Systemy emerytalne wyzwaniem dla nowych krajów członkowskich UE z Europy Środkowej i Południowej

energii w czasie, gdy nie ma w nich użytkowników. W odniesieniu do rozpatrywanego zagadnienia, w ramach kolejnej perspektywy finansowej UE na lata 2021–2027, istotne będą projekty realizowane w ramach Europejskiego Zielonego Ładu. Należy jednak podkreślić, że działania te będą oparte nie na dotacjach, ale na korzyściach finansowych wynikających bezpośrednio z oszczędzania samej energii, co stanowi istotną zmianę w podejściu do wydatkowania środków unijnych.

Prawidłowe zarządzanie i upowszechnianie ruchu turystycznego, ukierunkowane na ograniczenie emisji spalin (smogu), wymagają przede wszystkim rozpoznania i wyróżnienia szlaków samochodowych, jakimi przemieszczają się turyści, analizy gęstości przejazdów, identyfikacji miejsc tego ruchu i średniego czasu pobytu turystów w miejscu takiej koncentracji. Równolegle należy podjąć działania, które umożliwią stworzenie alternatywnych tras turystycznych: wskazanie i podjęcie działań promocyjnych w odniesieniu do mniej popularnych trakcji turystycznych. Kluczowym działaniem jest opracowanie aplikacji kontekstowych, które będą wykorzystywane w celu przekierowania ruchu turystycznego w czasie realnym, z uwzględnieniem sugestii nawiązujących, z jednej strony, do obserwowanych nawyków danego turysty/grupy turystów, a z drugiej – do aktualnej sytuacji danego miejsca (parking, atrakcja turystyczna, restauracja, obiekt noclegowy itp.).

Wydaje się, że inne czynniki wpływające na jakość powietrza (np. zużycie energii w obiektach turystycznych) stanowią jedynie pochodną samego natężenia ruchu turystycznego. Rozładowanie problemu overtourism przełoży się zatem na zmniejszenie skali zanieczyszczenia powietrza.

EWELINA SZCZECH-PIETKIEWICZ, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Instytut Międzynarodowej Polityki Gospodarczej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MAGDALENA KACHNIEWSKA, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Katedra Zarządzania Międzynarodowego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; DOMINIKA P. BRODOWICZ, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Miasta Innowacyjnego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ANNA PARA, doktor nauk społecznych, Katedra Zarządzania Międzynarodowego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie

Srebrna gospodarka szansą rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej

Odsetek osób w wieku 65+ w krajach Europy Środkowo-Wschodniej wzrośnie blisko trzykrotnie z poziomu 11,4% (Słowacja) – 16,2% (Bułgaria) w 2000 r. do 27,7% (Wę-

gry) – 31,5% (Litwa) w 2050 r. / Pod względem dochodów

najlepsza sytuacja występuje w Słowenii, gdzie jedynie 4,6% gospodarstw domowych znajduje się w grupie 25% gospodarstw domowych o najniższych dochodach wśród społeczeństwa. Na drugim biegunie są Bułgaria i Rumunia (odpowiednio aż 83,6% oraz 79,7% gospodarstw domowych). We wszystkich krajach regionu sytuacja dochodowa kobiet

jest gorsza niż mężczyzn. / We wszystkich krajach naszego

regionu, poza jednym (Czechami), ponad połowa osób starszych ma problem z finansowym wiązaniem końca z koń-

cem. / W Polsce 23,1% osób starszych często odczuwa ogra-

niczenia z powodu niedoboru pieniędzy.

Wzrost udziału osób starszych w populacji jest obserwowany od wielu lat we wszystkich krajach europejskich. Dotychczas kraje Europy Środkowo-Wschodniej charakteryzowały się młodszymi strukturami wieku ludności niż kraje Europy Zachodniej, Północnej i Południowej, niemniej jednak w ostatnich latach tempo tego procesu jest coraz większe właśnie w krajach EŚW. W roku 2000 udział osób w wieku 65 lat i więcej w rozpatrywanych krajach kształtował się między 11,4% (Słowacja) a 16,2% (Bułgaria), natomiast w 2019 r. mieścił się między 16% (Słowacja) a 21,3% (Bułgaria). Według prognozy ludnościowej Eurostatu można oczekiwać, że do 2050 r. odsetek osób starszych wzrośnie do poziomu 27,7% (Węgry) – 31,5% (Litwa).

Sytuacja dochodowa osób w wieku 65 lat i więcej w regionie jest silnie zróżnicowana. Do jej analizy wykorzystano informacje o przeciętnym miesięcznym dochodzie na osobę w gospodarstwie domowym. W celu porównania dochodów pomiędzy krajami dane przedstawiono w formie grup kwartylowych, obliczonych dla całej próby. W ten sposób populacja została podzielona na cztery równe grupy uszeregowane według dochodów, od najniższych do najwyższych. Najlepsza sytuacja charakteryzuje osoby starsze w Słowenii, gdzie jedynie 4,6% gospodarstw domowych znajduje się w 1. grupie kwartylowej, czyli w grupie 25% gospodarstw domowych o najniższych dochodach wśród społeczeństwa. Niemal równie dobra sytuacja dotyczy osób starszych w Czechach, na Słowacji i w Estonii – w tych krajach odsetek ten nie przekracza 7%. Na drugim biegunie są Bułgaria i Rumunia, gdzie, odpowiednio, 83,6% oraz 79,7% gospodarstw domowych należy do najuboższych w Europie. Na tym tle dobrze wypada Polska, ze wskaźnikiem wyższym tylko od 4 krajów o najlepszej sytuacji i wynoszącym 20,9%. Słowenia ma również zdecydowanie najwyższy odsetek najbogatszych gospodarstw domowych, czyli należących do 4. grupy kwartylowej (57,9%). Dość wysokie odsetki można też zaobserwować w Czechach, na Słowacji i w Estonii, natomiast bardzo niskie – w Bułgarii i Rumunii.

Ważnym wymiarem oceny sytuacji materialnej są różnice między kobietami a mężczyznami. We wszystkich krajach regionu sytuacja dochodowa kobiet jest gorsza – wśród nich jest

wyższy odsetek należących do 1. grupy (najuboższych) i niższy odsetek należących do 4. grupy kwartylowej (najbogatszych). Różnice te są znaczące na Węgrzech, w Bułgarii i Rumunii, natomiast w Polsce, Czechach, Chorwacji i na Litwie odsetki najuboższych wśród kobiet i mężczyzn są niemal identyczne (choć nadal wśród najbogatszych jest przewaga mężczyzn).

TABELA 1. Miesięczny dochód na osobę w gospodarstwie domowym (grupy kwartylowe) według grup wieku (%)

Grupa kwartylowa 1. 2. 3. 4. N CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 lat i więcej 6,8 20,9 22,4 4,6 7,0 27,5 24,8 83,6 23,9 79,7 4,6 14,1 44,6 43,4 12,2 26,0 40,4 58,9 14,0 62,0 15,6 27,9 55,5 20,5 25,5 26,0 49,5 17,3 10,8 1,7 8,6 3,1 46,9 23,7 14,1 8,7 57,3 17,6 14,9 5,6 0,7 5,6 1,6 20,6 990 3521 1122 209 168 492 367 1045 270 2176 541

Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie siódmej fali badania SHARE, dane ważone.

We wszystkich krajach, poza jednym (Czechami), ponad połowa osób starszych ma problem z finansowym wiązaniem końca z końcem. Największe problemy odczuwają gospodarstwa domowe w Bułgarii, gdzie 88,4% ma pewne lub duże trudności. Duże problemy dotyczą też osób starszych na Łotwie i Węgrzech, gdzie ponad 3/4 gospodarstw domowych ma trudności finansowe. Stosunkowo najlepsza sytuacja, poza Czechami (29,4% ma trudności), jest w Słowenii i Estonii. Na tym tle Polska kształtuje się przeciętnie – nieco ponad 60% gospodarstw domowych ma trudności finansowe.

We wszystkich krajach regionu na większe trudności w wiązaniu końca z końcem wskazują kobiety niż mężczyźni. Szczególnie duże różnice są obserwowane: w Słowenii, Chorwacji, Bułgarii, na Łotwie i w Rumunii. W Polsce również kobiety częściej skarżą się na problemy finansowe (63,4% ma duże lub pewne trudności, podczas gdy 53,8% mężczyzn wskazuje takie trudności).

TABELA 2. Subiektywna ocena sytuacji materialnej (jak gospodarstwo domowe wiąże koniec z końcem) według grup wieku (%)

Odpowiedź CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 lat i więcej z dużą trudnością 6,4 19,6 19,5 14,8 14,9 23,1 18,1 38,0 29,1 40,0 12,2 z pewną trudnością 23,0 40,7 58,7 42,6 39,5 45,2 42,5 50,4 50,0 32,1 48,4 dość łatwo 38,3 27,6 19,8 30,3 32,5 23,5 29,5 7,8 18,2 21,0 28,6

łatwo 32,4 12,1 2,0 12,4 13,1 8,2 9,9 3,8 2,8 6,9 10,8

N 1215 4241 1259 254 178 527 390 1070 301 2424 542

Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie siódmej fali badania SHARE, dane ważone.

Niedobór pieniędzy może być znaczącym ograniczeniem dla osób starszych. Najwyższy odsetek badanych mających poczucie, że wielu rzeczy nie mogą robić z powodu problemów finansowych, występuje na Litwie, gdzie 43,6% osób w wieku 65 lat i więcej deklaruje takie ograniczenia. Jest to o tyle zaskakujące, że pod względem zarówno miar obiektywnych, jak i oceny, na ile gospodarstwo wiąże koniec z końcem, mieszkańcy Litwy nie byli w najgorszej sytuacji w porównaniu z innymi krajami. Ograniczenia z powodu braku środków finansowych nie są więc wyłącznie pochodną dochodów, ale też oczekiwań i możliwości, jakie osoby starsze postrzegają i jakich nie mogą zrealizować.

Wysokie odsetki odczuwających ograniczenia z powodu problemów finansowych są też obserwowane na Łotwie, w Rumunii i Bułgarii. Natomiast najmniej ograniczeni są, według badań, mieszkańcy Czech, Słowenii i Słowacji, czyli krajów o najlepszej sytuacji materialnej w kontekście miar obiektywnych. W Polsce 23,1% osób starszych często odczuwa ograniczenia z powodu niedoboru pieniędzy.

TABELA 3. Subiektywna ocena sytuacji materialnej (jak często niedobór pieniędzy uniemożliwia robienie rzeczy, które chciałoby się robić) według grup wieku (%)

Odpowiedź CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 lat i więcej często 15,4 23,1 22,6 17,7 23,3 25,7 43,6 33,0 39,3 36,6 16,3

czasami 29,0 29,8 21,6 29,0 30,1 28,8 28,2 34,2 32,2 27,7 32,4

rzadko 22,7 22,7 29,2 15,6 19,9 19,8 14,3 20,9 16,5 19,5 27,5

nigdy 29,1 21,1 24,8 32,7 21,5 22,8 13,6 11,1 9,9 16,1 22,5 trudno powiedzieć 3,8 3,3 1,8 4,9 5,2 3,0 0,4 0,8 2,1 0,2 1,3 N 1970 6043 1802 378 250 794 534 1480 390 3355 769

Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie siódmej fali badania SHARE, dane ważone.

SREBRNA GOSPODARKA A COVID-19

Z pandemią COVID-19 związana jest również kwestia osób starszych. Nasuwa pytania o to, jak srebrna gospodarka i które jej sektory mogą odpowiednio włączać starsze pokolenia w swoje działania lub pozwalać im na aktywności w określonych sferach w warunkach izolacji społecznej/ rygoru sanitarnego. Nowe sektory gospodarki, które muszą się rozwijać także wraz z postępem technologicznym, powinny uwzględniać różne i zmieniające się w czasie potrzeby i preferencje osób starszych. W związku z tym należy monitorować opinie, postawy oraz potrzeby seniorów w celu odpowiedniego dostosowania różnych rozwiązań, produktów i usług do „srebrnego pokolenia”.

ANITA ABRAMOWSKA-KMON, doktor nauk ekonomicznych Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; RADOSŁAW ANTCZAK, doktor nauk ekonomicznych, Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; PAWEŁ KUBICKI, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; JOLANTA PEREK-BIAŁAS, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ZOFIA SZWEDA-LEWANDOWSKA, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Polityki Społecznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie