg fann pennalet
. Barna åt matpakkane .
22 Språklære_C_5korr_v2.indd 22
8/29/13 9:27 AM
D
Kva eig Vera, og kva eig Vivi? Les og skriv kven som eig kva. Vera finn fram fotballen sin. Vivi hadde teke leggvernarane hennar. Vera tek på seg fotballskorne sine. Vivi hentar bagen sin. Vera har rota bort hanskane hennar.
Set inn si, sin, sitt, sine, hennar eller hans på riktig stad i teksten. Frans har klipt håret
. No finn han ikkje kammen
låne Tine
. Men
kam er ikkje så god. Frans skal på konsert med vennene
. Det er favorittbandet
som skal spele. Billetten
ligg i lomma.
. Tine roper at dei andre ventar. Han høyrer på
SE
Han kastar eit siste blikk på sveisen stemma
at ho er utolmodig.
Eg har lagt han i skuffa.
ER
Han søv i korga.
G
Lag eit spørsmål til kvar setning. Kvart spørsmål skal innehalde eit eigedomsord.
IN
F
. Han kan sikkert
KS
E
Vera eig:
EM PL AR
Vivi eig:
Dei står under senga.
D
Nokon må ha lånt han.
G
VU
R
HUGS!
Nokre eigedomsord blir bøygde etter
Skreiv du at Vivi eig bag og hanskar, i oppgåve D?
og
.
JA!
■ Skriv setningane i oppgåve C på nytt. Analyser setningane og skriv S, V, DO over dei ulike setningsledda. ■ Skriv setningane i oppgåve C i pluskvamperfektum. ■ Korleis blir meiningsinnhaldet i setningane endra om du set inn andre eigedomspronomen i oppgåve C?
23 Språklære_C_5korr_v2.indd 23
8/29/13 9:27 AM
11 Preposisjonar
A
Set ring rundt preposisjonane. Det er sju i alt. Det er mange soverom hos familien Andersen.
KS
Det er fire soverom på loftet. I andre etasje er det
EM PL AR
Preposisjonar fortel gjerne kvar noko eller nokon er eller skal: Stolen står bak meg. Han køyrde gjennom tunnelen. Preposisjonar kan også fortelje noko om tid: Vi går heim etter klokka fem. Preposisjonar står som regel framfor eit pronomen eller eit substantiv.
eitt soverom innanfor kjøkkenet. Under stova er det
Dette er nokre av dei vanlege preposisjonane. Skriv setningar med flest mogleg av dei.
G
B
SE
eit tv-rom med ei seng. Senga står langs veggen.
IN
av langs etter før framfor bak utan utanfor innanfor gjennom frå innan mellom i hos på ved for mot ove til under om omkring blant rundt
VU
R
D
ER
med
C
Set ring rundt preposisjonane. Set inn riktig form av det personlege pronomenet.
(ho) Bobby
skriv til
.
(ho)
Hunden sprang føre
(de)
Vi skal spørje etter
.
(vi) Vil
du reise med
(vi)
Vi kan godt ha festen hos
.
(han) Ho
reiser ikkje utan
. ? .
24 Språklære_C_5korr_v2.indd 24
8/29/13 9:27 AM
Erstatt substantiva med pronomen. (Olivia/ Lars)
gav pakken til
.
(Mats/Maria)
gøymde seg bak
.
sette seg framfor
(Frida/ Dan og Dina)
sprang mellom
(Mamma/Nora)
E
.
EM PL AR
D
og bilen.
Det er ofte preposisjonar i vanlege uttrykk. Set ring rundt preposisjonane, og skriv ei setning med kvart uttrykk. for full hals
ved femtida
stor for alderen
liten av vekst
IN
Preposisjonar kan stå til slutt i ei setning. Set inn preposisjonar som passar. Vel frå ramma i oppgåve B.
G
VU
HUGS!
R
Kven ser du
? Han visste ikkje kvar han skulle skrive
D
Kvar kjem den
ER
F
G
SE
KS
gå til sengs
? Kven ringjer du
? Kva snakkar de
Ein preposisjon plar stå framfor eit eit
Skreiv du Han gøymde seg bak henne i oppgåve D?
. ?
eller
. JA!
■ Skriv fem setningar med preposisjonar som er følgde av eit personleg pronomen. ■ Skriv fem setningar med preposisjonar som er følgde av eit substantiv. ■ Tenk deg at du skal lage ei rettleiing om vegen frå ein stad til ein annan. Skriv den, og set ring rundt preposisjonane.
25 Språklære_C_5korr_v2.indd 25
8/29/13 1:02 PM
12 Som-setningar og fleire pronomen
EM PL AR
Ordet som høyrer til ordklassa subkonjunksjonar. Det viser tilbake til eit ord eller uttrykk som står like føre: Eg eig den raude jakka som heng på knaggen. Ei setning som begynner med som, er ei leddsetning. Vi kan kalle det ei som-setning.
Set ring rundt det ordet eller uttrykket som pronomenet som viser tilbake til.
KS
A
Kina ligg i Asia, som er den største verdsdelen.
SE
Der lever den sibirske tigeren, som er verdas største kattedyr. Pandaen lever i bambusskogane, som vi finn i det vestlege Kina.
Vi set komma framfor ei som-setning når ho gir ei tilleggsopplysning som ikkje er heilt nødvendig for meininga. Sjå på bruk av komma i oppgåve A. Set komma i setningane under.
ER
B
IN
G
Det er pandaen som ofte er symbol for naturvern.
D
Eg har vore i Kina som er eit stort land. Det er kinesarane som er verdas største folkegruppe. 70 % av kinesarane snakkar mandarin som er eit kinesisk språk. Det er eit
VU
R
språk som eg gjerne skulle lært meg.
Vi set alltid komma etter ei innskoten som-setning: Han som du ser der, heiter Bjørn. Vi set også komma framfor den innskotne setninga når ho ikkje er heilt nødvendig for meininga. Set inn komma i setningane under. Den kinesiske muren som er omtrent 7300 km lang er verdas største byggverk. Muren som eg gjerne skulle besøkt har rast saman mange stader. Muren som Kinas første keisar starta bygginga av var eigentleg eit forsvarsverk mot inntrengjarar.
26 Språklære_C_5korr_v2.indd 26
8/29/13 9:27 AM
C
Det hender at som-setninga blir plassert feil. Kva er det som er gale i desse eksempla? Skriv dei om slik at meininga blir riktig. Hugs komma. Ein vakker lampe er til sals hos fru Hansen som må reparerast.
EM PL AR
Eg fekk ein appelsin av den hyggelege dama som var skikkeleg sur.
Det er ein hybel til leige hos Jan Jensen som er delvis møblert.
KS
I tillegg til personleg pronomen har vi også andre pronomen: Ordet seg kallar vi refleksivt pronomen: Han vaska seg.
SE
Ordet kvarandre kallar vi resiprokt pronomen: Vi hjelper kvarandre. Ord som ein, alle, ingen, nokon kallar vi ubestemte pronomen: Alle kom på festen.
seg
kva
ingen
ein
kva for ein
. Det var fordi vi hjelpte
eit anna syn på saka.
R
får
VU
som er nyttig, kan HUGS!
E
nokon
D
Ho klarte
IN
Set inn pronomen frå ramma
ER
D
G
Ord som kven, kva og korleis kallar vi spørjepronomen: Kva heiter du?
. Når som hjelper, og
kvarandre hjelper, type hjelp
spå på førehand.
Ei setning som begynner med som, kan vi kalle ei
Sette du ring rundt den sibirske tigeren i oppgåve A?
.
JA!
■ Skriv minst fem setningar med som. ■ Skriv setningar som begynner med spørjepronomen. ■ Skriv setningar med fleire av dei pronomena som er nemnde i oppgåve E.
27 Språklære_C_5korr_v2.indd 27
8/29/13 9:27 AM
13 Indirekte objekt og adverbial
EM PL AR
I tillegg til direkte objekt kan ei setning òg innehalde indirekte objekt (IO). Det indirekte objektet står alltid føre det direkte objektet: S V IO DO Han gav henne blomstrar.
For å finne det indirekte objektet spør vi om “til/for kven” + verbal + subjekt + direkte objekt. Til hvem gav han blomster?
Nina låner han boka.
KS
Les setningane og lag spørsmåla du treng for å finne indirekte objekt.
Til kven låner Nina boka?
G
Pappa gav henne lommepengar.
SE
A
ER
IN
Fredrik fortalde meg ein løyndom.
Ho viste Odin brevet.
D
Analyser desse setningane. Skriv S, V, IO og DO over dei ulike setningsledda.
R
B
VU
Marte viste dei vegen. Ho fortalde han femten vitsar. Bror min sende meg eit postkort. Ho ønskte alle barna god tur. Han gav kundane gratis is. Vi lånte dei den nye grasklipparen.
28 Språklære_C_5korr_v2.indd 28
8/29/13 9:27 AM
Du kan endre det indirekte objektet til det vi kallar eit preposisjonsuttrykk, og setje det sist i setninga. Eksempel: – med indirekte objekt: Han sende henne roser. – med preposisjonsuttrykk: Han sendte roser til henne.
C
EM PL AR
Eit preposisjonsuttrykk har alltid med ein preposisjon. Når vi analyserer ei setning, kallar vi preposisjonsuttrykket for adverbial (A).
Finn adverbialet i setningane under, og skriv det på linja. Han gav pengane til henne. Vi sende mange postkort til pappa.
KS
Ho viste filmen for dei.
Setningsleddet adverbial (A) kan innehalde ein preposisjon, men det er ikkje nødvendig.
Analyser setningane og skriv S, V, IO og DO eller A over dei ulike setningsledda.
IN
D
G
Han kom i går. Han kom klokka ti.
SE
Adverbialet fortel noko om kvar, når, kor lenge, kor mykje, kor langt eller kor ofte:
ER
Mamma og pappa reiser i morgon. Ho hoppa to meter. Vi åt all maten. Ho gav han fotballen. Vi spring og dansar gjennom parken. Liker du hiphop? Han sov heime. Dei sprang rundt huset.
R
D
Ho selde billettar. Ho dytta han i vatnet. Håvard dansa med Selma.
VU
HUGS!
Det indirekte objektet står alltid føre det
E
Skreiv du til pappa i oppgåve C?
.
JA!
■ Skriv setningane i oppgåve A og analyser dei. ■ Skriv setningane i oppgåve B i presens futurum. ■ Skriv setningane i oppgåve C i presens perfektum.
29 Språklære_C_5korr_v2.indd 29
8/29/13 9:27 AM
14 Predikativ
S
V
EM } PL AR
Nokre verb kan ikkje stå åleine saman med subjektet. Dei kallar vi usjølvstendige verb. Vere, bli, heite, synast og bli kalla er slike verb. Dei treng eit forklarande tillegg for å gi meining. Dette tillegget kallar vi predikativ (PIV): PIV S V
PIV
Ho heiter Siri. Ho er snill og god.
Set inn eit predikativ som passar. Vel frå orda i fotballmålet.
Lynet
KS
A
Storebror min heiter
.
Kalle
.
Han er utruleg
. . .
ER
IN
Han er full av
G
Han blir sikkert ei stor
B
rask
SE
Han blir ofte kalla
sjølvtillit
stjerne
Set inn usjølvstendige verb som passar. Deretter set du ring rundt predikativa. ny?”
R
”Ja, eg
D
”Du
glade no. Eg
Jojo. Eg Carolina, men eg
den nye keeperen.” Lina!
VU
”Alle
Johanna. Eg
C
Set ring rundt predikativa i desse setningane. Ein brasiliansk fotballspelar heitte Edson Arantes do Nascimento. Han blei kalla Pélé. Då han var sju år gammal, var han skopussar. 14 år gammal blei han proff. Pélé blei verdskjend i 1958. Brasil blei verdsmeister det året.
30 Språklære_C_5korr_v2.indd 30
8/29/13 9:27 AM
D
Desse setningane inneheld anten direkte objekt (DO) eller predikativ (PIV). Set DO og PIV over riktig setningsledd. To av vennene mine heiter Alexander. Den eine blir kalla Alex. Han liker kallenamnet sitt. Han har starta band. Det heiter Alexia. Dei speler rock. Dei er veldig flinke. Ein dag blir dei kanskje
E
EM PL AR
verdskjende. Eg håpar det. Eg skal lage fanklubb!
Analyser setningane ved å skrive S, V, DO eller PIV over setningsledda.
Dommaren gir gult og raudt kort.
Mange fotballbaner har kunstgras.
Fotballkampar er spennande!
Ei fotballbane er avlang.
Nokre fotballspelarar blir heltar.
KS
Bana har to mål.
SE
Bana er omtrent 105 m x 65 m. Linja på tvers blir kalla midtlinja.
D
ER
IN
Ei resultattavle viser stillinga.
G
Området ved målet blir kalla straffefelt.
VU
R
HUGS!
Verba vere, bli, heite, synast og kallast kallar vi
F
Skreiv du DO over kallenamnet sitt i oppgåve D?
.
JA!
■ Skriv av setningane i oppgåve D og analyser dei. ■ Lag fem nye setningar med usjølvstendige verb. ■ Bøy dei usjølvstendige verba i dei tidene du har lært.t.
31 Språklære_C_5korr_v2.indd 31
8/29/13 9:27 AM
15 Hermeteikn
EM PL AR
Vi bruker hermeteikn ved direkte tale, det vil seie når vi skal gi att direkte det nokon tenkjer eller seier: ”Dette er gøy!” roper Eva. Ordet roper kallar vi utsegnsverb. Det skriv vi med liten forbokstav. Direkte tale kan også skrivast slik: Eva roper: ”Dette er gøy!” Ved indirekte tale har vi ikkje hermeteikn: Eva roper at det er gøy. Vi kan også bruke hermeteikn når vi skal gi att tittelen på for eksempel ei bok, ein film eller ein song: Eg las “Harry Potter”.
Vi set hermeteikn kvar gong nokon begynner eller sluttar å snakke. Set inn hermeteikn i denne teksten.
KS
A
Morten, sa morfar. No skal eg fortelje eit eventyr for deg.
SE
Hurra! ropte Morten. Eg elskar eventyr!
Eit eventyr om dyr kan kanskje passe? lo morfar.
Ja, eit eventyr om bjørnen, ivra Morten. Og om reven.
G
Då tek eg det om bjørnen som blei stubbrumpa, sa morfar.
IN
Kva tyder stubbrumpa? lurte Morten.
ER
Det tyder at bjørnen fekk kort hale, sa morfar. Men set deg og høyr, no.
VU
R
D
Ein dag møtte bjørnen reven, som kom med eit knippe fisk han hadde stole. Bjørnen spurde kvar han hadde fått fisken frå. Reven svarte at den hadde han fiska. Bjørnen lurte på kva han hadde fiska med. Då fortalde reven at han hadde fiska med rumpa. Bjørnen undra seg over korleis det kunne gå til. Reven føreslo at dei skulle gå ned til vatnet saman. Det var dekt av is. Reven bad bjørnen hogge eit hòl i isen og setje rumpa si nedi hòlet. Snart ville fisken bite i halen. Bjørnen forsikra at dette ville han prøve.
B
Skriv med direkte tale alt det som bjørnen seier til reven. Hugs hermeteikn, og varier utsegnsverba.
32 Språklære_C_5korr_v2.indd 32
8/29/13 9:27 AM
Skriv med direkte tale alt det som reven seier til bjørnen.
D
Set inn replikkane frå snakkeboblene og plasser hermeteikn og andre skiljeteikn riktig.
EM PL AR
C
Kor lenge skal eg vente?
Veldig lenge. Fisken må bite ordentlig.
Takk for rådet! Det skal eg følgje nøye.
SE
KS
Vent! Du skal ikkje dra opp halen enno!
G
ropte reven. undra bjørnen.
IN
formante reven.
ER
Set inn replikkane frå snakkeboblene, og plasser hermeteikn og andre skiljeteikn riktig.
D
E
sa bjørnen.
Ho las Robin Hood på ei veke. Dei song Ja, vi elsker for alle foreldra. Edvard Munch har
R
måla Skrik. Henrik Ibsen har skrive Peer Gynt.
VU
HUGS!
F
Utsegnsverbet skriv vi med
Skreiv du i oppgåve D: ”Kor lenge skal eg vente?” undra bjørnen.
. JA!
■ Skriv replikkane frå oppgåve D som indirekte tale. ■ Skriv ein dialog mellom to som sit saman på flyet. Bruk hermeteikn. ■ Skriv ein dialog mellom ein som skal selje ei vare, og ein som skal kjøpe vara.
33 Språklære_C_5korr_v2.indd 33
8/29/13 9:27 AM
16 Fleire kommareglar
A
EM PL AR
Når vi snakkar, bruker vi naturlege pausar utan å tenkje spesielt over det. Når vi skriv, er det skiljeteikn som viser desse pausane. Komma er eit viktig skiljeteikn. Nokre kommareglar er det nyttig å kjenne til.
Ved oppramsing av ord set vi komma mellom orda. Mellom dei to siste orda set vi og eller eller: Han åt is, kake og bollar Set inn komma på riktig stad.
Vi set alltid komma føre men: Ho var glad, men sliten.
SE
B
KS
Ta med deg eple pærer plommer eller bananar. Han pakka bukse genser tjukke sokkar og undertøy. Eg har to brør tre systrer og ein hund. Vil du ha ris pasta eller brød?
G
Set inn komma på riktig stad.
IN
Det er gøy men ikkje alltid. Vi skal dra men ikkje enno. Ho svarte ja men nølte litt. Han sprang så fort han kunne men kom på andre plass. Han lo men ganske lågt.
C
ER
Vi set komma etter svarord og utropsord: Æsj, der bomma eg. Set inn komma på riktig stad.
Vi set komma før og etter eit innskote ledd i ei setning: Den franske kongen, nemleg Ludvig 14, budde i Versailles.
VU
D
R
D
Nei dei andre kjem ikkje. Hei er det du! Ja det vil eg gjerne. Huff det gløymde eg. Oi der datt han. Au eg slo meg! Hurra eg vann! Hysj dei andre høyrer deg!
Set inn komma på riktig stad. Foreldra mine begge frå Italia snakkar dårlig engelsk. Ibsen den kjende forfattaren var fødd i Skien. Skorne mine dei brune er heilt nye. Geir den nye guten bur over meg.
34 Språklære_C_5korr_v2.indd 34
8/29/13 9:27 AM
E
Når ei leddsetning kjem først, set vi komma etter leddsetninga: Når eg dansar, blir eg glad. Set inn komma på riktig stad. Mens eg åt las eg avisa. Då jentene kom begynte festen. Dersom du vil kan du få vere med. Når to heilsetningar er bundne saman av konjunksjonane men, eller, og, for, set vi komma etter den første heilsetninga. Han rydda, og ho vaska.
EM PL AR
F
Set inn komma på riktig stad.
Skal du på kino eller skal du på teater? Ho søkte på Internett for ho ville finne ut meir. Dei laga deigen og deretter sette dei han til heving. Mia vaska og Erik tørka. Vi set alltid komma etter ei som-setning: Han som eg liker best, heiter Bjørn. Vi set også komma føre som-setninga når ho ikkje er nødvendig for meininga: Mor mi, som heter Gerd, kjem etterpå.
KS
G
SE
Set inn komma på riktig stad.
IN
H
G
Skulen min som er ganske gammal har 300 elevar. Den mannen som har eit arr i panna er ein forbrytar. Matpakka mi som sikkert er god ligg igjen heime.
Bruk kommareglane du har lært når du set inn komma.
R
D
ER
Ja det er mange kommareglar å lære seg. Det som er lettast å hugse er å setje komma ved oppramsing. Dei andre reglane kan eg men gløymer dei kanskje likevel. Då eg var yngre tenkte eg aldri på å bruke komma. No set eg komma og så sjekkar eg reglane for å vere sikker. Neste veke sannsynlegvis torsdag skal vi skrive anten eit brev ein plakat eit dikt eller ei forteljing. Eg som elskar å teikne vel vel ein plakat men det er ikkje sikkert.
VU
HUGS!
Når vi skriv, treng vi komma for å vise kvar det skal vere ein liten
I
Sette du inn komma etter ordet ja i oppgåve H?
.
JA!
■ Skriv setningane i oppgåve D i presens perfektum. ■ Skriv av kommareglane på eit eige ark. ■ Skriv av setningane i oppgåve H. Etter kvar setning skriv du kva for kommaregel du har brukt.
35 Språklære_C_5korr_v2.indd 35
8/29/13 9:27 AM
17 Repetisjon A
Set raud ring rundt alle substantiva og blå ring rundt adjektiva. Rubina syr ein vakker kjole av eit glatt og skinande silkestoff. Ho legg mykje arbeid
populær person.
B
Bøy alle samnamna ved å setje dei inn i skjemaet. eintal
fleirtal
bestemt form
ubestemt form
bestemt form
ER
IN
G
SE
KS
ubestemt form
EM PL AR
i dette nydelege antrekket. Det er ein løyndom at det er ei bestilling frå ein kjend og
C
Gradbøy alle adjektivene ved å setje dei inn inn i skjemaet. komparativ
superlativ
VU
R
D
positiv
36 Språklære_C_5korr_v2.indd 36
8/29/13 9:27 AM
Kva tid står desse verba i? Skriv riktig tid og skriv deretter verbet i infinitiv. tid
verbet i infinitiv
presens perfektum
har lese
å lese
spring skal reise hadde gått drakk
E
KS
verkar
EM PL AR
D
Set ring rundt adverba. Det kan vere fleire i kvar setning.
SE
Vi er sjeldan inne. No skal eg gå heim. Han song vakkert, men ho song enda vakrare.
Skriv opp adverba du fann, og kva typar adverb det er.
D
Skriv alle dei personlege pronomena som er i teksten i oppgåve C. Skriv alt du veit om kvart pronomen.
VU
R
G
ER
IN
F
G
Dei skal straks køyre nedover. Du skriv pent. De må springe fort. Den ramla ned.
H
Skriv alle pronomena du fann, i objektsform.
37 Språklære_C_5korr_v2.indd 37
8/29/13 9:27 AM
Repetisjon I
Set inn eigedomsordet som høyrer til det personlege pronomenet som er understreka. .
Ho trudde at genseren var
.
EM PL AR
Du må levere oppgåva
Vi henta bagasjen
.
De må ete opp maten
.
Eg fann ikkje eplet
. .
Han drøymde om at medaljen var
J
Pakkane lå
KS
Set inn preposisjonar som passar.
juletreet. Biletet hang kino
middag. Tilhengaren hang
SE
Vi skal
veggen. Eg bur
bestemor. bilen.
Analyser desse setningane. Skriv over kvart setningsledd S, V, DO, IO, A eller PIV.
D
K
ER
IN
G
Kva for andre preposisjonar veit du om?
R
Han har ein bil.
Bilen og sykkelen står i garasjen.
VU
Eg sende henne eit langt brev. Han er veldig snill.
Barna leikar bak huset.
Ser du på tv? Ho skal bli snikkar.
Snøen dalte mot bakken.
Trea og buskene svaia i vinden.
Eg drog på stranda med vennene mine.
38 Språklære_C_5korr_v2.indd 38
8/29/13 9:27 AM
L
Set inn dei skiljeteikna som manglar.
Ja eg kjem ropte Nils Mange liker sjokoladeis men ikkje alle London som eg vitja i fjor er ein veldig trafikkert by Mamma pappa og eg drøymer om å reise verda rundt
Eg liker å lese og eg liker å sjå film
KS
Når vi kjem heim skal eg lese
EM PL AR
No er det middag sa pappa
Set inn komma på riktig stad.
G
M
SE
Vil du ha på deg bukse trøye og genser eller vil du ha på deg joggedress
IN
“Titanic” var eit britisk passasjerskip som forliste på jomfruturen sin mellom England og New York 15. april 1912. Forliset der om lag 1500 personar omkom er det største forliset
ER
i freds tid. Skipet var 269 meter langt og 28 meter breitt. Skipet som ingen trudde kunne søkke hadde eit mannskap på 885 og var bygd for 3 300 passasjerar. “Titanic” var det største
D
skipet i verda då det blei bygd og blant dei mest luksuriøse. Skipet var delt inn i tre forskjellige passasjerklassar: første andre og tredje klasse. I tillegg
R
hadde “Titanic” to promenadesuiter. Desse var dei mest luksuriøse lugarane om bord og
VU
hadde eit eige promenadedekk to soverom to salongar to garderoberom bad og toalett. Vraket blei funne 1. september 1985 og oppdaginga av vraket stadfesta at skipet hadde brekt i to.
39 Språklære_C_5korr_v2.indd 39
8/29/13 9:27 AM
Oppsummering Substantiv
Eksempel: land, Italia Framfor samnamn kan vi skrive ein, ei eller eit: Eksempel: ein by, ei sol, eit land
EM PL AR
Vi deler substantiv i samnamn og særnamn.
Nokre samnamn kan vi ikkje setje ein, ei eller eit framfor eller setje i fleirtal:
KS
Eksempel: olje, sand
Substantiv vi ikkje kan sjå eller ta på, kallar vi abstrakte substantiv:
SE
Eksempel: kulde, varme Dei andre substantiva kallar vi konkrete.
G
Eksempel: ein stol, eit hus
IN
Vi bøyer substantiv i eintal og fleirtal og i bestemt og ubestemt form. eintal
bestemt form
ER
ubestemt form
fleirtal ubestemt form
bestemt form
eplet
eple
epla
ein mann
mannen
menn
mennene
ei bok
boka
bøker
bøkene
VU
R
D
eit eple
Adjektiv
Adjektivet fortel noko om substantivet. Adjektiv rettar seg etter ordet det stå saman med. Det kallar vi samsvarsbøying: Eksempel: ein gammal by, eit gammalt slott, gamle tradisjonar
40 Språklære_C_5korr_v2.indd 40
8/29/13 9:27 AM
Vi kan gradbøye adjektivet. komparativ
superlativ
stor
større
størst
god
betre
best
interessant
meir interessant
mest interessant
Verb
presens
preteritum
å lære
lærer
lærte
å finne
finn
fann
presens perfektum
preteritum perfektum
presens futurum
har lært
hadde lært
skal/vil lære
har funne
hadde funne
skal/vil finne
IN
G
SE
infinitiv
KS
Vi bøyer verbet i ulike tider.
EM PL AR
positiv
ER
Adverb
Eit adverb fortel noko om verbet. noko skjer:
D
Adverba fortel gjerne om når (tidsadverb), kvar (stadadverb) og korleis (måteadverb)
R
Eksempel: Eg kjem snart. Eg bur heime. Eg spring fort.
VU
Adverb kan også stå saman med adjektiv eller andre adverb. Det kallar vi gradsadverb: Eksempel: Det er eit veldig stort hus. Vi har også setningsadverb, dei fortel noko om heile setninga: Eksempel: Forresten skal eg helse frå pappa.
41 Språklære_C_5korr_v2.indd 41
8/29/13 9:27 AM
Oppsummering Personleg pronomen
både subjektsform og objektsform. eintal subjektsform
kven
EM PL AR
Det personlege pronomenet står i staden for eit substantiv. Det personlege pronomenet kan stå i
fleirtal
objektsform
eg
meg
2. person
du
deg
3. person
han, ho den, det
han, henne den, det
objektsform
vi
oss
de
dykk
dei
dei
KS
1. person
subjektsform
SE
Eigedomsord
Eksempel: Det er min bil.
G
Eigedomsord er bestemmarord som fortel oss kven som eig substantivet:
IN
Andre eigedomsord er din, hans, hennar, vår, deira, sin. Eigedomsorda min, din, sin og vår blir bøygde etter kjønn og tal:
ER
Eksempel: Det er mitt eple og mine bananer.
D
Preposisjonar
VU
R
Preposisjonar står som oftast saman med eit substantiv eller eit pronomen. Nokre vanlege preposisjonar: av, langs, etter, før, framfor, bak, utan, utanfor, innanfor, gjennom, frå, innan, med, mellom, i, hos, på, ved, for, mot, over, til, under, om, omkring, blant, rundt. Preposisjonar fortel gjerne kvar noko eller nokon er eller skal: Eksempel: Bilen står bak huset. Han spring etter meg. Preposisjonar kan også fortelje noko om tid: Eksempel: Vi går heim etter klokka tre, men før klokka fem.
42 Språklære_C_5korr_v2.indd 42
8/29/13 9:33 AM
Som – ein subkonjunksjon Som Som høyrer til ordklassa subkonjunksjonar. Eksempel: Eg eig den gule frakken som heng i skapet Andre pronomen Ordet seg kallar vi refleksivt pronomen: Eksempel: Han vaska seg.
KS
Ordet kvarandre kallar vi resiprokt pronomen:
EM PL AR
Det viser tilbake til eit ord eller uttrykk som står like framfor:
Eksempel: Vi hjelper kvarandre.
SE
Ord som ein (i tydinga “nokon” eller “folk”), alle, ingen, nokon, kallar vi ubestemt pronomen:
G
Eksempel: Alle kom på festen.
D
Setningar
ER
Eksempel: Kva heiter du?
IN
Ord som kven, kva, kva for ein, kallar vi spørjepronomen:
R
Ei heilsetning kan stå åleine og gi meining:
VU
Eksempel: Ola et middag. Ei leddsetning kan ikkje stå åleine og gi meining: Eksempel: Når eg sym, … Ei setning som begynner med som, kan vi kalle ei som-setning: Eksempel: Boka som eg las i går, var spennande.
43 Språklære_C_5korr_v2.indd 43
8/29/13 9:27 AM
Oppsummering Subjekt og verbal
S V Eksempel:
Knut syng.
EM } PLA} R
De enkelte delane i ei setning kallar vi setningsledd. Eit setningsledd kan vere samansett av eitt eller fleire ord. Ei setning inneheld vanlegvis minst to ledd: subjekt og verbal. S
V
Begge jentene ler og jublar.
Direkte objekt
Direkte objekt (DO) kan vere samansett av eitt eller fleire ord: S V DO
DO
Marit fann boka.
Thor gløymde mat og drikke.
SE
Eksempel:
S V
KS
G
Indirekte objekt
Indirekte objekt (IO) står alltid føre det direkte objektet:
IN
D
Adverbial
ER
Eksempel:
S V IO DO Han gav henne blomstrar.
VU
R
Adverbial (A) inneheld somme gonger eit preposisjonsutrykk: Eksempel:
S V A Vi kom i går.
S V A Ho sang vakkert.
Predikativ
Predikativ (PIV) er eit forklarande tillegg til eit usjølvstendig verb (vere, heite, bli, synast, bli kalla): S V PIV Eksempel:
Ho heiter Siri.
S V
PIV
}
Ho er snill og god.
44 Språklære_C_5korr_v2.indd 44
8/29/13 9:27 AM
Hermeteikn
EM PL AR
Vi bruker hermeteikn (”) når vi skal gi att direkte kva nokon tenkjer eller seier: Eksempel: ”Eg kjem snart!” roper Eva. Ordet roper kallar vi utsegnsverb. Det skriv vi med liten forbokstav.
Vi kan også bruke hermeteikn når vi skal gi att tittelen på for eksempel ei bok, ein film eller ein song: Eksempel: Dei song ”Ja, vi elsker”.
KS
Kommareglar
• Ved oppramsing av ord set vi komma mellom orda. Mellom dei to siste orda set vi og eller eller: Han åt is, kake og bollar.
SE
budde i Versailles.
ER
IN
G
• Vi set alltid komma føre men: Ho var glad, men sliten. • Vi set komma etter svarord og utropsord: Æsj, der bomma eg. • Vi set komma før og etter eit innskote ledd i ei setning: Den franske kongen, nemleg Ludvig 14, • Når ei leddsetning kjem først, set vi komma etter leddsetninga:
Når eg dansar, blir eg glad.
den første heilsetninga. Han rydda, og ho vaska.
R
D
• Når to heilsetningar er bundne saman av konjunksjonane men, eller, og, for, set vi komma etter
VU
• Vi set alltid komma etter ei som-setning: Han som eg liker best, heiter Bjørn.
Vi set også komma føre som-setninga når ho ikkje er nødvendig for meininga: Mor mi, som heter Gerd, kjem etterpå.
45 Språklære_C_5korr_v2.indd 45
8/29/13 9:27 AM
VU
R
D
ER
IN
G
SE
KS
EM PL AR
Notat
Språklære_C_5korr_v2.indd 46
8/29/13 9:27 AM
VU
R
D
ER
IN
G
SE
KS
EM PL AR
Notat
Språklære_C_5korr_v2.indd 47
8/29/13 9:27 AM
EM PL AR KS SE G
ER
IN
© 2013 GAN Aschehoug, Oslo © 2004 Görel Hydén, Magdalena Schubert og Adastra Läromedel AB Denne utgivelse er utgitt med tillatelse frå Studentlitteratur AB, Sverige ISBN 978-82-492-1593-5 Nynorsk 2. utgåve / 1. opplag 2013 Forlagsredaktør: Tina Tofte
R
D
Illustrasjonar: Thor W. Kristensen Grafisk design og tilretteleging: Allworthy Design Omsett til nynorsk av Ole Jan Borgund, Arkitekst AS Trykk og ferdiggjøring: Ulma Press, Latvia
VU
Alle kommentarar til utgivingar frå forlaget kan rettast til: GAN Aschehoug Postboks 363 Sentrum 0102 Oslo E-post: forlag@gan.aschehoug.no www.gan.aschehoug.no Føresegnene i åndsverklova gjeld for materialet i denne publikasjonen. Utan særskild avtale med GAN Aschehoug er all eksemplarframstilling og tilgjengeleggjering berre tillate så langt det har heimel i lov eller avtale med Kopinor, interesseorgan for rettshavarar til åndsverk. Bruk som er i strid med lov eller avtale, kan føre til erstatningsansvar og inndraging og kan straffast med bøter eller fengsel.
Språklære_C_5korr_v2.indd 48
8/29/13 9:27 AM