Poziom innowacyjności gospodarek krajów Europy Środkowo-Wschodniej

Z analizy danych zamieszczonych w tabeli 2 wynika, że kryzys, choć powszechny, w różnym stopniu i zakresie oddziaływał na poszczególne gospodarki Grupy Wyszehradzkiej. W Czechach dotknął głównie przemysł i w najmniejszym stopniu – spośród krajów grupy – wpłynął na nastroje konsumenckie i sprzedaż detaliczną. Na Węgrzech kryzys spowodował przede wszystkim pogorszenie się nastrojów i zmniejszenie się wydatków konsumentów. Wpływ ten ujawnił się silniej w kwietniu i był krótkotrwały. Nastroje producentów wciąż były niedobre, choć względnie łagodne. W Polsce kryzys uderzył w pierwszej kolejności w przemysł przetwórczy. Branża budowlana i konsumenci odczuli go w kwietniu. Majowe ożywienie w produkcji jest najbardziej wyraźne właśnie w Polsce. Największy wpływ na nastroje producentów kryzys wywarł na Słowacji – siła ich pogorszenia się jest dwukrotnie większa niż w pozostałych krajach. W maju we wszystkich krajach Grupy Wyszehradzkiej sytuacja w poszczególnych branżach i nastroje uczestników gospodarki odrodziły się, z wyjątkiem budownictwa (poza Polską), które wyraźnie wolniej wychodzi z kryzysu.

ELŻBIETA ADAMOWICZ, profesor, Instytut Rozwoju Gospodarczego w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie; SŁAWOMIR DUDEK, były pracownik Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; GRZEGORZ KONAT, asystent, Instytut Rozwoju Gospodarczego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; KATARZYNA MAJCHRZAK, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, dyrektor Instytutu Zarządzania Wartością Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; EWA RATUSZNY, doktor nauk ekonomicznych, Instytut Rozwoju Gospodarczego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; KONRAD WALCZYK, doktor nauk ekonomicznych, Instytut Rozwoju Gospodarczego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie

Energetyka odnawialna – wyzwanie dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej

Światowa dynamika wzrostu generacji OZE (odnawialne źródła energii) wskazuje, iż jest to najszybciej rozwijające się,

wciągu ostatniej dekady, źródło pozyskiwania energii. / Świa-

towa dynamika produkcji energii elektrycznej zOZE (wTWh) wyniosła dla wiatru 12,59%, dla słońca – 28,91% i innych – 6,98%, a w przypadku Unii Europejskiej było to, odpowiednio, 4,63%, 7,29% oraz 3,44%. Oznacza to, że UE plasuje się poniżej średniej światowej i – co gorsza – poniżej średniej dla

państw OECD. / W Polsce jest widoczny duży udział produkcji z wiatru (12,8 TWh), a mały ze słońca (0,3 TWh). / W Eu-

ropie Środkowo-Wschodniej kraje prowadzą, co do zasady, stosunkowo bierną politykę w zakresie obywatelskiej energetyki

odnawialnej. / Pandemia COVID-19 spowodowała szoki po-

pytowy i podażowy na rynku surowców energetycznych. Pokazała również, iż Unia Europejska jest zbyt zależna od importowanych technologii OZE i półproduktów OZE.

Światowa dynamika wzrostu generacji OZE (odnawialne źródła energii) wskazuje, iż jest to najszybciej rozwijające się, w ciągu ostatniej dekady, źródło pozyskiwania energii. Na świecie w latach 2007–2017 produkcja energii odnawialnej, wyrażonej w terawatogodzinach (TWh), wynosiła 14,5%, a w samym 2018 r. – 14,5%. Dynamika przyrostu produkcji z OZE w Unii Europejskiej, która tradycyjnie jest uważana za ugrupowanie państw najbardziej zdeterminowane w zakresie ograniczania emisji CO2 poprzez rozwój OZE, była niższa od światowej i w latach 2007–2017 jej poziom osiągnął wartość 12,8%, a w 2018 r. – 4,8%. Podsumowując, Unia Europejska odpowiadająca za 28,4% produkcji energii z OZE (2018 r.) obniżyła swoją dynamikę przyrostu produkcji z OZE.

Produkcja energii odnawialnej jest nierównomiernie rozłożona między państwa, co również dotyczy źródeł tej produkcji. W segmencie OZE wyraźnie jest widoczny duży udział produkcji z wiatru (w takich krajach, jak Polska – 12,8 TWh i Rumunia – 6,5 TWh), a mały ze słońca: odpowiednio 0,3 TWh i 1,7 TWh w 2018 r. Z odwrotną sytuacją mamy do czynienia w Czechach, gdzie przeważała energetyka słoneczna (2,3 TWh) nad wiatrową (0,6 TWh) w 2018 r. W niektórych krajach, np. Czechy (4,7 TWh) i Węgry (2,4 TWh), w 2018 r. był obserwowany duży udział innych źródeł w całości OZE (inne źródła produkcji energii elektrycznej OZE to: geotermia, biomasa i biogaz). Światowa dynamika produkcji energii elektrycznej z OZE (w TWh) w 2018 r. wyniosła: dla wiatru 12,59%, dla słońca 28,91% i innych 6,98%, a w przypadku Unii Europejskiej było to, odpowiednio, 4,63%, 7,29% oraz 3,44%. Niewątpliwie warto pamiętać, iż UE (ze zmianami procentowymi na poziomie 4,63 wiatr, 7,29 słońce i 3,44% pozostałe) plasuje się poniżej średniej światowej i – co gorsza – poniżej średniej dla państw OECD. Jeśli porównamy przyrosty procentowe produkcji energii elektrycznej z OZE, to wzrost o 4,76% jest prawie dwa razy niższy niż dla państw OECD (wynoszący 8,56%). Jedynie Ukraina we wszystkich kategoriach (wiatr, słońce i inne) wskazywała ponadprzeciętne wartości, wykazując dynamikę r/r (2017 do 2018) w wysokości 15,65% oraz 69,71% i 33,70%. W dwóch pierwszych (wiatr isłońce) wyniki ponad średnią światową i unijną uzyskała Białoruś – 21,63% oraz 51,11%. Do tego grona w kategorii „energia elektryczna ze słońca” można zaliczyć Węgry (68,73%) i Polskę (81,21%).

Państwa o niskim poziomie produkcji energii elektrycznej z danego źródła wykazywały wysokie przyrosty, co, z jednej strony, wskazuje, iż może to mieć charakter nietrwały, azdrugiej – iż zwiększanie udziału OZE napotyka bariery ograniczające jej wzrost.

Istnieje duży potencjał do rozwoju energii odnawialnej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, ale nie jest on jeszcze

TABELA 1. Dynamika generacji OZE w latach 2017–2018

Kraj 2017 (TWh) 2018 (TWh)

Dynamika r/r (%) wiatr słońce inna odnawialna suma wiatr słońce inna odnawialna suma wiatr słońce inna odnawialna suma

Białoruś

Czechy

Niemcy

Węgry

Polska

Rumunia 0,1 0,1

0,6 2,2 0,1 0,3 0,1 0,1

5,0 7,7 0,6 2,3 0,1 0,4 21,63 51,11 2,97 23,84

4,7 7,7 3,09 6,62 –4,76 –0,94

105,7 39,4 51,1 196,2 111,6 46,2 51,4 209,2 5,58 17,16 0,67 6,63

0,8 0,3 2,1 3,2 0,6 0,6 2,4 3,6 –19,79 68,73 10,80 9,89

14,9 0,2 6,5 21,6 12,8 0,3 6,3 19,5 –13,84 81,21 –2,42 –9,68

7,4 1,9 0,5 9,8 6,5 1,7 0,5 8,6 –12,29 –9,81 –12,08 –11,80

Ukraina 1,0 0,8 0,2 1,9 1,1 1,3 0,2 2,6 15,65 69,71 33,70 38,82 Suma (Europa) 384,3 124,5 208,2 717,1 404,4 139,1 217,6 761,1 5,22 11,65 4,51 6,13 Suma (świat) 1128,0 453,5 585,0 2166,5 1270,0 584,6 625,8 2480,4 12,59 28,91 6,98 14,49 Z tego OECD 695,1 285,7 363,9 1344,8 745,8 337,2 377,3 1460,3 7,29 18,01 3,66 8,59 Nie OECD 432,9 167,8 221,0 821,7 524,1 247,4 248,6 1020,1 21,09 47,47 12,45 24,15

Unia Europejska 362,0 119,1 192,4 673,5 378,8 127,8 199,0 705,5 4,63 7,29 3,44 4,76 Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie [BP Report 2019].

ENERGETYKA A COVID-19

Pandemia COVID-19 spowodowała szoki popytowy i podażowy na rynku surowców energetycznych, czego efektem są bardzo niskie ceny ropy naftowej, gazu i węgla, które stanowią podstawowe źródło energii w regionie i na świecie mimo dynamicznego wzrostu generacji OZE. Ropa naftowa WTI osiągnęła najniższą cenę 27 kwietnia 2020 r. (12,91 USD za baryłkę). Ceny gazu spadły w pierwszej połowie 2020 r. o 25%, osiągając 1,8 USD za milion Btu, a cena węgla ARA spadła z 61,15 USD za tonę (2 stycznia 2020 r.) do 50,6 USD za tonę (4 czerwca 2020 r.). Szok popytowo-podażowy na rynku energii wywoła problem z efektywnością obecnie stosowanych narzędzi wsparcia OZE, ponieważ inne tradycyjne źródła energii stają się bardziej konkurencyjne. Biorąc pod uwagę również dużą niepewność co do przyszłej konsumpcji energii w gospodarkach państw regionu, a więc skalę wpływu pandemii na wielkość PKB, należy podkreślić, że przedsiębiorstwa oraz instytucje finansowe będą wykazywać zwiększoną awersję do ryzyka, czyli podejmowania i finansowania nowych inwestycji w produkcję energii elektrycznej. Jednocześnie Komisja Europejska i niektóre państwa Unii Europejskiej wskazują, iż sposobem pobudzenia gospodarki może być nie tylko kontynuowanie transformacji energetycznej, lecz także jej przyspieszenie. Biorąc pod uwagę, iż w produkcji energii elektrycznej z OZE Unia Europejska straciła przed pandemią pozycję lidera, warto podkreślić, że ambicja, aby przyspieszyć rozwój tego źródła energii, jest uzasadniona. Pandemia pokazała, iż Unia Europejska jest zbyt zależna od importowanych technologii OZE i półproduktów OZE, co stanowi istotny problem do rozwiązania w przyszłości przez agendy wysokiego szczebla, bez którego mechanizmy wsparcia w sposób ograniczony będą napędzały gospodarkę unijną. Możliwość realizacji tego pomysłu będzie zależeć zarówno od efektywności obecnie stosowanych narzędzi polityki (np. EU ETS, który podczas kryzysu z lat 2008–2009 okazał się nieefektywny), jak i skali zaangażowanych środków finansowych. Z perspektywy regionu największe korzyści z pobudzenia gospodarki można upatrywać w: rozwoju energetyki wiatrowej na morzu (offshore – Polska, Litwa, Łotwa, Estonia), energetyki słońca i wody w Rumunii i Bułgarii, rozwoju infrastruktury przesyłowej energii elektrycznej oraz poprawie efektywności energetycznej budynków jednorodzinnych w Polsce, a na Ukrainie – zarówno jednorodzinnych, jak i wielorodzinnych.

wykorzystywany, ponieważ nie jest objęty systemową transformacją energetyczną. Omawiana transformacja energetyczna, oparta na energetyce obywatelskiej, zakłada oddanie energii odnawialnej w ręce społeczeństw, czyli wspólnot lokalnych, które, po pierwsze, są właścicielami infrastruktury, po drugie – nią zarządzają. Tak prowadzona transformacja energetyczna z wykorzystaniem energii odnawialnej przynosi wymierne korzyści nie tylko dużym korporacjom, ale także gospodarstwom domowym, samorządom terytorialnym, MŚP i rolnikom. W całej UE, szczególnie w krajach Europy Zachodniej, transformacja energetyczna oparta na energetyce obywatelskiej nabiera rozpędu. Natomiast w krajach Europy Środkowo-Wschodniej sytuacja w omawianym zakresie wygląda zupełnie inaczej – kraje prowadzą, co do zasady, stosunkowo bierną politykę w obszarze obywatelskiej energetyki odnawialnej, a projekty energetyczne oparte na budowaniu tego typu energetyki prawie nie istnieją.

KRZYSZTOF KSIĘŻOPOLSKI, doktor nauk humanistycznych, Katedra Polityki Publicznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; DARIUSZ KOTLEWSKI, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Geografii Ekonomicznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; GRZEGORZ MAŚLOCH, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Ekonomiki i Finansów Samorządu Terytorialnego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie