PISMO SZKOŁY GŁÓWNEJ HANDLOWEJ W WARSZAWIE Wydanie specjalne (356), Karpacz 2020raport XXX FORUM EKONOMICZNE, Karpacz, 8-10 września 2020 r. www.sgh.waw.pl/ForumEkonomiczne20201644-2237ISSN SGH WARSAW SCHOOL OF ECONOMICS AND ECONOMIC FORUM REPORT 2020 ОТЧЕТ SGH ВАРШАВСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ЭКОНОМИКИ ЭКОНОМИЧЕСКОГОИФОРУМА2020 RAPORT SGH I EKONOMICZNEGOFORUM2020 #futureofCEE EKONOMICZNEFORUM 2020 Europa po wspólnotasolidarność,pandemii:wolność, FORUMECONOMIC2020 Europe a er the Pandemic: Solidarity, Liberty, Community ФОРУМЭКОНОМИЧЕСКИЙ2020 Европа после cообществоcолидарность,пандемии:cвобода,
Central and Eastern Europe 2020 SGH Warsaw School of Economics and Economic Forum Report Центрально-Восточна Европа 2020 Отчет SGH Варшавского университета экономики и Экономического форума
T he initial objective of the third edition of SGH War saw School of Economics and Economic Forum Re port was to present the scope of social and econom ic transformation that has happened in the last thirty years in the Central and Eastern Europe. However, the final shape of our publication has been affected by the out break of COVID-19 pandemic. Due to its scope and range, we could not help but refer to the current situation from the per spective of issues analysed in the report. SGH experts have been examining implications of the pandemic from its beginning and preparing scenarios of go ing out of the difficult situation. Our interests cover not on ly changes in supply chains, production, consumption fluc tuations, but also budget burden, capital flows, increased pressure on domestic and international finance. We analyse and describe accelerated digitalisation, quick changes in edu cation and on the labour market, and we attempt to define the so-called new normal.
We are handing over this report in a critical moment. Even though we have been struggling with the pandemic for over half a year, long-term forecasting is still encumbered by uncertainty. In such situations exchange of views and opportunities for dis cussion are of key importance. This is what the Economic Fo rum ensures.Wehope that the Report is not only a comprehensive de scription of changes that have occurred in our part of Europe in the last thirty years, but will also let the reader see if, and to what degree, these changes have prepared us for the current cri sis. This in turn will help to ask relevant questions about the future.
Мы передаем Вам отчет в критический момент. Несмо тря на то, что мы боремся с пандемией чуть более полугода, долгосрочное прогнозирование по-прежнему обременено повышенной долей сомнения. В такие периоды особенно ва жен обмен мнениями и ведение дискуссии, что и будет воз можным во время Экономического форума. Мы надеемся, что Отчет представляет собой не толь ко всехстороннее описание изменений, произошедших в на шей части Европы за последние тридцать лет, но также по казывает, в какой степени эти перемены позволили нам подготовиться к нынешнему кризису, а в дальнейшем даст нам возможность задать адекватные вопросы о том, как бу дет выглядеть будущее. габилитированный доктор ПЁТР ВАХОВЯК, профессор sgh ректор sgh варшавского университета экономики ЗЫГМУНТ БЕРДЫХОВСКИ глава программного совета экономического форума Этот третий выпуск Отчета SGH Варшавского уни верситета экономики и Экономического фору ма должен был представлять масштаб социально-экономических преобразований, произошед ших в Центрально-Восточной Европе за последние тридцать лет. Однако на окончательный вариант нашей пу бликации повлияла вспышка пандемии COVID-19 – ее мас штаб и размах привели к тому, что мы не могли не отразить актуальную ситуацию с точки зрения проанализированных в отчетеЭкспертыаспектов.SGH с самого начала пандемии изучают ее последствия и подготавливают сценарии выхода из слож ной ситуации. Нас интересуют не только изменения в цепях поставок и производстве, колебания в потреблении, но так же и рост нагрузки на бюджет, движение капитала, дополни тельное давление на национальные и международные финан совые системы. Мы анализируем и описываем ускоренную цифровизацию, стремительные изменения на рынке труда и в сфере образования, а также пробуем дать определение так называемой новой нормальности.
professor of sgh PIOTR WACHOWIAK, phd rector of sgh warsaw school of economics ZYGMUNT BERDYCHOWSKI chairman of the programme board of the economic forum
Europa Środkowo-Wschodnia 2020 Raport Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie i Forum Ekonomicznego
Niniejsza, trzecia edycja Raportu SGH i Forum Eko nomicznego w zamierzeniu miała przedstawić ska lę przekształceń społeczno-ekonomicznych, ja kie dokonały się w Europie Środkowo-Wschodniej w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Na ostateczny kształt naszej publikacji wpłynął wybuch pandemii COVID-19. Jej skala i zasięg sprawiły, że nie mogliśmy się nie odnieść do aktualnej sytuacji z perspektywy analizowanych w raporcie zagadnień.Eksperci SGH od początku pandemii badają jej skutki i przygotowują scenariusze wychodzenia z trudnej sytuacji. Interesują nas nie tylko zmiany łańcuchów dostaw, produk cji, fluktuacje konsumpcji, ale też wzrost obciążeń budże towych, przepływy kapitałowe, dodatkowa presja na kra jowe i międzynarodowe finanse. Analizujemy i opisujemy przyspieszoną cyfryzację, szybkie zmiany na rynku pracy oraz w edukacji, a także próbujemy zdefiniować tzw. nową normalność.
Raport oddajemy do Państwa rąk w krytycznym momen cie. Mimo że z pandemią zmagamy się przeszło pół roku, pro gnozowanie w dłuższej perspektywie wciąż obarczone jest zwiększoną niepewnością. W takich okresach szczególnie waż ne są wymiana poglądów i możliwość dyskusji, które zapewnia ForumMamyEkonomiczne.nadzieję, że Raport stanowi nie tylko wszech stronny opis zmian, jakie zaszły w naszej części Europy w cią gu minionych trzydziestu lat, ale także pozwala prześledzić, czy i w jakim stopniu przemiany te przygotowały nas na obecny kryzys. A następnie umożliwi zadanie trafnych pytań o kształt przyszłości. dr hab. PIOTR WACHOWIAK, prof. sgh rektor szkoły głównej handlowej w warszawie
ZYGMUNT BERDYCHOWSKI przewodniczący rady programowej forum ekonomicznego
Karpacz 2020RAPORT RAPORT SZKOŁY GŁÓWNEJ HANDLOWEJ W WARSZAWIE I EKONOMICZNEGOFORUM2020 8 Najważniejsze implikacje pandemii koronawirusa dla Polski i krajów Europy Środkowo-Wschodniej 10 Ścieżki rozwojowe krajów i regionów Europy Środkowo-Wschodniej 12 Koniunktura gospodarcza w Europie Środkowo-Wschodniej w dobie epidemii COVID-19 14 Energetyka odnawialna – wyzwanie dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej 16 Poziom innowacyjności gospodarek krajów Europy Środkowo-Wschodniej 18 Rozwój rynków kapitałowych w regionie Europy Środkowo-Wschodniej 20 Procesy migracyjne w krajach Europy Środkowo-Wschodniej – transformacja od państw emigracji netto do imigracji netto
22 Lokalne odpowiedzi na problem smogu w krajach Europy Środkowo-Wschodniej 24 Srebrna gospodarka szansą rozwoju krajów Europy Środkowo-Wschodniej 26 Systemy emerytalne wyzwaniem dla nowych krajów członkowskich UE z Europy Środkowej i Południowej
31 Tendencje w polityce podatkowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej: obowiązki podatkowe przedsiębiorców RAPORT SZKOŁY GŁÓWNEJ HANDLOWEJ W WARSZAWIE I FORUM EKONOMICZNEGO 2020Szkoła Główna Handlowa w Warszawie to innowa cyjna uczelnia ekonomiczna, rozwijająca twórczy po tencjał intelektualny i kształcąca liderów w odpowiedzi na wyzwania przyszłości. Jest znaczącym na świecie ośrodkiem badań naukowych, nowych idei i inicjatyw kreowanych przez wspólnotę akademicką, absol wentów, a także przedstawicieli biznesu, organizacji społecznych i administracji publicznej. SGH. Będąc niezależną i wrażliwą społecznie uczelnią, kształtuje obywatelskie oraz etyczne postawy poprzez swoją działalność dydaktyczną, badawczą i opiniotwórczą. SGH jest jedną z najściślej współpracujących z bizne sem uczelni w Polsce. Od początku lat 90. pracujemy razem, bo dobre kształcenie na kierunkach ekonomicz nych i zarządzania, oprócz przekazywania aktualnej wiedzy, musi się opierać na zastosowaniach: praktyce gospodarczej i publicznej. Przedsiębiorcy, akademicy i studenci osiągają wspólne korzyści z kształtowania najbardziej kompetentnych osób do samodzielnej i zespołowej aktywności zawodowej. Uczelnia – jako wiodący ośrodek kompetencji z zakresu ekonomii, danych, zarządzania, polityk społecznych i prawa gospodarczego – realizuje badania i opracowuje ekspertyzy na zamówienie przedsiębiorstw, instytucji publicznych i jednostek samorządu terytorialnego.
28 Systemy wsparcia start-upów w Europie Środkowo-Wschodniej 30 Tendencje w polityce podatkowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej: opodatkowanie dochodów przedsiębiorstw
Instytut Wschodni (pełna nazwa Fundacja Instytut Studiów Wschodnich) od początku swojego istnienia (1993) prowadzi działalność na rzecz współpracy pomiędzy państwami europejskimi, szczególnie Eu ropy Środkowej i Wschodniej. Projekty realizowane na różnych szczeblach służą rozwojowi kontaktów politycznych, gospodarczych, kulturalnych i nauko wych pomiędzy państwami tego regionu. Najważniejszym przedsięwzięciem Instytutu Wschod niego jest Forum Ekonomiczne, które w ciągu 30 edy cji stało się ważnym i uznanym wydarzeniem w tej części Europy. Działania Instytutu Wschodniego związane z organizacją Forum wspierane są przez Radę Programową, która decyduje o merytorycznym i programowym kształcie Forum, jak również wyznacza kierunek jego rozwoju.
str. 2 | 3SPIS TREŚCI SGH WARSAW SCHOOL OF ECONOMICS AND ECONOMIC FORUM REPORT 2020 34 Major implications of the coronavirus pandemic for Poland and other countries of Central and Eastern Europe 36 Development paths of countries and regions of Central and Eastern Europe 38 Economic climate in Central and Eastern Europe during the COVID-19 pandemic 40 Renewable energy – a challenge for the countries of Central and Eastern Europe 42 Level of innovation of the economies of Central and Eastern Europe 44 Development of capital markets in the Central and Eastern Europe region 46 Migration processes in the countries of Central and Eastern Europe – transformation from net emigration to net immigration countries 48 Local responses to the issue of smog in the countries of Central and Eastern Europe 50 Silver economy – an opportunity for development for the countries of Central and Eastern Europe 52 Pension schemes as a challenge for new EU Member States from Central and Southern Europe 54 Systems of support for start-ups in the Central and Eastern Europe 55 Trends in the fiscal policy in the countries of Central and Eastern Europe: taxation of enterprise income 56 Trends in the fiscal policy in the countries of Central and Eastern Europe: tax obligations of entrepreneurs ОТЧЕТ SGH ВАРШАВСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ЭКОНОМИКИ И ЭКОНОМИЧЕСКОГО ФОРУМА 2020 60 Основные последствия пандемии коронавируса для Польши и стран Центрально-Восточной Европы 63 Пути развития стран и регионов Центрально-Восточной Европы 65 Экономическая конъюнктура в Центрально-Восточной Европе в период эпидемии COVID-19 68 Возобновляемая энергетика – вызов для стран ЦентральноВосточной Европы 70 Уровень инновационности экономик стран ЦентральноВосточной Европы 72 Развитие фондовых рынков в Центрально-Восточной Европе 74 Миграционные процессы в странах Центрально-Восточной Европы – трансформация от статуса стран чистой эмиграции к статусу стран чистой иммиграции 76 Местные ответы на проблему смога в странах ЦентральноВосточной Европы 79 Серебряная экономика – шанс для развития стран Центрально-Bосточной Eвропы 81 Пенсионные системы – вызов для новых стран-членов ЕС из Центральной и Южной Европы 84 Системы поддержки стартапов в Центрально-Восточной Европе 86 Тенденции в налоговой политике в странах ЦентральноВосточной Европы: налогообложение доходов предприятий 87 Тенденции в налоговой политике в странах ЦентральноВосточной Европы: налоговые обязательства предпринимателей SGH WARSAW SCHOOL OF ECONOMICS AND ECONOMIC FORUM RePORT 2020 ОТЧЕТ SGH ИУНИВЕРСИТЕТАВАРШАВСКОГОЭКОНОМИКИЭКОНОМИЧЕСКОГОФОРУМА 2020
absolwenci@sgh.waw.pl facebook.com/SGHalumni absolwent.sgh.waw.pl Dołącz do Klubu Absolwentów networking rozwój mentoring Karpacz 2020RAPORT Publikacja została przygotowana z okazji XXX Forum Ekonomicznego. / Отчет подготовлен в связи с XXX Экономическим форумом / This publication has been prepared on the occasion of 30th Economic Forum. Szczególne podziękowania kierujemy do autorów artykułów oraz pracowników Centrum Przedsiębiorczości i Transferu Technologii SGH, Oficyny Wydawniczej SGH, Działu Promocji i Rekrutacji SGH oraz Redakcji „Gazety SGH”, którzy przyczynili się do wydania tych publikacji. / We would also like to extend our gratitude to the authors of the articles and the staff of SGH: Centre for Entrepreneurship and Technology Transfer; Publishing House; Promotion and Admissions Office; and the “Gazeta SGH” editorial team for their contributions towards the issue of these publications. / Особую благодарность выражаем авторам статей и сотрудникам Центра предпринимательства и трансфера технологии SGH, Издательского дома SGH, Департамента продвижения и набора SGH и редакционного коллектива «Газеты SGH», которые помогли при публикации отчета. ADRES EDITORIALREDAKCJIADDRESS/ АДРЕС РЕДАКЦИИ Szkoła Główna Handlowa w Warszawie al. Niepodległości 162, 02-554 Warszawa gazeta.sgh.waw.plgazeta@sgh.waw.pl REDAKTOR EDITOR-IN-CHIEF/NACZELNYГЛАВНЫЙ РЕДАКТОР Jan Andrzej Nicał REDAKTOR NAUKOWY RAPORTU SGH REPORT SCIENTIFIC EDITOR НАУЧНЫЙ РЕДАКТОР ОТЧЕТА Mariusz Strojny KOMITET REDAKCYJNY RAPORTU REPORT EDITORIAL COMMITTEE РЕДАКЦИОННЫЙ КОМИТЕТ ОТЧЕТА Hanna Godlewska-Majkowska Piotr BartoszMariuszWachowiakStrojnyMajewski WSPÓŁPRACA WYDAWNICZA EDITING COOPERATION/ СОТРУДНИКИ Andrzej Jaszczuk Monika Sobieska Piotr Karwowski KOREKTA/ PROOF READING/ КОРРЕКТУРА Violetta Kownacka (język polski/ the Polish language /польский язык) Anna Majewska (język angielski/the English language /английский язык) Kateryna Ferdyn (język rosyjski/the Russian language /русский язык) TŁUMACZENIE/ TRANSLATION/ ПЕРЕВОД Anna Majewska (język angielski/the English language /английский язык) Kateryna Ferdyn (język rosyjski/the Russian language /русский язык) PROJEKT GRAFICZNY I SKŁAD GRAPHIC DESIGN AND TYPESETTING ГРАФИЧЕСКИЙ ДИЗАЙН И НАБОР FOTO/ PHOTO CREDITS/ ФОТО iStockphoto LP (okładka/cover/обложка), Archiwum SGH/SGH Photo Archive DRUK/ PRINTING/ ПЕЧАТЬ Drukarnia REMI-B, Bielsko-Biała www.remib.eu #futureofCEE PISMO SZKOŁY GŁÓWNEJ HANDLOWEJ W WARSZAWIE SGH WARSAW SCHOOL OF ECONOMICS MAGAZINE ЖУРНАЛ SGH ВАРШАВСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ЭКОНОМИКИ WYDANIE SPECJALNE/SPECIAL ISSUE /СПЕЦИАЛЬНОЕ ИЗДАНИЕ KARPACZ 2020 (356), ISSN 1644-2237 WYDAWCA/PUBLISHER/иЗдателЬство © Szkoła Główna Handlowa w Warszawie, Warszawa 2020 MECENASI RAPORTU SGH I FORUM EKONOMICZNEGO 2020 PATRONS OF THE SGH WARSAW SCHOOL OF ECONOMICS AND ECONOMIC FORUM REPORT 2020 ПОКРОВИТЕЛИ ОТЧЕТA SGH ВАРШАВСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ЭКОНОМИКИ И ЭКОНОМИЧЕСКОГО ФОРУМА 2020
str. 4 | 5FORUM EKONOMICZNE 2020 GODLEWSKA-MAJKOWSKAHANNA Hanna Godlewska-Majkowska jest profesorem nauk ekonomicznych, kie rownikiem Zakładu Otoczenia Biznesu w Instytucie Przedsiębiorstwa w Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie. Prorektor ds. współpracy z otoczeniem w Szkole Głów nej Handlowej w Warszawie (2016–2020). Hanna Godlewska-Majkowska is a Pro fessor of Economics, Head of the Busi ness Environment Unit in the Institute of Enterprise of the Collegium of Business Administration. Vice Rector for Coopera tion with the Environment at SGH Warsaw School of Economics (2016-2020). Ханна Годлевска-Майковска – профес сор экономических наук, начальник Отделения деловой среды в Институте предпринимательской деятельности в Коллегии предпринимательства. Заместитель ректора по вопросам со трудничества с деловой средой SGH Варшавского университета экономики (2016-2020). WACHOWIAKPIOTR Piotr Wachowiak jest doktorem habili towanym, profesorem Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie oraz dyrektorem Instytutu Zarządzania SGH. Obecnie pełni funkcję rektora Szkoły Głównej Handlowej w PiotrWarszawie.Wachowiak holds a post-doctoral degree and is an Professor of SGH Warsaw School of Economics and the Director of the Institute of Management at SGH. Cur rently he holds the position of the Rector at SGH Warsaw School of Economics. Пётр Ваховяк – габилитированный доктор, профессор SGH Варшавского университета экономики и директор Института управления SGH. В насто ящее время занимает должность рек тора SGH Варшавского университета экономики. MARIUSZSTROJNY Mariusz Strojny jest doktorem nauk ekonomicznych, adiunktem w Instytucie Zarządzania Wartością oraz pełnomoc nikiem rektora ds. transferu technologii w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie. Redaktor naukowy raportu SGH i Forum MariuszEkonomicznego.Strojnyis a Doctor of Economics, Assistant Professor in the Institute of Value Management and a Representative of the Rector for Technology Transfer at SGH Warsaw School of Economics. SGH Warsaw School of Economics and Economic Forum Report Scientific Editor. Мариуш Стройны – доктор экономиче ских наук, aдъюнкт в Институте управ ления ценностью и уполномоченный представитель ректора по вопросам трансфера технологии SGH Варшавско го университета экономики. Научный редактор отчета SGH Варшавского университета экономики и Экономи ческого форума. MAJEWSKIBARTOSZ Bartosz Majewski jest dyrektorem Cen trum Przedsiębiorczości i Transferu Technologii w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie oraz współpracownikiem Instytutu Zarządzania SGH. Bartosz Majewski is the Director of the Centre for Entrepreneurship and Tech nology Transfer at SGH Warsaw School of Economics and cooperates with the Institute of Management of SGH. Бартош Маевски – директор Центра предпринимательства и трансфера тех нологии SGH Варшавского университе та экономики и сотрудник Института управления SGH. KOMITET REDAKCYJNY RAPORTU SGH I FORUM EKONOMICZNEGO 2020 / SGH WARSAW SCHOOL OF ECONOMICS AND ECONOMIC FORUM REPORT 2020 EDITORIAL COMMITTEE / РЕДАКЦИОННЫЙ КОМИТЕТ ОТЧЕТА SG H ВАРШАВСКОГО УНИВЕРСИТЕТА ЭКОНОМИКИ И ЭКОНОМИЧЕСКОГО ФОРУМА 2020 W tym wydaniu zostały zaprezentowane streszczenia artykułów Raportu SGH i Forum Ekonomicznego 2020. Pełna wersja Raportu dostępna jest na stronie: www.sgh.waw.pl/ForumEkonomiczne2020 This issue presents summaries of articles included in SGH Warsaw School of Economics and Economic Forum Report 2020. Full Report is available at www.sgh.waw.pl/ForumEkonomiczne2020 Это издание содержит краткие изложения статей, включенных в ОтчетSGHВаршавскогоуниверситетаэкономикииЭкономическогофорума2020. полная версия отчета доступна на сайте www.sgh.waw.pl/ForumEkonomiczne2020
4 Logotypy Klubów Logotypy bytów nie będących jednostkami struktury administracyjnej uczelni, tworzymy według stałego schematu. Do akronimu w zielonym polu dodajemy nazwę z zachowaniem odpowiednich odległości i proporcji. Schemat tworzenia logotypów Tworząc logotypy klubów uczelni należy korzystać z pliku: schemat LOGO klubu SGH.ai Po wprowadzeniu nazwy należy zamienić tekst na krzywe, tak by używanie logotypu nie pozwalało na zmianę fontów i proporcji znaku. Open Sans Semibold 22 pktKlub Partnerów SGH Firmy z Klubu Partnerów SGH wspólnie z uczelnią poprzez realizację projektów w obszarze employer brandingu, społecznej odpowiedzialności, rekrutacji i edukacji przyczyniają się do nieustannego rozwoju studentek i studentów oraz wzmacniania potencjału SGH Wspólnie kształtujemy liderów ZAPRASZAMY DO WSPÓŁPRACY Centrum Współpracy z Biznesem Szkoła Główna Handlowa w Warszawie klub.partnerow@sgh.waw.pl tel. 22 564 96 26 proponowanieprzedmiotów,Prowadzenie tematów prac dyplomowych Dzieleniewiedząsię i doświadczeniem Opracowywanieekspertyz i prowadzenieInicjowanienaukowychbadań i społecznychrealizowanieprojektów rekrutacyjnychwarsztatkonferencji,Organizacjaów,wydarzeń Wzmacnianie rozpoznawalnościmarkipartnerówbiznesowychSGH
RAPORT SZKOŁY GŁÓWNEJ HANDLOWEJ W WARSZAWIE I FORUM EKONOMICZNEGO 2020
Są to wtórne efekty medycznego zjawiska epidemii: spadek produkcyjnego wykorzystania siły roboczej; zerwanie transakcji rynkowych i wewnątrzorganizacyjnych, w tym przerwanie łańcu chów dostaw; nierespektowanie umów (załamanie produkcji, od powiedźSpadekregulatora).produkcji jest bezpośrednim efektem zjawiska za chorowalności i śmierci pracowników (zmniejszenie wykorzysta nia siły roboczej) oraz – częściowo – pośrednim kwarantanny i za mknięcia zakładów pracy, ograniczania mobilności pracowników. Zamykanie przedszkoli i szkół także ogranicza zatrudnienie ro dziców, zmuszonych do pozostania w domu i opieki nad dziećmi. W efekcie mamy do czynienia z bezpośrednim zakłóceniem poda ży (przerwy w pracy i w obrocie kapitału) bardzo dużej ilości dóbr 0,7 1,7 9,2 6,5 –0,3 –8,3 –3,4 8,3 0,6 1,1 1,2 –0,2 –7,3 –4,5 0,8 1,5 6,3 9,7 7,9 3,5 2,2 2,9 0,3 –6,9 –2,7 Słowenia 2,4 –7,0 6,7 1,7 0,5 1,2 4,5 7,0 5,1 6,8 6,8 6,8 0,5 –7,2 –2,1 Słowacja 2,3 –6,7 6,6 2,8 1,9 1,1 5,8 8,8 7,1 –2,6 –2,9 –2,4 –1,3 –8,5 –4,2 Strefa euro 1,2 –7,7 6,3 1,2 0,2 1,1 7,5 9,6 8,6 3,3 3,4 3,6 –0,6 –8,5 –3,5 Bułgaria 3,4 –7,2 6,0 2,5 1,1 1,1 4,2 7,0 5,8 5,2 3,3 5,4 2,1 –2,8 –1,8 Czechy 2,6 –6,2 5,0 2,6 2,3 1,9 2,0 5,0 4,2 0,7 –1,5 –1,0 0,3 –6,7 –4,0 Chorwacja 2,9 –9,1 7,5 0,8 0,4 0,9 6,6 10,2 7,4 2,4 –1,7 0,5 0,4 –7,1 –2,2 Węgry 4,9 –7,0 6,0 3,4 3,0 2,7 3,4 7,0 6,1 –0,9 1,3 1,5 –2,0 –5,2 –4,0 Polska 4,1 –4,3 4,1 2,1 2,5 2,8 3,3 7,5 5,3 0,4 0,6 0,9 –0,7 –9,5 –3,8 Rumunia 4,1 –6,0 4,2 3,9 2,5 3,1 3,9 6,5 5,4 –4,6 –3,3 –3,4 –4,3 –9,2 –11,4 UE 1,5 –7,4 6,1 1,4 0,6 1,3 6,7 9,0 7,9 3,2 3,1 3,4 –0,6 –8,3 –3,6 Świat 2,9 –3,5 5,2
1. Głęboki spadek tempa wzrostu gospodarczego, po któ rym pojawi się niepełne ożywienie. Nastąpi znaczny spadek: produkcji, zwłaszcza przemysłowej; wydatków konsumpcyjnych; inwestycji; obrotów handlowych; przepływów kapitałowych. Nie wątpliwie będziemy obserwować też falę bankructw organiza cji gospodarczych, o zasięgu zapewne odwrotnie proporcjonal nym do siły kapitałowej i wsparcia politycznego (MŚP – częściej; big-enough-not-to-fail – rzadziej).
Łotwa 2,2 –7,0 6,4 2,7 0,2 1,9 6,3 8,6
Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie danych Komisji Europejskiej.
Najważniejsze implikacje pandemii koronawirusa dla Polski i krajów Europy Środkowo-Wschodniej TABELA 1. Prognoza wybranych wskaźników makroekonomicznych: kraje EŚW Kraj Realny PKB Stopa inflacji Stopa bezrobocia Rachunek bieżący Deficyt budżetowy 2019 2020 2021 2019 2020 2021 2019 2020 2021 2019 2020 2021 2019 2020 2021 Estonia 4,3 –6,9 5,9 2,3
Litwa 3,9 –7,9 7,4 2,2
W efekcie pandemii COVID-19 wszystkie dziedziny dzia łalności człowieka zostały poddane zwiększonej presji na przyjęcie rozwiązań cyfrowych. / Duża liczba branż i sek torów gospodarki zanotowała spadek przychodów o 50%––90% i więcej. Pandemia COVID-19, wywołana wirusem SARS CoV-2, ukazuje ogromną skalę, szybkość, niezwykłą złożo ność, niepewność i współzależność zjawisk zwykle od noszonych do różnych poziomów analizy systemów społecznych – zespół zjawisk niemający precedensu w nie dawnej historii gospodarczej i politycznej krajów Europy Środko wo-Wschodniej (i świata). Przyjęto pięć poziomów analizy implikacji związanych z pan demią COVID-19. Poniżej przedstawiamy implikacje makroeko nomiczne i mezoekonomiczne (sektorowe). Pozostałe poziomy, tj. mikroekonomiczne (behawioralne), instytucjonalne (ograniczone do instytucji „ekonomicznych”) oraz globalne (międzynarodowe), zostały szczegółowo opisane w pełnej wersji raportu SGH. IMPLIKACJE MAKROEKONOMICZNE (POZIOM AGREGATOWY) W większości analiz makroekonomicznych publikuje się wykres przyszłego PKB w kształcie litery V lub – mniej optymistycznie –litery U w ciągu dwóch najbliższych lat. Skala niepewności co do przebiegu pandemii oraz zakresu i harmonogramu zastosowa nych polityk „zamrażania i odmrażania” gospodarek przez pań stwa narodowe zdaje się bardziej wskazywać na intencję zaspoko jenia powszechnego zapotrzebowania na „mapę drogową”, budowę zaufania i przywództwo w „wojnie z wirusem” niż na klasyczne prognozy ekonomiczne. Poniżej przedstawiono podstawowe ob serwowane już i przewidywane skutki pandemii COVID-19.
2,3 1,1 2,2
Karpacz 2020RAPORT
4,4
finalnych i usług fizycznych (spadek produkcji w skali kwartału w 2020 r. może sięgać w poszczególnych sektorach 70%–90%).
IMPLIKACJE MEZOEKONOMICZNE (SEKTOROWE)
Składnikami tego spadku są zerwanie umiędzynarodowionych więzi kooperacyjnych i zmniejszenie produkcji dóbr pośrednich (zwłaszcza w przemyśle przetwórczym) oraz zakłócenia w spoży ciu finalnych i pośrednich dóbr i usług wskutek spadku zagregowa nej konsumpcji (spadek dochodów) i odkładania na później zaku pów konsumpcyjnych i inwestycyjnych.
Ten krótkookresowy efekt może jednak zostać skompensowany już latem 2020 r., jeśli ponowne uruchamianie branż i sektorów gospodarczych będzie wymagać np. szczególnych reguł dystanso wania (w środkach transportu zbiorowego: siadanie co 2, 3, 4 miej sca, przyznawanie jednej osobie kilku lub kilkunastu metrów kwa dratowych przestrzeni itp.), co spowodowałoby zwiększenie progu rentowności (break-even) przedsiębiorstw i uzasadniało podwyż szanie np. cen biletów (w transporcie lotniczym – ok. 3 razy).
str. 8 | 9FORUM EKONOMICZNE 2020
2. Spadek zatrudnienia, wzrost otwartego i utajonego bezrobocia (postojowe). Narastanie bezrobocia jest i będzie nie równe: tam, gdzie są rozpowszechnione „nietypowe formy zatrud nienia”, spadek zatrudnienia będzie głębszy, trwalszy i trudniej odwracalny następującym „odbiciem”, zwłaszcza przez młodych nowo wchodzących na rynek pracy. Jak dotychczas, spadek za trudnienia wskutek wzrostu liczby przypadków śmiertelnych jest (w krajach OECD) statystycznie mało znaczący.
3. Drastyczny spadek inflacji. Czynniki, takie jak spa dek ogólnego popytu (ograniczanie i zmiany konsumpcji final nej przez poszczególne warstwy społeczne, spadek dochodów) czy spadek zapotrzebowania na niektóre surowce i materiały (ro pa naftowa), wydają się kompensować wzrost cen związany z po wstawaniem „wąskich gardeł” produkcyjnych i ze zwiększonym popytem na dobra „wirusokomplementarne” („papier toaletowy”).
4. Wzrost deficytu budżetowego państwa oraz stosun ku długu publicznego do PKB. W wielu gospodarkach narodo wych zadziałały już automatyczne stabilizatory i zostały wzmoc nione z wielką siłą „ratunkowymi” działaniami dyskrecjonalnymi. Obiecane (najwyższe), przyznane, wydatkowane, wypłacone (naj niższe) kwoty przekraczają dotychczas obserwowane w histo rii polityki gospodarczej keynesowskie interwencje i choć zwykle zawierają się one w przedziale 5%–25% PKB, to według publiko wanych deklaracji mogą przekraczać połowę krajowego docho du narodowego, np. w Niemczech (szacunek think tanku Bruegel z kwietnia 2020 r.). Deklaracje liderów G20 „uczynienia wszyst kiego, co będzie potrzebne” dla ratowania gospodarki wskazu ją, że zaangażowanie finansowe państwa może jeszcze wzrosnąć przy niekorzystnym rozwoju sytuacji epidemicznej (lub politycz nej). Podsumowane dotychczasowe działania legislacyjne rzą du USA są zakrojone na 3,6 bln USD, z czego kwoty bezpośrednio dla pracowników i bezrobotnych wydają się sięgać ok. 10%–15%, oraz na co najmniej 7,5 bln USD z Rezerwy Federalnej, co suge ruje jeszcze większe wypłaty w przyszłości. W UE, w coraz jaw niej politycznych dyskusjach, pojawiają się pomysły obligacji koro nawirusowych (Corona-bonds), powraca się do idei euroobligacji, Pandemic Solidarity Funds (PSI), Symmetric Shock Stabilisation Fund (SSSF) Państwoitp.narodowe reafirmuje swoją rolę jako pożyczkodaw ca ostatniej instancji. Ponieważ na początku trzeciej dekady XXI w. nie ma już miejsca na obniżki stóp procentowych, luzowanie ilo ściowe staje się głównym składnikiem polityki pieniężnej i o po przednio zalecanych „optymalnych” regułach i limitach „zapomi na się”. Będzie to oznaczać niespotykany wzrost deficytu finansów publicznych oraz długu (krajowego i – jeśli będzie to możliwe – za granicznego). W średnim okresie prawdopodobne wydaje się być wprowadzenie nowych (narodowych) (anty-) wirusowych podat ków lub ich substytutów. Ekonomia polityczna każdego z krajów zakreśli charakter pakietu fiskalnego i zdefiniuje „odpowiedni” podział obciążeń (biedni bardziej–bogaci mniej lub inne warian ty), sprawiając zapewne, że pozostaną one en vigueur na dłużej.
5. Finanse. Obserwujemy: obniżenie notowań giełdowych, zwłaszcza sektorów najbardziej dotkniętych; spadek międzynaro dowych przepływów kapitałowych; spadek wartości walut narodo wych krajów peryferyjnych (EŚW) na rynkach finansowych. Spadają wskaźniki business confidence: w przypadku polskich indeksów nastrojów konsumenckich (BWUK, WWUK) i inwe storskich odnotowano na początku roku słabe, ale dodatnie wy niki; załamanie przyszło w kwietniu – CCCI (Current Consumer Confidence Index) spadł do poziomu –36,4 pkt tj. o 37,7 pkt w sto sunku do marca 2020 r., zaś wskaźnik LCCI (Leading Consumer Confidence Index) o 47,7 pkt. Nastąpiła spodziewana paniczna reakcja sektora finanso wego, np. wszystkie trzy indeksy amerykańskie (Dow Jones, S&P 500, NASDAQ) spadły – od trzeciego tygodnia lutego do trzecie go tygodnia marca 2020 r. – o ok. 35%, co było największym spad kiem wywołanym zjawiskiem epidemii w historii. Ceny akcji od biły jednak w kwietniu 2020 r. W Azji ceny spadły na głównych rynkach od kilkunastu do 30%. Dla dysponującego gigantyczny mi środkami sektora finansowego spadek cen papierów wartościo wych oznacza szansę przejmowania, po obniżonych cenach, przed siębiorstw wszystkich sektorów „sfery realnej”. Rozumieją to elity europejskie, przygotowując legislację przeciwdziałającą mobilno ści kapitału „nieprawomyślnego” (np. chińskiego, ale już nie ame rykańskiego), aby zapobiec zagranicznym przejęciom krajowych firm dzięki wykupom znacznych pakietów spółek przez państwa narodowe.Należy odnotować wahania kursów walutowych, np. spa dek wartości walut narodowych wybranych krajów EŚW w ciągu pierwszych czterech miesięcy 2020 r. wyniósł dla walut państw Grupy Wyszehradzkiej: ok. 11% dla węgierskiego forinta, 8% dla czeskiej korony, 7% dla złotego (dla porównania: rosyjski rubel stracił 24%, a ukraińska hrywna 13%). Nierówne rozprzestrze nianie się epidemii i jej skutków może spowodować jeszcze głęb sze załamanie. 6. Wszystkie dziedziny działalności człowieka zosta ły poddane zwiększonej presji na przyjęcie rozwiązań cyfro wych. Cyfryzacja informacyjnych obszarów procesów produkcji może spowodować, w średnim okresie, powstanie sektora go spodarki o nowych formach konkurowania, tzw. gospodarki bez kontaktowej (contact free economy). Procesy te wpisują się w po lityczną walkę o nowe przewagi konkurencyjne i definicję „nowej normalności”.
Podstawowym sektorem dotkniętym pandemią są, rzecz jasna, usługi medyczne i ochrona zdrowia. Ilustracje dynamiki fizyczne go aspektu epidemii, profile zachorowalności i śmiertelności oraz przykłady tzw. krzywych epidemiologicznych, stosowanych w mo delowaniu zjawisk epidemicznych, można łatwo znaleźć w sieci. Wyniki modelowania matematycznego epidemii zyskały niejaką popularność poprzez wykorzystywanie w dyskursie politycznym pojęcia „wypłaszczanie krzywej” (np. tempa przyrostu śmiertel nych ofiar koronawirusa).
Karpacz 2020RAPORT
Obszar zdrowia jawi się dziś jako przykład zawodności rynku (zmniejszone moce przerobowe prywatnych szpitali i klinik, jeśli w ogóle pozostawały otwarte, i nieistotny zakres oferty świadczo nych usług, słabość inwestycji w badania nad szczepionkami) oraz zawodności państwa (także ograniczone zdolności „przetwórcze”, przepracowana kadra medyczna i nisko opłacany personel pielę gniarski i pomocniczy, brak rezerw laboratoryjnych, sprzętowych, kadrowych, finansowych). W obszarze pozamedycznym duża liczba branż i sektorów gospodarki odnotowała spadek przychodów o 50%–90% i więcej. Dane wskazują na dużą wrażliwość: handlu detalicznego, trans portu (szczególnie pasażerskiego, w tym lotniczego), usług związa nych z kontaktem osobistym personelu z klientami (hotele i tury styka, zwłaszcza międzynarodowa, jadłodajnie, ochrona zdrowia, salony fryzjerskie i kosmetyczne, rekreacja, sale gimnastyczne i si łownie, prostytucja) oraz z liczniejszą widownią (np. sport zawo dowy, instytucje kultury, sport amatorski, zjazdy i konferencje naukowe, uroczystości religijne), usług pocztowych, segmentu out -of-home advertising W niektórych branżach praca zdalna i sprzedaż bezkon taktowa (np. edukacja wszystkich poziomów, handel interneto wy, telekonferencje, telemedycyna) pozwalają na dołączenie do e-businessu i dają szansę na przejście tego etapu kryzysu „suchą nogą”. Niektóre sektory „cyfrowonarodzone” lub w pełni ucyfro wione będą wręcz przeżywać boom (m.in. telekomunikacja i sieci społecznościowe).Znaczącymaspektem szoku podażowego jest przerywanie łańcuchów dostaw i protekcjonistyczna reakcja: wytwarzać u sie bie. Dość łatwo jest poddać ten proces sekurytyzacji, tj. przekształ ceniu w problem bezpieczeństwa narodowego. Szczególnym przy kładem są łańcuchy żywnościowe, od dawna krytykowane przez ekologów jako zbyt długie i zbyt umiędzynarodowione, aczkolwiek tania żywność składa się na niski koszt siły roboczej, co umoż liwia obniżenie realnej płacy roboczej (i emerytur). Ponowne uwzględnienie technologicznych wymogów, obniżek kosztów, cza su dostaw i ryzyk „pękania” łańcuchów dostaw będzie przedmio tem nieustannych wyliczeń konkurentów, w skali poszczególnych przedsiębiorstw i bardziej „strategicznie” zorientowanych i regu lowanych gospodarek narodowych. Ma to oczywiste implikacje dla handlu międzynarodowego. MARIUSZ PRÓCHNIAK, JULIUSZ GARDAWSKI, MARIA LISSOWSKA, PIOTR MASZCZYK, RYSZARD RAPACKI, ALEKSANDER SULEJEWICZ, RAFAŁ TOWALSKI Przed rozpoczęciem transformacji w 1990 r. Polska nale żała do najsłabiej rozwiniętych gospodarczo krajów w gru pie EŚW-11 i pod względem wysokości PKB na mieszkań ca według PSN wyprzedzała tylko Rumunię. / W latach 1990–2019 najszybciej rozwijającą się gospodarką w gru pie EŚW-11 była Polska, której PKB zwiększył się ponad 2,5-krotnie (wskaźnik równy 256). Oznacza to średnią roczną stopę wzrostu w wysokości 3,2%. Jedynym krajem EŚW, który osiągnął porównywalną dynamikę rozwojo wą, była Słowacja (2,5% rocznie). / W latach 1990–2019 Polsce udało się znacznie zmniejszyć dystans w poziomie rozwoju gospodarczego w stosunku do wszystkich (z wy jątkiem Irlandii) dotychczasowych krajów członkowskich Unii Europejskiej. W ocenie ścieżek wzrostu gospodarczego w kra jach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1990–2019 należy uwzględnić głębokie zała manie gospodarcze (tzw. recesję transforma cyjną), jakie nastąpiło w tych krajach w efekcie uruchomienia procesu transformacji systemowej. Spowodowa ło ono w początkowym okresie transformacji skumulowany spa dek dochodu narodowego, sięgający od ok. 18% w Polsce do blisko 65% na Litwie. Okres recesji transformacyjnej w krajach regionu trwał od 2 lat w Polsce do nawet 8 lat w Bułgarii. Recesja transformacyjna sprawiła, że różnice w pozio mie rozwoju gospodarczego między Europą Środkowo-Wschodnią i Europą Zachodnią – w początkowych latach transforma cji ustrojowej – jeszcze się powiększyły. Na przykład, o ile w 1989 r. poziom PKB per capita liczony z uwzględnieniem pary tetu siły nabywczej (PSN) stanowił w Polsce 38% średniego po ziomu w krajach UE-15, o tyle w 1991 r. (kiedy zakończyła się re cesja transformacyjna w naszym kraju) wskaźnik ten obniżył się do 32%. Warto też w tym kontekście dodać, że przed rozpoczę ciem transformacji Polska należała do najsłabiej rozwiniętych gospodarczo krajów w grupie EŚW-11 i pod względem wysokości PKB na mieszkańca według PSN wyprzedzała tylko Rumunię. Mimo to w latach 1990–2019 najszybciej rozwijającym się krajem w grupie EŚW-11 była Polska. Zbliżone tendencje cha rakteryzowały ścieżki rozwojowe Polski i tych dwóch grup od niesienia w latach 2004–2019, tj. po wejściu naszego kraju do UE. Sytuacja nieco zmieniła się pod tym względem po global nym kryzysie finansowym 2008+ (2010–2019). Zróżnicowa nie osiągniętej dynamiki rozwojowej znacznie się w tym czasie zmniejszyło zarówno w obrębie krajów EŚW, jak i w relacji kraje EŚW-11 – średnia dla UE-15. Polska straciła też w tym czasie po zycję lidera w regionie. W latach 1990–2019 PKB zwiększył się w Polsce – jako je dynym kraju w analizowanej zbiorowości – ponad 2,5-krotnie Ścieżki rozwojowe krajów i regionów Europy
Środkowo-Wschodniej
str. 10 | 11FORUM EKONOMICZNE 2020 (wskaźnik równy 256). Oznacza to średnią roczną stopę wzrostu (z uwzględnieniem recesji transformacyjnej w latach 1990–1991) w wysokości 3,2%. Jedynym krajem EŚW, który osiągnął porów nywalną dynamikę rozwojową, była Słowacja (2,5% rocznie). Średnia stopa wzrostu gospodarczego w latach 1990–2019 była w Polsce, w przeliczeniu rocznym, 2,5-krotnie wyższa (3,2%) niż przeciętnie w krajach unijnej „piętnastki” (1,3%). Szybszy wzrost gospodarczy niż UE-15 osiągnęły także: Estonia, Słowenia, Cze chy, Rumunia i Węgry. Na drugim krańcu znalazły się Chorwa cja, Bułgaria, Łotwa i Litwa, gdzie wzrost gospodarczy był niższy od średniej dla UE-15. W okresie po wejściu do Unii Europejskiej PKB wzrósł w Polsce o 80% (tj. w tempie ok. 4,2% średniorocznie). Podob nie jak w całym okresie transformacji systemowej, nasz kraj zaj mował pod tym względem pozycję lidera w grupie nowych kra jów członkowskich UE – zbliżony wynik osiągnęły w tym czasie Słowacja (73%) i Rumunia (70%). Równocześnie Polska mia ła też znacznie wyższą dynamikę rozwojową w stosunku do kra jów UE-15. Na podkreślenie zasługuje też fakt, iż w latach 2004––2019 wszystkie kraje EŚW-11, z wyjątkiem Chorwacji, osiągnę ły szybszy wzrost gospodarczy niż średnio gospodarki UE-15, co było równoznaczne ze zmniejszaniem historycznego dystansu rozwojowego do Europy Zachodniej. Mimo że jako jedyny kraj członkowski Unii Europejskiej Polska nie doświadczyła recesji wywołanej globalnym kryzysem finansowym 2008+, w pokryzysowych latach 2010–2019 utraci ła pozycję lidera wzrostu gospodarczego w grupie krajów EŚW; równocześnie znacznie zmniejszyła się także jej „renta wzrostu” w stosunku do państw unijnej „piętnastki”. Było to głównie po chodną spowolnienia dynamiki rozwojowej w Polsce – średnia roczna stopa wzrostu PKB wyniosła w tych latach 3,2% i była o 1 pkt proc. niższa niż w okresie 2004–2019, tj. po naszym przy stąpieniu do UE (4,2%). W rezultacie łącznego oddziaływania przedstawionych wyżej tendencji Polsce udało się (w latach 1990–2019) znacznie zmniejszyć dystans w poziomie rozwoju gospodarczego w sto sunku do wszystkich, z wyjątkiem Irlandii, dotychczasowych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Poprawa relatywnej pozycji rozwojowej polskiej gospodarki była pochodną nie tylko szybszego tempa wzrostu gospodarczego, ale także zróżnicowa nych trendów demograficznych oraz kierunków i tempa zmian realnych kursów walutowych w poszczególnych krajach.
Katedra Ekonomii II Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; RAFAŁ TOWALSKI, doktor nauk ekonomicznych, Instytut Filozofii, Socjologii i Socjologii Ekonomicznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie TABELA 1. Wzrost PKB w krajach Europy Środkowo-Wschodniej w latach 1990–2019 Kraj Dynamika wzrostu PKB (ceny stałe) Poziom PKB w 20194średnia roczna stopa wzrostu (%) stoparocznawzrostu (%) 1990–2019 2010 2018 20191 1989 = 100 2004 = 100 2010 = 100 Kraje Grupy Wyszehradzkiej Polska 3,2 3,6 5,1 4,1 256 180 137 Czechy 1,8 2,3 2,8 2,5 169 147 122 Słowacja 2,5 5,7 4,0 2,7 207 173 128 Węgry 1,7 0,7 5,1 4,6 164 134 130 Średnia2 2,3 3,1 4,3 3,5 199 159 129 Kraje bałtyckie Estonia 2,0 2,7 4,8 3,2 184 149 138 Litwa 1,1 1,5 3,6 3,8 137 158 138 Łotwa 0,9 –4,5 4,6 2,5 132 146 135 Średnia2 1,3 –0,1 4,3 3,2 151 151 137 Kraje Europy Południowo-Wschodniej Bułgaria 0,9 0,6 3,1 3,6 133 157 125 Chorwacja 0,5 –1,5 2,7 2,9 116 120 112 Rumunia 1,7 –3,9 4,4 4,1 163 170 141 Słowenia 1,9 1,3 4,1 2,6 173 134 118 Średnia2 1,3 –0,9 3,6 3,3 146 145 124 Europa Zachodnia UE-153 1,3 2,2 1,8 1,2 149 120 113 1 Dane szacunkowe. 2 Średnia nieważona. 3 Średnia ważona. 4 Przy obliczaniu wskaźników wzrostu o podstawie 1989 = 100 wykorzystano także historyczne dane EBOiR, odwołujące się do 1989 r. Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie danych Eurostatu i Komisji Europejskiej.
MARIUSZ PRÓCHNIAK, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Katedra Ekonomii II Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; JULIUSZ GARDAWSKI, profesor nauk ekonomicznych, Instytut Filozofii, Socjologii i Socjologii Ekonomicznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MARIA LISSOWSKA, profesor nauk ekonomicznych, Katedra Ekonomii II Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; PIOTR MASZCZYK, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Ekonomii II Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; RYSZARD RAPACKI, profesor nauk ekonomicznych, Katedra Ekonomii II Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ALEKSANDER SULEJEWICZ, doktor habilito wany nauk ekonomicznych,
skutki
skutki
607050403020100
Karpacz 2020RAPORT
Wprowadzenie obostrzeń w następstwie wybu chu epidemii COVID-19 wywołało potężny wstrząs gospodarczy. Z badań przeprowadzo nych w kwietniu 2020 r. – przez Instytut Roz woju Gospodarczego Szkoły Głównej Han dlowej w Warszawie (IRG SGH) – wynika, że zaledwie 9% polskich przedsiębiorstw produkcyjnych i handlowych nie od czuło negatywnych skutków restrykcji, a co czwarte uznało je za dotkliwe (rysunek 1). Najbardziej ucierpiały przedsiębior stwa handlowe. Tylko 7% z nich nie odnotowało negatywnych skutków wprowadzonych przez rząd ograniczeń, a dla 1/3 są one dotkliwe. W mniejszym stopniu kryzys dotknął zakłady budowlane – 22% z nich uznało skutki obostrzeń za dotkliwe
– i przedsiębiorstwa przemysłu przetwórczego, spośród których 11% nie odczuło negatywnych konsekwencji środków zastoso wanych w celu przeciwdziałania epidemii. Kryzys przejawił się spadkiem wartości podstawowych mier ników aktywności gospodarczej: wielkości produkcji, sprzedaży, zamówień i inwestycji, stopnia wykorzystania mocy produkcyj nych, poziomu cen oraz – w mniejszym stopniu – zatrudnienia. Spadek wielkości sprzedaży i cen silnie odbił się na sytuacji fi nansowej przedsiębiorstw. Wartości wskaźników koniunktury, w sposób syntetyczny przedstawiających sytuację w badanych działach gospodarki, osiągnęły historyczne minima. Równie złej sytuacji w przemyśle przetwórczym, budownictwie i han dlu nie odnotowano podczas żadnego z kryzysów, które wystą piły w ciągu ostatnich ponad 20 lat. W reakcji na utrudnienia w prowadzeniu działalności go spodarczej i wynikający z nich spadek przychodów firmy przede wszystkim tną koszty pozapracownicze (52% badanych) i skra cają czas pracy (50%) – rysunek 2. W 27% firm obniżono lub planuje się obniżyć wynagrodzenia pracowników, a co pią te przedsiębiorstwo ogranicza zatrudnienie. Skrócenie czasu pracy, obniżenie kosztów pozapracowniczych i zmniejszenie zatrudnienia to działania podejmowane w pierwszej kolejno ści przez przedsiębiorstwa handlowe (odpowiednio: 63%, 52% i 29% z nich). Zakłady budowlane i przemysłowe przede wszyst kim starają się zmniejszyć koszty pozapracownicze (odpowied nio: 51% i 53%), potem dokonują zmian w zatrudnieniu poprzez skrócenie czasu pracy (46% i 47%), obniżenie wynagrodzeń (po 29%) i zwolnienia pracowników (22% i 17%). Już w chwili wybuchu pandemii COVID-19 koniunk tura w Unii Europejskiej (EU-27) była w fazie spowolnienia 1. Wpływ „zamrożenia” gospodarki na sytuację ekonomiczną przedsiębiorstw 2. Reakcja przedsiębiorstw na kryzys wywołany epidemią COVID-19 (%) opracowanie własne SGH w Warszawie. Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie. ogółem handel przetwórczyprzemysł budownictwo dotkliwe odczuwalne skutki nieodczuwalne ogółem handel przetwórczyprzemysł budownictwo cięcia kosztów pozapracowniczych skrócenie czasu pracy obniżka wynagrodzeń zwolnienia pracowników inne
(%) RYSUNEK
Kryzys COVID-19 znacznie pogłębi trwające od ponad dwóch lat osłabienie aktywności gospodarczej w UE. / Od notowane w UE w marcu i kwietniu 2020 r. spadki warto ści produkcji i sprzedaży były najgłębsze w ciągu ostatnich 20 lat. / W przypadku wskaźników odzwierciedlających zmiany nastrojów gospodarczych w Grupie Wyszehradz kiej odnotowano największe w historii spadki warto ści. / Jedynie 9% polskich przedsiębiorstw produkcyjnych i handlowych nie odczuło negatywnych skutków restryk cji z powodu COVID-19, a co czwarte uznało je za dotkli we. / W reakcji na utrudnienia w prowadzeniu działalności gospodarczej firmy przede wszystkim tną koszty pozapra cownicze (52% badanych) i skracają czas pracy (50%).
Koniunktura gospodarcza w Europie Środkowo-Wschodniej w dobie epidemii COVID-19 RYSUNEK
Źródło:
607050403020100
wzrostu gospodarczego, które rozpoczęło się na przełomie lat 2018/2019, kończąc długą, trwającą od 2014 r. fazę wzrosto wą. Wprowadzone w marcu 2020 r. obostrzenia aktywności gospodarczej nasiliły tendencje spadkowe. Załamanie się ko niunktury było gwałtowne. W I kwartale 2020 r. wygładzony indeks realnego PKB stracił 3,6 pkt. Od szczytu w IV kwartale 2018 r. składnik cykliczny realnego PKB zmalał łącznie o 3,0 pkt, tj. o 0,6 pkt średniokwartalnie. Intensywność spadku jest więc niewiele mniejsza od zanotowanej podczas światowego kryzysu finansowego i gospodarczego. Wówczas, tj. w okresie IV kwar tał 2007 r.–III kwartał 2009 r., składnik cykliczny realnego PKB malał w przeciętnym tempie 0,9 pkt na kwartał. Spadkowi PKB w I kwartale towarzyszyło załamanie się popytu prywat nego. Poziom konsumpcji obniżył się o 4,6 pkt w porównaniu z IV kwartałem 2019 r., a inwestycji o 4,9 pkt. Szok popyto wy był ogromny. Spadek wartości wygładzonego indeksu kon sumpcji prywatnej był blisko czterokrotnie większy od naj większego wcześniej zarejestrowanego (w II kwartale 2000 r.), a większe spadki wartości wygładzonego indeksu nakładów na środki trwałe zanotowano tylko w I kwartale 2009 r. (o 6,7 pkt) i III kwartale 2019 r. (o 5,1 pkt). Z analizy dostępnych danych za II kwartał 2020 r. wy nika, że kryzys w Unii Europejskiej pogłębił się w kwietniu.
Tak jak w Unii Europejskiej, kryzys COVID-19 w krajach Grupy Wyszehradzkiej wywołał ogromny niepokój, gwałtow nie przyspieszając spowolnienie sygnalizowane przez wskaź niki koniunktury gospodarczej od przełomu lat 2018/2019. W przypadku wskaźników odzwierciedlających zmiany nastro jów gospodarczych odnotowano największe w historii spad ki wartości. Już marcowe spadki należały do najgłębszych od blisko 25 lat. W kwietniu skala osłabienia koniunktury zwielo krotniła się. Barometr koniunktury (ESI), w sposób syntetycz ny mierzący zmiany sytuacji gospodarczej i nastroje uczest ników gospodarki, stracił łącznie w obu miesiącach: 52 pkt w Polsce, 42,1 pkt na Słowacji, 31,8 pkt w Czechach i 29,5 pkt na Węgrzech (39,2 pkt w EU-27). W maju odnotowano poprawę, choć niewielką – z wyjątkiem Polski, gdzie wartość ESI obniży ła się o 0,3 pkt, w trzech krajach grupy poziom ESI wzrósł, od powiednio o 3,9, 0,1 i 1,2 pkt (w EU-27 przyrost wyniósł 2,9 pkt). Tabela 2 przedstawia zmiany wartości cząstkowych wskaźni ków koniunktury w ostatnich trzech miesiącach. W każdym przypadku kwietniowe spadki były największe od chwili roz poczęcia programu badań koniunktury przez Eurostat, wielo krotnie przewyższając przeciętne spadki wartości wskaźników w skali miesiąca.
–1,5 –9,2
*
TABELA 1. Zmiany (miesięczne – m/m, roczne – r/r i skumulowane od ostatniego punktu zwrotnego – GPZ) wartości wygładzonych wskaźników koniunktury w: przemyśle (ICI), budownictwie (CCI) i handlu detalicznym (RCI), w Unii Europejskiej w 2020 r. (pkt)* ICI CCI RCI Miesiąc m/m r/r od GPZ m/m r/r od GPZ m/m r/r od GPZ Marzec –4,5 –9,5 –18,1 –2,8 –6,3 –7,0 –7,7 –8,1 –6,7 Kwiecień –21,6 –28,8 –39,7 –19,4 –24,6 –26,4 –22,8 –29,5 –29,5 Maj 5,0 –24,8 –34,7 –1,0 –23,9 –27,4 0,9 –28,9 –28,6 Ostatnie górne punkty zwrotne: ICI – czerwiec 2018 r., CCI – styczeń 2019 r., RCI – kwiecień 2019 r. Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie Maj 9,1 6,1
str. 12 | 13FORUM EKONOMICZNE 2020
W maju w większości krajów EU-27 zaczęto stopniowo znosić wprowadzone w marcu ograniczenia. Skutkiem łagodze nia nałożonych wcześniej restrykcji było pojawienie się pew nych oznak ożywienia gospodarki unijnej. Wartość ESI w maju wzrosła o 2,9 pkt. Wzrosły również wartości wskaźników ko niunktury w przemyśle przetwórczym i handlu (tabela 1).
danych Eurostatu. TABELA 2. Miesięczne zmiany wartości wygładzonych wskaźników koniunktury w: przemyśle (ICI), budownictwie (CCI) i handlu detalicznym (RCI), oraz wskaźnika nastrojów konsumenckich (CSI) w krajach Grupy Wyszehradzkiej w 2020 r. (pkt) Kraj Miesiąc ICI CCI RCI CSI CZ Marzec –5,0 0,9 –5,3 –1,0 Kwiecień –20,4 –8,5 –14,4 –13,9 Maj 2,4 –1,9 5,9 7,6 HU Marzec –2,9 –7,1 –4,2 –0,4 Kwiecień –20,8 –9,5 –23,6 –25,8
Zmniejszyła się wielkość produkcji przemysłowej (spadek war tości indeksu aż o 17 pkt, w marcu o 12,7 pkt) i budowlano–mon tażowej (o 11,4 pkt, w marcu o 15,2 pkt) oraz sprzedaży deta licznej (o 11,2 pkt, w marcu o 11,4 pkt). Odnotowane w marcu i kwietniu spadki wartości produkcji i sprzedaży były najgłęb sze w ciągu ostatnich 20 lat. Kryzys wpłynął szczególnie silnie negatywnie na nastroje gospodarcze. Wartość barometru ko niunktury (ESI) obniżyła się w marcu – w porównaniu z lutym – o 8,4 pkt, a w kwietniu o kolejne (sic!) 30,8 pkt (największy miesięczny spadek w historii). Kwietniowy poziom ESI (63,8 pkt) był najniższy od stycznia 1996 r. Spadki w skali roku rów nież były historycznie największe – kwietniowy wyniósł aż 40,2 pkt (największy wcześniej odnotowany, w marcu 2009 r., osią gnął 36,9 pkt). Łącznie od ostatniego górnego punktu zwrotne go, który przypadł na sierpień 2018 r., ESI stracił na wartości ponad 48 pkt, tj. niemal połowę, z czego tylko w marcu i kwiet niu 2020 r. ponad 39 pkt. Podobne zmiany nastąpiły w przemy śle przetwórczym, budownictwie i handlu (tabela 1).
PL Marzec –21,8 –1,9 –1,5 1,5 Kwiecień –8,0 –28,4 –31,4 –24,5 Maj 8,0 3,7 –1,8 2,4 SK Marzec –2,3 4,6 2,2 1,4 Kwiecień –39,2 –41 –31,5 –22,1 Maj 13,7 –2,4 2,5 2,1 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Eurostatu i IRG SGH.
Karpacz 2020RAPORT Z analizy danych zamieszczonych w tabeli 2 wynika, że kryzys, choć powszechny, w różnym stopniu i zakresie od działywał na poszczególne gospodarki Grupy Wyszehradz kiej. W Czechach dotknął głównie przemysł i w najmniejszym stopniu – spośród krajów grupy – wpłynął na nastroje konsu menckie i sprzedaż detaliczną. Na Węgrzech kryzys spowodo wał przede wszystkim pogorszenie się nastrojów i zmniejsze nie się wydatków konsumentów. Wpływ ten ujawnił się silniej w kwietniu i był krótkotrwały. Nastroje producentów wciąż były niedobre, choć względnie łagodne. W Polsce kryzys ude rzył w pierwszej kolejności w przemysł przetwórczy. Branża budowlana i konsumenci odczuli go w kwietniu. Majowe oży wienie w produkcji jest najbardziej wyraźne właśnie w Polsce. Największy wpływ na nastroje producentów kryzys wywarł na Słowacji – siła ich pogorszenia się jest dwukrotnie większa niż w pozostałych krajach. W maju we wszystkich krajach Grupy Wyszehradzkiej sytuacja w poszczególnych branżach i nastroje uczestników gospodarki odrodziły się, z wyjątkiem budownic twa (poza Polską), które wyraźnie wolniej wychodzi z kryzysu.
Produkcja energii odnawialnej jest nierównomiernie roz łożona między państwa, co również dotyczy źródeł tej produkcji. W segmencie OZE wyraźnie jest widoczny duży udział produk cji z wiatru (w takich krajach, jak Polska – 12,8 TWh i Rumunia – 6,5 TWh), a mały ze słońca: odpowiednio 0,3 TWh i 1,7 TWh w 2018 r. Z odwrotną sytuacją mamy do czynienia w Czechach, gdzie przeważała energetyka słoneczna (2,3 TWh) nad wiatrową (0,6 TWh) w 2018 r. W niektórych krajach, np. Czechy (4,7 TWh) i Węgry (2,4 TWh), w 2018 r. był obserwowany duży udział innych źródeł w całości OZE (inne źródła produkcji energii elektrycznej OZE to: geotermia, biomasa i biogaz). Światowa dynamika produkcji energii elektrycznej z OZE (w TWh) w 2018 r. wynio sła: dla wiatru 12,59%, dla słońca 28,91% i innych 6,98%, a w przy padku Unii Europejskiej było to, odpowiednio, 4,63%, 7,29% oraz 3,44%. Niewątpliwie warto pamiętać, iż UE (ze zmianami procen towymi na poziomie 4,63 wiatr, 7,29 słońce i 3,44% pozostałe) pla suje się poniżej średniej światowej i – co gorsza – poniżej średniej dla państw OECD. Jeśli porównamy przyrosty procentowe pro dukcji energii elektrycznej z OZE, to wzrost o 4,76% jest prawie dwa razy niższy niż dla państw OECD (wynoszący 8,56%). Jedy nie Ukraina we wszystkich kategoriach (wiatr, słońce i inne) wska zywała ponadprzeciętne wartości, wykazując dynamikę r/r (2017 do 2018) w wysokości 15,65% oraz 69,71% i 33,70%. W dwóch pierwszych (wiatr i słońce) wyniki ponad średnią światową i unijną uzyskała Białoruś – 21,63% oraz 51,11%. Do tego grona w katego rii „energia elektryczna ze słońca” można zaliczyć Węgry (68,73%) i PolskęPaństwa(81,21%).o niskim poziomie produkcji energii elektrycznej z danego źródła wykazywały wysokie przyrosty, co, z jednej strony, wskazuje, iż może to mieć charakter nietrwały, a z drugiej – iż zwięk szanie udziału OZE napotyka bariery ograniczające jej wzrost. Istnieje duży potencjał do rozwoju energii odnawialnej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, ale nie jest on jeszcze Energetyka odnawialna – wyzwanie dla krajów Europy Środkowo-Wschodniej
KATARZYNA MAJCHRZAK , doktor habilitowany nauk ekonomicznych, dyrektor Instytutu Zarządzania Wartością Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; EWA RATUSZNY, doktor nauk ekonomicznych, Instytut Rozwoju Gospodarczego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; KONRAD WALCZYK , doktor nauk eko nomicznych, Instytut Rozwoju Gospodarczego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie Światowa dynamika wzrostu generacji OZE (odnawialne źró dła energii) wskazuje, iż jest to najszybciej rozwijające się, w ciągu ostatniej dekady, źródło pozyskiwania energii. / Świa towa dynamika produkcji energii elektrycznej z OZE (w TWh) wyniosła dla wiatru 12,59%, dla słońca – 28,91% i innych –6,98%, a w przypadku Unii Europejskiej było to, odpowied nio, 4,63%, 7,29% oraz 3,44%. Oznacza to, że UE plasuje się po niżej średniej światowej i – co gorsza – poniżej średniej dla państw OECD. / W Polsce jest widoczny duży udział produk cji z wiatru (12,8 TWh), a mały ze słońca (0,3 TWh). / W Eu ropie Środkowo-Wschodniej kraje prowadzą, co do zasady, sto sunkowo bierną politykę w zakresie obywatelskiej energetyki odnawialnej. / Pandemia COVID-19 spowodowała szoki po pytowy i podażowy na rynku surowców energetycznych. Po kazała również, iż Unia Europejska jest zbyt zależna od impor towanych technologii OZE i półproduktów OZE.
ELŻBIETA ADAMOWICZ , profesor, Instytut Rozwoju Gospodarczego w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie; SŁAWOMIR DUDEK , były pracownik Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; GRZEGORZ KONAT, asystent, Instytut Rozwoju Gospodarczego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie;
Światowa dynamika wzrostu generacji OZE (odnawialne źródła energii) wskazuje, iż jest to najszybciej rozwijające się, w ciągu ostatniej dekady, źródło pozyskiwania energii. Na świecie w latach 2007–2017 produkcja energii odnawialnej, wyrażonej w terawatogodzinach (TWh), wynosiła 14,5%, a w samym 2018 r. – 14,5%. Dynamika przyrostu produkcji z OZE w Unii Europejskiej, która tradycyjnie jest uważana za ugrupowanie państw najbardziej zdeterminowa ne w zakresie ograniczania emisji CO2 poprzez rozwój OZE, była niższa od światowej i w latach 2007–2017 jej poziom osiągnął war tość 12,8%, a w 2018 r. – 4,8%. Podsumowując, Unia Europejska odpowiadająca za 28,4% produkcji energii z OZE (2018 r.) obniży ła swoją dynamikę przyrostu produkcji z OZE.
Ukraina 1,0 0,8 0,2 1,9 1,1 1,3 0,2 2,6 15,65 69,71 33,70 38,82
Suma (Europa) 384,3 124,5 208,2 717,1 404,4 139,1 217,6 761,1 5,22 11,65 4,51 6,13 Suma (świat) 1128,0 453,5 585,0 2166,5 1270,0 584,6 625,8 2480,4 12,59 28,91 6,98 14,49 Z tego OECD 695,1 285,7 363,9 1344,8 745,8 337,2 377,3 1460,3 7,29 18,01 3,66 8,59 Nie OECD 432,9 167,8 221,0 821,7 524,1 247,4 248,6 1020,1 21,09 47,47 12,45 24,15 Unia Europejska 362,0 119,1 192,4 673,5 378,8 127,8 199,0 705,5 4,63 7,29 3,44 4,76 Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie [BP Report 2019]. ENERGETYKA A COVID-19 Pandemia COVID-19 spowodowała szoki popytowy i podażowy na rynku surowców energetycznych, czego efektem są bardzo niskie ceny ropy naftowej, gazu i węgla, które stanowią podstawowe źródło energii w regionie i na świecie mimo dynamicznego wzrostu generacji OZE. Ropa naftowa WTI osiągnęła najniższą cenę 27 kwietnia 2020 r. (12,91 USD za baryłkę). Ceny gazu spadły w pierwszej połowie 2020 r. o 25%, osiągając 1,8 USD za milion Btu, a cena węgla ARA spadła z 61,15 USD za tonę (2 stycznia 2020 r.) do 50,6 USD za tonę (4 czerwca 2020 r.).
Szok popytowo-podażowy na rynku energii wywoła problem z efektywnością obecnie stosowanych narzędzi wsparcia OZE, ponieważ inne tradycyjne źródła energii stają się bardziej konkurencyjne. Biorąc pod uwagę również dużą niepewność co do przyszłej konsumpcji energii w gospodarkach państw regionu, a więc skalę wpływu pandemii na wielkość PKB, należy podkreślić, że przedsiębiorstwa oraz instytucje finansowe będą wykazywać zwięk szoną awersję do ryzyka, czyli podejmowania i finansowania nowych inwestycji w produkcję energii elektrycznej. Jednocześnie Komisja Europejska i niektóre państwa Unii Europejskiej wskazują, iż sposobem pobudzenia gospodarki może być nie tylko kontynuowanie transformacji energetycznej, lecz także jej przyspieszenie. Biorąc pod uwagę, iż w produkcji energii elektrycznej z OZE Unia Europejska straciła przed pandemią pozycję lidera, warto podkreślić, że ambicja, aby przyspieszyć rozwój tego źródła energii, jest uzasadniona. Pandemia pokazała, iż Unia Europejska jest zbyt zależna od importowanych technologii OZE i półproduktów OZE, co stanowi istotny problem do rozwiązania w przyszłości przez agendy wysokiego szczebla, bez którego mechanizmy wsparcia w sposób ograniczony będą napędzały gospodarkę unijną. Możliwość realizacji tego pomysłu będzie zależeć zarówno od efektywności obecnie stosowanych narzędzi polityki (np. EU ETS, który podczas kryzysu z lat 2008–2009 okazał się nieefektywny), jak i skali zaangażowanych środków finansowych.
Z perspektywy regionu największe korzyści z pobudzenia gospodarki można upatrywać w: rozwoju energetyki wiatrowej na morzu (offshore – Polska, Litwa, Łotwa, Estonia), energetyki słońca i wody w Rumunii i Bułgarii, rozwoju infrastruktury przesyłowej energii elektrycznej oraz poprawie efektyw ności energetycznej budynków jednorodzinnych w Polsce, a na Ukrainie – zarówno jednorodzinnych, jak i wielorodzinnych. wykorzystywany, ponieważ nie jest objęty systemową transforma cją energetyczną. Omawiana transformacja energetyczna, oparta na energetyce obywatelskiej, zakłada oddanie energii odnawialnej w ręce społeczeństw, czyli wspólnot lokalnych, które, po pierwsze, są właścicielami infrastruktury, po drugie – nią zarządzają. Tak prowadzona transformacja energetyczna z wykorzystaniem ener gii odnawialnej przynosi wymierne korzyści nie tylko dużym kor poracjom, ale także gospodarstwom domowym, samorządom te rytorialnym, MŚP i rolnikom. W całej UE, szczególnie w krajach Europy Zachodniej, transformacja energetyczna oparta na energe tyce obywatelskiej nabiera rozpędu. Natomiast w krajach Europy Środkowo-Wschodniej sytuacja w omawianym zakresie wyglą da zupełnie inaczej – kraje prowadzą, co do zasady, stosunkowo bierną politykę w obszarze obywatelskiej energetyki odnawialnej, a projekty energetyczne oparte na budowaniu tego typu energety ki prawie nie istnieją.
KRZYSZTOF KSIĘŻOPOLSKI, doktor nauk humanistycznych, Katedra Polityki Publicznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; DARIUSZ KOTLEWSKI, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Geografii Ekonomicznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; GRZEGORZ MAŚLOCH, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Ekonomiki i Finansów Samorządu Terytorialnego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie
str. 14 | 15FORUM EKONOMICZNE 2020 TABELA 1. Dynamika generacji OZE w latach 2017–2018 Kraj 2017 (TWh) 2018 (TWh) Dynamika r/r (%) wiatr słońce odnawialnainna suma wiatr słońce odnawialnainna suma wiatr słońce odnawialnainna suma Białoruś 0,1 0,1 0,1 0,3 0,1 0,1 0,1 0,4 21,63 51,11 2,97 23,84 Czechy 0,6 2,2 5,0 7,7 0,6 2,3 4,7 7,7 3,09 6,62 –4,76 –0,94 Niemcy 105,7 39,4 51,1 196,2 111,6 46,2 51,4 209,2 5,58 17,16 0,67 6,63 Węgry 0,8 0,3 2,1 3,2 0,6 0,6 2,4 3,6 –19,79 68,73 10,80 9,89 Polska 14,9 0,2 6,5 21,6 12,8 0,3 6,3 19,5 –13,84 81,21 –2,42 –9,68 Rumunia 7,4 1,9 0,5 9,8 6,5 1,7 0,5 8,6 –12,29 –9,81 –12,08 –11,80
W
Karpacz 2020RAPORT
Polska jest zdecydowanym liderem wśród krajów EŚW pod względem liczby stosowanych instrumentów polityki inno wacyjnej. / Najpowszechniejszą formą wsparcia innowacji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej są granty na bada nia. / Rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) w okresie pandemii koronowirusa i po jej opanowa niu może być kołem zamachowym wielu gospodarek.
2. prac nad innowacyjnymi lekami, w szczególności nad szczepionką przeciwko wirusowi COVID-19.
1.obszarach:rozwojutechnologii komunikacyjno-informacyjnych, które umożliwiają m.in. upowszechnianie i usprawnianie telepracy, teleedukacji oraz teleme dycyny, w celu zwiększania bezpieczeństwa zdrowotnego i przynajmniej częściowego łagodzenia skutków trudności wywołanych pandemią;
Wykorzystanie technologii stwarza też możliwość zastosowania nowej formy kształcenia, jaką jest edukacja w trybie online. Narzędzia do zdalnego nauczania są rozwijane i stosowane od dawna, a w warunkach koronawirusa mają szczególne znaczenie.
INNOWACJE A COVID-19
ostatnich latach innowacyjność stała się jed nym z kluczowych zagadnień gospodarczych, w znaczący sposób determinującym konku rencyjność międzynarodową. Przeprowadzo na w ramach niniejszego opracowania analiza wykazała, że od lat 90. XX w. kraje Europy Środkowo-Wschodniej charakteryzują się niskim poziomem zarówno zdolności in nowacyjnej (określanej przez takie wskaźniki, jak nakłady na B+R), jak i pozycji innowacyjnej. Jednocześnie jest obser wowane zróżnicowanie między poszczególnymi państwami EŚW w branżach wysokich technologii, np. przodująca pozy cja: Czech – w produkcji komputerów, wyrobów elektronicz nych i optycznych; Polski – w produkcji statków powietrznych, statków kosmicznych i podobnych maszyn; Węgier – w pro dukcji podstawowych substancji farmaceutycznych oraz leków i pozostałych wyrobów farmaceutycznych. Badanie wydajności systemu innowacji, polegające na mierzeniu zależności między miernikami wynikowymi (określającymi pozycję innowacyj ną) a miernikami po stronie nakładów (odpowiadającymi zdol ności innowacyjnej), wykazało z kolei niską wydajność systemu innowacji w NajpowszechniejsząPolsce. formą wsparcia innowacji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej są granty na badania. Dotyczy to przede wszystkim grantów na projekty prowadzone przez pu bliczne instytuty badawcze. Granty dla przedsiębiorstw na B+R oraz wprowadzanie innowacji są następnym w kolejności in strumentem. Można więc stwierdzić, że waga tego instrumen tu jest największa, choć pewnie stopniowo będzie się to zmie niać w miarę ograniczania środków z funduszy strukturalnych dla państw z regionu. Warto zauważyć, że ważnym i szeroko stosowanym instru mentem polityki innowacyjnej są kampanie informacyjne, promu jące innowacje i uświadamiające rolę innowacji. Przytłaczająca jest liczba narodowych strategii, planów i agend, które wpisują się w politykę innowacyjną. Co prawda w bazie STIP Compass dane są zbierane od 1992 r., a strategie i plany muszą być zmie niane i dostosowywane do zmian społeczno-gospodarczych,
Sytuacja w gospodarce światowej związana z COVID-19 wzmocniła konieczność rozwijania innowacyjnych rozwiązań, w szczególności w dwóch
Rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych w okresie pandemii koronowirusa i po jej opanowaniu może być kołem zamachowym wielu gospo darek. Szacuje się, że 10-procentowy wzrost dostępu do szerokopasmowego Internetu to prawie 2% produktu światowego brutto. Wykorzystanie sieci internetowej stwarza nowe możliwości dla pracowników i pracodawców, zwłaszcza w zakresie pracy zdalnej i zarządzania zasobami pracy na odległość.
Świadczenie pracy w trybie online wiąże się przede wszystkim z oszczędnością czasu u zarówno pracownika, jak i pracodawcy, a także niegenerowaniem zbędnych kosztów. Ponadto praca zdalna to elastyczny czas pracy, a więc i jej dostosowanie do warunków życia prywatnego. Dlatego też zauważono, iż liczba pracowników wykonujących pracę za pośrednictwem platform cyfrowych w krajach UE systematycznie rosła już przed pandemią. Ponadto innowacyjne rozwiązania oparte na technologii ICT, jak np. aplikacja ProteGo Safe, mogą pomóc w zwalczaniu wirusa COVID-19. Użycie technologii komunikacyjno-informacyjnych prowadzi też do rozwoju usług telemedycznych, stanowiących ważny element usług związanych z ochroną zdrowia. Nowoczesne rozwiązania są wykorzystywane na potrzeby: telemonitoringu, telenadzoru, telerehabilitacji, teleopieki, telediagnostyki, teleopisu, telepsychiatrii. Świadczenie tych usług wymaga posiadania specjalistycznego sprzętu zarówno przez lekarzy w przychodniach i szpitalach, jak i przez samych pacjentów. Rozwój telemedycyny prowadzi do usprawnienia komunikacji chorego z lekarzem, a w niektórych przypadkach do zastępowania tradycyjnych metod diagnozowania i leczenia. Biorąc pod uwagę okres pandemii, należy też podkreślić zalety telemedycyny związane z ograniczeniem poruszania się pacjentów i ze zmniejszeniem niekorzystnych zjawisk w postaci rozpowszechniania się choroby.
Poziom innowacyjności gospodarek krajów Europy Środkowo-Wschodniej
MARTA
niemniej nawet jak na ten stosunkowo długi okres jest ich bar dzo dużo (średnio ponad 14 na kraj). Węgry, Litwa i Polska znaj dują się w czołówce pod tym względem, choć w większości kra jów jest widoczne rozczłonkowanie instrumentów polityki innowacyjnej pomiędzy różne dokumenty strategiczne i wiele instytucjiWymienionerządowych.kraje (Węgry, Litwa i Polska) są też w pierw szej trójce, jeśli chodzi o liczbę stosowanych instrumentów po lityki innowacyjnej, przy czym Polska jest zdecydowanym liderem.
ARKADIUSZ MICHAŁ KOWALSKI, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Katedra Badań Gospodarek Państw Azji Wschodniej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MAŁGORZATA STEFANIA LEWANDOWSKA , doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Katedra Zarządzania Międzynarodowego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; KRYSTYNA POZNAŃSKA , profesor nauk ekonomicznych, Instytut Przedsiębiorstwa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MAŁGORZATA RÓSZKIEWICZ profesor nauk ekonomicznych, Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MAŁGORZATA GODLEWSKA , doktor nauk ekonomicznych, Katedra Prawa Administracyjnego i Finansowego Przedsiębiorstw Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MACKIEWICZ, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Badań Gospodarek Państw Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie
TABELA 1. Liczba inicjatyw i instrumentów polityki innowacyjnej w wybranych krajach Europy Środkowo-Wschodniej Instrumenty polityki innowacyjnej Bułgaria Chorwacja Czechy Estonia Węgry Łotwa Litwa Polska Rumunia Serbia Słowacja Słowenia Suma Infrastruktura współpracy 13 13 15 6 16 9 18 16 4 2 9 21 142 Dedykowane wsparcie dla infrastruktur badawczych 3 3 4 2 5 3 2 3 2 1 1 2 31 Usługi informacyjne i dostęp do zbiorów danych 4 9 5 3 5 4 7 2 1 3 11 54 Sieci i platformy współpracy 6 1 6 1 6 2 9 11 2 5 8 57 Bezpośrednie wsparcie finansowe 22 11 24 33 56 32 61 124 19 6 12 53 453 Centra doskonałości – granty 2 2 1 1 4 3 2 1 2 18 Finansowanie kapitałowe 2 2 4 3 14 8 1 2 36 Stypendia i pożyczki dla studentów i absolwentów 1 1 5 6 5 10 15 1 1 7 52 Dotacje na badania i rozwój oraz innowacje w biznesie 4 3 5 10 17 4 10 23 7 1 3 13 100 Vouchery na innowacje 1 3 1 1 1 3 1 1 12 Finansowanie instytucjonalne badań publicznych 4 1 4 4 5 5 3 3 1 1 7 38 Pożyczki i kredyty na innowacje w firmach 1 3 3 2 5 2 3 19 Programy zamówień na badania i rozwój oraz innowacje 1 1 2 1 2 4 1 1 13 Granty projektowe (badania publiczne) 12 2 6 6 16 11 18 61 9 1 4 19 165 Zarządzanie polityką innowacyjną 20 30 25 31 56 30 56 60 21 8 12 48 397 Utworzenie lub reforma struktur zarządzania lub instytucji 3 8 1 2 4 2 1 6 1 2 30 Formalne konsultacje z odbiorcami instrumentów lub ekspertami 1 2 2 1 2 2 4 1 1 4 20 Horyzontalne organy koordynujące STI 3 1 2 1 1 2 5 1 3 1 1 8 29 Krajowe strategie, programy i plany 9 15 14 12 32 13 22 22 8 1 7 19 174 Analizy (np. ewaluacje, analizy porównawcze i prognozy) 3 3 8 6 6 8 10 6 1 4 55 Kampanie informacyjne i inne działania informacyjne 4 3 8 10 5 7 13 1 4 9 64 Organy nadzoru i doradztwa etycznego 1 1 11 4 1 1 2 21 Normy i certyfikaty dotyczące rozwoju i wdrażania technologii 1 2 1 4 Wytyczne, regulacje i zachęty 1 6 13 11 4 4 17 15 2 5 4 11 93 Regulacje dotyczące nowych technologii 1 1 1 2 5 Regulacje i zachęty dotyczące własności intelektualnej 1 3 1 2 4 2 1 1 15 Przepisy i zachęty dotyczące mobilności pracowników 1 2 2 1 7 1 1 1 7 23 Nagrody i wyróżnienia w dziedzinie nauki i innowacji 6 4 1 1 1 1 1 1 1 17 Doradztwo biznesowe i doradztwo dotyczące wykorzystania technologii 2 3 5 3 11 5 1 1 2 33 Pośrednie wsparcie finansowe 4 1 4 1 5 2 1 4 3 2 1 1 29 Ulga podatkowa dla przedsiębiorstw na badania i rozwój oraz innowacje 3 1 3 3 1 3 2 1 1 18 Gwarancje, instrumenty zarządzania ryzykiem 1 1 1 1 1 5 Ulga podatkowa dla osób wspierających badania i rozwój oraz innowacje 1 1 1 1 1 1 6 Suma 60 61 81 82 137 77 153 219 49 23 38 134 1114 Źródło: [EC-OECD 2020].
Azji Wschodniej
str. 16 | 17FORUM EKONOMICZNE 2020
Bułgaria Węgry RumuniaCzechy Polska Słowenia Słowacja
Rynek kapitałowy w Polsce jest najbardziej rozwinięty spośród wszystkich analizowanych gospodarek EŚW. Wiodącą rolę naszego kraju widać w ujęciu nominal nym, co częściowo można tłumaczyć dużym rozmia rem polskiej gospodarki. Jednak również po ureal nieniu kapitalizacji GPW wielkością PKB widać bardzo duże znaczenie giełdy warszawskiej w regionie EŚW. Od 24 września 2018 r. polski rynek kapitałowy jest uzna wany za rozwinięty (developed ), podczas gdy wcześniej miał sta tus rynku wschodzącego (emerging). W ten sposób Polska znala zła się w jednej grupie z państwami Europy Zachodniej, w tym z: Niemcami, Francją, Holandią, Hiszpanią, Włochami czy Wiel ką Brytanią. Ocena naszego kraju jest pozytywna we wszyst kich składowych indeksu, obejmujących: dochód narodowy brutto per capita (zgodnie z danymi Banku Światowego), wiary godność kredytową, otoczenie regulacyjne, rynek walutowy i ka pitałowy (największy udział w indeksie) oraz usługi rozliczenio we i powiernicze. Polska jest jedynym państwem regionu EŚW zaliczanym do rynków rozwiniętych. Czechy, Węgry i Rumu nia (planowana reklasyfikacja od września 2020 r.) wciąż ma ją status rynków wschodzących, a Bułgaria, Chorwacja, Słowa cja i Słowenia należą do jeszcze niższej grupy – nowych rynków wschodzących ( frontier markets). Awans do grupy rynków roz winiętych oznacza uznanie dla dotychczasowych zmian, a także
Rozwój rynków kapitałowych w regionie Europy Środkowo-Wschodniej
RYSUNEK 1. Kapitalizacja w odniesieniu do akcji spółek krajowych w relacji do PKB (% – lewa oś) oraz wartość obrotów akcjami (mld EUR – prawa oś) dla 7 gospodarek EŚW*
kapitalizacja/PKB obroty akcjami lepszą percepcję polskiego rynku kapitałowego przez inwesto rów, w tym zagranicznych. W ostatnim roku prezesi giełd 7 krajów EŚW (Polska, Czechy, Węgry, Słowacja, Rumunia, Słowenia i Chorwacja) podjęli przełomową decyzję, która niewątpliwie przyczyni się do ściślejszej współpracy w naszym regionie Europy. 4 września 2019 r. został podpisany list intencyjny w sprawie uruchomie nia nowego indeksu – CEEplus, tj. indeksu Trójmorza. Ogłosze nie tej inicjatywy nastąpiło podczas XXIX Forum Ekonomicz nego w WKrynicy-Zdroju.portfeluindeksu znajduje się ponad 100 najbardziej płynnych spółek, notowanych na rynkach regulowanych giełd
RYNKI KAPITAŁOWE W EŚW A COVID-19
* Dane za 2018 r. Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie danych EBC.
2025151050 01020304050
Karpacz 2020RAPORT Rynek kapitałowy w Polsce jest najbardziej rozwinięty spośród wszystkich gospodarek EŚW. / Polska jest jedy nym państwem regionu EŚW zaliczanym do rynków roz winiętych. Czechy, Węgry i Rumunia wciąż mają status rynków wschodzących, a Bułgaria, Chorwacja, Słowacja i Słowenia należą do jeszcze niższej grupy – nowych rynków wschodzących ( frontier markets). / Na GPW w Warsza wie pierwsza faza spadkowa w związku z COVID-19 mia ła miejsce już w końcu lutego 2020 r., kiedy w ciągu pięciu dni roboczych wartość indeksu WIG zmniejszyła się o 14%.
Rynki kapitałowe bardzo szybko zareagowały na informację o pandemii COVID-19. Na giełdach światowych, w tym na giełdach regionu EŚW, ta negatywna informacja przełożyła się na gwałtowną wyprzedaż akcji. Zaowocowało to nagłym spadkiem indeksów giełdowych i związanym z tym obniżeniem się wielkości kapitalizacji na poszczególnych rynkach. Na GPW w Warszawie pierwsza faza spadkowa miała miejsce już w końcu lutego 2020 r., kiedy w ciągu pięciu dni roboczych wartość indeksu WIG zmniejszyła się o 14%. Potem nastąpiła lekka korekta, jednak w następstwie kolejnych złych informacji WIG zaczął po raz kolejny tracić na wartości (28% w ciągu sześciu dni roboczych), osiągając najniższą wartość równą 37 164,02 (wartość zamknięcia) w dniu 12 marca 2020 r. Od tego czasu zaczęła następować powolna poprawa, aż do końca maja. Indeks WIG zyskał łącznie prawie 30% niemniej jednak cały czas pozostaje na poziomie wyraźnie niższym niż pod koniec 2019 r., tj. przed napływem informacji o pandemii. Podobne tendencje można było zaobserwować na pozostałych 7 giełdach regionu EŚW (tabele 1 i 2). Wyprzedaż akcji przełożyła się automatycznie na zwiększenie wielkości obrotów, szczególnie w marcu 2020 r. Wynika to z danych w tabeli 3. Wyjątek stanowi Bułgaria, gdzie spadki w stosunku do grudnia 2019 r. należy tłumaczyć tzw. efektem wysokiej bazy.
MAREK DIETL , doktor nauk ekonomicznych, Katedra Ekonomii Biznesu Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MATEUSZ MOKROGULSKI, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Ekonomii Stosowanej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie online!
www.sgh.waw.pl/szkolenia-dla-firm
SZKOLENIA DLA FIRM I INSTYTUCJI Teraz także
str. 18 | 19FORUM EKONOMICZNE 2020 TABELA 1. Dynamika głównych indeksów giełdowych w regionie EŚW w okresie styczeń–maj 2020 r.* Wyszczególnienie Wartość–koniec2019r. Dynamika 12.2019 = 100 (%) 1 2 3 4 5 Polska – WIG 57 832,88 2,8 –0,4 –24,2 –21,8 –19,1 Węgry – BUX 46 082,82 –0,7 –1,4 –21,9 –26,3 –21,8 Czechy – PX 1 115,63 2,4 –1,3 –23,6 –23,8 –19,6 Słowacja – SAX 351,14 0,5 2,0 –3,0 –6,1 0,3 Rumunia – BET 9 977,33 1,2 0,5 –18,0 –19,7 –15,2 Bułgaria – SOFIX 568,14 5,3 1,9 –17,2 –20,0 –18,0 Słowenia – SBITOP 921,14 4,9 5,4 –14,9 –15,2 –11,3 Chorwacja – CROBEX 2 017,43 2,0 –0,6 –25,9 –21,8 –21,5 * Dane średnie dla poszczególnych miesięcy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych publikowanych przez poszczególne giełdy. TABELA 2. Dynamika wielkości kapitalizacji spółek krajowych na głównych giełdach w regionie EŚW w okresie styczeń–maj 2020 r.* Kraj (mldWartośćEUR) – koniec 2019 r. Dynamika 30.12.2019 = 100 (%) 1 2 3 4 5 Polska 129,2 –2,0 –14,2 –26,5 –20,1 –16,3 Węgry 29,4 –7,0 –13,0 –32,3 –28,7 –30,3 Czechy 23,4 –2,7 –12,6 –24,9 –18,5 –17,2 Słowacja 2,8 –6,3 –5,3 –9,5 –12,1 –10,1 Rumunia 37,8 –1,0 –10,3 –33,5 –28,0 –23,5 Bułgaria 4,1 0,2 –2,6 –15,1 –11,3 –9,9 Słowenia 7,1 4,2 –2,0 –20,1 –13,3 –9,5 Chorwacja 19,9 1,7 –1,7 –14,8 –12,0 –9,7 * Dane na koniec poszczególnych miesięcy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych publikowanych przez poszczególne giełdy. TABELA 3. Dynamika wielkości obrotów akcjami na głównych giełdach* w regionie EŚW w okresie styczeń–maj 2020 r. Kraj (mlnWartośćEUR)–12.2019 Dynamika 12.2019 = 100 (%) 1 2 3 4 5 Polska 3 217,4 31,7 25,8 86,6 71,0 48,9 Węgry 695,0 9,8 31,6 117,9 58,8 12,2 Czechy 293,7 –2,9 58,2 182,8 62,4 36,0 Rumunia 107,6 89,4 68,5 206,4 67,9 37,3 Bułgaria 11,0 –46,3 –53,3 –6,5 –24,0 –50,7 Słowenia 30,2 19,2 12,6 108,1 –2,4 –4,5 Chorwacja 15,8 41,3 195,0 340,8 117,7 –1,2 * W zestawieniu nie została uwzględniona Słowacja z uwagi na pomijalnie niską skalę obrotów akcjami. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych publikowanych przez poszczególne giełdy. z regionu Europy Środkowo-Wschodniej: Bratysławie, Buka reszcie, Budapeszcie, Lublanie, Pradze, Warszawie i Zagrzebiu. Kwalifikacja spółek do indeksu opiera się na kryterium płyn ności, tj. średnie obroty na sesję muszą mieć wartość co naj mniej 90 tys. EUR w ciągu 6 miesięcy. Udział spółek w indek sie jest wyznaczany na podstawie liczby akcji w wolnym obrocie z uwzględnieniem pewnych limitów, tj. największa spółka nie może mieć udziału powyżej 10%, a spółki o wadze powyżej 5% nie mogą w sumie przekraczać w indeksie wagi 40%. Dodatko wo spółki z jednego kraju nie będą mogły stanowić więcej niż 50% portfela indeksu, co w praktyce dotyczy jedynie spółek no towanych na GPW. Wartość bazowa indeksu wynosi 1 000 pkt i została ustalona na danych z 30 sierpnia 2019 r. Dalsze kształtowanie się wartości indeksów, kapitalizacji i wielkości obrotów na rynkach kapitałowych w regionie EŚW będzie zależało m.in. od stopnia utrzymującej się niepewności, a także od napływających danych makroekonomicznych, które będą pokazywały wpływ pandemii na sferę realną gospodarki.
TABELA 1. Kierunki przepływów migracyjnych i pieniężnych w krajach EŚW Kraj Kierunki emigracji Kierunki imigracji Udział imigrantów (%) Roczne przekazy pieniężne (mld USD) z kraju do kraju Polska Niemcy, Wielka Brytania, Holandia Ukraina, Białoruś, Chiny/Wietnam 0,3 7,1 6,5 Litwa Niemcy, Wielka Brytania, Norwegia Ukraina, Białoruś, Rosja 0,8 0,5 1,4 Czechy Niemcy, Austria, Szwajcaria Ukraina, Słowacja, Rosja 4,1 2,0 3,9 Węgry Niemcy, Austria, Wielka Brytania Ukraina, Rumunia, Niemcy 1,4 0,9 4,7 Słowacja Niemcy, Czechy, Austria Czechy, Węgry, Rumunia 1,1 0,3 2,2 Rumunia Niemcy, Wielka Brytania, Włochy Mołdawia, Chiny, Francja 0,4 0,4 5,2 Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie danych Eurostatu i OECD.
Karpacz 2020RAPORT
Kraje Europy Środkowo-Wschodniej podlegają, choć w róż nym tempie, transformacji od ujemnego do dodatniego sal da migracji netto. / Cechą charakterystyczną krajów EŚW jest stosunkowo niski odsetek imigrantów w ich społe czeństwach – udział osób z obcym obywatelstwem był największy w Czechach (4,1%), ale już w kolejnym kra ju, na Węgrzech, wynosi 1,4%, a w Polsce 0,3%. / Z Polski w 2019 r. po raz pierwszy odpłynęło więcej środków pie niężnych przekazanych przez imigrantów (7,1 mln USD, czyli ok. 1,3% PKB), niż napłynęło od emigrantów (6,5 mld USD, 1,2% PKB). W pozostałych krajach regionu w dalszym ciągu dominowały napływy od emigrantów nad odpływami przesyłanymi przez imigrantów na ich terytorium. / W ro ku 2018 mogło pracować w Polsce ok. 1,1 mln imigrantów, co oznacza, że stanowili blisko 5% całej podaży na polskim rynku pracy, podczas gdy pięć lat wcześniej było to mniej niż 1%. / Praca imigrantów przyczyniała się przeciętnie do wzrostu PKB Polski o ok. 0,5 pkt proc. rocznie. / Epidemia COVID-19 nie powinna istotnie zmienić trendu związane go z od ujemnego do dodatniego salda migra cji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Przyśpieszenie rozwoju krajów EŚW oraz nasilenie się procesów migracyjnych w ostatnich latach wskazu ją, że przepływy migracyjne mogą odgrywać bardziej istotną rolę w przyszłym rozwoju państw EŚW, niż do tej pory sądzono. Dane o statystykach migracji długo terminowej, obserwacje dotyczące migracji krótkoterminowej oraz najnowsze prognozy demograficzne dowodzą, że kraje Eu ropy Środkowo-Wschodniej podlegają, choć w różnym tempie, transformacji od ujemnego do dodatniego salda migracji netto.
transformacją
Wydaje się, że zjawisko to będzie przybierać na sile wraz ze sta rzeniem się ludności w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Sprawi to, że dylematy polityki migracyjnej, obecne od dziesię cioleci w debacie publicznej krajów rozwiniętych, będą coraz ważniejsze także w debacie publicznej w krajach EŚW. Większość krajów Europy Środkowo-Wschodniej w prze szłości cechowało stale ujemne saldo migracji, które w kilku z nich uległo jeszcze pogorszeniu po akcesji do Unii Europejskiej. Dane o migracjach netto wskazują, że na początku obecnej deka dy dwa kraje (Słowacja i Węgry) charakteryzowały się minimal nie dodatnim saldem migracji rejestrowanych przez urzędy sta tystyczne. Pozostałe kraje, w okresie 2010–2018, przeszły drogę od ujemnego do dodatniego salda migracji (Polska, Czechy) lub ograniczyły ujemne saldo migracji (Litwa oraz w ostatnich dwóch latach Rumunia). W relacji do liczby ludności ujemne sal do migracji było najbardziej odczuwalne w tym czasie w krajach nadbałtyckich, reprezentowanych przez Litwę, oraz w Rumunii. Cechą charakterystyczną krajów EŚW jest stosunkowo niski odsetek imigrantów w ich społeczeństwach, co jest efek tem uwarunkowań historycznych oraz – w pierwszych dzie sięcioleciach transformacji – stosunkowo niewielkiej atrakcyj ności tych krajów w przyciąganiu emigrantów na stałe. Dane Eurostatu wskazują, że udział osób z obcym obywatelstwem był największy w Czechach (4,1%), ale już w kolejnym kraju –na Węgrzech – wynosi 1,4%, a w Polsce 0,3%. Większość imi grantów przebywających na terenie krajów EŚW stanowią oby watele innych krajów EŚW, włączając w to Ukrainę i Białoruś. Częstą imigrację stanowią obywatele Chin, Wietnamu, Rosji oraz – w przypadku Rumunii – także Francji. Z kolei najczęst szymi kierunkami emigracji z państw EŚW są Niemcy, Wielka Brytania i Austria. Niedawna historia emigracji oraz nowa imi gracja sprawiają, że kraje EŚW jednocześnie otrzymują i prze syłają istotne sumy przekazów pieniężnych migrantów. Szcze gólnie widoczne jest to w przypadku Polski, z której w 2019 r. po
Procesy migracyjne w krajach Europy Środkowo-Wschodniej – transformacja od państw emigracji netto do imigracji netto
•6 obszarów tematycznych: Administracja i Prawo, Finanse, Human Resources, Marketing, Zarządzanie, IT •3 programy MBA MBA, programy na zamówienie, studia podyplomowe
•141 wyselekcjonowane programy studiów podyplomowych
str. 20 | 21FORUM EKONOMICZNE 2020
PAWEŁ STRZELECKI, doktor nauk ekonomicznych, Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MARTA PACHOCKA, doktor nauk ekono micznych, Katedra Studiów Politycznych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie
ZOBACZ NASZ KATALOG: www.sgh.waw.pl/katalog-podyplomowe-mba
PROCESY MIGRACYJNE
TABELA 2.
DLA PROFESJONALISTÓW
Epidemia
kapitał praca PL praca imigrantów wykorzystaniepotencjału TFP 2014 3,3 1,5 1,6 0,3 –0,5 0,3 2015 3,8 1,7 1,1 0,3 –0,1 0,6 2016 3,0 1,5 0,8 0,7 0,1 –0,1 2017 4,7 1,2 0,7 0,8 0,8 1,2 2018 5,0 1,3 –0,3 0,3 0,8 2,8 Średnia 2013–2018 3,9 1,5 0,8 0,5 0,2 1,0 Źródło: opracowanie własne SGH w
raz pierwszy odpłynęło więcej środków pieniężnych przekaza nych przez imigrantów (7,1 mln USD, czyli ok. 1,3% PKB), niż napłynęło od emigrantów (6,5 mld USD, 1,2% PKB). W pozo stałych krajach regionu w dalszym ciągu dominowały napływy od emigrantów nad odpływami przesyłanymi przez imigrantów na ich terytorium, choć w Czechach – podobnie jak w Polsce –szybko wzrosły także przekazy od imigrantów. Prognozy ludności przygotowywane dla krajów UE przez Eurostat zakładają, że w kolejnych dziesięcioleciach dodat nie saldo migracji netto będzie się utrzymywać: w Polsce, Cze chach, na Węgrzech i Słowacji. Rumunia oraz Litwa mają osią gnąć stan bliski równowagi pomiędzy napływami i odpływami migracyjnymi w drugiej połowie wieku. Imigranci niewidoczni w oficjalnych statystykach stanowili istotny czynnik na polskim rynku pracy. Szacunki oparte na próbie synchronizacji różnych źródeł danych wskazują, że w 2018 r. mo gło pracować w Polsce ok. 1,1 mln imigrantów, co oznacza, że sta nowili blisko 5% całej podaży na polskim rynku pracy, podczas gdy pięć lat wcześniej było to mniej niż 1%. Ich wkład do wzrostu po daży pracy w latach 2013–2018 był porównywalny do wzrostu za trudnienia polskich pracowników w tym samym okresie, przy sil nie obniżającej się stopie bezrobocia. W całym okresie 2013–2018 praca imigrantów przyczyniała się przeciętnie do wzrostu PKB o ok. 0,5 pkt proc. rocznie. Szacunki te uwzględniały, poza liczbą imigrantów, także strukturę wieku płci, wykształcenia oraz zawo dów i sektorów, do których trafili, pracując w Polsce. Badanie wykazało, że choć imigranci pracują często w mniej produktywnych zawodach wymagających relatywnie niskich Dekompozycja wzrostu PKB w Polsce (r/r), uwzględniająca wkład pracy imigrantów oraz zmiany struktury cech osób pracujących i ich miejsc pracy Rok Wzrost PKB (r/r) Wkłady do wzrostu PKB (r/r) Warszawie. A COVID-19 COVID-19 wymusiła na krajach na całym świecie rady kalne działania ograniczające podróże i kontakty między ludźmi, co bezpośrednio wpłynęło na imigrację. Gospodarki większości krajów świata znajdują się obecnie w stanie recesji. Oba te czynniki silnie ograniczają wolumeny przepływów migracyjnych w krótkim okresie, ale nie powinny istotnie zmienić trendu związanego z transforma cją od ujemnego do dodatniego salda migracji w krajach Europy Środkowo-Wschodniej wchodzących w skład UE. Przed kryzysem COVID-19 w analizowanych krajach EŚW większość imigrantów stanowili obywatele Ukrainy. Przekazywane przez nich środki reprezentowały znaczący odsetek ukraińskiego PKB (10,5%). Można zatem przypuszczać, że wraz z liberalizacją przepływów migrantów i „odmrażania” gospodarek duża część osób, które w przeszłości pra cowały w ramach krótkoterminowych migracji, może powrócić do Polski. kwalifikacji, to ich wkład pracy jest podnoszony poprzez znacz nie wyższą, niż w przypadku lokalnych pracowników, liczbę go dzin pracy.
powietrza stanowi istot ny problem, zagrażający zdrowiu i życiu mieszkańców UE. Po wietrze nie odpowiada normom w nawet 130 miastach euro pejskich. Sytuacja jest szczególnie zła w Polsce. W rankingu Europejskiej Agencji Ochrony Środowiska, dotyczącym najbar dziej zanieczyszczonych europejskich miast, w pierwszej dzie siątce znajduje się sześć polskich, w tym Katowice i Kraków.
Organizacja CE Delft oszacowała również, że koszty ryn kowe i nierynkowe zanieczyszczenia powietrza spowodowane go ruchem i transportem wyniosły w 2016 r. od 67 mld do 80 mld EUR, z czego 75%–83% wygenerowały pojazdy zasilane silni kami typu diesel. Koszty te można obniżyć do ok. 20–25 mld EUR w 2030 r., przy utrzymaniu dotychczasowych działań ma jących na celu redukcję emisji. W Polsce podobne kalkulacje prowadzi Najwyższa Izba Kontroli, która oszacowała koszty zewnętrzne złej jakości po wietrza (stężenia PM2,5) – na obszarze pięciu skontrolowanych województw – na ok. 12,6 mld PLN rocznie. Związek urbanizacji i zanieczyszczenia środowiska wy daje się oczywisty. Zanieczyszczenia gromadzą się wokół miej sca powstawania, a są to głównie obszary o zwartej zabudowie mieszkaniowej (miasta). Za 23% emisji gazów w Europie jest odpowiedzialny transport miejski. Ponad 80% globalnej po pulacji miast jest narażona na powietrze niskiej jakości (poni żej wytycznych WHO), co kończy się liczbą ok. 4,5 mln zgonów rocznie. Miasta Europy Środkowo-Wschodniej (z wyjątkiem krajów nadbałtyckich) znajdują się wśród obszarów o najniż szej jakości powietrza w Europie. Przykładowo, wśród prawie 3 tys. miast, analizowanych przez WHO, prawie połowa z pierw szej setki najbardziej zanieczyszczonych PM10 znajduje się w Polsce.Miasta są wskazywane jako źródło problemu smogu, nie mniej można także na nie spojrzeć jako na źródło rozwiązań. Już sama obserwacja współczesnych ośrodków miejskich po zwala zauważyć innowacje, takie jak: autobusy filtrujące po wietrze; farby pochłaniające zanieczyszczenia; roślinne insta lacje oczyszczające powietrze wokół takich budowli. Biorąc pod uwagę fakt, że ponad połowa populacji Ziemi zamieszkuje mia sta, wydaje się, że problem jest na tyle poważny, że trzeba stwo rzyć katalog rozwiązań, które mogą zaadaptować ośrodki miej skie, aby obniżyć emisję i poprawić jakość powietrza dla ok. 6 mld ludzi na świecie. Zasadniczo rozwiązania te można podzie lić na grupy zgodne z obszarami, gdzie smog w miastach jest głównie generowany. Należą do nich: transport, zagospoda rowanie przestrzenne (jakość środowiska zbudowanego oraz proporcja terenów zielonych), środowiskowe oddziaływanie budynków, działalność przedsiębiorstw i konsumpcja. Podkre śla się, że jedynie zintegrowane podejście do problemu smogu w ośrodkach miejskich pozwoli uzyskać jakościowe rozwiąza nia. Rozwiązania wybiórcze, choć stanowią interesujące inno wacje, nie pozwolą na zmianę jakości powietrza, gdyż jest go po prostu zbyt dużo. W badaniu podjęto analizę lokalnego wymiaru problemu smogu oraz jego wpływu na gospodarkę miasta. Przedstawio no propozycje odpowiedzi i instrumenty, których zastosowanie jest możliwe z poziomu lokalnego, często wręcz przez samych mieszkańców miasta. W tekście wskazano, jak zmiany wdraża ne przez lokalne władze miast wpływają na globalny problem smogu i służą jako efektywne instrumenty przeciwdziałania
Lokalne odpowiedzi na problem smogu w krajach Europy
Karpacz 2020RAPORT W samej Europie smog obciąża gospodarkę kwotą 4 mld EUR rocznie w kosztach opieki zdrowotnej oraz 16 mld EUR w kosztach straconego czasu pracy. / Koszty, ja kie smog generuje poprzez obniżoną produktywność pracy, wydatki sektora zdrowia i niższą produkcję rol ną, osiągną 1% globalnego PKB do 2060 r. / Wśród pra wie 3 tys. miast, analizowanych przez WHO, prawie po łowa z pierwszej setki najbardziej zanieczyszczonych PM10 znajduje się w Polsce. / Najwyższa Izba Kontro li oszacowała koszty złej jakości powietrza (stężenia PM2,5), na obszarze tylko pięciu skontrolowanych wo jewództw, na ok. 12,6 mld PLN rocznie. / Elektromobil ność i mikromobilność są szansą dla europejskich miast na zrewolucjonizowanie systemu komunikacji oraz sprostanie wyzwaniom związanym z koniecznością poprawy jakości powietrza. Pandemia COVID-19 przyczyni się do upo wszechnienia mikromobilności. Ekonomiczne skutki smogu mogą być oceniane w ka tegoriach kosztów generowanych poprzez nadmierną emisję gazów cieplarnianych. Można je także analizo wać w odniesieniu do kosztów pośrednich i bezpośred nich, jakie ponoszą interesariusze życia gospodarcze go. W pierwszym podejściu szacuje się (dane OECD), że wzrost koncentracji PM2,5 i ozonu spowoduje wzrost wydatków sekto ra ochrony zdrowia globalnie z 21 mld USD w 2015 r. do 176 mld USD w 2060 r. Ponadto roczna absencja w pracy, wpływająca na mniejszą produktywność pracy, osiągnie wówczas 3,7 mld dni, podczas gdy w 2015 r. było to 1,2 mld dni/rok. W samej Eu ropie, według szacunków Komisji Europejskiej, smog obciąża gospodarkę kwotą 4 mld EUR rocznie w kosztach opieki zdro wotnej oraz 16 mld EUR w kosztach straconego czasu pracy. Ogólnie koszty, jakie smog generuje poprzez obniżoną produk tywność pracy, wydatki sektora zdrowia i niższą produkcję rol ną, osiągną 1% globalnego PKB do 2060 r. Ekonomiczny wpływ smogu, obejmujący także koszty pośrednie, powinien uwzględ nić przedwczesne zgony (6–9 mln rocznie), koszty systemów opieki społecznej czy zmianę kształtu strumieni handlowych. Koszty pośrednie dotyczą zatem podobnych obszarów co kosz ty bezpośrednie (opieka zdrowotna, produktywność pracy, rol nictwo), niemniej są ponoszone w sposób odroczony i są trud niejsze do Wysokiskwantyfikowania.poziomzanieczyszczenia
Środkowo-Wschodniej
mikromobilność
alternatywnych
PROBLEM SMOGU A COVID-19
W czasie walki z pandemią dużym zainteresowaniem cieszyły się rozwiązania z zakresu mikromobilności. W początkowym okresie „zamrożenia” gospodarki mobilność mieszkańców miast oraz popyt na usługi transportowe wyraźnie spadły. W tym czasie zaczęto się zastanawiać nad tym, w jaki sposób zapewnić mieszkańcom możliwość bezpiecznego przemieszczania się podczas pandemii, a także w momencie „odmrażania” gospodarki i powrotu do normalnego funkcjonowania. Niemożliwe jest bowiem, aby wszyscy mieszkańcy miast poruszali się samochodami lub wybierali trans port publiczny, który przez jakiś czas nie będzie działał w pełnym obłożeniu. W wielu europejskich miastach wzrosło zainteresowanie urządzeniami transportu osobistego, zwłaszcza rowerami. Był to także moment, gdy podjęto próbę reorganizacji przestrzeni miejskiej w taki sposób, aby usprawnić przemieszczanie się pojazdom, takim jak rowery czy hulajnogi. Na przykład w Berlinie wiele z dotychczasowych ścieżek rowerowych poszerzono, głównie kosztem przestrzeni przeznaczonej dla transportu samochodowego. W szybkim tempie wytyczono nowe ścieżki rowerowe, które od ruchu samochodowego oddzielono pachołkami. Z kolei w silnie dotkniętym pandemią Mediolanie ogłoszono ambitny plan przebudowy 35 km dróg i ulic tak, aby stały się przestrzenią przyjazną rowerzystom i pieszym. Wzrósł także popyt na rowery. Po okresie domowej izolacji Europejczycy docenili niezależność, jaką daje jednoślad jako środek nie tylko transportu, ale także ułatwiający relaks i uprawianie sportu. Według danych uzyskanych z polskiego rynku rowerowego w maju 2020 r. sprzedaż rowerów była dwukrotnie wyższa od wartości zanotowanych w 2019 r. Z uwagi na zerwane łańcuchy dostaw nie wszyscy producenci byli w stanie zapewnić odpowiedni poziom podaży. W trakcie „zamrożenia” gospodarki zachęcano do użytkowania rowerów miejskich, dostępnych w ramach systemu bikesharing. Włodarze Londynu, Chicago, Bostonu obniżyli ceny wypożyczania rowerów. Z kolei w czeskiej Pradze i Berlinie zdecydowano, aby pierwsze pół godziny jazdy na rowerze było darmowe. Zupełnie inne decyzje podjęto w Polsce. W czasie pandemii systemy wypożyczalni miejskich zostały wyłączone z użytkowania. Był to jeden z powodów ogłoszenia upadłości przez największego operatora systemu wypożyczalni rowerów miejskich – firmy Nextbike.
jego skutkom. Gros rozwiązań dotyczy transportu, jako że jest to obszar generujący znaczną część zanieczyszczeń powietrza. Należą do nich alternatywne sposoby poruszania się po mieście, takie jak elektromobilność, mikromobilność, i jego dostosowy wanie do potrzeb pieszych. Istotne znaczenie mają też rozwią zania związane z dekarbonizacją zasobu budowlanego i walką ze smogiem. Opierają się one w dużej mierze na modernizacji budynków publicznych, rozbudowie miejskich sieci grzewczych i wymianie urządzeń grzewczych w budynkach mieszkalnych. W skali miasta odpowiedzią na problem zanieczyszczenia powietrza jest też właściwe zarządzanie ruchem turystycznym i przeciwdziałanie nadmiernej koncentracji ruchu, z prioryte tem ograniczenia oddziaływania na środowisko. Nie ulega wątpliwości, że zarówno elektromobilność, jak i są dla europejskich miast szansą na zrewo lucjonizowanie systemu komunikacji oraz sprostanie wyzwa niom związanym z koniecznością poprawy jakości powietrza. Wiele dobrych praktyk można znaleźć już nie tylko w krajach Europy Zachodniej, od której warto kopiować skuteczne roz wiązania, ale także w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Zwiększenie wykorzystania samochodów elektrycznych i urzą dzeń transportu osobistego jest realnym scenariuszem rozwoju europejskich aglomeracji. Przyspieszenie i urzeczywistnienie tego procesu wymagają jednak dalszego rozwoju infrastruktu ry, edukacji społeczeństwa oraz ułatwienia zrozumienia zalet form transportu. Należy jednak przyspieszyć prace związane z regulacjami prawnymi dotyczącymi elektromobilności i mobilności, w tym także systemów zachęt finansowych oraz pozamaterialnych. W nurt ten wpisuje się koncepcja walkability. W związku z dostosowaniem miast do potrzeb osób poruszających się pie szo istotne są nie tylko problemy zanieczyszczenia powietrza (poprzez zmniejszenie wykorzystania szkodliwych dla środo wiska form transportu), ale także wyzwania z obszarów spo łecznych i zdrowia. Wdrożenie walkability w miastach wymaga zarówno dostosowań infrastrukturalnych, jak i działań promo cyjnych i edukacyjnych dotyczących przekazywania wiedzy na temat korzyści płynących z walkability na poziomie całego mia sta oraz każdego z jego mieszkańców. W odniesieniu do budynków problem zanieczyszczenia powietrza został rozpatrzony w kontekście obiektów publicz nych, nieruchomości mieszkalnych i komercyjnych. Pod uwagę zostały wzięte efektywność energetyczna i kwestia ogrzewania budynków. Na badanym obszarze UE dotychczasowe działa nia związane z dekarbonizacją zasobu budowlanego i walką ze smogiem opierają się w dużej mierze na modernizacji budynków publicznych, rozbudowie miejskich sieci grzewczych i wymia nie urządzeń grzewczych w budynkach mieszkalnych. Ponadto istotną rolę odgrywają edukacja oraz informowanie mieszkań ców na temat szkodliwości ogrzewania mieszkań i domów pa liwami stałymi i odpadami. Te działania powinny być wsparte programami niwelowania ubóstwa energetycznego. Dodatko wo w celu zmniejszenia smogu w miastach istotna jest optyma lizacja budynków komercyjnych, szczególnie w kwestii poboru
str. 22 | 23FORUM EKONOMICZNE 2020
Pandemia COVID-19 miała bezpośrednie przełożenie na jakość powietrza w miastach, jednakże nie w każdym miejscu w ten sam sposób. W Polsce, w przeciwieństwie do wielu innych krajów europejskich (w tym Holandii), ograniczenie aktywności gospodarczej i ruchu miejskiego nie wpłynęło na zmniejszenie smogu, a wręcz przeciwnie – na przełomie marca i kwietnia 2020 r. odnotowano kilkukrotne przekroczenie poziomu PM2,5 i PM10. Dotyczyło to m.in. Warszawy i Krakowa. Przyczyniła się do tego tzw. niska emisja, czyli emitowanie szkodliwych pyłów i gazów na niskiej wysokości z kominów. Stało się to z powodu niskiej temperatury powietrza w tych miesiącach i dłuższego w ciągu doby ogrzewania domów, w których pozo stawały osoby pracujące zdalnie lub nieuczęszczające do placówek oświatowych. Jakości powietrza nie poprawiało też to, że w tym samym czasie mniej były użytkowane np. biurowce, powierzchnie handlowe i budynki użyteczności publicznej.
Pandemia koronawirusa z pewnością przyczyni się do dalszego upowszechnienia mikromobilności w miastach, gdyż zwiększyła się społeczna świadomość dotycząca zalet urządzeń transportu osobistego.
darstw
/
czeństwa.
Srebrna szansą rozwoju krajów Europy
RAPORT energii w czasie, gdy nie ma w nich użytkowników. W odnie sieniu do rozpatrywanego zagadnienia, w ramach kolejnej per spektywy finansowej UE na lata 2021–2027, istotne będą pro jekty realizowane w ramach Europejskiego Zielonego Ładu. Należy jednak podkreślić, że działania te będą oparte nie na do tacjach, ale na korzyściach finansowych wynikających bezpo średnio z oszczędzania samej energii, co stanowi istotną zmia nę w podejściu do wydatkowania środków unijnych. Prawidłowe zarządzanie i upowszechnianie ruchu tury stycznego, ukierunkowane na ograniczenie emisji spalin (smogu), wymagają przede wszystkim rozpoznania i wyróżnienia szla ków samochodowych, jakimi przemieszczają się turyści, ana lizy gęstości przejazdów, identyfikacji miejsc tego ruchu i śred niego czasu pobytu turystów w miejscu takiej koncentracji. Równolegle należy podjąć działania, które umożliwią stwo rzenie alternatywnych tras turystycznych: wskazanie i podję cie działań promocyjnych w odniesieniu do mniej popularnych trakcji turystycznych. Kluczowym działaniem jest opraco wanie aplikacji kontekstowych, które będą wykorzystywane w celu przekierowania ruchu turystycznego w czasie realnym, z uwzględnieniem sugestii nawiązujących, z jednej strony, do obserwowanych nawyków danego turysty/grupy turystów, a z drugiej – do aktualnej sytuacji danego miejsca (parking, atrakcja turystyczna, restauracja, obiekt noclegowy itp.). Wydaje się, że inne czynniki wpływające na jakość powie trza (np. zużycie energii w obiektach turystycznych) stanowią jedynie pochodną samego natężenia ruchu turystycznego. Roz ładowanie problemu overtourism przełoży się zatem na zmniej szenie skali zanieczyszczenia powietrza.
Odsetek osób w wieku 65+ w krajach Europy Środkowo -Wschodniej wzrośnie blisko trzykrotnie z poziomu 11,4% (Słowacja) – 16,2% (Bułgaria) w 2000 r. do 27,7% (Wę gry) – 31,5% (Litwa) w
Ważnym wymiarem oceny sytuacji materialnej są różni ce między kobietami a mężczyznami. We wszystkich krajach re gionu sytuacja dochodowa kobiet jest gorsza – wśród nich jest
EWELINA SZCZECH-PIETKIEWICZ , doktor habilitowany nauk ekono micznych, Instytut Międzynarodowej Polityki Gospodarczej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MAGDALENA KACHNIEWSKA , doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Katedra Zarządzania Międzynarodowego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; DOMINIKA P. BRODOWICZ, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Miasta Innowacyjnego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ANNA PARA , doktor nauk społecznych, Katedra Zarządzania Międzynarodowego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie 2050 r. Pod względem dochodów w Słowenii, gdzie jedynie 4,6% domowych znajduje się w grupie 25% gospo domowych o najniższych dochodach wśród społe Na drugim biegunie są Bułgaria i Rumunia (od powiednio aż 83,6% oraz 79,7% gospodarstw domowych). We wszystkich krajach regionu sytuacja dochodowa kobiet jest gorsza niż mężczyzn. / We wszystkich krajach naszego regionu, poza jednym (Czechami), ponad połowa osób star szych ma problem z finansowym wiązaniem końca z koń cem. / W Polsce 23,1% osób starszych często odczuwa ogra niczenia z powodu niedoboru pieniędzy. W zrost udziału osób starszych w populacji jest obserwowany od wielu lat we wszystkich kra jach europejskich. Dotychczas kraje Europy Środkowo-Wschodniej charakteryzowały się młodszymi strukturami wieku ludności niż kraje Europy Zachodniej, Północnej i Południowej, niemniej jednak w ostatnich latach tempo tego procesu jest coraz więk sze właśnie w krajach EŚW. W roku 2000 udział osób w wieku 65 lat i więcej w rozpatrywanych krajach kształtował się mię dzy 11,4% (Słowacja) a 16,2% (Bułgaria), natomiast w 2019 r. mieścił się między 16% (Słowacja) a 21,3% (Bułgaria). Według prognozy ludnościowej Eurostatu można oczekiwać, że do 2050 r. odsetek osób starszych wzrośnie do poziomu 27,7% (Węgry) – 31,5% (Litwa). Sytuacja dochodowa osób w wieku 65 lat i więcej w regio nie jest silnie zróżnicowana. Do jej analizy wykorzystano infor macje o przeciętnym miesięcznym dochodzie na osobę w gospo darstwie domowym. W celu porównania dochodów pomiędzy krajami dane przedstawiono w formie grup kwartylowych, obli czonych dla całej próby. W ten sposób populacja została podzie lona na cztery równe grupy uszeregowane według dochodów, od najniższych do najwyższych. Najlepsza sytuacja charakteryzu je osoby starsze w Słowenii, gdzie jedynie 4,6% gospodarstw do mowych znajduje się w 1. grupie kwartylowej, czyli w grupie 25% gospodarstw domowych o najniższych dochodach wśród społe czeństwa. Niemal równie dobra sytuacja dotyczy osób starszych w Czechach, na Słowacji i w Estonii – w tych krajach odsetek ten nie przekracza 7%. Na drugim biegunie są Bułgaria i Rumunia, gdzie, odpowiednio, 83,6% oraz 79,7% gospodarstw domowych należy do najuboższych w Europie. Na tym tle dobrze wypada Polska, ze wskaźnikiem wyższym tylko od 4 krajów o najlepszej sytuacji i wynoszącym 20,9%. Słowenia ma również zdecydowa nie najwyższy odsetek najbogatszych gospodarstw domowych, czyli należących do 4. grupy kwartylowej (57,9%). Dość wysokie odsetki można też zaobserwować w Czechach, na Słowacji i w Es tonii, natomiast bardzo niskie – w Bułgarii i Rumunii.
najlepsza sytuacja występuje
gospodarstw
Karpacz 2020
gospodarka
Środkowo-Wschodniej
z powodu niedoboru pieniędzy. TABELA 3. Subiektywna ocena sytuacji materialnej (jak często niedobór pieniędzy uniemożliwia robienie rzeczy, które chciałoby się robić) według grup wieku (%) Odpowiedź CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 lat i więcej często 15,4 23,1 22,6 17,7 23,3 25,7 43,6 33,0 39,3 36,6 16,3 czasami 29,0 29,8 21,6 29,0 30,1 28,8 28,2 34,2 32,2 27,7 32,4 rzadko 22,7 22,7 29,2 15,6 19,9 19,8 14,3 20,9 16,5 19,5 27,5 nigdy 29,1 21,1 24,8 32,7 21,5 22,8 13,6 11,1 9,9 16,1 22,5 powiedziećtrudno 3,8 3,3 1,8 4,9 5,2 3,0 0,4 0,8 2,1 0,2 1,3 N 1970 6043 1802 378 250 794 534 1480 390 3355 769 Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie siódmej fali badania SHARE, dane ważone. SREBRNA GOSPODARKA A COVID-19 Z pandemią COVID-19 związana jest również kwestia osób starszych. Nasuwa pytania o to, jak srebrna gospodarka i które jej sektory mogą odpowiednio włączać starsze pokolenia w swoje działania lub pozwalać im na aktywności
str. 24 | 25FORUM EKONOMICZNE 2020 wyższy odsetek należących do 1. grupy (najuboższych) i niższy odsetek należących do 4. grupy kwartylowej (najbogatszych). Różnice te są znaczące na Węgrzech, w Bułgarii i Rumunii, nato miast w Polsce, Czechach, Chorwacji i na Litwie odsetki najuboż szych wśród kobiet i mężczyzn są niemal identyczne (choć nadal wśród najbogatszych jest przewaga mężczyzn). TABELA 1. Miesięczny dochód na osobę w gospodarstwie domowym (grupy kwartylowe) według grup wieku (%) kwartylowaGrupa CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 lat i więcej 1. 6,8 20,9 22,4 4,6 7,0 27,5 24,8 83,6 23,9 79,7 4,6 2. 14,1 44,6 43,4 12,2 26,0 40,4 58,9 14,0 62,0 15,6 27,9 3. 55,5 20,5 25,5 26,0 49,5 17,3 10,8 1,7 8,6 3,1 46,9 4. 23,7 14,1 8,7 57,3 17,6 14,9 5,6 0,7 5,6 1,6 20,6 N 990 3521 1122 209 168 492 367 1045 270 2176 541 Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie siódmej fali badania SHARE, dane ważone. We wszystkich krajach, poza jednym (Czechami), ponad połowa osób starszych ma problem z finansowym wiązaniem końca z końcem. Największe problemy odczuwają gospodarstwa domowe w Bułgarii, gdzie 88,4% ma pewne lub duże trudności. Duże problemy dotyczą też osób starszych na Łotwie i Węgrzech, gdzie ponad 3/4 gospodarstw domowych ma trudności finanso we. Stosunkowo najlepsza sytuacja, poza Czechami (29,4% ma trudności), jest w Słowenii i Estonii. Na tym tle Polska kształtu je się przeciętnie – nieco ponad 60% gospodarstw domowych ma trudności finansowe. We wszystkich krajach regionu na większe trudności w wią zaniu końca z końcem wskazują kobiety niż mężczyźni. Szczegól nie duże różnice są obserwowane: w Słowenii, Chorwacji, Buł garii, na Łotwie i w Rumunii. W Polsce również kobiety częściej skarżą się na problemy finansowe (63,4% ma duże lub pewne trud ności, podczas gdy 53,8% mężczyzn wskazuje takie trudności).
TABELA 2. Subiektywna ocena sytuacji materialnej (jak gospodarstwo domowe wiąże koniec z końcem) według grup wieku (%) Odpowiedź CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 lat i więcej z trudnościądużą 6,4 19,6 19,5 14,8 14,9 23,1 18,1 38,0 29,1 40,0 12,2 z trudnościąpewną 23,0 40,7 58,7 42,6 39,5 45,2 42,5 50,4 50,0 32,1 48,4 dość łatwo 38,3 27,6 19,8 30,3 32,5 23,5 29,5 7,8 18,2 21,0 28,6 łatwo 32,4 12,1 2,0 12,4 13,1 8,2 9,9 3,8 2,8 6,9 10,8 N 1215 4241 1259 254 178 527 390 1070 301 2424 542 Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie na podstawie siódmej fali badania SHARE, dane ważone. Niedobór pieniędzy może być znaczącym ograniczeniem dla osób starszych. Najwyższy odsetek badanych mających po czucie, że wielu rzeczy nie mogą robić z powodu problemów fi nansowych, występuje na Litwie, gdzie 43,6% osób w wieku 65 lat i więcej deklaruje takie ograniczenia. Jest to o tyle zaskakujące, że pod względem zarówno miar obiektywnych, jak i oceny, na ile gospodarstwo wiąże koniec z końcem, mieszkańcy Litwy nie by li w najgorszej sytuacji w porównaniu z innymi krajami. Ograni czenia z powodu braku środków finansowych nie są więc wyłącz nie pochodną dochodów, ale też oczekiwań i możliwości, jakie osoby starsze postrzegają i jakich nie mogą zrealizować. Wysokie odsetki odczuwających ograniczenia z powodu problemów finansowych są też obserwowane na Łotwie, w Ru munii i Bułgarii. Natomiast najmniej ograniczeni są, według ba dań, mieszkańcy Czech, Słowenii i Słowacji, czyli krajów o naj lepszej sytuacji materialnej w kontekście miar obiektywnych. W Polsce 23,1% osób starszych często odczuwa ograniczenia w określonych sferach w warunkach izolacji społecznej/ rygoru sanitarnego. Nowe sektory gospodarki, które muszą się rozwijać także wraz z postępem technologicznym, powinny uwzględniać różne i zmieniające się w czasie potrzeby i preferencje osób starszych. W związku z tym należy monitorować opinie, postawy oraz potrzeby seniorów w celu odpowiedniego dostosowania różnych rozwiązań, produktów i usług do „srebrnego pokolenia”. ANITA ABRAMOWSKA-KMON, doktor nauk ekonomicznych Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; RADOSŁAW ANTCZAK doktor nauk ekonomicznych, Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; PAWEŁ KUBICKI, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Instytut Gospodarstwa Społecznego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; JOLANTA PEREK-BIAŁAS, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ZOFIA SZWEDA-LEWANDOWSKA, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Polityki Społecznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie
W długim horyzoncie (wiele dziesięcioleci) niewiele da się zrobić w zakresie wysokości emerytur z powszechnych syste mów emerytalnych. O wysokości świadczeń będzie decydować wielkość zatrudnienia w relacji do liczby emerytów i stopnia obciążenia tych pierwszych kosztem finansowania konsump cji tych drugich. Tu zasadnicze znaczenie będzie miał wiek roz poczęcia pobierania emerytury. Im późniejszy będzie ten wiek, tym wyższe emerytury. Obietnice składane przez polityków, które nie mają pokrycia w odpowiednich przychodach syste mów emerytalnych w długim okresie, nie mogą być spełnione. Potencjalne podniesienie dzietności również nie jest rozwią zaniem, które w średnim okresie może wpłynąć na poprawę finansów systemów emerytalnych. Gdyby dzietność znaczą co wzrosła, i tak efekt tego byłby odczuwalny finansowania systemu emerytalnego za 3–4 dziesięciolecia.
dla
Należy przy tym Systemy emerytalne wyzwaniem dla nowych krajów członkowskich UE z Europy Środkowej i Południowej TABELA 1. Górne granice wieku produkcyjnego w krajach CSE i Szwecji w 2010 r. Kraj Kobiety Mężczyźni Razem Różnica wieku kobiet i mężczyzn (w latach) Rumunia 45 57 53 12 Bułgaria 51 57 55 6 Litwa 54 57 55 3 Polska 51 58 55 7 Czechy 52 59 56 7 Słowacja 55 57 57 2 Węgry 56 58 57 2 Łotwa 56 58 57 2 Słowenia 55 58 57 3 Estonia 58 59 58 1 Szwecja 62 64 63 2 Źródło: obliczenia własne SGH w Warszawie na podstawie [Istenič et al. 2017; European National Transfer Accounts].
Karpacz 2020RAPORT Nadejście kryzysu w 2020 r., w efekcie globalnej pandemii, będzie stanowić kolejne wyzwanie dla systemów emerytal nych, związane z prognozowanym spadkiem zatrudnienia oraz pogarszającą się sytuacją finansów publicznych. / Na leży dążyć – dla dobra pracujących dzisiaj, a jutrzejszych emerytów – do podniesienia górnej granicy wieku ekono micznego, która w krajach CSE jest nawet o 10 lat niższa niż w Szwecji. / Gdyby dzietność znacząco wzrosła, i tak efekt tego byłby odczuwalny dla finansowania systemu emerytal nego za 3–4 dziesięciolecia. Kraje Europy Środkowej i Południowej stoją przed istot nym wyzwaniem, jakim jest zapewnienie stabilno ści społecznej i finansowej systemów emerytalnych w przyszłości. Zmiany demograficzne i zmieniający się rynek pracy to uwarunkowania, które będą deter minować kształtowanie rozwiązań w tych systemach w kolej nych dekadach. Nadejście kryzysu w 2020 r., w efekcie global nej pandemii, będzie stanowić kolejne wyzwanie dla systemów emerytalnych, związane, z jednej strony, z prognozowanym spadkiem zatrudnienia, a z drugiej – pogarszającą się sytuacją finansów publicznych. Doświadczenia kryzysu z 2008 r. wska zują, że w sytuacji krótkookresowych kryzysów długookresowe cele wiążące się z funkcjonowaniem systemów emerytalnych nie są traktowane priorytetowo. Porównanie konsumpcji oraz dochodów z pracy pozwa la na identyfikację dolnej i górnej granicy wieku produkcyjne go, tzn. wieku, w którym dochody z pracy nie wystarczają na sfinansowanie konsumpcji. Należy dążyć – dla dobra pracują cych dzisiaj, a jutrzejszych emerytów – do podniesienia górnej granicy wieku ekonomicznego, która w krajach CSE jest nawet o 10 lat niższa niż w Szwecji, tj. kraju, gdzie wiek ten jest najwyż szy (tabela 1). Jak można zaobserwować, przeciętnie osoby w wieku 55 lat lub niższym nie osiągają wystarczających dochodów, aby sfinan sować swoją konsumpcję w 5 krajach CSE (Rumunia, Bułgaria, Litwa, Polska, Słowacja), w porównaniu do wieku 63 lat w Szwe cji. Ponadto, w krajach z najniższą granicą ekonomicznego wie ku produkcyjnego widać znacznie większe różnice w granicach wieku produkcyjnego kobiet i mężczyzn (szczególnie w Rumu nii, Polsce, Czechach i Bułgarii). Prognozy wskazują, że niemal we wszystkich krajach wiek zakończenia aktywności zawodowej wzrośnie. W Unii Europejskiej do 2070 r. wiek ten przeciętnie sięgnie niemal 66 lat zarówno dla kobiet, jak i mężczyzn. W krajach CSE jed ne z najwyższych przyrostów są spodziewane na Słowacji (wiek emerytalny jest podnoszony zgodnie ze zmianą oczekiwanego trwania życia), a także na Łotwie i Węgrzech (wiek emerytal ny jest podnoszony do 67 lat). W krajach o najniższych wskaź nikach zatrudnienia (Chorwacja, Rumunia, Słowenia, Polska) spodziewane wzrosty wieku zakończenia aktywności są niższe, w Polsce – ze względu na niższy wiek emerytalny kobiet – rów nież nie przewiduje się wzrostu wieku zakończenia aktywności zawodowej kobiet. Jednak założenie o niepodnoszeniu wieku emerytalnego w dłuższym okresie nie jest do utrzymania.
pamiętać, że – jak dotychczas – znaczącego wzrostu dzietności nie udało się uzyskać w żadnym kraju z obszaru OECD. Politycy mogą, co najwyżej, doraźnie zwiększać wydat ki na emerytury (więc także ich wysokość, ale tylko kosztem zwiększenia obciążenia pokolenia pracującego), powodując ne gatywne skutki dla wzrostu dobrobytu, lub zmniejszać wydat ki na inne cele społeczne, takie jak zdrowie czy edukacja. To nie politycy finansują emerytury, ale pokolenie pracujące, któ re w postaci transferów publicznych lub prywatnych przekazuje część swojego dochodu z pracy na finansowanie konsumpcji po koleń nieaktywnych Najskuteczniejszymizawodowo.jednak metodami zapewnienia od powiedniego dochodu na starość są planowanie dłuższej ak tywności zawodowej, a zatem dłuższe uzyskiwanie dochodów z pracy lub prowadzonej działalności, oraz krótszy okres, kie dy konsumpcja będzie finansowana z zamiany praw emerytal nych (w różnej formie) na transfery emerytalne, które dzięki te mu będą wyższe. W gruncie rzeczy najważniejsze kwestie dotyczące finan sowania konsumpcji na starość nie zmieniają się. Utrata możli wości łatwego finansowania tej konsumpcji dzięki dywidendzie zmieniła obraz sytuacji. Wyzwaniem, przed ja kim stoją – na razie w różnym stopniu, ale docelowo w takim sa mym – wszystkie społeczeństwa w krajach rozwiniętych, jest dostosowanie struktur instytucjonalnych oraz indywidualne go zachowania do warunków XXI w. istotnie różniących się od tych, do których przez pokolenia przywykliśmy w XX w. Podsumowując, wyzwania, przed którymi stoją kraje roz winięte, w tym Europy Środkowej i Południowej, w zakresie za pewnienia bezpieczeństwa ekonomicznego obywateli w okresie starości to:
• edukacja publiczna oraz dostarczanie przejrzystej infor macji dotyczącej funkcjonowania alokacji dochodu; infor macja musi być nie tylko kompletna, ale również zrozumia ła dla ludzi;
• zapewnienie stabilności zasad funkcjonowania powszech nych systemów emerytalnych (zarówno faktycznie, jak i ich publicznej percepcji);
demograficznej
AGNIESZKA CHŁOŃ-DOMIŃCZAK , doktor habilitowany nauk ekonomicz nych, Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; EWA CICHOWICZ , doktor nauk ekonomicznych, Katedra Systemu Finansowego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MAREK GÓRA , profesor nauk ekonomicz nych, Katedra Ekonomii I Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; JOANNA RUTECKA-GÓRA , doktor habilitowany nauk społecznych, Instytut Statystyki i Demografii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie RYNKI PRACY I SYSTEMY EMERYTALNE A COVID-19 Większość państw, w tym kraje Europy Środkowej i Południowej, wprowadziła ograniczenia mające na celu powstrzymanie rozprzestrzeniania się COVID-19. Działania te wywołały natychmiastowy szok dla ich gospodarek, zwłaszcza rynków pracy. Pojawia się zatem ryzyko spadku zatrudnienia i utraty pracy, a w efekcie – zmniejszenia wysokości przyszłych emerytur i wyższego ryzyka ubóstwa po zakończeniu aktywności zawodowej. Jed nocześnie spadek zatrudnienia będzie się przekładać na ograniczenie wpływów ze składek i zwiększenie deficytów w podstawowych systemach emerytalnych. Wyniki badania SHARE pokazują również, że osoby w wieku 50+ w Europie Środkowej (Polska, Czechy, Węgry) odczuwają mniejszą satysfakcję ze swojej pracy, co też może spowodować to, że w sytuacji dodatkowego ryzyka na rynku pracy zdecydują się przejść na emeryturę wcześniej, niż planowały przed wybuchem pandemii COVID-19.
• minimalizacja ingerencji politycznej w funkcjonowanie długookresowej alokacji dochodu, jako że polityka dotyczy „tu i teraz”, podczas gdy alokacja dochodu na okres starości obejmuje wiele dziesięcioleci, a co za tym idzie – nie nadaje się do dyskrecjonalnego zarządzania;
W nowych państwach członkowskich rozwiązania w zakresie welfare state można zakwalifikować do dwóch grup. Czechy, Węgry, Litwa, Polska, Słowacja mają wiele podobieństw do tzw. „ starej” Europy, podczas gdy w Bułgarii, Estonii, na Łotwie, w Rumunii i Słowenii transfery skierowane szczególnie do osób w podeszłym wieku są poniżej średniej. Determinuje to również reakcje w obszarze polityki społecznej, w tym rynku pracy, w związku z pandemią COVID-19. Najczęściej stosowanymi instrumentami są dopłaty do wynagrodzeń, ułatwienie dostępu do świadczeń społecznych czy wprowadzenie dodatkowego płatnego zwolnienia. Bułgaria, Węgry i Słowenia umożliwiły dodatkowy dostęp do świadczeń w systemach emerytalnych, a pięć krajów wprowadziło również możliwości zawieszenia lub obniżenia składek na ubezpieczenie społeczne, co ma też wpływ na obecną sytuację finansową systemów emerytalnych. Efektem funkcjonowania tych instrumentów w krótkim okresie będzie zwiększenie deficytu w podstawowych systemach emerytalnych (niższe wpływy, wyższe wydatki), a w długim – niższe emerytury osób, które nie opłacały składek lub przyspieszyły przejście na eme ryturę, co może doprowadzić do pogłębienia różnic w poziomie uzyskiwanych świadczeń w okresie starości w skali całych społeczeństw.
• zbudowanie łatwego w dostępie systemu umożliwiającego dodatkową alokację dochodu w prosty i łatwy do zrozumie nia sposób, jednocześnie odpornego na manipulacje (także informacyjne);
str. 26 | 27FORUM EKONOMICZNE 2020
• dbałość – w ramach systemów emerytalnych – o interes nie tylko pokolenia emerytów, ale także pokolenia pracującego;
• promowanie jak największej aktywności zawodowej osób w przebiegu życia i podnoszenie efektywnego wieku emery talnego, szczególnie w przypadku kobiet;
• wypracowanie i zastosowanie zasad księgowania długo okresowych zobowiązań systemów społecznych w sposób odpowiadający sytuacji w XXI w., tak by uniknąć pozornych działań wynikających z obowiązywania obecnych działań; poza zamieszaniem powodują one bowiem także spadek zrozumienia tego, jak działają systemy emerytalne, oraz zaufania do nich.
• zbudowanie instytucji umożliwiających powszechny i ta ni dostęp do kompetentnych usług edukacyjnych, oferowa nych społeczeństwu całożyciowo;
Akceleratory 12,73 0,38 0,51 0,38 0,64 0,64 0,51 0,64 0,51 0,38 0,51 0,64 0,25
Karpacz 2020RAPORT Estonia, Polska, Litwa, Czechy i Słowenia są liderami rozwoju systemów wspierania start-upów w Europie Środkowo-Wschod niej. / Albania, Bułgaria, Chorwacja posiadają najsłabiej rozwi niętą infrastrukturę wsparcia start-upów. / W wyniku pan demii start-upom trudniej będzie uzyskać finansowanie z funduszy venture capital Start-upy to innowacyjne przedsiębiorstwa poszukujące efektywnego modelu biznesowego, ukierunkowane na szybki wzrost, globalną dostępność oraz wykorzysty wanie w tym celu nowoczesnych technologii. Zespół autorski podtrzymuje istotność aspektów związa nych ze start-upami, na które zwrócono uwagę w ubiegłorocz nej edycji badania, w tym na dążenie tego typu przedsiębiorstw do budowania globalnych monopoli i generowania jak najwięk szej wartości ekonomicznej oraz na ich rozumienie jako orga nizacji poszukujących powtarzalnego i skalowalnego modelu biznesowego.Państwa Europy Środkowo-Wschodniej podjęły w ciągu ostatnich lat wiele działań, polegających zarówno na doskonaleniu posiadanych systemów wsparcia start-upów, jak i sprawieniu, by były one bardziej przyjazne przedsiębiorcom i inwestorom oraz uprawdopodobniały ich dynamiczny wzrost, ekspansję między narodową i sukcesy w skali globalnej. W celu usystematyzowania metodyki badania zespół ba dawczy – w ramach panelu eksperckiego, w którego skład wcho dzili badacze przedsiębiorczości i innowacji, autorzy niniejszego opracowania – postanowił o zbadaniu 10 czynników składają cych się (zdaniem tych ekspertów) na system wspierania start -upów państwa należącego do obszaru EŚW. Do czynników tych 1)zaliczono:rozwój społeczno-gospodarczy; 2) system podatkowy; 3) ochronę własności intelektualnej; 4) przedsiębiorczość akademicką; 5) agencje rządowe; 6) akceleratory start-upów; 7) piaskownice regulacyjne; 8) klastry oraz organizacje sieciowe zrzeszające start-upy; 9) fundusze venture capital; 10) sukcesy start-upów w znaczeniu ich widzialności i rozpo znawalności przez interesariuszy systemów wspierania start-upów. Systemy wsparcia start-upów w Europie Środkowo-Wschodniej TABELA 1. Szczegółowe oceny czynników składających się na systemy wspierania start-upów w państwach EŚW i ocena łączna danego państwa na tle EŚW* Czynnik Waga (%) Kraje Europy Środkowo-Wschodniej Albania Bułgaria Chorwacja Czechy Estonia Litwa Łotwa Polska Rumunia Słowacja Słowenia Węgry Rozwój 13,64 0,41 0,41 0,55 0,55 0,55 0,68 0,68 0,68 0,55 0,55 0,41 0,68 Podatki 9,09 0,27 0,36 0,27 0,45 0,45 0,36 0,27 0,27 0,27 0,27 0,45 0,36 IP 6,36 0,19 0,19 0,13 0,19 0,25 0,19 0,19 0,19 0,13 0,13 0,19 0,13 akademickaPrzedsiębiorczość 6,36 0,06 0,19 0,19 0,32 0,32 0,25 0,13 0,32 0,13 0,25 0,32 0,19 Agencje rządowe 10,00 0,10 0,10 0,20 0,40 0,50 0,40 0,40 0,50 0,10 0,40 0,50 0,30
Klastry 12,73 0,38 0,38 0,38 0,64 0,64 0,64 0,64 0,51 0,38 0,38 0,64 0,38 Venture capital 18,18 0,18 0,36 0,55 0,55 0,91 0,73 0,55 0,91 0,91 0,36 0,55 0,73 Sukcesy start-upów 9,09 0,18 0,27 0,18 0,36 0,45 0,36 0,27 0,45 0,36 0,27 0,36 0,36 Ocena łączna 100,00 2,20 2,85 2,86 4,15 4,78 4,22 3,82 4,40 3,25 3,18 4,11 3,48
* Iloczyn oceny w ramach kryterium od 1 (poziom bardzo niski) do 5 (poziom bardzo wysoki) i wagi danego czynnika. „Liderzy” ( ), „wschodzące gwiazdy” ( ), „rozwijający się” ( ). Źródło: opracowanie własne SGH w Warszawie.
Piaskownice regulacyjne 1,82 0,04 0,07 0,04 0,05 0,07 0,09 0,05 0,05 0,04 0,05 0,05 0,09
str. 28 | 29FORUM EKONOMICZNE 2020
Na potrzeby dokonania oceny poziomu rozwoju danego państwa EŚW, w ramach panelu ekspertów, badanie zrealizo wano metodą delficką – dany czynnik składający się na system wspierania start-upów w każdym z badanych państw był oce niany w skali od 1 (poziom bardzo niski) do 5 (poziom bardzo wysoki) przez eksperta odpowiedzialnego za prace badawcze nad tym czynnikiem. W celu określenia wag poszczególnych czynników przeprowadzono badanie techniką porównań bi narnych, tj. porównań w parach (dany czynnik był kolejno po równywany z każdym i w wyniku głosowania większością zwy kłą ekspertów decydowano o jego ważności).
Można też oczekiwać, że nowe warunki działalności będą stymulować dalszą innowacyjność tego typu firm. Wiele start-upów zaoferowało trady cyjnym przedsiębiorstwom różnorodne darmowe aplikacje z obszarów FinTech, CleanTech (Clean Technology) i MedTech, umożliwiające efektywne funkcjonowanie w nowych, „zdalnych” warunkach. Niektóre start-upy będą mogły zwiększyć, w sposób bardzo bezpośredni, swoje przychody dzięki pandemii. Przykładowo jeden z nich, warszawski Warsaw Genomics, zaczął udostępniać testy molekularne na koronawirusa. Pozytywnym aspektem nowej rzeczywistości jest to, że stwarza okazję do realizacji niespotykanych, jak dotychczas, pomysłów, zwraca uwagę na nowe potrzeby społeczeństw uwięzionych w swoich domach i ograniczanych w normalnym funkcjonowaniu w realnej przestrzeni. Dla tych, którzy na wszystko patrzą jak na wyzwanie, a nie zagrożenie czy niedogodność, pandemia COVID-19 to tylko nowe warunki, szansa wykazania się większą innowacyjnością, elastycznością działania.
RAFAŁ KASPRZAK , doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Katedra Badań Zachowań Konsumentów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MARCIN WOJTYSIAK-KOTLARSKI, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Instytut Zarządzania Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ALBERT TOMASZEWSKI, doktor nauk ekonomicznych, Katedra Zarządzania Strategicznego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MARIUSZ STROJNY doktor nauk ekonomicznych, Instytut Zarządzania Wartością Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, pełnomocnik rektora ds. transferu technologii; MAŁGORZATA GODLEWSKA , doktor nauk ekonomicznych, Katedra Prawa Administracyjnego i Finansowego Przedsiębiorstw Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ANNA MASŁOŃ-ORACZ, doktor nauk ekonomicznych, Instytut Zarządzania Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ELENA PAWĘTA , doktor nauk ekonomicznych, Instytut Ekonomii Międzynarodowej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MARIA PIETRZAK , doktor nauk ekonomicznych, Instytut Zarządzania Szkoły Głównej Handlowej; TOMASZ PILEWICZ, doktor nauk ekonomicznych, Instytut Przedsiębiorstwa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; OLGA PANKIV, Dział Obsługi Projektów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; BARTOSZ MAJEWSKI, dyrektor, Centrum Przedsiębiorczości i Transferu Technologii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie MIROSŁAW ŁUKASIEWICZ, doktorant, Katedra Zarządzania Strategicznego Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; HANNA RACHOŃ, współpracownik w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie; KAMIL FLIG, Centrum Przedsiębiorczości i Transferu Technologii w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie
Dla wielu start-upów pandemia jest też jednak szansą. Niespotykane, jak dotąd, możliwości dynamicznego rozwoju otworzyły się przed przedsię biorstwami oferującymi innowacyjne rozwiązania w zakresie: zdalnej edukacji (Education Technology – EdTech), e-handlu, telemedycyny, technologii medycznych (Medical Technology – MedTech), biotechnologii, cyberbezpieczeństwa, gier komputerowych, e-sportu, dostaw, logistyki, mediów online.
START-UPY A COVID-19 W wyniku pandemii start-upom trudniej będzie uzyskać finansowanie z funduszy venture capital. Już teraz wiele funduszy ograniczyło nowe inwesty cje. Można oczekiwać, że w najbliższym czasie, by pozyskać finansowanie z VC, trzeba będzie wykazać się bardzo przemyślanym pomysłem, realną skalowalnością działania, doświadczeniem w realizacji przedsięwzięć start-upowych. W obecnych warunkach projekty o dużym ryzyku i niepewności raczej nie mają szansy na powodzenie. Oczekuje się też, że branże uznane za „wygrane” w czasie pandemii, oferujące rozwiązania szczególnie przy datne i poszukiwane w warunkach pandemicznego kryzysu, zyskają pierwszeństwo w finansowaniu. Najbardziej dotknięte pandemią są start-upy, które działają poza siecią (offline), szczególnie w turystyce, sektorze eventowym czy LendTech (Lending Technology). Trudny czas nastał także dla start-upów dostarczających rozmaite produkty wytwarzane z komponentów importowanych z innych krajów, np. dla przedsiębiorstw produkujących hardware, dla których głównym rynkiem zaopatrzenia w części do produkcji były dotychczas Chiny.
W badaniu panelu ekspertów metodą delficką przyjęto, że syntetyczna miara (będąca sumą ocen w ramach poszczegól nych czynników) pozwoli zidentyfikować najbardziej rozwi nięte systemy wspierania start-upów w EŚW. Eksperci przyjęli trzy rangi dla systemów wspierania start-upów, mających od zwierciedlić poziom ich rozwoju. Uzgodniono, że aby dany sys tem wspierania start-upów mógł zyskać miano „lidera” w bada nej grupie państw w tegorocznej edycji badania, ocena łączna musiała wynosić minimum 80% możliwej do zdobycia liczby punktów w skali od 1 do 5, czyli 4,00 i więcej. System wspie rania start-upów, określony jako „wschodząca gwiazda” syste mów wspierania start-upów w EŚW, w ocenie łącznej musiał uzyskać od 60% do 79,99% całkowitej możliwej do zdobycia liczby punktów w skali od 1 do 5, czyli od 3,00 do 3,995. Systemy wspierania start-upów państw, które w ocenie łącznej uzyska ły poniżej 60% możliwej do zdobycia liczby punktów (3,00 i mniej), to systemy określone jako „rozwijające się”. Dzięki wynikom zrealizowanego badania zidentyfiko wano 5 systemów wspierania start-upów o randze „lidera” (Estonia, Polska, Litwa, Czechy i Słowenia), 4 systemy o randze „wschodzącej gwiazdy” (Łotwa, Węgry, Rumunia i Słowacja) i 3 systemy „rozwijające się” (Albania, Bułgaria, Chorwacja).
Tendencje
Z uwagi na powyższe samo porównanie systemów po datkowych – poprzez proste zestawienie wybranych elemen tów strukturalnych podatku, np. skal (stawek) podatkowych, katalogu przychodów czy kosztów podatkowych – nie może prowadzić do wiarygodnych konkluzji. Oceny, czy zachodził proces konwergencji systemu opodatkowania bezpośrednie go, dokonano w sposób kompleksowy, opierając się m.in. na technikach algorytmicznej klasteryzacji danych, metodach podobieństwa szeregów czasowych wykorzystujących ukry te modele Markowa, a przede wszystkim na analizie eksperc kiej danych dostępnych dla każdego z krajów objętych bada niem. Kluczowa część analiz statystycznych opierała się na relacji wpływów podatkowych z tytułu niektórych rodza jów podatków do PKB, względnie do wpływów podatkowych ogółem.Badania konwergencji wskazują, że w okresach kryzy sowych na ogół kraje upodabniają się do siebie jeżeli chodzi o podatki bezpośrednie jako procent PKB czy dochodowe od korporacji jako procent PKB lub procent dochodów podat kowych ogółem. Wyjątek stanowią podatki dochodowe od osób fizycznych, które coraz bardziej różnicują badane kraje względem kraju referencyjnego (Łotwy), będąc generatorem grupowych procesów dywergencyjnych. w polityce podatkowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej: opodatkowanie dochodów przedsiębiorstw bezpośrednie jako % PKB. Podatki dochodowe od osób fizycznych lub od gospodarstw domowych, w tym podatki od zysków z posiadania majątku jako % PodatkiPKB.dochodowe od korporacji jako % PKB. Podatki dochodowe od korporacji jako % dochodów podatkowych. opracowanie własne. 1. Szybkość konwergencji dla państw EŚW objętych badaniem
Podatki
1) przyjęcie odmiennych fundamentalnych zasad opodatko wania: opodatkowanie zysków (dochodów) wypracowa nych versus opodatkowanie zysków wypłaconych właści cielom (system estoński, system łotewski); 2) zróżnicowane związki między prawem bilansowym a pra wem podatkowym (związek między dochodem podat kowym a zyskiem bilansowym, różnice trwałe, różnice przejściowe);
Funkcjonujące w EŚW systemy podatkowe dalekie są od modeli teoretycznie efektywnych. / Obecny system podatków bezpośrednich w krajach EŚW to w zasadzie zróżnicowane krajowe systemy podatkowe. / W struktu rze dochodów podatkowych krajów EŚW podatki docho dowe obciążające dochody firm nie należą do dominują cych. / W różnym stopniu wykorzystywano w krajach EŚW instrumenty podatkowe zachęcające firmy do po dejmowania działań w zakresie innowacyjności, naby wania lub wytwarzania nowych technologii. / Badania konwergencji wskazują, że w okresach kryzysowych sys temy w obszarze podatków dochodowych w krajach EŚW na ogół upodabniały się do siebie. W badaniu przeanalizowano rozwiązania w za kresie podatków dochodowych funkcjonujące w poszczególnych krajach EŚW w ostatnich 30 latach. W tak długim okresie kluczo wymi czynnikami odciskającymi wyraźne piętno na systemach podatkowych państw Europy Środko wo-Wschodniej, były: różne ścieżki ich transformacji, grun towne reformowanie systemu finansów publicznych, człon kostwo w UE i konieczność harmonizacji podatków, kryzys finansowy, międzynarodowa mobilność kapitału, między narodowa konkurencja podatkowa, silna presja fiskalnych i krótkookresowych potrzeb budżetu państwa. We wszyst kich badanych krajach przeprowadzano reformy podatkowe, mające na celu dostosowanie ustawodawstwa podatkowe go do współczesnego poziomu ich rozwoju społeczno-gospo darczego. Obecny system podatków bezpośrednich w krajach EŚW to w zasadzie zróżnicowane krajowe systemy podatko we. Warto zwrócić uwagę na:
4) przyjęcie zróżnicowanych zasad kalkulacji podstawy opodat kowania (np. definicja kosztów uzyskania przychodów, zakres wyłączeń, korekty poprzez ceny transferowe, system odliczeń).
0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 0,80,20,10,30,40,50,60,70,91 RYSUNEK
Karpacz 2020RAPORT
3) przyjęcie odmiennych zasad co do momentu powstania przychodów/kosztów podatkowych: zasada memoriału versus zasada kasowa;
Źródło:
PODATKI A COVID-19 (I) W państwach EŚW, w obszarze podatków dochodowych, wprowa dzono pewne zmiany w związku z epidemią koronawirusa. W Polsce warto wyróżnić rozwiązania, które wpływają na wysokość podstawy opodatkowania. Pojawiła się możliwość tzw. rozliczenia straty wstecz. Pod pewnymi warunkami przedsiębiorcy będą mogli odliczyć od do chodu uzyskanego w 2019 r. stratę podatkową poniesioną w 2020 r. Mogą oni także skorzystać z ulgi z tytułu darowizn przekazywanych na walkę z COVID-19; odliczyć od dochodu koszty prowadzonych B+R, które mają na celu m.in. opracowanie produktów niezbęd nych do przeciwdziałania epidemii koronawirusa. Przedsiębiorstwa produkujące towary związane z przeciwdziałaniem COVID-19 mają możliwość zaliczenia do kosztów podatkowych jednorazowego odpisu amortyzacyjnego. Z innych rozwiązań warto wymienić m.in.: możliwość rezygnacji z uproszczonych zaliczek w 2020 r. przez małych podatników; zaniechanie poboru opłaty prolongacyjnej; brak konsekwencji związanych z opóźnieniem w składaniu deklaracji podatkowej PIT za 2019 r. Pomimo wielu różnic w polityce podatkowej krajów EŚW, co znalazło odzwierciedlenie w autorskiej metodzie grupowania państw, można dostrzec wiele prawidłowości. Przede wszystkim funkcjonujące systemy podatkowe dale kie są od modeli teoretycznie efektywnych. Głównymi fi larami systemów podatkowych interesujących nas krajów są bowiem, obok podatków obrotowych, podatki dochodo we obciążające dochody firm i dochody osobiste. Co istotne, w strukturze dochodów podatkowych krajów EŚW nie nale żą one jednak do dominujących. W większości krajów, co by ło pozytywne, obniżano obciążenia podatkowe w zakresie podatków dochodowych. Proces zmniejszenia obciążeń po datkowych należy jednak postrzegać w kontekście nie tyl ko stymulowanej globalizacją konkurencji podatkowej, ale także eksploracji poziomu opodatkowania zgodnego z dłu goterminowym wzrostem gospodarczym. Dodajmy do tego odpowiednio wyselekcjonowane bodźce podatkowe, które mogłyby wspierać działalność B+R. Imperatyw innowacyj ności jako warunek wzrostu gospodarczego jest bowiem tak oczywisty, że jest postrzegany niemal jak dogmat współcze snej ekonomii.
PAWEŁ FELIS, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Instytut Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MICHAŁ BERNARDELLI , doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Instytut Ekonometrii Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; MARCIN JAMROŻY, doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Instytut Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; JACEK LIPIEC , doktor habilitowany nauk ekonomicznych, Instytut Przedsiębiorstwa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ELŻBIETA MALINOWSKA-MISIĄG, doktor nauk ekonomicznych, Instytut Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; JOANNA SZLĘZAK-MATUSEWICZ , doktor nauk ekonomicznych, Instytut Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; GRZEGORZ OTCZYK , doktorant, Kolegium Zarządzania i Finansów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie Polityka podatkowa w Polsce w analizowanym okresie by ła przede wszystkim zorientowana na maksymalizację efektu fiskalnego, de facto pomijając rozważania na temat kosztów generowanych po stronie przedsiębiorców, w tym małych i średnich. / Analiza wyroków WSA wskazuje, że pomiędzy zaistnieniem zdarzenia gospodarczego, wpły wającego na wartość zobowiązania podatku VAT, a wyda niem ostatecznej decyzji zaskarżanej przed sądem upły wa zwykle ok. 5 lat. / Wiele zmian, które dopiero miały wejść w życie w związku z pandemią COVID-19, zostało odsuniętych w czasie (np. zmiany dotyczące nowego pliku JPK, nowe zasady poboru podatku u źródła, nowa matry ca stawek VAT czy odroczenie poboru podatku od sprze daży detalicznej). Tym samym ustawodawca niejako więc sam przyznał, iż pojawią się problemy z wdrażaniem w ży cie nowych instrumentów. A nalizy instrumentów uszczelniania systemu po datkowego, wdrażanych po 2016 r., pozwalają wnioskować o ich efektywności, rozumianej ja ko relacja osiąganego efektu fiskalnego do kosz tów generowanych w skali całej gospodarki. Zgro madzone dane pozwalają na wyciągnięcie kilku wniosków dotyczących prowadzenia polityki podatkowej w badanych państwach Europy Środkowo-Wschodniej. W ramach ugru powania integracyjnego, którego wszystkie z analizowa nych państw są członkami, są podejmowane przede wszyst kim działania ukierunkowane na zapewnienie przynajmniej formalnej zgodności z prawem UE. W dalszej perspektywie działania legislacyjne poszczególnych państw są wyznacza ne specyfiką społeczno-gospodarczą i systemowo-prawną każdego z nich. Na tym tle zaznaczają się najsilniej różni ce pomiędzy poszczególnymi państwami. Należy do nich zaliczyć:
Tendencje w polityce podatkowej w krajach Europy Środkowo-Wschodniej: obowiązki podatkowe przedsiębiorców
str. 30 | 31FORUM EKONOMICZNE 2020
2) skupienie się przez ustawodawcę na gospodarce wewnętrz nej w Polsce, przy znacznie większym otwarciu na nowych podatników w pozostałych badanych państwach (dotyczy to przede wszystkim systemów podatkowych w Czechach i na Słowacji), co skutkuje minimalizowaniem dolegliwości in stytucji prawnych, nawet kosztem dochodów publicznych.
PODATKI A COVID-19 (II)
Jest zbyt wcześnie na stwierdzenie, jak kryzys związany z pandemią COVID-19 wpłynie na sytuację podatników w relacjach z organami skarbowymi. Wydaje się, że poza aspektem legislacyjnym (i związaną z nim niepewnością prawną obejmującą zarówno poziom skomplikowania, jak i wyraźnie uwidoczniony zakres ingerencji prawodawcy w procesy gospodarcze uznawanej obecnie za dopuszczalną) kluczowe znaczenie będzie miał proces stosowania prawa w czasie kontroli podatkowych i celno-skarbowych.
Dotychczasowe doświadczenia w tym zakresie wskazują na rolę, jaką w tym procesie odgrywa logika działań aparatu skarbowego. Przykładowo, analiza wyroków WSA wskazuje, że pomiędzy zaistnieniem zdarzenia gospodarczego, wpływającego na wartość zobowiązania podatku VAT, a wy daniem ostatecznej decyzji zaskarżanej przed sądem upływa zwykle ok. 5 lat. Tego typu czynniki wydają się oddziaływać na poziom skuteczności działań aparatu skarbowego z perspektywy nie tylko liczby i kwoty ustaleń kontroli skarbowych i celno-skarbowych, ale przede wszystkim środków, jakie z tego tytułu wpływają do budżetu. Warto zwrócić także uwagę na to, jakiego rodzaju działania ustawodawca podjął w sytuacji pandemii. Oprócz bowiem wydłużenia terminów zapłaty podatku bądź jego rozliczenia wiele zmian, które dopiero miały wejść w życie, zostało odsuniętych w czasie, np. zmiany dotyczące nowego pliku JPK, nowe zasady poboru podatku u źródła, nowa matryca stawek VAT czy odroczenie poboru podatku od sprzedaży detalicznej. Te działania niejedno krotnie stanowiły odpowiedź na postulaty środowiska przedsiębiorców, którzy wskazywali na to, iż w dobie pandemii przystosowanie się do nowej regulacji prawnej będzie szczególnie uciążliwe. Dokonując wyżej wymienionych zmian, ustawodawca niejako więc sam przyznał, że wdrażanie w życie nowych instrumentów będzie wywoływało problemy, że będą one podstawą wielu wątpliwości, które – zwłaszcza w okresie kryzysowym – warto minimalizować. Stanowi to jeden z wyraźnych dowodów na to, iż prawodawca jest świadom niemałych problemów, z jakimi praktycy muszą się mierzyć w związku z kolejnymi zmianami prawa podatkowego.
1) bardzo silny opór przed uznaniowością w działaniu admi nistracji skarbowej (charakteryzujący legislację podatko wą w Polsce), którego nie można dostrzec w tej skali w pozo stałych porównywanych państwach; można to stwierdzenie przedstawić od strony pozytywnej, jako większy zakres prawny efektywnego administracyjnego władztwa podatko wego na Węgrzech i Słowacji, co jest związane z większym stopniem zaufania do administracji skarbowej;
Polskie warunki charakteryzuje nierównomierne trakto wanie poszczególnych podatków w zakresie kompleksowości i spójności polityki regulacyjnej. O ile dążenia do zabezpiecze nia spójności polityki podatkowej można jeszcze identyfiko wać w podatkach pośrednich stanowiących główne źródła za sileniowe budżetu państwa, o tyle w podatkach dochodowych zaznaczają się: brak spójności polityki podatkowej i większe przyzwolenie na inicjatywy legislacyjne z innych źródeł niż Rada Ministrów, pomijanie szczegółowych analiz ekonomicz nych oraz podejmowanie działań regulacyjnych ad hoc Podsumowując wyniki badań szczegółowych, należy podkreślić, że zgromadzone dane wydają się potwierdzać te zę, zgodnie z którą polityka podatkowa w analizowanym okre sie była przede wszystkim zorientowana na maksymaliza cję efektu fiskalnego, de facto pomijając rozważania na temat kosztów generowanych po stronie przedsiębiorców, w tym ma łych i średnich. Przykładem może być sposób wdrożenia obo wiązkowego JPK, dublującego w znacznym stopniu istnieją ce już obowiązki informacyjne związane z deklaracjami VAT i mogącego je skutecznie zastąpić. Tym samym koszty dzia łań mających zwiększyć poziom dochodów podatkowych są przerzucane na podatników, przy czym najbardziej dotkliwe wydają się one być w przypadku mniejszych podmiotów, które nie mogą liczyć na pomoc wyspecjalizowanych działów praw nych i Tendencjapodatkowych.taznajduje odzwierciedlenie w analizie ocen skutków regulacji (OSR), stanowiących w założeniu narzędzie tworzenia prawa na podstawie dowodów. Co do zasady, doku menty te są mało precyzyjne czy wręcz sprzeczne z uzasadnie niem wprowadzenia zmian normatywnych (np. oceny skutków fiskalnych rozszerzenia stosowania JPK na wszystkie pod mioty). Znamienne wydaje się, że spośród analizowanych in strumentów najbardziej precyzyjna ocena skutków fiskalnych dotyczyła ulgi B+R. Poziom efektywności instrumentów polityki podatkowej – kategoria z dziedziny nauk ekonomicznych – znajduje wy raz w konstrukcji zasady proporcjonalności, stanowiącej jeden z fundamentów prawa UE. Obejmuje ona adekwatność celów i środków wprowadzanych regulacji, kształtując nie tylko in strumenty wdrażane na poziomie międzynarodowym (jak np. dyrektywa ATAD), ale też działania podejmowane w celu ich implementacji. Jak się wydaje, pośród postulatów kierowanych do polskiego ustawodawcy należałoby wskazać zasadność po święcenia tej materii znakomicie większej uwagi.
Karpacz 2020RAPORT
DOMINIK JAN GAJEWSKI , doktor habilitowany nauk prawnych, Instytut Prawa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ALEKSANDER WERNER , doktor habilitowany nauk prawnych, Katedra Prawa Administracyjnego i Finansowego Przedsiębiorstw Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; PIOTR KARWAT, doktor nauk prawnych, Katedra Prawa Administracyjnego i Finansowego Przedsiębiorstw Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ADAM OLCZYK , doktor nauk społecz nych, Instytut Prawa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; JAROSŁAW WIERZBICKI , doktor nauk ekonomicznych, Instytut Prawa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie
SGH WARSAW SCHOOL OF ECONOMICS AND ECONOMIC FORUM REPORT 2020
Slovakia
Czech Republic 2.6 –6.2 5.0 2.6 2.3 1.9 2.0 5.0 4.2 0.7 –1.5 –1.0 0.3 –6.7 –4.0 Croatia 2.9 –9.1 7.5 0.8 0.4 0.9 6.6 10.2 7.4 2.4 –1.7 0.5 0.4 –7.1 –2.2 Hungary 4.9 –7.0 6.0 3.4 3.0 2.7 3.4 7.0 6.1 –0.9 1.3 1.5 –2.0 –5.2 –4.0 Poland 4.1 –4.3 4.1 2.1 2.5 2.8 3.3 7.5 5.3 0.4 0.6 0.9 –0.7 –9.5 –3.8 Romania 4.1 –6.0 4.2 3.9 2.5 3.1 3.9 6.5 5.4 –4.6 –3.3 –3.4 –4.3 –9.2 –11.4 UE 1.5 –7.4 6.1 1.4 0.6 1.3 6.7 9.0 7.9 3.2 3.1 3.4 –0.6 –8.3 –3.6 Global 2.9 –3.5 5.2
The drop in production is a direct effect of the disease in fections and deaths among employees (reduced labour utilisa tion) and (partially indirect) effect of the quarantine and lock down of workplaces, restriction of workers’ mobility. Closing schools and kindergartens also restricts the work of parents who are forced to stay at home and take care of their children. As a consequence, supply (interrupted work and capital turn over) of many finished goods and physical services (quarterly
Latvia 2.2
6.4 2.7 0.2 1.9 6.3 8.6 8.3
These are indirect effects of the medical phenomenon of the epidemic: decrease in labour utilisation, disruption of mar ket and inter-organisational transactions (including supply chains disruption), inability to perform contracts (production breakdown, regulator’s response).
1. A sharp decline of the economic growth rate, after which a partial recovery will follow. There will be a consid erable drop in output, especially industrial production, con sumption spending, investments, sales and capital flow. We are definitely going to see a wave of bankruptcies of businesses, the range of which will be inversely proportional to the capital power and political support (SMEs will be more affected, bigenough-not-to-fail entities will be less affected).
Major implications of the coronavirus pandemic for Poland and other countries of Central and Eastern Europe 9.2 6.5 2.3 2.2 –0.3 –8.3 –3.4 –7.0 0.6 1.2 –0.2 –7.3 –4.5 –7.9 9.7 7.9 3.5 2.2 2.9 0.3 –6.9 –2.7 2.4 –7.0 6.7 1.7 0.5 1.2 4.5 7.0 5.1 6.8 6.8 6.8 0.5 –7.2 –2.1 2.3 –6.7 6.6 2.8 1.9 1.1 5.8 8.8 7.1 –2.6 –2.9 –2.4 –1.3 –8.5 –4.2 Euro zone 1.2 –7.7 6.3 1.2 0.2 1.1 7.5 9.6 8.6 3.3 3.4 3.6 –0.6 –8.5 –3.5 Bulgaria 3.4 –7.2 6.0 2.5 1.1 1.1 4.2 7.0 5.8 5.2 3.3 5.4 2.1 –2.8 –1.8
TABLE 1. Forecast for some macroeconomic indicators: CEE countries Country Real GDP Inflation rate Unemployment rate Current account Budget deficit 2019 2020 2021 2019 2020 2021 2019 2020 2021 2019 2020 2021 2019 2020 2021 Estonia 4.3 –6.9 5.9 2.3 0.7 1.7 4.4
7.4 2.2 0.8 1.5 6.3
As a result of the COVID-19 pandemic all the areas of hu man activities are under greater pressure to apply digital solutions. / A considerable number of industries and sec tors recorded an income drop by 50%–90% or more.
1.1
T he COVID-19 pandemic caused by SARS CoV-2 vi rus exposes an immense volume, pace, complexi ty, fundamental uncertainty and interdependence of phenomena usually connected with various lev els of social system analysis. This is an unprecedent ed complex of phenomena in recent economic and political his tory of countries of Central and Eastern Europe (and globally).
The analysis of implications of the COVID-19 pandem ic was carried out on five levels. The macroeconomic and me soeconomic (sector-related) implications are presented below. The remaining levels, i.e. microeconomic (behavioural), insti tutional (limited to “economic” institutions) and global (inter national), are discussed in detail in the full edition of the SGH report.
MACROECONOMIC IMPLICATIONS (AGGREGATE LEVEL) Most macroeconomic analyses provide charts of future GDP for the next two years in the form of letter V or, less optimistic, let ter U. The great uncertainty about the course of the pandemic, as well as the scope and schedule of policies of “locking down and reopening” economies by national states, seems to indicate an intention to satisfy a common need for a “roadmap”, to build confidence and leadership in the “war with the virus”, rath er than a need for traditional economic forecasts. Major con sequences of the COVID-19 pandemic, both those already ob served and those predicted, are presented below.
Karpacz 2020REPORT
Lithuania 3.9
Source: own study by SGH Warsaw School of Economics based on data of the European Commission.
Slovenia
1.1
Indices of business confidence are also falling: at the be ginning of the year the Polish consumer and investor confidence indices were low, but still positive; the breakdown came in April – CCCI (Current Consumer Confidence Index) dropped to -36.4 points, or by 37.7 points compared to March 2020, while Leading Consumer Confidence Index fell by 47.7 points.
6. All the areas of human activities are under greater pressure to apply digital solutions. Digitization of informa tion aspects of production processes may in the midterm create an economy sector with new forms of competition, or so-called contact-free economy. These processes are in line with the po litical struggle for new competitive advantages and for a defini tion of the “new normal”.
str. 34 | 35ECONOMIC FORUM 2020 drop in output for 2020 may reach 70%–90% in some sectors) is directly disrupted. Factors causing the drop include broken international cooperation relations, reduced production of in termediate products (especially in the processing industry), disruption of consumption of finished and intermediate goods and services caused by a decline in aggregate consumption (in come drop), delayed consumption and investment purchases.
5. Finance. We are observing a decline in stock prices, es pecially for the most affected sectors, lower international cap ital flow, fall of the exchange rate of national currencies of pe ripheral countries (CEE) on the financial markets.
MESOECONOMIC (SECTOR-RELATED) IMPLICATIONS
The fluctuations in exchange rates should also be not ed, for instance the drop in the prices of national currencies of some CEE countries in the first four months of 2020 was, in the Visegrad Group: about 11% for the Hungarian forint, 8% for the Czech koruna, 7% for the Polish zloty (for the sake of compar ison, the Russian rouble lost 24%, and the Ukrainian hryvnia lost 13%). Uneven spread of the epidemic and its consequences may cause even deeper decline.
As could be expected, the financial sector reacted by pan ic: all the three American indices (Dow Jones, S&P 500, NAS DAQ) fell between the third week of February and the third week of March 2020 by about 35%, which was the largest drop caused by an epidemic in history. Stock prices bounced back in April 2020. In Asia the prices on major markets fell by several to 30% percent. The stock market slump means that the finan cial sector with its huge funds will have an opportunity to take over companies from all the sectors of the “real sphere” at lower prices. The European elites understand this, and prepare legis lation counteracting mobility of “undesirable” (e.g. Chinese, but not American) capital, to prevent foreign acquisitions of nation al companies by buy-outs of large packages of company stocks by national states.
3. Sharp inflation decrease. It seems that factors such as decline in total demand (smaller and different final consump tion among some social groups, smaller income) or demand for some raw materials and commodities (crude oil) compensate the rise in prices related to production bottlenecks by a high er demand for the ‘virus-complementary’ goods (toilet paper). This short-term effect may however be off-set as soon as in the summer 2020, if re-opening industries and sectors will require for instance specific distancing rules (e.g. leaving 2, 3, 4 free spaces in the public transport, designating several square me tres for each person), which would result in higher break-even point for businesses and justify a rise in ticket prices (3-fold in air transport).
The sector that was most affected by the pandemic is obvious ly the sector of medical services and healthcare. Illustrations of the physical aspect of the epidemic, morbidity and death rates, as well as examples of so-called epidemic curves used for mod elling of epidemic phenomena can be easily found in the Inter net. Mathematical models of the epidemic have become popular due to using the term “curve flattening” (e.g. for the rate of coro navirus deaths increase) in the political discourse.
The healthcare sector today is regarded to be an example of unreliability of the market (lower capacity of private hospi tals and clinics, if they were open at all, marginal range of pro vided services, insufficient investments in the works on the vac cine) and of the state (also limited capacity, overworked medical staff, underpaid nurses and auxiliary workers, lack of laborato ry, equipment, staff, financial reserves).
Outside the medical sector, a considerable number of in dustries and sectors recorded an income drop by 50%–90% or
4. Higher state budget deficit and government debtto-GDP ratio. In many national economies “automatic stabi lizers” worked, enhanced by discretionary “emergency” meas ures. The (highest) promised, granted, expended, (lowest) paid amounts exceed Keynesian interventions observed so far in the history of economic policy, and although they are with in the range of 5%–25% of GDP, (according to published decla rations) they may exceed a half of the national income, for ex ample in Germany (estimates of Bruegel Think Tank of April 2020). Declarations of G20 leaders to do whatever is needed to rescue the economy indicate that financial involvement of the state may grow further if the epidemic (or political) situ ation becomes worse. Legislative measures undertaken so far by the US government are planned to total USD 3.6 tril lion, among which money designated directly to workers and the unemployed seem to account for 10%–15%, in addition to at least USD 7.5 trillion from Federal Reserve, which implies even larger handouts in the future. In the EU, political discus sions more and more openly mention ideas of corona-bonds, Euro-bonds, Pandemic Solidarity Funds (PSI), Symmetric Shock Stabilisation Fund (SSSF) etc. The state reaffirms its role of the “lender of last resort”. Since at the beginning of the third decade of the 21st centu ry there is no more space to reduce interest rate, quantita tive easing has become the main component of monetary pol icy, while “optimal” rules and limits recommended earlier have been “forgotten”. This will entail unprecedented growth of the public finance deficit and (national and possibly for eign) debt. Introduction of new (national) (anti-)virus taxes or their substitutes seems probable in the mid-term. Politi cal economy of each country will define its fiscal package and “adequate” burden distribution (more for the poor, less for the wealthy or other options), which will probably make them stay en vigueu r for longer.
2. Decrease in employment, increase in open and hid den unemployment (unemployment benefits). Growing un employment is and will be unequal: in the areas where gig con tracts are common, it will be deeper, more permanent and difficult to reverse by an upturn, especially for new employees entering the labour market. So far, the decline in unemployment resulting from the increasing number of deaths has been statis tically insignificant (in OECD countries).
Development paths of countries and regions of Central and Eastern Europe
A significant aspect of the supply shock is the disruption of supply chains and the protectionist reaction calling for domes tic manufacturing. It is quite easy to securitize this process, i.e. make it an issue of national security. Another example are food supply chains, criticized by environmentalists as too long and internationalised, although cheap food entails cheap labour, which makes it possible to reduce real wages (and pensions). Re-consideration of technology requirements, cost reductions, delivery times and risks of supply chain disruption will be a sub ject of continuous calculations of competitors, both for individ ual businesses and more “strategically” oriented and regulated national economies. This will naturally produce obvious impli cations for the international trade.
MARIUSZ PRÓCHNIAK , habilitated doctor of economic sciences, Department of Economics II of SGH Warsaw School of Economics; JULIUSZ GARDAWSKI, professor of economic sciences, Institute of Philosophy, Sociology and Economic Sociology of SGH Warsaw School of Economics; MARIA LISSOWSKA , professor of economic sciences, Department of Economics II of SGH Warsaw School of Economics; PIOTR MASZCZYK , doctor of economic sciences, Department of Economics II of SGH Warsaw School of Economics; RYSZARD RAPACKI, professor of economic sciences, Department of Economics II of SGH Warsaw School of Economics; ALEKSANDER SULEJEWICZ, habilitated doctor of economic sciences, Department of Economics II of SGH Warsaw School of Economics; RAFAŁ TOWALSKI, doctor of economic sciences, Institute of Philosophy, Sociology and Economic Sociology of SGH Warsaw School of Economics Before the transformation, Poland was one of the least eco nomically developed countries in the CEE-11 group; in re spect of GDP per capita at PPP it exceeded only Roma nia. / In 1990–2019 the fastest growing economy in the CEE-11 group was Poland, whose GDP rose more than 2.5 times (the index was 256). It means that the average annual growth rate was 3.2%. The only CEE country that had undergone transformation and had a similar develop ment rate was Slovakia (2.5% annually). / In 1990-2019 Poland managed to reduce the economic development gap with all the old Member States of the European Union (ex cept Ireland). The evaluation of economic development paths in the examined countries of Central and Eastern Europe in 1990-2019 should take into account deep econom ic decline (so called ‘transformation recession’) that occurred as a result of launching the process of polit ical transformation. In the beginning of the transformation it caused a cumulated drop in national income by as much as 18% in Poland and almost 65% in Lithuania. The period of transfor mation recession in the region lasted from 2 years in Poland to even 8 years in Bulgaria.
REPORT more. Data prove particular vulnerability of retail trade, trans port (especially passenger transport, including air travel), ser vices involving personal contact of staff with customers (hotels, tourism – especially international, food services, health care, hairdressers and beauticians, leisure, gyms and fitness centres, prostitution) and numerous audience (professional sports, cul ture institutions, amateur sports, scientific conferences, reli gious ceremonies), but also postal services and the out-of-home advertising segment. In some industries remote work and contactless sales (e.g. all stages of education, internet trade, teleconferences, telehealth) allow for joining e-business sector and give a chance to make it through the crisis unscathed. Some newly digitized or digitally advanced sectors are going to experience a boom (tele communications, social networks).
The transformation recession additionally increased the gap between economic development of Central and Eastern Eu rope and the Western Europe in the initial years of the political transformation. For instance, while in 1989 GDP per capita ad justed by purchasing power parity (PPP) in Poland accounted for 38% of the average GDP in EU-15 countries, in 1991 (when the transformation recession ended) it fell down to 32%. It al so should be added that before the beginning of the transforma tion, Poland was one of the least economically developed coun tries in the CEE-11 group and in respect of GDP per capita at PPP it exceeded only Romania. Nevertheless, it was the fastest developing economy in the CEE-11 group in 1990–2019. Similar trends were observed for development paths of Poland and two reference groups in the 2004–2019 period, or after Poland’s accession to the EU. The situation changed slightly after the 2008 global financial crisis (2010–2019). The development rates in that period were less di versified both among the CEE countries and comparing the av erage for CEE-11 and EU-15. That was also when Poland lost its leading position in the region. Between 1990 and 2019 GDP of Poland, as the only coun try from the analysed group, grew by more than 2.5 times (the index was 256). It means that the average annual growth rate (taking into account the 1990–1991 transformation recession) was 3.2%. The only CEE country that had undergone transfor mation and had a similar development rate was Slovakia (2.5%
Karpacz 2020
MARIUSZ PRÓCHNIAK , habilitated doctor of economic sciences, Department of Economics II of SGH Warsaw School of Economics; JULIUSZ GARDAWSKI, professor of economic sciences, Institute of Philosophy, Sociology and Economic Sociology of SGH Warsaw School of Economics; MARIA LISSOWSKA , professor of economic sciences, Department of Economics II of SGH Warsaw School of Economics; PIOTR MASZCZYK , doctor of economic sciences, Department of Economics II of SGH Warsaw School of Economics; RYSZARD RAPACKI, professor of economic sciences, Department of Economics II of SGH Warsaw School of Economics; ALEKSANDER SULEJEWICZ, habilitated doctor of economic sciences, Department of Economics II of SGH Warsaw School of Economics; RAFAŁ TOWALSKI, doctor of economic sciences, Institute of Philosophy, Sociology and Economic Sociology of SGH Warsaw School of Economics
TABLE 1. GDP growth in Central and Eastern Europe countries in 1990-2019 Country GDP growth rate (basic prices) GDP in 20194Average annual growth rate (%) Annual growth rate (%) 1990–2019 2010 2018 20191 1989 = 100 2004 = 100 2010 = 100 Visegrad Group states Poland 3.2 3.6 5.1 4.1 256 180 137 Czech Republic 1.8 2.3 2.8 2.5 169 147 122 Slovakia 2.5 5.7 4.0 2.7 207 173 128 Hungary 1.7 0.7 5.1 4.6 164 134 130 Average2 2.3 3.1 4.3 3.5 199 159 129 Baltic states Estonia 2.0 2.7 4.8 3.2 184 149 138 Lithuania 1.1 1.5 3.6 3.8 137 158 138 Latvia 0.9 –4.5 4.6 2.5 132 146 135 Average2 1.3 –0.1 4.3 3.2 151 151 137 Southeast Europe Bulgaria 0.9 0.6 3.1 3.6 133 157 125 Croatia 0.5 –1.5 2.7 2.9 116 120 112 Romania 1.7 –3.9 4.4 4.1 163 170 141 Slovenia 1.9 1.3 4.1 2.6 173 134 118 Average2 1.3 –0.9 3.6 3.3 146 145 124 Western Europe UE153 1.3 2.2 1.8 1.2 149 120 113 1 Estimates. 2 Non-weighted average. 3 Weighted average 4 For calculating growth rate based on 1989 = 100, historical data of the EBRD for the year 1989 were used. Source: own study by SGH Warsaw School of Economics based on data of Eurostat and European Commission.
str. 36 | 37ECONOMIC FORUM 2020 annually). Average economic growth rate in 1990–2019 in Po land in annual terms was 2.5 higher (3.2%) than the average for EU-15 (1.3%). Other countries that achieved economic growth rate higher than the EU-15 average were Estonia, Slovenia, Czechia, Romania and Hungary. At the opposite end were Croa tia, Bulgaria, Latvia, Lithuania, where the economic growth was lower than the EU-15 average. In the period following Poland’s accession to the EU, its GDP grew by 80% (i.e. on average by about 4.2% a year). Sim ilarly to the entire period of political transformation, Poland was in this respect a leader in the group of the new EU Mem ber States (only Slovakia with 73% and Romania with 70% growth achieved a similar rate). Simultaneously, Poland also had a much higher growth rate than EU-15 countries. It should be highlighted that in 2004-2019 all the CEE-11 countries, ex cept Croatia, had a higher economic growth rate than the aver age for EU-15 economies, which meant a reduction of the histor ical wealth gap with the Western Europe. Although Poland was the only EU Member State that was not affected by the recession caused by the 2008 financial crisis, in the years 2010–2019 that followed it lost the leading position of the fastest developing economy among the CEE countries and its “growth yield” compared to the EU-15 also dropped. It was mostly caused by slower development pace in Poland – an average annual GDP growth rate in that period was 3.2% and it was by 1 percentage point lower than in the years 2004–2019, or after Poland’s accession to the EU (4.2%).
As a result of interaction of these trends, Poland man aged to reduce significantly (in 1990-2019) the economic de velopment gap with all the old EU Member States, except Ire land. Improvement of the relative development position of the Polish economy was a consequence of not only higher econom ic growth rate, but also diversified demographic trends, as well as directions and pace of currency exchange rate fluctuations in individual countries.
of working time reduction of wages redundancies other
Karpacz 2020REPORT
Source:
FIGURE
Restrictions introduced after the COVID-19 epidem ic outbreak caused an immense economic shock. Ac cording to research carried out in April 2020 by the Institute of Economic Development of SGH Warsaw School of Economics, only 9% of Polish manufactur ing and trade companies were not affected by the adverse effects of restrictions, while one in four perceived them as severe (Fig ure 1). Those who suffered the most were trade enterprises. On ly 7% of them did not report negative effects of restrictions im posed by the government, while one third considered them to be severe. Those less affected by the crisis were construction com panies, as 22% of which regarded the consequences of restric tion as severe, and processing industry businesses, 11% of which were not affected by the negative consequences of measures in troduced to control the epidemic.
Economic
FIGURE 1. Impact
Source:
607050403020100 total trade processingindustry constructionindustry severe noticeable imperceptible 607050403020100 total trade processingindustry constructionindustry cutting
related expenses
the
The crisis manifested itself by a drop in basic economic ac tivity measures: rate of output, sales, orders and investments, production capacity utilisation, prices and, to a lesser extent, employment. The slump in sales and prices strongly affected the financial situation of businesses. Economic climate indica tors presenting in a synthesized manner the situation in the an alysed fields of economy, reached historical lows. The situation in the processing industry, construction and trade has not been so bad in any of the crises during the last 20 years. In response to impediments for business activity and the resulting decrease in income, companies mostly cut non-em ployee related expenses (52%) and reduce working time (50%) – Figure 2. In 27% of firms employee wages have been or are planned to be reduced, and every fifth enterprise is cutting down on staff. Measures undertaken in the first place by trade com panies include reduction of working time, cutting non-employ ee related expenses and employment downsizing (63%, 52% an 29% respectively). Construction and industrial companies mostly attempt to cut non-employee related expenses (51% and 53% respectively), followed by employment changes through working time reduction (46% and 47%), workforce downsizing (29% for both types) and redundancies (22% and 17%). At the moment of the COVID-19 pandemic outbreak the European Union (EU-27) was already experiencing econom ic slowdown, which began at the turn of 2018, thus ending the long expansion phase lasting from 2014. Restrictions of busi ness activity introduced in March 2020 intensified the decline. climate in Central and Eastern Europe during the COVID-19 pandemic of economy lockdown (%) 2. Businesses’ response to the crisis caused by COVID-19 epidemic (%) own study by SGH Warsaw School Economics own study by SGH Warsaw School Economics non-employee reduction
of
of
on the situation of businesses
The COVID-19 crisis is going to exacerbate the busi ness activity decline in the EU that has lasted for two years now. / The drop in output and sales recorded in the EU in March and April 2020 was the deepest in the last 20 years. / Indices reflecting changes in the economic sen timents in the Visegrad Group recorded the largest decline in history. / Only 9% of Polish manufacturing and trade companies were not affected by adverse effects of COV ID-19 restrictions, while one in four perceived them as se vere. / In response to impediments for business activi ty, companies mostly cut non-employee related expenses (52%) and reduce working time (50%).
Source: own study by SGH Warsaw School of Economics based on data of Eurostat.
TABLE 2. Monthly changes in the smoothed confidence indices in industry (ICI), construction (CCI), retail trade (RCI) and consumer sentiment index (CSI)
str. 38 | 39ECONOMIC FORUM 2020
in the Visegrad Group in 2020 (pts). Country Month ICI CCI RCI CSI CZ March –5.0 0.9 –5.3 –1.0 April –20.4 –8.5 –14.4 –13.9 May 2.4 –1.9 5.9 7.6 HU March –2.9 –7.1 –4.2 –0.4 April –20.8 –9.5 –23.6 –25.8 May –1.5 –9.2 9.1 6.1 PL March –21.8 –1.9 –1.5 1.5 April –8.0 –28.4 –31.4 –24.5 May 8.0 3.7 –1.8 2.4 SK March –2.3 4.6 2.2 1.4 April –39.2 –41 –31.5 –22.1 May 13.7 –2.4 2.5 2.1 Source: own study on the basis of data of Eurostat and IRG SGH.
TABLE 1. Changes (monthly – m/m, annual – y/y and aggregate since the last upper turning point, UTP) of the smoothed confidence indices in: industry (ICI), construction (CCI) and retail trade (RCI) in the European Union in 2020 (pts)* ICI CCI RCI Month m/m y/y Since UTP m/m y/y Since UTP m/m y/y Since UTP March –4.5 –9.5 –18.1 –2.8 –6.3 –7.0 –7.7 –8.1 –6.7 April –21.6 –28.8 –39.7 –19.4 –24.6 –26.4 –22.8 –29.5 –29.5 May 5.0 –24.8 –34.7 –1.0 –23.9 –27.4 0.9 –28.9 –28.6
* Last upper turning points: ICI – June 2019, CCI – January 2019, RCI – April 2019
The data presented in Table 2 show that individual econ omies of the Visegrad Group were differently affected by the crisis, despite its pervasive nature. In Czechia the crisis affect ed mainly the industry, while the consumer sentiment and re tail trade were the least affected. In Hungary the crisis most ly depressed consumer sentiment and decreased consumer spending. The impact was felt most strongly in April and it was short. Consumer sentiment was still bad, although relatively
The economic downturn was sharp. In the first quarter of 2020 the smoothed index of real GDP lost 3.6 points. Since the peak in the fourth quarter of 2018 the cyclical component of re al GDP fell in total by 3.0 points, or on average by 0.6 per quar ter. Therefore, the intensity of the fall is only slightly smaller than the one recorded during the global financial and econom ic crisis. In that time, or from the fourth quarter of 2007 to the third quarter of 2009, the cyclical real GDP was falling on av erage by 0.9 points per quarter. The GDP drop in the first quar ter was coupled with a collapse in private demand. The rate of consumption fell by 4.6 points compared to the fourth quar ter of 2019, and the investment rate shrank by 4.9. The demand shock was huge. The drop in the smoothed private consumption index was almost four times bigger than the biggest one record ed before (second quarter of 2000) and the biggest drops in the smoothed fixed assets expenses were recorded only in the first quarter of 2009 (by 6.7 points) and the third quarter of 2019 (by 5.1Anpoints).analysis of data available for the second quarter 2020 shows that the crisis in the European Union exacerbated in April. The volume of industrial production decreased (the in dex shrank by as much as 17 points, in March by 12.7 points), the same happened for construction and assembly production (by 11.4 points and by 15.2 in March) and retail sales (by 11.2 points and 11.4 in March). The drop in output and sales recorded in March and April was the deepest in the last 20 years. The cri sis especially negatively affected economic sentiments. The economic sentiment indicator (ESI) fell in March compared to February by 8.4 points, and in April by further 30.8 points (sic) (the biggest monthly decrease in history). The April rate of ESI (63.8) was the lowest since January 1996. Annual drops were also historical: the one from April was by 40.2 points (the larg est previously recorded drop was 36.9 in March 2009). In total, since the last peak in August 2018, ESI has lost over 48 points – almost a half, over 39 points of which just in March and April 2020. Similar changes occurred in the industrial, construction and trade sectors (Table 1). In May most EU-27 states started to gradually lift the restrictions introduced in March. As a consequence, the EU economy saw some symptoms of recovery. In May ESI grew by 2.9 points. Indicators of economic climate in processing indus try and trade also improved (Table 1). Similarly to the European Union, the Visegrad Group states also experienced huge anxiety caused by COVID-19, which accelerated the downturn forecast by economic senti ment indices already in 2018/2019. Indices reflecting changes in the economic sentiments recorded the largest drops in his tory. Already the decline in March was the deepest in almost 25 years. In April the economic slowdown exacerbated. The eco nomic sentiment index that in a synthesized manner measures the economic situation and confidence of the economic actors, in both months lost: 52 points in Poland, 42.1 points in Slovakia, 31.8 in Czechia and 29.5 points in Hungary (39.2 points in EU27). Slight improvement was recorded in May, which howev er did not include Poland, where ESI dropped by 0.3 points. In the three other Visegrad Group countries ESI grew by 3.9, 0.1, 1.2 points respectively (in the EU-27 the growth was 2.9 points). Table 2 presents changes in the fragmentary indices for the last three months. In each case the April drops were the biggest since the beginning of Eurostat’s research on the economic situation, as they much exceeded average monthly drops of the indices.
ELŻBIETA ADAMOWICZ , full professor, Institute of Economic Development of SGH Warsaw School of Economics; SŁAWOMIR DUDEK , former employee of SGH Warsaw School of Economics; GRZEGORZ KONAT, assistant, Institute of Economic Development of SGH Warsaw School of Economics; KATARZYNA MAJCHRZAK , habilitated doctor of economic sciences,Institute of Value Management of SGH Warsaw School of Economics; EWA RATUSZNY, doctor of economic sciences, Institute of Economic Development of SGH Warsaw School of Economics; KONRAD WALCZYK , doctor of economic sciences, Institute of Economic Development of the Warsaw School of Economics
The global rate of RES (renewable energy sources) gener ation proves that it has been the fastest developing source of energy in the last decade. / The global rate of electricity production from RES (in TWh) was 12.59% for wind power, 28.91% for solar power and 6.98% for other sources, while in the European Union the rates were 4.63%, 7.29% and 3.44% respectively. This means that EU is below the global average and, what is even worse, below the average for OECD coun tries. / Poland has a large share of wind power (12.8 TWh) and a small share of solar power (0.3 TWh). / In Central and Eastern Europe the countries usually apply relatively passive renewable energy policy. / The COVID-19 pandem ic caused a demand and supply shock on the market of ener gy raw materials. It also showed that the European Union depends too much on the imported RES technologies and RES intermediate products. T he global rate of RES (renewable energy sources) gen eration proves that it has been the fastest developing source of energy in the last decade. In 2007-2017 the global production of renewable energy, expressed in terawatt-hours (TWh), was 14.5%, and in 2018 it was also 14.5%. The growth rate of energy production from RES in the European Union, which is traditionally regarded to be the most determined to reduce CO2 emissions by the development of RES, was lower than the global growth rate; in 2007–2017 it was 12.8% and in 2018 it was 4.8%. Summing up, the European Union, producing 28.4% of energy from RES (in 2018), lowered its growth rate of energy production from RES. Production of renewable energy is unevenly distributed among countries, which also refers to the sources of this pro duction. The RES segment has a visibly large share of pow er production from wind (12.8 TWh in Poland and 6.5 TWh in Romania), and a small share of solar power production: 0.3 TWh and 1.7 TWh respectively in 2018. An inverse situation is in Czechia, where in 2018 solar power prevailed (2.3 TWh) over wind power (0.6 TWh). In some countries, such as Czechia (4.7 TWh) and Hungary (2.4 TWh) a considerable share of oth er sources in total RES production was observed in 2018 (Other sources of RES electricity are: geothermal energy, biomass and biogas). The global rate of electricity production from RES (in TWh) was 12.59% for wind power, 28.91% for solar power and 6.98% for other sources, while in the European Union the rates were 4.63%, 7.29% and 3.44% respectively. It is undoubtedly worth to bear in mind that EU (with the changes of 4.63% for wind, 7.29 for solar power and 3.44% for the other) is below the global average and, worse still, below the OECD average. Jux taposition of percentage growth of electricity production from RES shows that the 4.76% growth is almost twice smaller than growth for OECD (8.56%). Only Ukraine showed exceptional ly high rates for all the categories (wind, solar and other pow er) with its YOY (2017 to 2018) increase of 15.65%, and 69.71% and 33.70%. For the first two categories (wind and solar power) Belarus reached results exceeding the EU average – 21.63% and 51.11%. This group also includes Hungary (68.73%) and Poland (81.21%) in the solar power category. Countries with low share of power production from a spe cific source showed high growth, which can indicate that, on one hand the process may be impermanent, and on other hand that increasing RES share faces barriers that restrict the growth. There is considerable potential for the development of re newable energy in Central and Eastern Europe, but it is not utilised yet, since it still has not been subject to systemic en ergy transformation. The energy transformation based on civ ic energy assumes conveying renewable energy production to societies, or local communities, who are the infrastructure owners and who manage it. Such energy transformation aimed at renewable energy brings measurable benefits not only to large corporations, but also to households, local governments,
Karpacz 2020REPORT moderate. In Poland the crisis impacted mainly the process ing industry. It was felt by the construction industry and the consumers in April. Poland is the country where the May up turn was the best visible. The producer sentiments were most affected in Slovakia – they fell down twice more than in other countries. In May in all the Visegrad Group states the situation in individual industries and consumer sentiments revived, ex cept construction (not in Poland), the recovery of which is vis ibly more sluggish.
Renewable energy – a challenge for the countries of Central and Eastern Europe
SMEs and farmers. In the entire EU, especially in Western Europe, the energy transformation based on civic energy is gaining momentum. In the countries of Central and Eastern Europe however the situation is utterly different – the states mostly effect passive policies regarding civic renewable en ergy, and projects aimed at building such energy system are practically non-existent.
695.1 285.7 363.9 1344.8 745.8
The supply and demand shock on the energy market is going to cause a problem with effectiveness of the currently applied instruments of RES support, since other traditional energy sources are becoming more competitive. Considering also substantial uncertainty about future consumption of energy in the region, and thus the scope of impact of the pandemic on GDP, it should be highlighted that enterprises and financial institutions are going to be willing to take risks of new investments in electricity production. Also the European Commission and some European Union States point out that a way to boost the economy may be not only further energy transformation, but also its acceleration. In consideration of the fact that the European Union lost its leading position in power production from RES before the pandemic, the aspiration to accelerate the development of renewable energy sources is justified. The pandemic showed that the European Union is excessively reliant on imported RES technologies and intermediate products, which poses a sig nificant problem that must be solved in the future (by high-level agendas). Otherwise the support mechanism will be able to drive the EU economy only to a limited degree. The possibility to materialize this idea will depend both on the effectiveness of the applied policy instruments (such as EU ETS, which turned out to be ineffective during the 2008–2009 crisis) and the volume of financial resources involved. From the perspective of the region the biggest benefits from boosting the economy can be found in: development of offshore wind power (Poland, Lithuania, Latvia, Estonia), solar energy and hydropower in Romania and Bulgaria, development of electric power transmission grid and improvement of energy efficiency of family houses in Poland, while in Ukraine – both family and multi-dwelling units.
384.3 124.5 208.2 717.1 404.4 139.1 217.6 761.1 5.22 11.65 4.51 6.13
KRZYSZTOF KSIĘŻOPOLSKI, doctor of humanities, Department of Public Policy of SGH Warsaw School of Economics; DARIUSZ KOTLEWSKI, doctor of economic sciences, Department of Economic Geography of SGH Warsaw School of Economics; GRZEGORZ MAŚLOCH, doctor of economic sciences, Department of Local Government Economy and Financing of SGH Warsaw School of Economics
ENERGY AND COVID-19
Source: own study by SGH Warsaw School of Economics based on [BP Report 2019].
Total (global) OECD 337.2 377.3 1460.3 7.29 18.01 3.66 8.59 Non-OECD 432.9 167.8 821.7 524.1 247.4 248.6 1020.1 21.09 47.47 12.45 24.15 European Union 362.0 119.1 192.4 673.5 378.8 127.8 199.0 705.5 4.63 7.29 3.44 4.76
str. 40 | 41ECONOMIC FORUM 2020 TABLE 1. Growth rate for power production from RES in 2017–2018 Country 2017 (TWh) 2018 (TWh) Dynamika r/r (%) powerwind powersolar renewableotherenergy total powerwind powersolar renewableotherenergy total powerwind powersolar renewableotherenergy total Belarus 0.1 0.1 0.1 0.3 0.1 0.1 0.1 0.4 21.63 51.11 2.97 23.84 Czech Republic 0.6 2.2 5.0 7.7 0.6 2.3 4.7 7.7 3.09 6.62 –4.76 –0.94 Germany 105.7 39.4 51.1 196.2 111.6 46.2 51.4 209.2 5.58 17.16 0.67 6.63 Hungary 0.8 0.3 2.1 3.2 0.6 0.6 2.4 3.6 –19.79 68.73 10.80 9.89 Poland 14.9 0.2 6.5 21.6 12.8 0.3 6.3 19.5 –13.84 81.21 –2.42 –9.68 Romania 7.4 1.9 0.5 9.8 6.5 1.7 0.5 8.6 –12.29 –9.81 –12.08 –11.80 Ukraine 1.0 0.8 0.2 1.9 1.1 1.3 0.2 2.6 15.65 69.71 33.70 38.82
1128.0 453.5 585.0 2166.5 1270.0 584.6 625.8 2480.4 12.59 28.91 6.98 14.49
Total (Europe)
221.0
The COVID-19 pandemic caused a demand and supply shock on the market of energy raw materials, resulting in very low prices of crude oil, gas and coal, which are the basic source of energy in the region and the rest of the world, despite the dynamic growth of power production from RES. WTI crude oil reached the lowest price on 27 April 2020 (USD 12.91 per barrel). Gas prices fell in the first half of 2020 by 25%, reaching USD 1.8 per Btu, while ARA coal price dropped from USD 61.15 per ton (2 January 2020) to USD 50.6 per ton (4 June 2020).
REPORT
Use of technology gives the opportunity for a new form of education, i.e. on-line learning. Instruments for remote education have been developed and applied for a long time, but their significance rose in the face of the coronavirus pandemic.
The use of information and communication technologies also stimulates development of tele-health services, which are a significant element of healthcare. Modern solutions are used for tele-monitoring, tele-supervision, tele-physiatry, tele-care, tele-diagnostics, tele-description, tele-psy chiatry. Rendering these services requires both physicians at hospitals and health centres and patients to have special equipment. Development of tele-health improves communication of the patient with the doctor, and in some cases can replace traditional diagnosis and treatment methods. Considering the pandemic, another advantage of tele-health is limitation of patients’ movement and reduction of disease spreading.
The situation of the global economy connected with COVID-19 increased the need for innovative solutions, especially in two areas:
Karpacz 2020
INNOVATIONS AND COVID-19
1. development of information and communication technologies that make it possible to popularise remote work, remote education and remote health services, in order to raise health security and at least partially mitigate the consequences of the pandemic-related disruption; 2. works on innovative medicines, specifically the vaccine for COVID-19 virus.
Poland is an undisputed leader among the CEE countries in respect of number of introduced instruments of innovation policy. / The most common form of support for innovation in Central and Eastern Europe are research grants. / De velopment of information and communication technology (ICT) during and after the coronavirus pandemic may be a driving force of many economies.
In recent years innovation has become one of the key econom ic issues, determining international competitiveness. An analysis carried out for this study showed that since 1990s countries of Central and Eastern Europe had a low level of both innovation capacity (defined by indicators such as R&D spending) and poor innovation position. At the same time, indi vidual CEE countries are diversified in respect of high-tech in dustries, for instance Czechia is a leader of production of com puters, electronic and optical products, Poland is the leading producer of aircraft, spacecraft and related machinery; Hunga ry is the best at manufacturing basic pharmaceutical substanc es, medicines and other pharmaceutical products. Research on the efficiency of the innovation system, consisting in meas uring relations between output measures (defining the innova tion position) and input measures (reflecting innovation capaci ty) showed that the efficiency of the innovation system in Poland is poor.The most common form of support for innovation in Cen tral and Eastern Europe are research grants. This refers most ly to grants for projects carried out by public research insti tutes. They are followed by grants for businesses for R&D and introduction of innovation. It can be therefore stated that this instrument weighs the most, although it will probably change as money from structural funds for the region will be gradual ly reduced.Itisworth noting that an important and broadly applied instrument of innovation policy are information campaigns promoting innovations and their role. The number of national strategies, plans and agendas that are in line with the innova tion policy is overwhelming. Although data in the STIP Com pass base have been collected since 1992, and plans and strat egies have to be amended and adjusted to social and economic changes, the number for this relatively long period is still enor mous (over 14 on average per country). Hungary, Lithuania, Po land are leaders in this respect, but in most countries innovation
Level of innovation of the economies of Central and Eastern Europe
Development of information and communication technology during and after the coronavirus pandemic may be a driving force of many economies. It is estimated that 10-percent growth of access to broadband Internet accounts for almost 2% of gross global product. The use of the Internet provides new opportunities for employers and employees, especially in respect of remote work and remote labour resources management. On-line work entails most of all time efficiency for both the employee and employer and avoidance of unnecessary costs. What is more, remote work means also flexible working time, or adjusting work to private life. That is why it has been observed that the number of employees working through digital platforms in the EU countries had been regularly growing even before the pandemic. Additionally, innovative solutions based on ICT, such as ProteGo Safe application, may be helpful in controlling the COVID-19 virus.
Studies
sciences,
MAŁGORZATA STEFANIA LEWANDOWSKA , habilitated doctor of economic sciences, Department of International Management of SGH Warsaw School of Economics; KRYSTYNA POZNAŃSKA , professor of economic sciences, Institute of Enterprise of SGH Warsaw School of Economics; MAŁGORZATA RÓSZKIEWICZ , professor of economic sciences, Institute of Statistics and Demography of SGH Warsaw School of Economics; MAŁGORZATA , doctor of economic Department of Law of SGH Warsaw School of Economics; MACKIEWICZ, doctor of economic Department of East Asian Economic of School of
Administrative and Financial Corporate
ARKADIUSZ MICHAŁ KOWALSKI, habilitated doctor of economic sciences, Department of East Asian Economic Studies of SGH Warsaw School of Economics;
GODLEWSKA
sciences,
the Warsaw
Economics TABLE 1. Number of innovation policy initiatives and instruments in selected countries of Central and Eastern Europe Instruments of innovation policy Bulgaria Croatia RepublicCzech Estonia Hungary Latvia Lithuania Poland Romania Serbia Slovakia Slovenia Total Cooperation infrastructure 13 13 15 6 16 9 18 16 4 2 9 21 142 Dedicated support for research infrastructure 3 3 4 2 5 3 2 3 2 1 1 2 31 Information services and access to data bases 4 9 5 3 5 4 7 2 1 3 11 54 Cooperation networks and platforms 6 1 6 1 6 2 9 11 2 5 8 57 Direct financial support 22 11 24 33 56 32 61 124 19 6 12 53 453 Centres of excellence – grants 2 2 1 1 4 3 2 1 2 18 Equity financing 2 2 4 3 14 8 1 2 36 Scholarships, student and graduate loans 1 1 5 6 5 10 15 1 1 7 52 Subsidies for business innovations, research and development 4 3 5 10 17 4 10 23 7 1 3 13 100 Innovation vouchers 1 3 1 1 1 3 1 1 12 Institutional financing of public research 4 1 4 4 5 5 3 3 1 1 7 38 Loans for business innovations 1 3 3 2 5 2 3 19 Procurement schemes for innovations, research and development 1 1 2 1 2 4 1 1 13 Project grants (public research) 12 2 6 6 16 11 18 61 9 1 4 19 165 Innovation policy management 20 30 25 31 56 30 56 60 21 8 12 48 397 Establishment or reform of management structures of institutions 3 8 1 2 4 2 1 6 1 2 30 Formal consultations with instrument beneficiaries or experts 1 2 2 1 2 2 4 1 1 4 20 Horizontal bodies coordinating STI 3 1 2 1 1 2 5 1 3 1 1 8 29 National strategies, schemes and plans 9 15 14 12 32 13 22 22 8 1 7 19 174 Analyses (e.g. evaluations, comparative analyses and forecasts) 3 3 8 6 6 8 10 6 1 4 55 Information campaigns and other information actions 4 3 8 10 5 7 13 1 4 9 64 Bodies of aesthetic supervision and consultancy 1 1 11 4 1 1 2 21 Norms and certificates for technology development and implementation 1 2 1 4 Guidelines, regulations and incentives 1 6 13 11 4 4 17 15 2 5 4 11 93 Regulations on new technologies 1 1 1 2 5 Regulations and incentives relating to intellectual property 1 3 1 2 4 2 1 1 15 Regulations and incentives relating to employee mobility 1 2 2 1 7 1 1 1 7 23 Awards and distinctions in the field of science and innovation 6 4 1 1 1 1 1 1 1 17 Business consultancy and consultancy on the use of technology 2 3 5 3 11 5 1 1 2 33 Indirect financial support 4 1 4 1 5 2 1 4 3 2 1 1 29 Tax relief for businesses for innovations, research and development 3 1 3 3 1 3 2 1 1 18 Guarantee instruments of risk management 1 1 1 1 1 5 Tax relief for people supporting innovations, research and development 1 1 1 1 1 1 6 Total 60 61 81 82 137 77 153 219 49 23 38 134 1114 Source: [EC-OECD 2020].
str. 42 | 43ECONOMIC FORUM 2020 policy instruments are dispersed among various strategic docu ments and numerous government institutions. The countries referred to above (Hungary, Lithuania and Poland) also have the biggest numbers of introduced innovation policy instruments, whereas Poland is the undisputed leader.
MARTA
Capital markets were very quick to respond to the news about COVID-19 pandemic. Stock markets all over the world, including those in the CEE region, saw rapid sales of stocks. This resulted in a sharp drop of market indices, connected with decrease in capitalisation on individual markets.
CAPITAL MARKETS IN CEE AND COVID-19
The first phase of stock price drops on the Warsaw Stock Exchange occurred already in the end of February, when the WIG index dropped by 14% within five business days. It was followed by a slight recovery, but due to bad news WIG started to fall again (by 28% in six business days), reaching the lowest value of 37,164.02 (closing value) on 12 March 2020.Since then the index was slowly growing until the end of May. WIG gained in total almost 30%, but is still significantly lower than at the end of 2019, just before the information about the pandemic. Similar trends could be observed on the remaining 7 stock exchanges of the CEE region (Tables 1 and 2). The sale off of stocks automatically translated into greater volume of trading, especially in March 2020. This is presented in Table 3. The only exception is Bulgaria, where the drops in relation to December 2019 are explained by the so-called base effect.
Bulgaria Hungary RomaniaCzechia Poland Slovenia Slovakia
2025151050 01020304050
Karpacz 2020REPORT
Development of capital markets in the Central and Eastern Europe region
* Data for 2018 Source: own study by SGH Warsaw School of Economics based on data of ECB.
Poland has the best developed capital market among the analysed CEE economies. Poland has the best devel oped capital market among the analysed CEE econo mies. The leading role of our country is visible nomi nally, which may be explained by a large size of the Polish economy. However, even after the WSE capitalisation is adjusted by GDP, the great significance of the Warsaw stock market in the CEE region is still evident. Since 24 September 2018 the Polish capital market has been classified as developed, while before it was rated as an emerging market. Thus, Poland found itself in one group with Western Europe countries, such as Germany, France, the Netherlands, Spain, Italy or Great Britain. The rating of our country is positive for all the index components, includ ing gross national product per capita (according to the World Bank data), creditworthiness, regulatory environment, for eign exchange market and capital market (the highest share in the index) and clearing and fiduciary services. Poland is the only country of CEE region classified as a developed mar ket. Czechia, Hungary and Romania (reclassification planned from September 2020) are still regarded as emerging markets,
Capitalization/GDP Stock sales while Bulgaria, Croatia, Slovakia and Slovenia are classified as a still lower group – frontier markets. Promotion to the group of developed markets means recognition of changes carried out so far, and better perception of the Polish capital market by the investors, also foreign ones.
Poland has the best developed capital market among the CEE economies. / Poland is the only country of CEE re gion classified as a developed market. Czechia, Hungary and Romania are still regarded as emerging markets, while Bulgaria, Croatia, Slovakia and Slovenia are classified as a still lower group – frontier markets. / The first phase of COVID-19-related falls on the Warsaw Stock Exchange oc curred already by the end of February, when the WIG index dropped by 14% within five business days.
FIGURE 1. Capitalisation of national companies’ stocks in relation to GDP (% – left axis) and volume of stock sales (EUR billion – right axis) for 7 CEE economies*
str. 44 | 45ECONOMIC FORUM 2020 TABLE 1. Dynamics of major market indices in the CEE region between January and May 2020.* Specification Value – end of 2019 Dynamics Dec 2019 = 100 (%) 1 2 3 4 5 Poland – WIG 57,832.88 2.8 -0.4 -24.2 -21.8 -19.1 Hungary – BUX 46,082.82 -0.7 -1.4 -21.9 -26.3 -21.8 Czech Republic – PX 1,115.63 2.4 -1.3 -23.6 -23.8 -19.6 Slovakia – SAX 351.14 0.5 2.0 -3.0 -6.1 0.3 Romania – BET 9,977.33 1.2 0.5 -18.0 -19.7 -15.2 Bulgaria – SOFIX 568.14 5.3 1.9 -17.2 -20.0 -18.0 Slovenia – SBITOP 921.14 4.9 5.4 -14.9 -15.2 -11.3 Croatia – CROBEX 2,017.43 2.0 -0.6 -25.9 -21.8 -21.5 * Average data for individual months. Source: own study based on data published by the stock exchanges. TABLE 2. Dynamics of capitalisation value of national companies on the major stock exchanges of the CEE region between January and May 2020* Country Value (EUR bn) – end of 2019 Dynamics 30 Dec 2019 = 100 (%) 1 2 3 4 5 Poland 129.2 -2.0 -14.2 -26.5 -20.1 -16.3 Hungary 29.4 -7.0 -13.0 -32.3 -28.7 -30.3 RepublicCzech 23.4 -2.7 -12.6 -24.9 -18.5 -17.2 Slovakia 2.8 -6.3 -5.3 -9.5 -12.1 -10.1 Romania 37.8 -1.0 -10.3 -33.5 -28.0 -23.5 Bulgaria 4.1 0.2 -2.6 -15.1 -11.3 -9.9 Slovenia 7.1 4.2 -2.0 -20.1 -13.3 -9.5 Croatia 19.9 1.7 -1.7 -14.8 -12.0 -9.7 * Data for the end of each month. Source: own study based on data published by the stock exchanges. TABLE 3. Dynamics of stock trading volume on the major stock exchanges of the CEE region between January and May 2020* Country (EURValuemillion)–Dec2019 Dynamics Dec 2019 = 100 (%) 1 2 3 4 5 Poland 3,217.4 31.7 25.8 86.6 71.0 48.9 Hungary 695.0 9.8 31.6 117.9 58.8 12.2 RepublicCzech 293.7 -2.9 58.2 182.8 62.4 36.0 Romania 107.6 89.4 68.5 206.4 67.9 37.3 Bulgaria 11.0 -46.3 -53.3 -6.5 -24.0 -50.7 Slovenia 30.2 19.2 12.6 108.1 -2.4 -4.5 Croatia 15.8 41.3 195.0 340.8 117.7 -1.2
MAREK DIETL , doctor of economic sciences, Department of Business Economics of SGH Warsaw School of Economics; MATEUSZ MOKROGULSKI, doctor of economic sciences, Department of Applied Economics of SGH Warsaw School of Economics
Last year chairmen of stock exchanges of 7 CEE countries (Poland, Czech Republic, Hungary, Slovakia, Romania, Slove nia, Croatia) took a breakthrough decision that will definite ly contribute to closer cooperation in our part of Europe. On 4 September 2019 they signed a letter of intent about launch ing a new index – CEEplus, or the Three Seas index. The initia tive was announced on the last year’s 29th Economic Forum in Krynica.The index portfolio comprises over 100 most liquid com panies listed on the regulated markets of stock exchanges of the Central and Eastern Europe region: Bratislava, Bucharest, Bu dapest, Ljubljana, Prague, Warsaw and Zagreb. Companies are included in the index based on the liquidity criterion: their mean trading volume per session has to be at least EUR 90 thousand for 6 consecutive months. The share of the companies in the index is established on the basis of the number of outstanding shares, taking into account certain limits, e.g. the biggest com pany cannot have a share exceeding 10%, and companies with a share exceeding 5% cannot account for more than a total of 40% of the index. Additionally, companies from one country cannot account for more than 50% of the index portfolio, which in practice refers only to companies listed on the Warsaw Stock Exchange. The base value of the index is 1 000 points and was established pursuant to data of 30 August 2019.
Further changes of indices, capitalisation and trading vol ume on the capital markets in the CEE region will depend on, among others, the rate of uncertainty and incoming macroeco nomic data that will reflect the influence of the pandemic on the real sphere of the economy.
*The juxtaposition does not include Slovakia due to negligibly low volume of stock Source:trading. own study based on data published by the stock exchanges.
Migration processes in the countries of Central and Eastern Europe – transformation from net emigration to net immigration countries
Faster development of CEE countries and intensified mi gration processes in recent years suggest that migration flows may play a more significant role in the future de velopment of CEE countries than it has been presumed so far. Long-term migration statistics data, observation of short-term migration and latest demographic projections show that Central and Eastern Europe countries are subject, at a various pace, to transformation from negative to positive net migration rate. It seems that the phenomenon will grow strong er as the population in Central and Eastern Europe will be age ing. It will make the dilemmas of migration policy, which have been present in the public debate of developed countries for decades, more important also in the public debate of the CEE countries.Thefeature of most Central and Eastern Europe coun tries in the past was permanent negative migration rate, which, in some of them, got even more negative after the EU accession. Data about net migration show that at the beginning of this dec ade two countries (Slovakia and Hungary) had a slightly positive rate of migrations recorded by statistical offices. Other coun tries in the 2010–2018 period went from a negative to a positive migration rate (Poland and Czechia), or reduced their negative migration rate (Lithuania and, in the last two years, Romania). In relation to the total population, the negative migration rate was most noticeable in the Baltic countries, such as Lithuania and Romania.Acharacteristic feature of the CEE countries is a relative ly low percentage of foreigners in their societies, resulting from historical conditions and – in the first decades of transforma tion – relatively small attractiveness of these countries for emi grants thinking about permanent stay. Eurostat data show that the share of foreign citizens was the largest in the Czech Re public (4.1%), while in the next country – Hungary – it was on ly 1.4%, and in Poland it was 0.3%. Most immigrants staying in the CEE countries are the citizens of other CEE countries, in cluding Ukraine and Belarus. Significant groups of foreigners consist also of the Chinese, Vietnamese and Russians, and in the case of Romania – the French. On the other hand, the most common directions of emigration from the CEE countries are Germany, United Kingdom and Austria. The latest emigration
Lithuania Germany, United Kingdom, Norway Ukraine, Belarus, Russia 0.8 0.5 1.4
Source: own study by SGH Warsaw School of Economics based on data of Eurostat.
Karpacz 2020REPORT
/ In 2019 Poland for the first time experienced a larger outflow of money sent by immigrants (USD 7.1 billion, or 1.3% of GDP) than the inflow of money from emigrants (USD 6.5 billion, or 1.2% GDP). In the remaining countries of the region transfers in flowing from emigrants prevailed over outflows sent by im migrants staying on their territories. / In 2018 around 1.1 million foreigners could be staying in Poland, which means that they accounted for almost 5% of the total supply on the Polish labour market, while five years later the share was less than 1%.
Central and Eastern Europe countries are subject, at a vari ous pace, to transformation from negative to positive net mi gration rate.
Hungary Germany, Austria, United Kingdom Ukraine, Romania, Germany 1.4 0.9 4.7
/ A characteristic feature of CEE countries is a relatively low percentage of immigrants in their societies – the share of foreign citizens was the largest in the Czech Republic (4.1%), while in the next country – Hungary – it was only 1.4%, and in Poland it was 0.3%.
RepublicCzech Germany, Austria, Switzerland Ukraine, Slovakia, Russia 4.1 2.0 3.9
Country Directions of emigration Sources of immigration Share of immigrants (%) Annual money transfers (USD billion) outflow inflow Poland Germany, United Kingdom, the Netherlands Ukraine, Belarus, China/Vietnam 0.3 7.1 6.5
/ The work of immigrants contributed on av erage to GDP growth by around 0.5 percentage points an nually.
TABLE 1. Directions of migration and money flows in the CEE countries
Romania Germany, United Kingdom, Italy Moldova, China, France 0.4 0.4 5.2
Slovakia Germany, Czech Republic, Austria Czech Republic, Hungary, Romania 1.1 0.3 2.2
/ The COVID-19 epidemic should not substantial ly change the transformation-related trend of shifting from negative to positive migration ratio in the countries of Cen tral and Eastern Europe.
history and the new history of immigration also stimulate con siderable migrant money transfers received and sent by CEE countries. It is particularly evident in Poland, which in 2019 for the first time experienced a larger outflow of money sent by im migrants (USD 7.1 billion, or 1.3% of GDP) than the inflow of money from emigrants (USD 6.5 billion, or 1.2% GDP). In the remaining countries of the region transfers inflowing from em igrants prevailed over outflows sent by immigrants staying on their territories, although in the Czech Republic, similarly to Poland, the transfers sent by immigrants grew quickly. Population projections prepared for the EU countries by Eurostat assume that in the next decades the positive net migra tion rate will be maintained in Poland, Czech Republic, Hun gary and Slovakia. Romania and Lithuania should reach a state close to balance between migration inflows and outflows in the second half of the century. Immigrants invisible in official statistics were an impor tant factor on the Polish labour market. Estimates based on an attempt to integrate various data sources show that around 1.1 million immigrants could be staying in 2018 in Poland, which means that they accounted for almost 5% of the total supply on the Polish labour market, while five years later the share was less than 1%. Their contribution to the uptake in labour force supply in 2013–2018 was comparable to the increase in the Pol ish workers’ employment in the same period and accompanied by a quickly reducing unemployment rate. In the whole 2013–2018 period the work of immigrants contributed on average to GDP growth by around 0.5 percentage points annually. The estimates took into account, apart from the number of immi grants, also the age and gender structure, education, professions and sectors in which they were employed in Poland.
TABLE 2. Breakdown of the Polish GDP growth (YoY), showing the contribution of immigrants’ work and changes in the structure of workers’ features and their workplaces Year GDP growth (YoY) Contribution GDP growth (YoY) capital PL work work of immigrants use of potential TFP 2014 3.3 1.5 1.6 0.3 –0.5 0.3 2015 3.8 1.7 1.1 0.3 –0.1 0.6 2016 3.0 1.5 0.8 0.7 0.1 –0.1 2017 4.7 1.2 0.7 0.8 0.8 1.2 2018 5.0 1.3 –0.3 0.3 0.8 2.8 Average 2013–2018 3.9 1.5 0.8 0.5 0.2 1.0
Source: own study by SGH Warsaw School of Economics
MIGRATION PROCESSES AND COVID-19 COVID-19 epidemic forced countries all over the world to restrict travel and human contacts, which directly affected immigration. Economies of most countries are in recession. Both these factors considerably reduce the volume of migration flows in the short term but should not substantially change the transformation-related trend: from negative to positive migration ratio in the countries of Central and Eastern Europe being the members of the EU. In the analysed CEE countries most immigrants before the COVID-19 were the citizens of Ukraine. Money transferred by them accounted for a substantial percentage of the Ukrainian GDP (10.5%). It can be therefore presumed that along with liberalisation of migrant flows and reopening of the economies many of those who had worked during short-term migrations might come to Poland again. The survey proved that although the immigrants often pursue less productive professions requiring relatively small qualifications, their work contribution is increased by a much higher number of working hours than for local workers.
PAWEŁ STRZELECKI, doctor of economic sciences, Institute of Statistics and Demography of SGH Warsaw School of Economics; MARTA PACHOCKA , doctor of economic sciences, Department of Political Studies of SGH Warsaw School of Economics
FOR PROFESSIONALS Postgraduate programs in English • CEMBA – Executive Master of Business Administration • Postgraduate Studies in Economic Diplomacy • Corporate Governance, Risk and Compliance Management • Finance Technology in a Global Monetary Policy • International Finance • Academy of Leadership PLEASE CHECK OUR CATALOG FOR www.sgh.waw.pl/katalog-podyplomowe-mbaDETAILS:
str. 46 | 47ECONOMIC FORUM 2020
Karpacz 2020
E conomic consequences of smog may be assessed in terms of costs generated by excessive greenhouse gas emission. They can also be analysed with refer ence to direct and indirect costs incurred by various economic stakeholders. First, it is estimated that (ac cording to OECD data) increase in concentration of PM2.5 and ozone is going to raise global healthcare costs from USD 21 billion in 2015 to USD 176 billion in 2060. Addition ally, a year-long absence at work affecting work productivity will then reach 3.7 billion days, while in 2015 it was 1.2 bil lion days per year. In Europe alone, according to European Commission’s estimates, smog encumbers the economy with healthcare costs of EUR 4 billion a year and waste of working time worth EUR 16 billion. Total costs generated by smog due to lower work productivity, expenses of the health sector and lower agricultural production will reach 1% of global GDP by 2060. Economic impact of smog, covering also indirect costs, should include also premature deaths (6–9 million a year), costs of social welfare systems and change of trade flows. In direct costs therefore are generated in areas similar to direct costs (healthcare, work productivity, agriculture), but they are delayed and more difficult to quantify. High rate of air pollution is a critical problem, harmful for health and life of EU citizens. The air quality does not sat isfy the norms in as much as 130 European cities. The situ ation is particularly bad in Poland. Among ten most pollut ed European cities in a rating of the European Environment Agency there are six Polish ones, including Katowice and Cracow.The organisation CE Deft has also estimated that mar ket and non-market costs of air pollution caused by traffic and transport in 2016 were between 67 billion and 80 bil lion, 75%–83% of which were generated by diesel engines. The costs could be reduced to about EUR 20–25 billion if the measures aimed at emission reduction applied so far are maintained.Similar calculations have been produced by Polish Su preme Audit Office, which has estimated the costs of bad air quality (PM2.5 concentration) in five controlled regions for approximately PLN 12.6 billion a year. The relation between urbanization and environment pollution seems obvious. Pollution usually concentrates around the place it has been produced and these are usually areas with compact residential structure (cities). City trans port is responsible for 23% of gas emission in Europe. Over 80% of global population of cities has to breath air of poor quality (not meeting WHO norms), which results in around 4.5 million deaths a year. Cities of Central and Eastern Eu rope (except for the Baltic countries) are among areas with the worst air quality in Europe. For instance, among almost 3 thousand cities analysed by WHO, almost half of the hundred cities most polluted with PM10 are located in Poland. Cities are considered to be the source of smog, but they can also be perceived as a source of solutions. In modern ur ban areas we can observe innovations, such as air filtering buses; paints absorbing pollution; plant installations clean ing the air around building structures. Considering the fact that over half of population of the Earth live in cities, the prob lem is serious enough to create a list of solutions that could be adapted by cities in order to reduce gas emission and improve air quality for around 6 billion people all over the world. Ba sically these solutions could be categorised into groups corre sponding to main areas generating smog in cities. These are: transport, land development (quality of space covered with building structures and proportion of green areas), environ mental impact of buildings, activities of enterprises and con sumption. It is highlighted that only integrated approach to the issue of smog in cities will make it possible to find solu tions of good quality. Selective solutions, despite being inter esting and innovative, will not allow to change the quality of air, because there is simply too much of it.
Local responses to the issue of smog in the countries of Central and Eastern Europe
/ Among almost 3 thousand cities ana lysed by WHO almost half of one hundred cities most pol luted with PM10 are located in Poland. / Polish Supreme Audit Office has estimated the costs of bad air quality (PM2.5 concentration) only in five controlled regions for approximately PLN 12.6 billion a year. / Electromobility and micromobility are an opportunity for European cit ies to revolutionize communication systems and face up to challenges of air quality improvement. The COVID-19 pandemic is going to popularize micromobility.
The study analyses local dimension of the issue of smog and its impact on a city economy. It provides proposals of re sponses and instruments that can be applied locally, often by city dwellers themselves. The text indicates the impact that the changes introduced by municipal authorities have on the global problem of smog and how they can serve as effec tive instruments to counteract it. A majority of the solutions concern transport, since it is the field of activity generating a considerable portion of air pollution. The solutions include alternative ways of moving around the city, such as electro mobility, micromobility and their adjustment to the needs of pedestrians. Also solutions connected with decarboniza tion of construction resources and counteracting smog are very important. They are largely based on modernisation of
REPORT In Europe alone smog encumbers the economy with health care costs of EUR 4 billion a year and waste of working time worth EUR 16 billion. / Costs generated by smog due to lower work productivity, expenses of the health sector and lower agricultural production will reach 1% of glob al GDP by 2060.
As regards buildings, the air pollution problem was con sidered in the context of public facilities, residential buildings and commercial buildings. Energy efficiency and the issue of heating buildings were taken into account. Measures aimed at decarbonization of construction resources and reduction of smog carried out so far in the analysed EU area are most ly based on modernisation of public facilities, development of urban heating systems and replacement of heating devices in residential buildings. Additionally, education and informing city dwellers about harmful effects of heating flats and houses with solid fuel or waste plays a substantial role. These meas ures should be supported by schemes of energy poverty reduc tion. Additionally, to reduce smog in cities, it is important to optimize commercial buildings, especially by cutting down power consumption when no people are inside. Regarding the analysed issue, the next EU 2021–2027 financial perspective will place emphasis on projects carried out as a part of the Eu ropean Green Deal. It should be stressed that these meas ures will not be based on subsidies, but on financial benefits resulting directly from energy savings, which is a substantial change in the attitude to spending EU funds.
The demand for bicycles also jumped. After the time of home isolation the Europeans appreciated independence ensured by bicycles, not only as a means of transport, but also a source of leisure and fitness. According to data from the Polish bicycle market, in May 2020 the sales of bicycles were twice higher than in the same period in 2019. Because of supply chain disruptions some producers were not able to ensure adequate volume of sales. When the economy was reopening, people were encouraged to use city bicycles available as a part of bikesharing systems. Authorities of London, Chicago, Boston, lowered bike rental prices. In Prague and Berlin first half an hour of bike ride was free. In Poland the decisions were utterly different. During the pandemic city bike rental systems were closed. This was one of the causes of bankruptcy of one of the biggest city bike rental operators, Nextbike.
electromobility and micromobil ity are an opportunity for European cities to revolutionize transport systems and face up to challenges of air quality im provement. Many best practices may already be found not on ly in the cities of Western Europe, whose effective solutions are worth copying, but also in Central and Eastern Europe. Increased use of electric cars and personal transport devic es is a realistic scenario of European agglomerations devel opment. Implementation and acceleration of this process re quires however further development of infrastructure and society education, as well as popularization of the advantag es of alternative forms of transport. This requires faster pace of works on legal regulations concerning electromobility and mobility, covering also systems of financial and non-financial incentives.Thistrend is in line with the concept of walkability. What is crucial from the perspective of adjusting cities to the needs of pedestrians, is not only the issue of air pollution (reducing forms of transport harmful for human health), but also chal lenges of social and health protection. Implementation of walkability in the cities requires infrastructural adjustment, promotion and education about benefits of walkability for the city as a whole and for individual citizens.
The pandemic was a time of increased interest in micromobility solutions. In the beginning of the lockdown, the mobility of city dwellers and demand for transport services fell down visibly. That was the time when city authorities started to think about how to ensure the inhabitants a safe way of transport during the pandemic, and also after reopening the economy and return to normal. For it is impossible for all the city inhabitants to move with cars or to opt for the public transport, the capacity of which for some time cannot be fully used. Many European cities saw a growing interest in personal means of transport such as bicycles. It was also a moment when an attempt was made to reorganise the city space in a way that would facilitate the movement for vehicles such as bicycles or scooters. For example in Berlin many cycle lanes were broadened, usually to the detriment of space dedicated for the car traffic. New cycle lanes were quickly marked out and separated from the car traffic with bollards. In Milan, strongly affected by the pandemic, an ambitious plan was announced to rebuild 35 km of streets to transform them into cycle- and pedestrian-friendly space.
The COVID-19 pandemic translated directly into the air quality in cities, although differently in different places. In Poland, as opposed to many European countries (such as the Netherlands), smaller business activity and urban traffic have not made the smog smaller, quite the opposite: at the turn of March and April 2020 the maximum level of PM2.5 and PM10 was exceeded several times. This was the case for, among others, Warsaw and Cracow. It was caused by so-called low altitude emissions, or emission of toxic dust and gases at low altitude from chimneys. The temperature in March and April was low, so people were heating their homes in which they were staying working or learning remotely. The air quality was not improved by less intensive use of office buildings, shopping malls and public facilities.
str. 48 | 49ECONOMIC FORUM 2020 public buildings, development of urban heating networks and replacement of heating devices in residential buildings. A re sponse to the issue of air pollution at the level of a city is al so adequate tourist traffic management and preventing ex cessive traffic concentration with the priority of reduction of environmentalUnquestionably,impact.both
The coronavirus pandemic will definitely be conducive to popularizing micromobility in the cities, due to better awareness about the advantages of personal transport devices.
Correct tourism management, oriented towards reduc tion of exhaust fumes (smog) emission, requires most of all establishing car traffic routes followed by tourists, analys ing traffic density, identification of areas of tourist traffic and mean duration of tourists’ stay in such areas. Simultaneous ly, measures must be taken to create alternative tourist routes by showing and promoting less popular tourist attractions. It would be very desirable to develop context applications that THE ISSUE OF SMOG AND COVID-19
Agrowth of share of ageing people in populations has been observed for years in all the European coun tries. So far, the countries of Central and Eastern Europe had younger age structures than the coun tries of Western, Northern and Southern Europe, but in recent years the pace of the process has increased in CEE countries. In 2000 the share of people aged 65 and older in these countries was between 11.4% (Slovakia) and 16.2% (Bul garia), while in 2019 it was between 16.2% (Slovakia) and 21.3% (Bulgaria). According to Eurostat population projection, it can be expected that by 2050 the percentage of older people will rise to 27.7% (Hungary) – and 31.5% (Lithuania). The income situation of people aged 65+ in the region is very diversified. It was analysed using information about av erage monthly income per person in a household. To compare incomes among the countries, the data were presented in the form of quartile groups, calculated for the entire sample. Thus, the population was divided into four equal groups arranged by income, from the lowest to the highest. The best situation in re spect of income of older people is in Slovenia, where only 4.6% of households are in the first quartile group, or the group of 25% households with the lowest income in the society. Older people in Czechia, Slovakia and Estonia are in almost equally good sit uation – the percentage in these countries is not more than 7%. Bulgaria and Romania are at the opposite end, where as much as 83.6% and 79.7% of households respectively are the poorest in Europe. Against this background, the situation of Poland looks good, with the rate of 20.9%, higher only than the 4 countries with the best situation. Slovenia has definitely the highest rate of the wealthiest households, classified in the fourth quartile group: 57.9%. Relatively high rates of wealthy households are also observed in Czechia, Slovakia and Estonia, the lowest are in Bulgaria and Romania. An important dimension of evaluation of financial situa tion are differences between men and women. In all the coun tries of the region the income situation of women is worse – they have a higher percentage of those classified in the first (poorest) group and a lower percentage of those classified in the fourth (wealthiest) quartile group. These differences are significant in Hungary, Bulgaria and Romania, while in Poland, Czechia, Cro atia and Lithuania the percentages of the poorest among women and men are almost the same (although men still prevail among the wealthiest).Inallthecountries except one (Czechia) over a half of the elderly struggle to make ends meet. The biggest difficulties are encountered by households in Bulgaria, where 88.4% experi ence some or big problems. Big difficulties are also experienced by older people in Latvia and Hungary, where over 3/4 of house holds have financial troubles. Relatively the best situation, ex cept Czechia (29.4% of households experiencing difficulties) is in Slovenia and Estonia. The situation in Poland against this background is average – slightly more than 60% of households experience financial difficulties.
EWELINA SZCZECH-PIETKIEWICZ , habilitated doctor of economic sciences, Institute of International Economic Policy of SGH Warsaw School of Economics; MAGDALENA KACHNIEWSKA , habilitated doctor of economic sciences, Department of International Management of SGH Warsaw School of Economic; DOMINIKA P. BRODOWICZ, doctor of economic sciences, Department of Innovative City of SGH Warsaw School of Economics; ANNA PARA , doctor of social sciences, Department of International Management of SGH Warsaw School of Economics
Silver economy – an opportunity for development for the countries of Central and Eastern Europe
Karpacz 2020REPORT would be used to redirect tourist traffic in real time, tak ing into account suggestions based on habits of an individual tourist or a group of tourists on the one hand, and current sit uation on a given site (parking lot, tourist attraction, restau rant, accommodation establishment etc.) on the other hand.
It seems that other factors affecting air quality (e.g. en ergy consumption in tourist facilities) are merely products of tourist traffic density. Tackling the problem of overtourism will therefore translate into diminishing the intensity of air pollution.
The percentage of people aged 65+ in the countries of Cen tral and Eastern Europe is going to increase threefold from 11.4% (Slovakia) – or 16.2% (Bulgaria) in 2000 to 27.7% (Hungary) or 31.5% (Lithuania) in 2050. / The best situ ation in respect of income is in Slovenia, where only 4.6% of households are in the group of the 25% households with the lowest income in the society. Bulgaria and Romania are at the opposite end (as much as 83.6% and 79.7% of house holds respectively). In all the countries of the region women are in a worse position than men in respect of income. / In all the countries of the region, except one (Czechia) over a half of the elderly struggle to make ends meet. / In Poland 23.1% of older people often experience constraints caused by a shortage of money.
TABLE 2. Subjective evaluation of financial situation (how a household makes ends meet) by age groups (%) Answer CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 years and older with difficultieslarge 6.4 19.6 19.5 14.8 14.9 23.1 18.1 38.0 29.1 40.0 12.2 with difficultiessome 23.0 40.7 58.7 42.6 39.5 45.2 42.5 50.4 50.0 32.1 48.4 easilyrelatively 38.3 27.6 19.8 30.3 32.5 23.5 29.5 7.8 18.2 21.0 28.6 easily 32.4 12.1 2.0 12.4 13.1 8.2 9.9 3.8 2.8 6.9 10.8 N 1215 4241 1259 254 178 527 390 1070 301 2424 542
24.8 83.6 23.9 79.7 4.6 2. 14.1 44.6 43.4 12.2 26.0 40.4 58.9 14.0 62.0 15.6 27.9 3. 55.5 20.5 25.5 26.0 49.5 17.3 10.8 1.7 8.6 3.1 46.9 4. 23.7 14.1 8.7 57.3 17.6 14.9 5.6 0.7 5.6 1.6 20.6 N
TABLE 1. Monthly income per person in a household (quartile groups) by age group (%) groupQuartile CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 years and older 1. 6.8 20.9 22.4 4.6 7.0 27.5 990
3521 1122 209 168 492 367 1045 270 2176 541
Source: own study by SGH Warsaw School of Economics and the seventh wave of SHARE survey, weighted data. Shortage of money may be a serious constraint for older people. The highest percentage of respondents feeling that they cannot do many things because of financial problems is in Lith uania, where 43.6% of people aged 65 and older declare such constraints. It is surprising, because both in respect of objective measures and the assessment of financial situation of house holds, Lithuanians were not in the worst position compared to other countries. Constraints caused by shortage of financial re sources are not just a derivative of income, but also expectations and opportunities that the elderly can see but cannot use. High percentage of those experiencing constraints caused by financial problems is also observed in Lithuania, Romania and Bulgaria. The research shows that citizens of Czechia, Slo venia and Slovakia feel the least constrained, as they are in the best financial situation in the context of objective measures. In Poland 23.1% of older people often experience constraints caused by a shortage of money.
todifficultsay
N
Last but not least, the issue of the COVID-19 pandemic concerning especially the elderly, posing new questions as to how the sliver economy and some of its sectors could include older generations in their actions and enable them activities in specific areas in the conditions of social isolation / sanitary regime. New sectors of the economy that have to develop along with technology progress should also take into account various needs and preferences of the elderly, which change with time. Therefore opinions, attitudes and needs of old people should be monitored in order to adjust various solutions, products and services to the “silver generation”. ANITA ABRAMOWSKA-KMON, doctor of economic sciences, Institute of Statistics and Demography of SGH Warsaw School of Economics; RADOSŁAW ANTCZAK , doctor of economic sciences, Institute of Statistics and Demography of SGH Warsaw School of Economics; PAWEŁ KUBICKI habilitated doctor of economic sciences, Institute of Social Economy of SGH Warsaw School of Economics; JOLANTA PEREK-BIAŁAS, habilitated doctor of economic sciences, Institute of Statistics and Demography of SGH Warsaw School of Economics; ZOFIA SZWEDA-LEWANDOWSKA , doctor of economic sciences, Department of Social Policy of SGH Warsaw School of Economics
TABLE 3. Subjective assessment of financial situation (how often shortage of money prevents the respondents from doing things they would like to do) by age groups (%) Answer CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 years and older often 15.4 23.1 22.6 17.7 23.3 25.7 43.6 33.0 39.3 36.6 16.3 sometimes 29.0 29.8 21.6 29.0 30.1 28.8 28.2 34.2 32.2 27.7 32.4 rarely 22.7 22.7 29.2 15.6 19.9 19.8 20.9 16.5 19.5 27.5 never 29.1 21.1 24.8 32.7 21.5 22.8 13.6 9.9 16.1 22.5 3.8 3.3 1.8 4.9 5.2 3.0 0.4 0.8 2.1 0.2 1.3 1970 6043 1802 250 794 534 1480 390 3355 769
14.3
Source: own study by SGH Warsaw School of Economics and the seventh wave of SHARE survey, weighted data.
Source: own study by SGH Warsaw School of Economics and the seventh wave of SHARE survey, weighted data. In all the countries of the region women report greater problems making ends meet than men. Particularly large dif ferences are observed in Slovenia, Croatia, Bulgaria, Latvia and Romania. In Poland women also encounter more financial problems than men (63.4% of women have large or some prob lems, while the percentage for men is 53.8%).
SILVER ECONOMY AND COVID-19
11.1
str. 50 | 51ECONOMIC FORUM 2020
378
Countries of Central and Southern Europe are facing a crucial challenge of ensuring social and financial stability of pension schemes in the future. Chang ing labour market and demographic changes are go ing to determine solutions applied in these schemes in the future. The 2020 crisis caused by the global pandemic is going to be the next challenge for pension schemes, due to fore cast decrease in employment on one hand and worse situation of public finance on other hand. The experience of the 2008 crisis shows that in short-term crises long-term solutions concerning pension schemes are not treated as a priority. Comparing consumption and income from work makes it possible to identify lower and upper limit of working age, i.e. the age when income from work is not sufficient to finance con sumption. For the sake of those working today, or the future pensioners, the upper limit of working age should be raised, as in CSE countries it is even by 10 years lower than in Sweden, where working age is the highest (Table 1). As can be observed, average income of people aged 55 or younger is not sufficient to finance their consumption in 5 coun tries of CSE (Romania, Lithuania, Poland, Slovakia) compared to the age of 63 in Sweden. What is more, in the countries with the lowest upper limit of working age, larger differences be tween the working age of men and women are visible (especially in Romania, Poland, Czechia and Bulgaria). Projections show that in almost all countries the age in which people stop working will go up. In the European Union by 2070 the age will reach almost 66 years both for men and wom en. In the CSE countries the biggest growth is expected in Slo vakia (retirement age is raised according to changing life expec tancy), in Latvia and Hungary (retirement age is raised to 67). In the countries with the lowest employment rates (Croatia, Ro mania, Slovenia, Poland) the expected rise of the upper limit of working age is smaller, and in Poland also, because of lower re tirement age of females, no rise in the upper limit of women’s working age is expected. However, it is not possible to maintain the same retirement age in the long term. In the long-term perspective (of many decades) not much can be done to raise pension benefits from social pension schemes. The size of the benefits will be determined by the rate of employment in relation to the number of pensioners and the burden of financing pensioners’ consumption costs by those who work. Here the age in which people start to receive pen sion will be significant. The older the age, the higher the pen sions. Promises made by politicians, not supported by adequate receipts of pension schemes in the long term, will probably not be kept. Potential growth of birth rate would also not be a solu tion that could improve the finance of pension schemes in the mid-term. Even if birth rate grew significantly, it would affect the pension system financing only in 3–4 decades. Additional ly, it should be borne in mind that so far, no OECD country man aged to raise significantly its birth rate. Politicians can boost pension spending ad hoc (so the pen sions would also grow, but only at the cost of bigger burden for the working generation), with adverse effect on the growth of well-being and smaller spending on other social issues such as health or education. It is not politicians who finance the pen sions, but the working generation which provides some of its in come from work in the form of public or private transfers to fi nance consumption of inactive generations. as a challenge
Karpacz 2020REPORT
The 2020 crisis caused by the global pandemic is going to be the next challenge for pension schemes, due to forecast decrease in employment and worse situation of public fi nance. / For the sake of those working today, or the future pensioners, the upper limit of working age should be raised, as in CSE countries it is even by 10 years lower than in Swe den. / Even if birth rate grew significantly, it would affect the pension system financing only in 3–4 decades.
Pension schemes
for new EU Member States from Central and Southern Europe TABLE 1. Upper limits of working age in CSE countries and Sweden in 2010. Country Women Men Total Age difference between men and women (in years) Romania 45 57 53 12 Bulgaria 51 57 55 6 Lithuania 54 57 55 3 Poland 51 58 55 7 Czechia 52 59 56 7 Slovakia 55 57 57 2 Hungary 56 58 57 2 Latvia 56 58 57 2 Slovenia 55 58 57 3 Estonia 58 59 58 1 Sweden 62 64 63 2 Source: own calculations of SGH Warsaw School of Economics based on [Istenič et al. 2017; European National Transfer Accounts].
Most countries, including those situated in Central and Southern Europe, introduced restrictions aimed at preventing the spread of COVID-19. These measures instantly caused shock for their economies, especially labour markets. There is a risk of decrease in employment and job loss, and consequently reduction of future pensions and higher risk of poverty after the end of professional activity. At the same time, lower employment will translate into smaller receipts from contributions and bigger deficits in basic pension schemes. Results of the SHARE survey also indicate that people aged 50+ in Central Europe (Poland, Czechia, Hungary) are less satisfied with their jobs, as a result of which in a situation of additional risk on the labour market they will opt for early retirement sooner than they planned before the COVID-19 pandemic outbreak.
To sum up, challenges for the developed countries, includ ing Central and Southern Europe, concerning economic securi ty for citizens in the old age are: • satisfying, by pension schemes, the interests of not only the pensioners’ generation but also the working generation;
The most effective method of ensuring adequate income in the old age is to plan longer professional activity, and thereby longer period of receiving income from employment or business activity, with shorter period when consumption is financed by transforming pension entitlements (in various forms) into pen sion transfers. This will make the pension benefits higher.
As a matter of fact, the most important issues concerning financing consumption in the old age remain the same. The sit uation has been changed by inability to finance this consump tion easily due to demographic dividend. A challenge that all the developed societies are facing (currently to a various extent, but ultimately the same), is to adjust institutional structures and in dividual behaviours to the conditions of the 21st century, signif icantly different than those we were used to in the 20th century.
LABOUR MARKETS, PENSION SCHEMES AND COVID-19
In the new Member States welfare state solutions may be classified in two groups. Czechia, Hungary, Lithuania, Poland, Slovakia are in many ways similar to so-called “old Europe”, while in Bulgaria, Estonia, Latvia, Romania and Slovenia transfers addressed to older people are below average. This also determines reactions to the COVID-19 pandemic in respect of social policy and labour market. The most common instruments are subsidies to salaries, easier access to social benefits or introducing additional paid leave. Bulgaria, Hungary and Slovenia ensured additional access to benefits in social schemes, and five countries introduced also a possibility of suspending or reducing social insurance contributions, which also affects the current situation of pension schemes. The effect of these instruments will be in the short term increased deficit in the basic pension schemes (smaller receipts, bigger spending), and in the long term – lower pensions for those who have not paid the contributions or opted for early retirement, which can deepen differences in the size of received benefits in the old age across societies.
str. 52 | 53ECONOMIC FORUM 2020
• reducing political interference with the long-term al location of income, because politics is about “here and now”, while allocation of income for the old age covers many decades, so it cannot be subject to discretionary management;
• ensuring stable principles of public pension systems (both actual and in their social perception);
• public education and providing transparent informa tion about income allocation; the information must be not only complete, but also comprehensive;
• developing and applying principles of registering long-term liabilities of social schemes in a way ade quate to the situation of the 21st century, so as to avoid superficial actions forced by currently binding rules; they will cause not only confusion, but also worse un derstanding of the way pension schemes work and less confidence in them.
AGNIESZKA CHŁOŃ-DOMIŃCZAK , habilitated doctor of economic scienc es, Institute of Statistics and Demography of SGH Warsaw School of Economics; EWA CICHOWICZ , doctor of economic sciences, Financial System Department of SGH Warsaw School of Economics; MAREK GÓRA , professor of economic sciences, Department of Economics I of SGH Warsaw School of Economics; JOANNA RUTECKA-GÓRA , habilitated doctor of social sciences, Institute of Statistics and Demography of SGH Warsaw School of Economics
• building an easily accessible system enabling alloca tion of income in a simple and comprehensible man ner, and resistant to manipulation (also in respect of information);
• promoting professional activity of people across their lifetime and raising effective retirement age, especial ly for women;
• establishing institutions enabling common and cheap access to competent education services, offered to the society during entire life;
Albania
Estonia Lithuania Latvia
In order to systematize the research methods, the team de cided, as a part of a panel of experts consisting of entrepreneur ship and innovation researchers and the authors of this study, to examine 10 factors comprising (according to the experts) systems of start-up support of a CEE countries. These factors 1)include:social and economic development; 2) taxation system; 3) intellectual property protection; 4) academic entrepreneurship; 5) government agencies; 6) start-up accelerators; 7) regulatory sandboxes; 8) clusters and network organisations uniting start-ups; 9) venture capital funds; 10)successes of start-ups in respect of their visibility and recog nisability for the start-up support system stakeholders.
Taxes
Karpacz 2020REPORT Estonia, Poland, Lithuania, Czechia and Slovenia are the leaders of development of start-up support systems in Cen tral and Eastern Europe. / The start-up support infra structure is the worst developed in Albania, Bulgaria and Croatia. / As a result of the pandemic it will be more dif ficult for start-ups to receive financing from venture capi tal funds. Start-ups are innovative businesses looking for an ef fective business model, oriented towards fast growth, global availability and therefore use of state-of-theart technology. The authors stress the significance of start-up related aspects highlighted in the last year’s survey edition, including the tendency of such enterprises to build global monopolies and generate the biggest possible eco nomic value, and also their perception as organisations seeking for repeatable and scalable business model. Countries of Central and Eastern Europe have recent ly undertaken many measures to improve their start-up sup port systems in place and to make them more enterprise- and investor-friendly, as well as to encourage their dynamic growth, international expansion and global success.
Development
In order to evaluate the development stage of each CEE country, the research was conducted in a panel of experts us ing the Delphi technique – each factor comprising the startup support system in each examined country was given a score Systems of support for start-ups the Central and Eastern Europe evaluation of factors comprising start-up support systems in CEE countries and aggregate evaluation of each country compared to CEE * Factor Weight(%) Countries of Central and Eastern Europe Bulgaria Croatia RepublicCzech Poland Romania Slovakia Slovenia Hungary 13.64 0.41 0.41 0.55 0.55 0.55 0.68 0.68 0.68 0.55 0.55 0.41 0.68 9.09 0.27 0.36 0.27 0.45 0.45 0.36 0.27 0.27 0.27 0.27 0.45
TABLE 1. Detailed
0.36 IP 6.36 0.19 0.19 0.13 0.19 0.25 0.19 0.19 0.19 0.13 0.13 0.19 0.13 entrepreneurshipAcademic 6.36 0.06 0.19 0.19 0.32 0.32 0.25 0.13 0.32 0.13 0.25 0.32 0.19 Government agencies 10.00 0.10 0.10 0.20 0.40 0.50 0.40 0.40 0.50 0.10 0.40 0.50 0.30 Accelerators 12.73 0.38 0.51 0.38 0.64 0.64 0.51 0.64 0.51 0.38 0.51 0.64 0.25 Sandboxes 1.82 0.04 0.07 0.04 0.05 0.07 0.09 0.05 0.05 0.04 0.05 0.05 0.09 Clusters 12.73 0.38 0.38 0.38 0.64 0.64 0.64 0.64 0.51 0.38 0.38 0.64 0.38 Venture capital 18.18 0.18 0.36 0.55 0.55 0.91 0.73 0.55 0.91 0.91 0.36 0.55 0.73 Start-up successes 9.09 0.18 0.27 0.18 0.36 0.45 0.36 0.27 0.45 0.36 0.27 0.36 0.36 Total evaluation 100.00 2.20 2.85 2.86 4.15 4.78 4.22 3.82 4.40 3.25 3.18 4.11 3.48 Source: own study by SGH Warsaw School of Economics Product of evaluation within a criterion from 1 (very low) to 5 (very high) and weight of a given factor. “Leaders” ( ),” raising stars” ( ), “developing” systems ( )
in
Because of the pandemic it will be more difficult for start-ups to receive financing from venture capital funds. Many funds have already limited their investments. It can be expected that in the nearest future to receive VC financing businesses will have to demonstrate very well considered ideas, actual scalability of activities, experience in start-up projects. In current circumstances high-risk, uncertain projects rather will not succeed. It is also expected that the industries who are taking advantage of the pandemic, offering solutions particularly useful and desired during the pandemic crisis, will be have the financing priority. Those most affected by the pandemic are the start-ups operating off-line, especially in the tourism, event and LendTech (Lending Technology) sector.
str. 54 | 55ECONOMIC FORUM 2020 from 1 (very low) to 5 (very high) by an expert responsible for research work on that factor. In order to establish the weight of each factor, a binary comparison method was used, or compar ison in pairs (each factor was compared with each other factor and a simple majority vote of experts decided about its weight).
However, for many start-ups the pandemic is an opportunity. So far unprecedented opportunities for dynamic development have opened for enter prises offering innovative solutions for remote education (Education Technology – EdTech), e-commerce, tele-health, medical technology (MedTech), biotechnology, cybersecurity, computer games, e-sports, supplies, logistics, on-line media.
RAFAŁ KASPRZAK , habilitated doctor of economic sciences, Department of Consumer Behaviour Research of SGH Warsaw School of Economics; MARCIN WOJTYSIAK-KOTLARSKI, habilitated doctor of economic sciences, Institute of Management of SGH Warsaw School of Economics; ALBERT TOMASZEWSKI, doctor of economic sciences, Department of Strategic Management of SGH Warsaw School of Economics; MARIUSZ STROJNY, doctor of economic sciences, Institute of Value Management of SGH Warsaw School of Economics, Rector’s Representative for Technology Transfer; MAŁGORZATA GODLEWSKA , doctor of economic sciences, Department of Administrative and Financial Corporate Law of SGH Warsaw School of Economics; ANNA MASŁOŃ-ORACZ, doctor of economic sciences, Institute of Management of SGH Warsaw School of Economics; ELENA PAWĘTA , doctor of economic sciences, Institute of International Economics of SGH Warsaw School of Economics; MARIA PIETRZAK , doctor of economic sciences, Institute of management of SGH Warsaw School of Economics; TOMASZ PILEWICZ, doctor of economic sciences, Institute of Enterprise of SGH Warsaw School of Economics; OLGA PANKIV, Project Support Office of SGH Warsaw School of Economics; BARTOSZ MAJEWSKI, director of the Centre for Entrepreneurship and Technology Transfer of SGH Warsaw School of Economics; MIROSŁAW ŁUKASIEWICZ, doctoral student, Department of Strategic Management of SGH Warsaw School of Economics; HANNA RACHOŃ, cooperates with SGH Warsaw School of Economics; KAMIL FLIG, Centre for Entrepreneurship and Technology Transfer of SGH Warsaw School of Economics START-UPS AND COVID-19
It is also a difficult time for start-ups delivering various products made of components imported from abroad, such as enterprises manufacturing hardware, for whom the main source of supply so far was China.
Owing to the pandemic, some start-ups will be able to directly increase their revenues. For instance one of them, Warsaw Genomics, started to provide molecular coronavirus tests. A positive aspect of the new reality is that it creates an opportunity to materialize new ideas, highlights new needs of societies trapped in homes and restricted functioning in real space. For those who perceive the situation as a challenge, not a threat or impediment, the COVID-19 pandemic is just a set of new conditions, an opportunity to demonstrate greater innovativeness and flexibility.
It was assumed in the Delphi technique survey of the panel of experts that a synthesized measure (aggregate evaluations for each factor) will make it possible to identify the most developed start-up support systems in CEE. The experts adopted three grades for the start-up support systems, reflecting their degree of development. It was agreed that to call a start-up support sys tem a “leader” of the analysed group of countries in this year’s study edition, the total score must be at least 80% of the number of points possible to receive from 1 to 5, namely 4. To be called a “rising star” a start-up support system had to receive in total 60% to 79.99% of all the points from 1 to 5, which is from 3.00 to 3.995 points. Those start-up support systems which were eval uated below 60% of all the score (3.00 and less) are called “de veloping” systems. The results of the research allowed to identify 5 “leader” grade start-up support systems (Estonia, Poland, Lithuania, Czechia and Slovenia), 4 “raising star” grade systems (Latvia, Hungary, Romania and Slovakia) and 3 “developing” systems (Albania, Bulgaria, Croatia).
It can also be expected that the new business conditions would spur further innovativeness of these types of firms. Many start-ups have offered traditional enterprises various free applications in the area of FinTech, CleanTech (Clean Technology) and MedTech, allowing for effective functioning in new, remote conditions.
Despite numerous differences in taxation policies of CEE countries, reflected by our original method of classification of countries, a range of regularities can be observed. First of all, tax ation systems in place are far from theoretically effective models. Major pillars of the taxation systems of the analysed countries are, apart from turnover tax, corporate income tax and personal income tax. However, they do not prevail in the tax revenue struc tures of the CEE countries. A positive feature was the fact that most of these countries reduced tax burden of income tax. The process of tax burden reduction should however be perceived in the context of not only stimulation of global tax competition, but also exploration of taxation rate adjusted to long-term econom ic growth. We should also mention some tax incentives that could
Source: own study by SGH Warsaw School of Economics
Trends in the fiscal policy in the countries of Central and Eastern Europe: taxation of enterprise income
Taxation systems in place in CEE are far from theoretical ly effective models. The current direct tax system in CEE countries comprises in fact diversified national tax sys tems. / Income taxes encumbering enterprises do not pre vail in the tax revenue structure of CEE countries. / Fiscal instruments encouraging enterprises to undertake innova tive activities, purchase or develop new technologies have been to a various extent applied by CEE countries. / Con vergence research indicates that in times of crises income tax systems in CEE countries were usually becoming sim ilar to each other. T he study analyses income tax solutions function ing in the CEE countries for almost 30 years. Dur ing this long period the factors that clearly left their stamps on the tax systems of Central and Eastern Europe countries included: various paths of transfor mation, reforms of public finance systems, EU membership and the necessity to harmonize taxes, the financial crisis, interna tional capital mobility, international tax competition, pressure of fiscal and short-term needs of state budgets. All the surveyed countries carried out tax reforms in order to adjust their tax leg islation to their current stage of social and economic develop ment. The current system of direct taxation in the CEE coun tries is basically a range of diversified national tax systems. It is worth to pay attention to: 1) different basic taxation rules: taxation of profit (income) versus taxation of profits paid to owners (Estonian sys tem, Latvian system); 2) diversified relations between balance sheet law and tax law (relation between tax income and balance sheet prof it, permanent differences, temporary differences); 3) adoption of different rules concerning the revenue/tax expenses generation point: accrual basis versus cash ba sis accounting; 4) adoption of diversified rules of calculation of tax base (e.g. definition of tax-deductible expenses, scope of exclusions, transfer pricing adjustments, deductions). Due to the above-mentioned reasons, bare comparison of tax systems in the form of juxtaposition of selected structural elements of tax, such as tax rates, lists of revenues or tax expens es, cannot produce reliable conclusions. Whether the direct tax ation system had been subject to a convergence process was es tablished in a comprehensive manner, based on, among others, data clustering algorithms, time series similarity measures us ing hidden Markov models, and most of all expert analysis of data available for each country covered by the study. A key part of statistical analyses was based on the relation of tax revenue from some types of tax to GDP, or total tax revenue.
Convergence research indicates that in times of crisis coun tries become similar to each other in respect of direct taxes as a percentage of GDP or corporate income tax as a percentage of GDP or as a percentage of total tax revenue. The only excep tion are personal income taxes, which differentiate the analysed countries compared to the reference country (Latvia), thereby generating processes of group divergence.
Direct tax as % of GDP. Personal income tax or household income tax, including tax on gains on property as % of GDP. Corporate income tax as % of GDP. Corporate income tax as % of tax revenue. 1. Pace of convergence for CEE countries covered by the research
Karpacz 2020REPORT
0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 0,80,20,10,30,40,50,60,70,91 FIGURE
the social and economic situation and legislative system of each country. Against this background differences among individual countries are best visible. The differences include:
Analyses of instruments for tightening the tax system introduced after 2016 allow to assess their effective ness, understood as a relation of the fiscal effect to costs generated by the economy as a whole. The col lected data make it possible to draw a couple of con clusions about fiscal policy of the examined countries of Central and Eastern Europe. As a part of the integration association of which these countries are members, measures are undertaken to maintain at least formal compliance with the EU law. In a more long-term perspective legislation measures are determined by
1) very strong resistance to discretion of the fiscal administration’s actions (typical for Polish tax legislation), which is not visible to such an extent in other similar countries; this situation can be perceived positively as a broader legal scope of effective ad ministrative authority in Hungary and Slovakia, which is con nected with greater confidence in the fiscal administration; 2) the legislator’s focus on Poland’s internal economy com pared to much greater openness to new taxpayers in other examined countries (mostly the case of the Czech and Slo vak taxation systems), which minimises the burden of legal institutions, even at the cost of state revenues. In Poland individual taxes are treated unequally when it comes to complexity and coherence of regulatory policy. While some tendency to secure coherence of fiscal policy can be iden tified in indirect taxes, which are the main source of state budget funds, income taxes are characterised by a lack of coherence in fiscal policy and greater acceptance for legislative initiatives from outside the Council of Ministers, disregarding detailed economic analyses and undertaking ad hoc regulatory measures. Summing up the detailed survey, it should be highlight ed that the data seem to confirm the thesis that fiscal policy in the analysed period was most of all oriented towards maximi sation of the fiscal effect, practically disregarding the expens es incurred by enterprises, including small and mid-sized ones. An example may be the way the SAF-T currently in force was
Trends in the fiscal policy in the countries of Central and Eastern Europe: tax obligations of entrepreneurs support R&D activities. For the innovation imperative as a condi tion of economic growth is so obvious that it is perceived almost as a tenet of contemporary economics.
Fiscal policy in Poland in the analysed period was mostly oriented towards maximisation of the fiscal effect, practi cally disregarding the expenses incurred by enterprises, in cluding small and mid-sized ones. / Analysis of judgements of the Polish Supreme Administrative Court indicates that the time between the moment of an economic event deter mining the size of VAT and the issuance of a final decision appealed in a court is usually about 5 years. / Many chang es that were to be introduced in connection with the CO VID-19 pandemic were delayed (such as changes concern ing the new SAF-T, new rules of tax deducted at source, new matrix of VAT rates or deferral of tax on retail sales). Thus, the legislator in a way admitted that there will probably be problems with implementation of new instruments.
CEE countries introduced some changes in their income taxation systems due to the coronavirus pandemic. Let us list solutions applied in Poland that affect the volume of tax base. A possibility of back-settlement of a tax loss was introduced. Under some conditions entrepreneurs will be able to deduct tax loss incurred in 2020 from their revenue earned in 2019. They can also use tax allowance for donations granted for counteracting COVID-19, deduct from their income R&D expenses aimed at developing products necessary to control the coronavirus epidemic. Enterprises manufacturing goods connected with combating COVID-19 can include one-off deprecia tion expense in tax expenses. Other solutions include: a possibility to resign from simplified advance tax payments in 2020 for small taxpayers, resignation from charging extension fee, resignation from penalties for delay in filing PIT declaration for 2019.
PAWEŁ FELIS, habilitated doctor of economic sciences, Institute of Finance of SGH Warsaw School of Economics; MICHAŁ BERNARDELLI, habilitated doctor of economic sciences, Institute of Econometrics of SGH Warsaw School of Economics; MARCIN JAMROŻY, habilitated doctor of economic sciences, Institute of Finance of SGH Warsaw School of Economics; JACEK LIPIEC, habilitated doctor of economic sciences, Institute of Enterprise of SGH Warsaw School of Economics; ELŻBIETA MALINOWSKA-MISIĄG, doctor of economic sciences, Institute of Finance of SGH Warsaw School of Economics; JOANNA SZLĘZAKMATUSEWICZ , doctor of economic sciences, Institute of Finance of SGH Warsaw School of Economics; GRZEGORZ OTCZYK , doctoral student, Collegium of Management and Finance of SGH Warsaw School of Economics
str. 56 | 57ECONOMIC FORUM 2020
TAXES AND COVID-19 (I)
Members actively and strategically support the development SGH students. We shape leaders together JOIN US! Center for Corporate Relations SGH Warsaw School of klub.partnerow@sgh.waw.plEconomicsThecompaniesbelongingto the SGH Corporate Partners Club together with the university have been implementing many projects especially: employer branding, recruitment campaigns, common educational programs, CSR projects and activities strengthening the SGH potential.
Members actively and strategically support the development SGH students. We shape leaders together JOIN US! Center for Corporate Relations SGH Warsaw School of
The companies belonging to the SGH Corporate Partners Club together with the university have been implementing many projects especially: employer branding, recruitment campaigns, common educational programs, CSR projects and activities strengthening the SGH potential.
DOMINIK JAN GAJEWSKI, habilitated doctor of legal sciences, Institute of Law of SGH Warsaw School of Economics; ALEKSANDER WERNER, habilitated doctor of legal sciences, Department of Administrative and Financial Corporate Law of SGH Warsaw School of Economics; PIOTR KARWAT, doctor of legal sciences, Department of Administrative and Financial Corporate Law of SGH Warsaw School of Economics; ADAM OLCZYK , doctor of social sciences, Institute of Law of SGH Warsaw School of Economics; JAROSŁAW WIERZBICKI, doctor of economic sciences, Institute of Law of SGH Warsaw School of Economics
Previous experiences show what role the mechanics of the fiscal authority activities plays in this process. For instance, an analysis of judgements of the Polish Supreme Administrative Court indicates that the time between the moment of an economic event determining the size of VAT and the issuance of a final decision appealed in a court is usually about 5 years. Such factors seem to impact the effectiveness of the fiscal authority activities not only from the perspective of the number and amounts of fiscal and customs control findings, but also all the funds received on this basis by the state budget. Attention should also be paid to measures undertaken by the legislator in the circumstances of the pandemic. For apart from extension of tax pay ment or settlement deadlines, many changes that were to be introduced were delayed, such as changes concerning the new SAF-T, new rules of tax deducted at source, new matrix of VAT rates or deferral of tax on retail sales. These measures were often a response to proposals of entrepreneurs, who said that it would be particularly difficult to adjust to new legal regulations during the pandemic. Therefore, by making the aforementioned chang es, the legislator in a way admitted that introducing new instruments would entail problems and many doubts which should be minimized after the crisis. It is a clear evidence that the legislator is aware of significant problems that enterprises encounter in practice in the face of fiscal law changes.
introduced, largely duplicating already existing information obligations related to VAT declaration, which it could replace. Thus, the costs of measures that are supposed to increase the volume of tax revenue are transferred to taxpayers, and they seem to be more burdensome for smaller entities which cannot count on the support of specialised legal and tax departments. This tendency is reflected by an analysis of regulatory im pact assessment (RIA), which is an instrument for creating law based on evidence. In principle, these documents are not precise or even at variance with reasons for introduction of normative changes (e.g. assessment of fiscal impact of spreading the SAFT obligation to all entities). It seems characteristic that among the analysed instruments the most thorough assessment of fis cal impact concerned allowance for R&D. The effectiveness of fiscal policy instruments – a catego ry of economic sciences – is expressed by the construction of the proportionality principle, which is one of the foundations of the EU law. It involves adequacy of objectives and measures of in troduced regulations, creating not only instruments implement ed at the international level (such as ATAD Directive), but also actions undertaken to implement them. It seems that the impor tance of paying much more attention to these matters should be highlighted in proposals directed to the Polish legislator.
Members actively and strategically support the development SGH students. We shape leaders together. JOIN US! Center for Corporate Relations SGH Warsaw School of klub.partnerow@sgh.waw.plEconomics
Theklub.partnerow@sgh.waw.plEconomicscompaniesbelongingtothe SGH Corporate Partners Club together with the university have been implementing many projects especially: employer branding, recruitment campaigns, common educational programs, CSR projects and activities strengthening the SGH potential.
TAXES AND COVID-19 (II)
It is too early to establish how the COVID-19 crisis will impact the situation of taxpayers in their relations with tax authorities. It seems that, apart from the legislative aspect (and related uncertainty caused by both the complexity and a clearly visible scope of the legislator’s interference with economic processes) the process of law enforcement during tax and customs control will be of key significance.
ОТЧЕТ SGH ИУНИВЕРСИТЕТАВАРШАВСКОГОЭКОНОМИКИЭКОНОМИЧЕСКОГОФОРУМА 2020
Карпач 2020ОТЧЕТ В результате пандемии COVID-19 во всех сферах челове ческой деятельности появилась острая необходимость во внедрении цифровых решений. / Во многих отраслях и секторах экономики доходы снизились на 50-90% и более. Пандемия COVID-19, вызванная вирусом SARS CoV2, обнажила огромный масштаб, быстроту, не вероятную сложность, неуверенность и взаимо зависимость явлений, обычно причисляемых к различным уровням анализа социальных систем – набор беспрецедентных явлений для недавней экономиче ской и политической истории стран Центрально-Восточной Европы (и мира). Нами были рассмотрены пять уровней анализа послед ствий, связанных с пандемией COVID-19. Ниже представле ны макроэкономические и мезоэкономические (секторные) последствия. Остальные уровни, т.е. микроэкономический (бихевиоральный), институциональный (ограниченный до «экономических» институтов) и глобальный (международ ный) были подробно описаны в полной версии отчета Вар шавского экономического университета. МАКРОЭКОНОМИЧЕСКИЕ ПОСЛЕДСТВИЯ (КОМПЛЕКСНЫЙ УРОВЕНЬ) В большинстве макроэкономических анализов на ближай шие два года публикуется график будущего ВВП в форме V-образной кривой или же, что менее оптимистично, в форме U-образной кривой. Масштаб неуверенности в том, как будет развиваться пандемия, а также масштаб и график введенной политики «замараживания и размораживания» экономик государствами, похоже, свидетельствуют о стремлении удов летворить всеобщую потребность в «дорожной карте», в соз дании доверия и лидерства в «войне с вирусом», но не позво ляют делать классические экономические прогнозы. Ниже представлены основные наблюдаемые уже в настоящее время и прогнозируемые последствия пандемии COVID-19. 1. Глубокое падение темпа экономического роста, по сле которого появится неполное оживление. Произойдет значительное снижение объемов производства, особенно промышленного, а также потребительских затрат; инвести ций; коммерческих оборотов и поступления капитала. Не сомненно, мы также станем свидетелями волны банкротств экономических организаций, вероятно, в масштабе обратно пропорциональном силе капитала и политической поддерж ки (МСП – чаще; big-enough-not-to-fail – реже). Это вторичные эффекты медицинского явления эпиде мии: падение производственного использования рабочей си лы, срыв рыночных и внутриорганизационных сделок, в том числе цепей поставок , невыполнение договоров (приоста новление производства, ответ регулирующих органов). Снижение уровня производства является прямым след ствием явления заболеваемости и смертности сотрудников (уменьшение использования рабочей силы), а также, отча сти, косвенным последствием карантина и закрытия пред приятий, ограничения мобильности сотрудников. Закрытие основные последствия пандемии коронавируса для Польши и стран Центрально-Восточной Европы ТАБЛИЦА 1. Прогноз избранных макроэкономических показателей: страны ЦВЕ страна реальный ввп уровень инфляции уровень безработицы текущий баланс бюджетный дефицит 2019 2020 2021 2019 2020 2021 2019 2020 2021 2019 2020 2021 2019 2020 2021 Эстония 4,3 -6,9 5,9 2,3 0,7 1,7 4,4 9,2 6,5 2,3 1,1 2,2 -0,3 -8,3 -3,4 Латвия 2,2 -7,0 6,4 2,7 0,2 1,9 6,3 8,6 8,3 0,6 1,1 1,2 -0,2 -7,3 -4,5 Литва 3,9 -7,9 7,4 2,2 0,8 1,5 6,3 9,7 7,9 3,5 2,2 2,9 0,3 -6,9 -2,7 Словения 2,4 -7,0 6,7 1,7 0,5 1,2 4,5 7,0 5,1 6,8 6,8 6,8 0,5 -7,2 -2,1 Словакия 2,3 -6,7 6,6 2,8 1,9 1,1 5,8 8,8 7,1 -2,6 -2,9 -2,4 -1,3 -8,5 -4,2 еврозона 1,2 -7,7 6,3 1,2 0,2 1,1 7,5 9,6 8,6 3,3 3,4 3,6 -0,6 -8,5 -3,5 Болгария 3,4 -7,2 6,0 2,5 1,1 1,1 4,2 7,0 5,8 5,2 3,3 5,4 2,1 -2,8 -1,8 Чехия 2,6 -6,2 5,0 2,6 2,3 1,9 2,0 5,0 4,2 0,7 -1,5 -1,0 0,3 -6,7 -4,0 Хорватия 2,9 -9,1 7,5 0,8 0,4 0,9 6,6 10,2 7,4 2,4 -1,7 0,5 0,4 -7,1 -2,2 Венгрия 4,9 -7,0 6,0 3,4 3,0 2,7 3,4 7,0 6,1 -0,9 1,3 1,5 -2,0 -5,2 -4,0 Польша 4,1 -4,3 4,1 2,1 2,5 2,8 3,3 7,5 5,3 0,4 0,6 0,9 -0,7 -9,5 -3,8 Румыния 4,1 -6,0 4,2 3,9 2,5 3,1 3,9 6,5 5,4 -4,6 -3,3 -3,4 -4,3 -9,2 -11,4 ЕС 1,5 -7,4 6,1 1,4 0,6 1,3 6,7 9,0 7,9 3,2 3,1 3,4 -0,6 -8,3 -3,6 Мир 2,9 -3,5 5,2 Источник: собственные материалы SGH на базе данных Европейской комиссии.
str. 60 | 61ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 детских садов и школ также ограничивает трудоустройство родителей, вынужденных оставаться дома и заниматься детьми. В результате мы сталкиваемся с прямыми перебоями предложения (перерывами в работе и в обороте капиталом) очень большого числа конечных благ и физических услуг (снижение производства в масштабе квартала в 2020 г. может достигать в отдельных секторах 70-90%). Компонентами это го снижения являются срывы интернационализированных кооперационных связей, уменьшение производства косвен ных благ (особенно в перерабатывающей отрасли), а также перебои в потреблении конечных и косвенных благ и услуг в результате снижения суммарного потребления (снижение доходов) и переноса потребительских и инвестиционных по купок на более поздний период. 2. Снижение занятости населения, рост откры той и скрытой безработицы («пособие за простой», пол. postojowe). Рост безработицы является неравномерным и будет продолжать таким оставаться, причем там, где рас пространены «нетипичные формы трудоустройства», сни жение занятости будет более масштабным, длительным и менее обратимым в результате последующего «восстанов ления», особенно среди молодых людей, только выходящих на рынок труда. До настоящего времени снижение занято сти населения в результате роста числа смертельных случа ев (в странах ОЭСР) с точки зрения статистики имело не большое значение. 3. Резкое снижение инфляции. Такие факторы, как снижение общего спроса (ограничение и изменение конеч ного потребления отдельными слоями населения, снижение доходов) или же снижение спроса на некоторые виды сырья и материалов (нефть), похоже компенсируют рост цен, свя занный с появлением «сдерживающих факторов» в произ водстве и с повышенным спросом на «вирусокомплементар ные» блага («туалетная бумага»). Однако этот краткосрочный эффект может быть компенсирован уже летом 2020 г., если активизация отраслей и секторов экономики потребует, на пример, особенных правил дистанцирования (в обществен ном транспорте: посадка через 2, 3, 4 места, выделение для одного человека нескольких или даже более десятка ква дратных метров пространства и т.п.), что привело бы к по вышению порога рентабельности (break-even) предприятий и обосновывало бы повышение, например, цен на билеты (в авиатранспорте – примерно в 3 раза). 4. Рост дефицита в бюджете государства и соотноше ния государственного долга к ВВП. Во многих националь ных экономиках уже сработали автоматические стабилиза торы, благодаря которым экономика получила поддержку со стороны мощных «спасательных» дискреционных действий. Обещанные (самые высокие), выделенные, потраченные, вы плаченные (самые низкие) суммы превышают наблюдае мые ранее в истории экономической политики кейнсианские вмешательства, и хотя обычно они вписываются в диапазон 5-25% ВВП, то, согласно публикуемым декларациям, они мо гут превышать половину национального дохода, как напри мер в Германии (анализ мозгового центра Bruegel в апреле 2020 г.). Заявления лидеров «Большой двадцатки» «сделать все необходимое» для спасения экономики свидетельству ют о том, что финансовое участие государства может возра сти еще больше в случае неблагоприятного развития эпиде мической (или политической) ситуации. Подытоженные до настоящего времени законодательные действия правитель ства США рассчитаны на 3,6 млрд долларов США, из кото рых суммы непосредственно для работников и безработных, по-видимому, составят приблизительно 10-15%. Актуальная политика США предусматривает затраты на уровне не менее 7,5 млрд долларов США из Федерального резерва, что наво дит на мысль о еще больших выплатах в будущем. В ЕС, во все более явно выраженных политических дискуссиях, появ ляются идеи выпуска коронавирусных облигаций (Coronabonds), наблюдается возвращение к идеям еврооблигаций, Pandemic Solidarity Funds (PSI), Symmetric Shock Stabilisation Fund (SSSF) и Национальноедр. государство заново укрепляет свою роль в качестве заимодавца последней инстанции. Посколь ку в начале третьей декады XXI в. уже нет места для сниже ния процентных ставок, количественное послабление стано вится основным компонентом денежной политики, при этом «забываются» ранее рекомендуемые «оптимальные» прави ла и лимиты. Это будет означать, что произойдет невидан ный рост дефицита публичных финансов и государственно го долга (внутреннего и, если это будет возможно, внешнего). В среднесрочной перспективе вполне вероятным кажет ся введение новых (национальных) (анти-) вирусных нало гов или их заменителей. Политическая экономика каждой страны предопределит характер фискального пакета и «со ответствующее» распределение нагрузок (бедные больше –богатые меньше или другие варианты), наверняка, приведя к тому, что такая нагрузка останется en vigueur на более дли тельное время. 5. Финансы. Мы наблюдаем снижение биржевых ко тировок, особенно в наиболее пострадавших секторах; сни жение международного движения капитала; снижение сто имости национальных периферических валют (ЦВЕ) на финансовыхСнижаютсярынках.показатели business confidence: по польским индексам доверия потребителей (текущий индекс доверия потребителей CCCI, прогнозируемый индекс доверия потре бителей LCCI) и инвесторов в начале года отмечались слабые, но положительные результаты; падение произошло в апреле – индекс CCCI (Current Consumer Confidence Index) снизил ся до уровня –36,4 пунктов, т.е. произошло снижение на 37,7 пунктов по сравнению с мартом 2020 г., а показатель LCCI (Leading Consumer Confidence Index) – на 47,7 пунктов. Произошла ожидаемая паническая реакция финансово го сектора, в частности, упали все три американских индек са (Dow Jones, S&P 500, NASDAQ): начиная с третьей недели февраля до третьей недели марта 2020 г. снижение составило примерно 35%, что было наибольшим падением, вызванным явлениями эпидемии в истории. Однако в апреле 2020 г. це ны акций пошли вверх. В Азии цены упали на основных рын ках от 10-20% до 30%. Для располагающего огромными сред ствами финансового сектора снижение цен на ценные бумаги означает появление возможности поглотить по сниженным ценам предприятия всех «реальных» секторов. Это понима ют европейские элиты, подготавливая законодательную базу, направленную на предотвращение мобильности «недобро порядочного» капитала (например, китайского, но не амери канского), чтобы избежать заграничных поглощений наци ональных компаний благодаря приобретению значительных пакетов компаний национальными государствами.
Карпач 2020ОТЧЕТ Следует отметить колебания валютных курсов. В те чение первых четырёх месяцев 2020 г. снижение стоимости национальных валют можно было наблюдать в некоторых странах ЦВЕ, в частности падение стоимости валют стран Вышеградской группы составило: венгерский форинт на око ло 11%, чешская корона на 8%, польский злотый на 7% (для сравнения: российский рубль потерял 24%, а украинская гривна – 13%). Неравномерное распространение эпидемии и ее последствий может привести к еще большему усугубле нию ситуации. 6. Все сферы деятельности человека были подверже ны усиленному давлению осуществить внедрение циф ровых решений. Дигитализация информационных обла стей производственных процессов может привести к тому, что в среднесрочной перспективе появится сектор экономи ки с новыми формами конкуренции, так называемая бескон тактная экономика (contact free economy). Эти процессы впи сываются в политическую борьбу за новые конкурентные преимущества и определение «новой нормальности». МЕЗОЭКОНОМИЧЕСКИЕ (СЕКТОРНЫЕ) ПОСЛЕДСТВИЯ Основным сектором, затронутым пандемией, является, ко нечно же, сфера медицинских услуг и здравоохранения. Примеры динамики физического аспекта эпидемии, профи ли заболеваемости и летальности, а также примеры так на зываемых эпидемиологических кривых, применяемых при моделировании эпидемических явлений, можно легко най ти в Интернете. Результаты математического моделирования эпидемии завоевали определенную популярность благодаря использованию в политическом дискурсе понятия «вырав нивания кривой» (например, темпа прироста смертельных жертвСферакоронавируса).здравоохранения представляется сегодня как пример ненадежности рынка (уменьшенная пропускная спо собность частных больниц и клиник, если они вообще оста вались открытыми, и незначительный объем предложе ния оказываемых услуг, слабые инвестиции в исследования по изобретению вакцины), а также ненадежности государ ства (также ограниченные мощности по «переработке», пе реутомленный медицинский персонал и низкооплачивае мый сестринский и вспомогательный персонал, отсутствие лабораторных резервов, резервов оборудования, персонала, финансов).Всфере, не связанной с медициной, в значительной ча сти отраслей и секторов экономики наблюдалось снижение доходов на 50-90% и больше. Данные говорят о высокой чув ствительности: розничной торговли, транспорта (особенно пассажирского, в том числе воздушного), услуг, связанных с личным контактом персонала с клиентами (отели и ту ризм, особенно международный туризм, общественное пи тание, здравоохранение, парикмахерские и косметические салоны, отдых, спортивные и тренажерные залы, проститу ция), а также услуг с более многочисленной аудиторией (на пример, профессиональный спорт, культурные учреждения, любительский спорт, научные съезды и конференции, реги лигиозные торжества), почтовых услуг, сегмента out-of-home advertising В некоторых отраслях удаленная работа и бесконтакт ные продажи (например, образование на всех уровнях, теле медицина) позволяют присоединиться к электронному биз несу и дают шанс пережить этот этап кризиса безболезненно. Некоторые «порожденные дигитализацией» или полностью дигитализированные отрасли будут переживать бум (в том числе телекоммуникация и социальные сети). Существенным аспектом шока предложения являет ся разрыв цепей поставок, а также протекционизм в стиле «производить у себя». Этот процесс достаточно легко под вергнуть секьюритизации, т.е. преобразованию в проблему национальной безопасности. Особым примером являются продовольственные цепи, уже давно критикуемые экологами как слишком длинные и слишком интернационализирован ные, хотя дешевое продовольствие способствует образова нию низкой стоимости рабочей силы, что позволяет снизить реальную заработную плату (и пенсии). Повторный учет тех нологических требований, снижений затрат, времени поста вок и рисков «разрывов» цепей поставок будут предметом неустанных просчетов конкурентов в масштабе отдельных предприятий и более «стратегически» ориентированных и регулируемых национальных экономик. Это, конечно же, скажется на международной торговле. МАРИУШ ПРУХНЯК, габилитированный доктор экономических наук, Кафедра экономики II SGH Варшавского университета экономики; ЮЛИУШ ГАРДАВСКИ, профессор экономических наук, Институт философии, социологии и экономической социологии SGH Варшавского университета экономики; МАРИЯ ЛИССОВСКА, профессор экономиче ских наук, Кафедра экономики II SGH Варшавского университета экономики; ПЁТР МАЩИК, доктор экономических наук, Кафедра экономики II SGH Варшавского университета экономики; РЫШАРД РАПАЦКИ, профессор экономических наук, Кафедра экономики II SGH Варшавского универси тета экономики; АЛЕКСАНДЕР СУЛЕЕВИЧ, габилитированный доктор экономических наук, Кафедра экономики II SGH Варшавского университета экономики; РАФАЛ ТОВАЛЬСКИ, доктор экономических наук, Институт философии, социологии и экономической социологии SGH Варшавского университета экономики
str. 62 | 63ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 До начала трансформации в 1990 г. Польша принадлежала к числу наименее развитых с экономической точки зрения стран в группе ЦВЕ-11, а с точки зрения уровня ВВП на ду шу населения по паритету покупательной способности опе режала только Румынию. / В 1990-2019 гг. наиболее дина мично развивающейся экономикой в группе ЦВЕ-11 была Польша, ВВП которой увеличился в более чем 2,5 раза (по казатель эквивалентный 256). Это означает, что среднегодо вой уровень роста составлял 3,2%. Единственной страной ЦВЕ, которая достигла сопоставимой динамики развития, была Словакия (2,5% в год). / В 1990-2019 гг. Польше уда лось значительно уменьшить отрыв в уровне экономиче ского развития по сравнению со всеми (за исключением Ир ландии) странами, ранее входящими в состав ЕС. При оценке экономического роста в странах Цен трально-Восточной Европы в 1990-2019 гг. стоит учесть глубокий экономический спад (так называ емую трансформационную рецессию), который на ступил в тех странах в результате запуска процесса системной трансформации. На начальном этапе трансфор мации это привело к суммарному снижению национального дохода, достигшему около 18% в Польше и даже 65% в Лит ве. Период трансформационной рецессии в странах региона продлился от 2 лет в Польше до 8 лет в Болгарии. Трансформационная рецессия привела к тому, что разни ца в уровне экономического развития между Центрально-Вос точной Европой и Западной Европой – на начальных этапах системной трансформации – увеличилась еще больше. Напри мер, если в 1989 г. в Польше уровень ВВП per capita, рассчиты ваемый с учетом паритета потребительной силы (PSN), состав лял 38% от среднего уровня в странах ЕС-15, то в 1991 г. (когда в Польше завершилась трансформационная рецессия) этот по казатель снизился до 32%. В этом контексте стоит добавить, что до начала трансформации Польша относилась к числу наименее развитых с экономической точки зрения стран в группе ЦВЕ11, а с точки зрения уровня ВВП на душу населения по паритету покупательной способности опережала только Румынию. Несмотря на это, в 1990–2019 гг. наиболее динамично раз вивающейся экономикой в группе ЦВЕ-11 была Польша. По добные тенденции характеризовали путь развития Польши и тех двух групп соотнесения также в период 2004-2019 гг., т.е. после вступления страны в ЕС. Ситуация слегка изменилась с этой точки зрения после глобального финансового кризи са 2008+ (2010–2019). Дифференциация достигнутой динами ки развития в это время значительно уменьшилась как сре ди стран ЦВЕ, так и в соотношении между странами ЦВЕ-11 пути развития стран и регионов Центрально-Восточной Европы ТАБЛИЦА 1. Рост ВВП в странах Центрально-Восточной Европы в 1990-2019 гг. страна динамика роста ввп (постоянные цены) уровень ввп в 2019 г.4показательсреднегодовойроста(%) годовой показатель роста (%) 1990–2019 2010 2018 20191 1989 = 100 2004 = 100 2010 = 100 страны вышеградской группы Польша 3,2 3,6 5,1 4,1 256 180 137 Чехия 1,8 2,3 2,8 2,5 169 147 122 Словакия 2,5 5,7 4,0 2,7 207 173 128 Венгрия 1,7 0,7 5,1 4,6 164 134 130 Средний2 2,3 3,1 4,3 3,5 199 159 129 прибалтийские страны Эстония 2,0 2,7 4,8 3,2 184 149 138 Литва 1,1 1,5 3,6 3,8 137 158 138 Латвия 0,9 -4,5 4,6 2,5 132 146 135 Средний2 1,3 -0,1 4,3 3,2 151 151 137 страны Центрально-восточной европы Болгария 0,9 0,6 3,1 3,6 133 157 125 Хорватия 0,5 -1,5 2,7 2,9 116 120 112 Румыния 1,7 -3,9 4,4 4,1 163 170 141 Словения 1,9 1,3 4,1 2,6 173 134 118 Средний2 1,3 -0,9 3,6 3,3 146 145 124 Западная европа UE153 1,3 2,2 1,8 1,2 149 120 113 1 Приблизительные данные. 2 Средний невзвешенный. 3 Средний взвешенный. 4 При расчете показателей роста с основой 1989 = 100 были использованы также исторические данные ЕБРР, ссылающиеся на 1989 г. Источник: собственные материалы SGH на базе данных Евростата и Европейской комиссии.
GAZETA SGH RAPORT dostępna na: gazeta.sgh.waw.pl
Карпач 2020ОТЧЕТ и средним уровнем для ЕС-15. В этот период Польша также по теряла позицию лидера в регионе. В 1990–2019 гг. в Польше, единственной стране среди ана лизируемой группы, ВВП вырос более чем в 2,5 раза (показа тель эквивалентный 256). Это означает, что среднегодовой уровень роста (с учетом трансформационной рецессии в 19901991 гг.) составлял 3,2%. Единственной страной ЦВЕ, которая достигла сопоставимой динамики развития, была Словакия (2,5% в год). Средний уровень экономического роста в Польше в 1990-2019 гг. в годовом пересчете был в 2,5 раза выше (3,2%) по сравнению со средними показателями среди стран, входя щих в ЕС-15 (1,3%). Более стремительный экономический рост по сравнению с ЕС-15 был также отмечен в Эстонии, Слове нии, Чехии, Румынии и Венгрии. На противоположном конце оказались Хорватия, Болгария, Латвия и Литва, где экономи ческий рост был ниже среднего показателя для ЕС-15. В период после вступления в Европейский союз ВВП в Польше вырос на 80% (т.е. в среднегодовом темпе около 4,2%). Также как и в течение всего периода системной трансформации страна занимала по этому показателю позицию лидера в груп пе новых стран-членов ЕС – похожие показатели за этот пери од были достигнуты в Словакии (73%) и Румынии (70%). В то же время Польша показала намного более высокую динамику раз вития по сравнению со странами ЕС-15. Стоит подчеркнуть, что в 2004-2019 гг. все страны ЦВЕ-11, за исключением Хорватии, достигли уровня более высокого экономического роста, чем в среднем экономика стран ЕС-15, что было равнозначно умень шению исторического отрыва в развитии от Западной Европы. Несмотря на то, что Польша стала единственной страной в Европейском союзе, не испытавшей на себе последствия ре цессии, вызванной глобальным финансовым кризисом 2008+, в послекризисных годах 2010-2019 она потеряла позицию ли дера экономического роста в группе ЦВЕ, в то же время зна чительно уменьшился размер дотаций, выделяемых на ее развитие, по сравнению с государствами ЕС-15. Это было пре имущественно производной замедления динамики развития в Польше – среднегодовой уровень роста ВВП составил в эти годы 3,2% и был на 1% ниже, чем в период 2004-2019 гг., т.е. по сле вступления в ЕС (4,2%). В результате совокупного влияния представленных вы ше тенденций Польше удалось (в 1990–2019 гг.) значительно уменьшить отставание в уровне экономического развития по сравнению со всеми странами (за исключением Ирландии), ра нее входящими в состав Европейского союза. Улучшение от носительной позиции развития польской экономики было производной не только быстрого темпа экономического роста, но также и дифференцированных демографических трендов, а также направлений и темпа изменений реальных валютных курсов в отдельных странах. МАРИУШ ПРУХНЯК, габилитированный доктор экономических наук, Кафедра экономики II SGH Варшавского университета экономики; ЮЛИУШ ГАРДАВСКИ, профессор экономических наук, Институт философии, социологии и экономической социологии SGH Варшавского университета экономики; МАРИЯ ЛИССОВСКА, профессор экономиче ских наук, Кафедра экономики II SGH Варшавского университета экономики; ПЁТР МАЩИК, доктор экономических наук, Кафедра экономики II SGH Варшавского университета экономики; РЫШАРД РАПАЦКИ, профессор экономических наук, Кафедра экономики II SGH Варшавского универси тета экономики; АЛЕКСАНДЕР СУЛЕЕВИЧ, габилитированный доктор экономических наук, Кафедра экономики II SGH Варшавского университета экономики; РАФАЛ ТОВАЛЬСКИ, доктор экономических наук, Институт философии, социологии и экономической социологии SGH Варшавского университета экономики RAPORT KRYNICA 2019: Wyrównywanie luki w poziomie zamożności między Europą Środkowo-Wschodnią a Eu ropą Zachodnią Koniunktura gospodarcza i bankowa w Europie Środkowo-Wschod niej Strategie rozwoju obsługi mobilności w Europie Środkowo-Wschodniej na tle glo balnych wyzwań Ekologia (ekoinnowacje) w krajach Europy Środkowo-Wschodniej na tle globalnych wyzwań Stan zdrowia i otrzymywanie opieki wśród osób starszych w krajach Europy Środkowo-Wschodniej Rola cyfryzacji i nowoczesnych technologii w podnoszeniu innowacyjności krajów Europy Środkowo-Wschodniej Aktualne tren dy w optymalizacji i uszczelnieniu systemów podatkowych w krajach Europy Środkowo -Wschodniej Rynki pracy w krajach Europy Środkowo-Wschodniej wobec globalnych wyzwań Dobre praktyki giełd państw Europy Środkowo-Wschodniej w zakresie roz woju infrastruktury instytucjonalnej stymulującej społeczną odpowiedzialność biznesu spółek publicznych Inwestycje jako metoda walki z wybranymi rodzajami wyklucze nia w regionach i państwach Europy Środkowo-Wschodniej System wsparcia star tupów w krajach Europy Środkowo-Wschodniej Potencjał rolnictwa Europy Środko wo-Wschodniej wobec wyzwań globalnych
str. 64 | 65ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 Кризис COVID-19 значительно усугубит длящееся уже более двух лет ослабление экономической активности в ЕС. / Отмеченное в ЕС в марте и апреле 2020 г. снижение показателей производства и продаж было самым сильным за последние 20 лет. / По индикаторам, отражающим изме нения экономических настроений в Вышеградской груп пе, отмечено наибольшее снижение в истории. / Только 9% польских производственных и торговых предприятий не почувствовало негативных последствий ограничений, введенных из-за COVID-19, a каждое четвертое предприя тие посчитало их тяжелыми. / В ответ на осложнения в ве дении хозяйственной деятельности фирмы (52% опрошен ных) прежде всего уменьшают расходы, не связанные с работниками, и сокращают время работы (50%). Введение обострений в результате вспышки эпиде мии COVID-19 привело к огромному экономическо му шоку. По данным исследований, проведенных в апреле 2020 г. Институтом экономического раз вития Варшавского экономического университета (IRG SGH), только 9% польских производственных и торго вых предприятий не почувствовало негативных последствий ограничений, a каждое четвертое предприятие посчита ло их тяжелыми. Больше всего пострадали торговые пред приятия. Только 7% из них не испытало на себе негативные последствия введенных правительством ограничений, а для 1/3 из них они были тяжелыми. В меньшей степени кризис затронул строительные предприятия – 22% из них посчита ло последствия обострений тяжелыми, и предприятия пе рерабатывающей отрасли, среди которых 11% не почувство вало негативных последствий мер, введенных для борьбы с эпидемией.Кризис проявился снижением значения основных по казателей экономической активности: объема производства, продажи, заказов и инвестиций, уровня использования про изводственных мощностей, уровня цен и, в меньшей степени, занятости населения. Снижение объема продаж и цен силь но отразилось на финансовой ситуации предприятий. Сто имость показателей конъюнктуры, отражающих ситуацию в исследуемых отраслях экономики синтетическим образом, достигла исторического минимума. Столь плохой ситуации в перерабатывающей отрасли, строительстве и торговле не было отмечено во времена ни одного из кризисов, которые имели место за последние более чем 20 лет. В ответ на осложнения в ведении хозяйственной де ятельности и вытекающее из этого снижение доходов фир мы (52% опрошенных) прежде всего уменьшают расходы, не связанные с работниками, и сокращают время работы (50%) – рисунок 2. В 27% компаний была снижена или планирует ся снижение заработной платы сотрудников, а каждое пятое предприятие ограничивает численность сотрудников. Со кращение времени работы, снижение расходов, связанных с работниками, и уменьшение числа работников являются экономическая конъюнктура в Центрально-Восточной Европе в период эпидемии COVID-19 РИСУНОК 1. Влияние «замораживания» экономики на экономическую ситуацию предприятий (%) РИСУНОК 2. Реакция предприятий на кризис, вызванный эпидемией COVID-19 (%) Источник: собственные материалы SGH. Источник: собственные материалы SGH. 607050403020100 итого торговля перерабатывающаяпромышленность строительство тяжелые ощутимые неощутимые 607050403020100 итого торговля перерабатывающаяпромышленность строительство cнижение затрат, не связанных с работниками cокращение времени работы cнижение заработной платы увольнение работников другое
Карпач 2020ОТЧЕТ на 0,9 пункта за квартал. В первом квартале снижение ВВП сопровождалось коллапсом частного спроса. Уровень по требления снизился на 4,6 пункта по сравнению с IV квар талом 2019 г., а инвестиции – на 4,9 пункта. Шок для спроса был огромным. Снижение стоимости выровненного индек са частного потребления было почти в четыре раза больше самого крупного снижения, зарегистрированного до настоя щего времени (во II квартале 2000 г.), a бóльшее падение раз мера выровненного индекса затрат на основные средства бы ло отмечено только в І квартале 2009 г. (на 6,7 пунктов) и III квартале 2019 г. (на 5,1 пункта). Из анализа доступных данных за II квартал 2020 г. сле дует, что кризис в Европейском союзе усугубился в апреле. Уменьшился размер промышленного производства (сниже ние индекса аж на 17 пунктов, в марте – на 12,7 пунктов), мон тажно-строительного производства (на 11,4 пункта, в марте – на 15,2 пункта), а также розничной торговли (на 11,2 пун кта, в марте – на 11,4 пункта). Отмеченное в марте и апреле снижение показателей производства и продажи было самым сильным за последние 20 лет. Особенно негативно кризис по влиял на экономические настроения. Индекс, являющийся барометром конъюнктуры (ESI), снизился в марте по сравне нию с февралем на 8,4 пункта, а в апреле – на очередные (sic!) 30,8 пунктов (наибольшее месячное снижение в истории). Апрельский уровень ESI (63,8 пунктов) был самым низким с января 1996 г. Снижение в годовом масштабе было истори чески самым большим – апрельское снижение составило аж 40,2 пункта (самый большой зарегистрированный до настоя щего времени, в марте 2009 г., достиг 36,9 пунктов). Суммар но после последней наивысшей поворотной точки, которая пришлась на август 2018 г., ESI потерял 48 пунктов, т.е. поч ти половину, из чего только в марте и апреле 2020 г. – свыше 39 пунктов. Схожие изменения произошли в перерабатываю щей отрасли, строительстве и торговле (таблица 1). В мае в большинстве стран ЕС-27 началась постепенная отмена введенных в марте ограничений. Последствием смяг чения введенных ранее ограничений было появление опре деленных признаков оживления экономики ЕС. Показатель ESI в мае вырос на 2,9 пункта. Возросли также показатели конъюнктуры в перерабатывающей отрасли и торговле (та блицаТакже1). как и во всем Европейском союзе кризис COVID-19 вызвал в странах Вышеградской группы огромное беспокой ство, резко ускоряя замедление, о котором свидетельствова ли показатели экономической конъюнктуры, начиная с конца 2018 и начала 2019 года. По индикаторам, отражающим из менения экономических настроений, отмечено наибольшее ТАБЛИЦА 2. Месячные изменения выровненных индикаторов конъюнктуры: в промышленности (ICI), строительстве (CCI) и розничной торговле (RCI), а также индикатора потребительских настроений (CSI) в странах Вышеградской группы в 2020 г. (пункты) страна месяц ICI CCI RCI CSI CZ Март -5,0 0,9 -5,3 -1,0 Апрель -20,4 -8,5 -14,4 -13,9 Май 2,4 -1,9 5,9 7,6 HU Март -2,9 -7,1 -4,2 -0,4 Апрель -20,8 -9,5 -23,6 -25,8 Май -1,5 -9,2 9,1 6,1 PL Март -21,8 -1,9 -1,5 1,5 Апрель -8,0 -28,4 -31,4 -24,5 Май 8,0 3,7 -1,8 2,4 SK Март -2,3 4,6 2,2 1,4 Апрель -39,2 -41 -31,5 -22,1 Май 13,7 -2,4 2,5 2,1 Источник: собственные разработки на основании данных Евростата и Института экономического развития SGH. ТАБЛИЦА 1. Изменения (ежемесячные – м/м, годовые – г/г и совокупные после последней поворотной точки, ВПТ) показателей выровненных индексов доверия в: промышленности (ICI), строительстве (CCI) и розничной торговле (RCI) в Европейском союзе в 2020 г. (пункты)* ICI CCI RCI месяц м/м г/г от впт м/м г/г от впт м/м г/г от впт Март -4,5 -9,5 -18,1 -2,8 -6,3 -7,0 -7,7 -8,1 -6,7 Апрель -21,6 -28,8 -39,7 -19,4 -24,6 -26,4 -22,8 -29,5 -29,5 Май 5,0 -24,8 -34,7 -1,0 -23,9 -27,4 0,9 -28,9 -28,6 * Последние верхние поворотные точки: ICI – июнь 2018 г., CCI – январь 2019 г., RCI – апрель 2019 г. Источник: собственные материалы SGH на базе данных Евростата. действиями, предпринимаемыми в первую очередь торговы ми предприятиями (соответственно: 63%, 52% и 29% из них). Строительные и промышленные предприятия прежде всего стараются уменьшить расходы, не связанные с работниками (соответственно: 51% и 53%), и только потом вводят измене ния в структуру занятости путем сокращения времени рабо ты (46% и 47%), снижения заработной платы (по 29%) и уволь нения работников (22% и 17%). Уже в разгаре пандемии COVID-19 конъюнктура в Ев ропейском союзе (ЕС-27) находилась в фазе замедления эко номического роста, которое началось на стыке 2018 и 2019 годов, завершив вторую, длившуюся с 2014 г. фазу роста. Введенные в марте 2020 г. ограничения экономической ак тивности усилили нисходящие тенденции. Наступило рез кое ослабление конъюнктуры. В I квартале 2020 г. выровнен ный индекс реального ВВП потерял 3,6 пунктов. От пика в IV квартале 2018 г. цикличный компонент реального ВВП сни зился совокупно на 3,0 пункта, т.е. на 0,6 пункта в среднем за квартал. Таким образом, интенсивность падения являет ся ненамного меньше зарегистрированного уровня во время всемирного финансового и экономического кризиса. Тогда, т.е. в период IV квартал 2007 г.– III квартал 2009 г., цикли ческий компонент реального ВВП снизился в среднем темпе
str. 66 | 67ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 снижение в истории. Уже мартовские падения можно было причислить к самым низким за последние 25 лет. В апреле масштаб ослабления конъюнктуры увеличился во много раз. Барометр конъюнктуры (ESI), измеряющий изменения эко номической ситуации и настроения участников экономики, потерял совокупно за два месяца: 52 пункта в Польше, 42,1 пункта в Словакии, 31,8 пункта в Чехии и 29,5 пункта в Вен грии (39,2 пункта в ЕС-27). В мае было отмечено улучшение, хотя и незначительное. Исключением стала Польша, где зна чение индикатора ESI снизилось на 0,3 пункта, а в трех стра нах группы уровень ESI вырос соответственно на 3,9, 0,1 и 1,2 пункта (в ЕС-27 прирост составил 2,9 пункта). В Таблице 2 представлены изменения частичных значений индикаторов конъюнктуры за последние три месяца. Несомненно апрель ское снижение было самым значительным с момента начала программы исследований конъюнктуры Евростатом – оно во много раз превысило средний уровень снижения индикато ров в масштабе месяца. Из анализа данных, представленных в таблице 2, сле дует, что кризис, хоть и является повсеместным, оказывает различное влияние на отдельные отрасли экономики Выше влияние более четко прослеживалось в апреле и было крат ковременным. Настроения производителей были по-прежне му неблагоприятными, хотя и относительно сдержанными. В Польше кризис ударил прежде всего по перерабатываю щим отраслям промышленности. Строительная отрасль и потребители почувствовали его в апреле. Майское ожив ление в промышленности наиболее четко прослеживалось именно в Польше. Наибольшее влияние на настроения про изводителей кризис оказал в Словакии: степень ухудшения в два раза превысила показатели в остальных странах. В мае во всех странах Вышеградской группы ситуация в отдельных отраслях и настроения участников экономики начали улуч шаться, за исключением строительства (кроме Польши), ко торое явно медленнее выходит из кризиса. ЭЛЬЖБЕТА АДАМОВИЧ, ординарный профессор, Институт экономического развития в SGH Варшавском университете экономики; СЛАВОМИР ДУДЕК, бывший сотрудник SGH Варшавского университета экономики; ГЖЕГОЖ КОНАТ, ассистент, Институт экономического разви тия в SGH Варшавском университете экономики; КАТАЖИНА МАЙХШАК, габилитированный доктор экономических наук, Институт управления ценностью SGH Варшавского университета экономики; ЭВА РАТУШНЫ www.sgh.waw.plSGH Варшавский университет экономикиSGH формирует лидеров
Карпач 2020ОТЧЕТ Мировая динамика роста генерирования энергии из ВИЭ (возобновляемые источники энергии) говорит о том, что это наиболее быстро развивающийся источник получения энергии за последнее десятилетие. / Мировая динамика производства электроэнергии из ВИЭ (в ТВт/ч) составила: ветер – 12,59%, солнце – 28,91%, другие источники – 6,98%, при этом по Европейскому союзу показатели составили со ответственно 4,63%, 7,29% и 3,44%. Это означает, что ЕС за нимает позицию ниже среднемирового уровня и, что еще хуже, ниже среднего уровня для стран ОЭСР. / В Польше заметна значительная доля производства энергии из ветра (12,8 ТВт/ч), но малая – из солнца (0,3 ТВт/ч). / В Централь но-Восточной Европе страны ведут в целом относительно пассивную политику в сфере производства возобновляе мой энергии населением. / Пандемия COVID-19 привела к возникновению шокового спроса и предложения на рын ке энергетического сырья. Она также показала, что Евро пейский союз слишком сильно зависит от импортируемых технологий и полупродуктов ВИЭ. Мировая динамика роста генерирования ВИЭ (воз обновляемые источники энергии) говорит о том, что это наиболее быстро развивающийся источ ник получения энергии за последнее десятиле тие. В 2007-2017 гг. производство возобновляемой энергии в мире, выраженной в тераватт-часах (ТВт/ч), со ставило 14,5%, а только в 2018 г. – 14,5%. Динамика прироста производства из ВИЭ в Европейском союзе, который тради ционно считается группой стран, наиболее решительно на строенных ограничивать эмиссию CO2 путем развития ВИЭ, была ниже мировой, и в 2007–2017 гг. ее уровень достиг 12,8%, а в 2018 г. – 4,8%. Таким образом Европейский союз, отвечая за 28,4% производства энергии из ВИЭ (2018 г.), снизил свою динамику прироста производства из этих источников. Производство возобновляемой энергии является нерав номерно распределенным между странами, что также каса ется источников этого производства. В сегменте ВИЭ замет на значительная доля производства ветровой энергии (в таких странах, как Польша – 12,8 ТВт/ч и Румыния – 6,5 ТВт/ч) и при этом малая доля солнечной энергии: соответственно 0,3 ТВт/ч и 1,7 ТВт/ч в 2018 г. Противоположная ситуация наблюдает ся в Чехии, где в 2018 г. преобладала солнечная энергетика (2,3 ТВт/ч) по сравнению с ветровой (0,6 ТВт/ч). В некоторых стра нах, например, Чехии (4,7 ТВт/ч) и Венгрии (2,4 ТВт/ч), в 2018 г. наблюдалась значительная доля других источников в общем количестве ВИЭ (другие источники производства электро энергии из ВИЭ – это геотермия, биомасса и биогаз). Миро вая динамика производства электроэнергии из ВИЭ (в ТВт/ч) в 2018 г. составила по ветровой энергии 12,59%, по солнечной энергии – 28,91% и другим источникам – 6,98%, а для Европей ского союза показатели составили соответственно 4,63%, 7,29% и 3,44%. Несомненно стоит помнить, что (с процентными из менениями на уровне 4,63% – ветер, 7,29% – солнце и 3,44% –прочие) ЕС занимает позицию ниже среднемирового уровня и, что еще хуже, ниже среднего уровня для стран ОЭСР. Ес ли мы сравним процентные приросты производства электро энергии из ВИЭ, то повышение на 4,76% является почти в два возобновляемая энергетика – вызов для стран Центрально-Восточной Европы ТАБЛИЦА 1. Динамика получения ВИЭ в 2017-2018 г.г. страна 2017 (твт/ч) 2018 (твт/ч) динамика г/г (%) ветер солнце др. виэ сумма ветер солнце др. виэ сумма ветер солнце др. виэ сумма Беларусь 0,1 0,1 0,1 0,3 0,1 0,1 0,1 0,4 21,63 51,11 2,97 23,84 Чехия 0,6 2,2 5,0 7,7 0,6 2,3 4,7 7,7 3,09 6,62 -4,76 -0,94 Германия 105,7 39,4 51,1 196,2 111,6 46,2 51,4 209,2 5,58 17,16 0,67 6,63 Венгрия 0,8 0,3 2,1 3,2 0,6 0,6 2,4 3,6 -19,79 68,73 10,80 9,89 Польша 14,9 0,2 6,5 21,6 12,8 0,3 6,3 19,5 -13,84 81,21 -2,42 -9,68 Румыния 7,4 1,9 0,5 9,8 6,5 1,7 0,5 8,6 -12,29 -9,81 -12,08 -11,80 Украина 1,0 0,8 0,2 1,9 1,1 1,3 0,2 2,6 15,65 69,71 33,70 38,82 сумма (европа) 384,3 124,5 208,2 717,1 404,4 139,1 217,6 761,1 5,22 11,65 4,51 6,13 масштабе)(всуммамировом 1128,0 453,5 585,0 2166,5 1270,0 584,6 625,8 2480,4 12,59 28,91 6,98 14,49 Из этого ОЭСР 695,1 285,7 363,9 1344,8 745,8 337,2 377,3 1460,3 7,29 18,01 3,66 8,59 Не ОЭСР 432,9 167,8 221,0 821,7 524,1 247,4 248,6 1020,1 21,09 47,47 12,45 24,15 Европейский союз 362,0 119,1 192,4 673,5 378,8 127,8 199,0 705,5 4,63 7,29 3,44 4,76 Источник: собственные материалы SGH на основании [BPReport 2019].
str. 68 | 69ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 ЭНЕРГЕТИКА И COVID-19 Пандемия COVID-19 привела к возникновению шокового спроса и предложения на рынке энергетического сырья, что повлияло на значительное снижение цен нефти, газа и угля, которые являются основными источниками энергии в регионе и в мире, несмотря на динамичный рост производства ВИЭ. Цены на нефть марки WTI достигли самой низкой отметки 27 апреля 2020 г. (12,91 USD за баррель). Цены на газ снизились в первой половине 2020 г. на 25%, достигая уровня 1,8 USD за миллион Btu, a цены на уголь ARA снизились с 61,15 USD за тонну (2 января 2020 г.) до 50,6 USD за тонну (4 июня 2020 г.). Шок в области спроса и предложения на рынке энергии вызовет проблемы с эффективностью применяемых в настоящее время инструментов поддержки ВИЭ, поскольку другие традиционные источники энергии становятся более конкурентоспособными. Принимая во внимание значительную неуверенность по поводу будущего потребления энергии в экономиках стран региона, т.е. масштаб влияния пандемии на размер ВВП, следует подчеркнуть, что предприятия и финансовые учреждения будут проявлять повышенное нежелание идти на риск и, соответственно, осуществлять и финансировать новые инвестиции в производство электроэнергии. В то же время Европейская комиссия и некоторые государства Европейского союза говорят о том, что помочь активизировать экономику может не только продолжение энергетической трансформации, но также и ее ускорение. Принимая во внимание, что в производстве электроэнергии из ВИЭ Европейский союз потерял позицию лидера до начала пандемии, стоит подчеркнуть, что стремление ускорить развитие этого источника энергии является обоснованным. Пандемия показала, что Европейский союз слишком сильно зависит от импортируемых технологий и полупродуктов ВИЭ, что представляет существенную проблему, которую предстоит разрешить в будущем (посредством запланированных мероприятий на высоком уровне), в противном случае механизмы поддержки будут стимулировать экономику в ограниченном объеме. Возмож ность реализации этой идеи будет зависеть от эффективно применяемых в настоящее время инструментов политики (например, инструмента EU ETS, который в период 2008–2009 оказался неэффективным) и масштаба задействованных финансовых средств. С перспективы региона самую большую пользу в плане активизации экономики можно ожидать от: развития ветровой энергетики на море (offshore – Польша, Литва, Латвия, Эстония), солнечной и гидроэнергетики в Румынии и Болгарии, развития инфраструк туры для передачи электроэнергии и улучшения энергетической эффективности частных домов в Польше, а в Украине – как частных, так и многоквартирных домов. раза низшим, чем для стран ОЭСР (составляет 8,56%). Только Украина во всех категориях (ветер, солнце и другие) показы вала выходящие за рамки показатели, продемонстрировав ди намику год к году (2017 по сравнению с 2018) в размере 15,65%, а также 69,71% и 33,70%. В двух первых категориях (ветер и солнце) результаты выше среднемирового уровня и уровня по ЕС получила Беларусь – 21,63% и 51,11%. К этой группе в ка тегории «солнечная электроэнергия» можно причислить Вен грию (68,73%) и Польшу (81,21%). Страны с низким уровнем производства электроэнер гии из данного источника показывали высокий прирост, что с одной стороны говорит о том, что это может иметь непосто янный характер, а с другой, что увеличение доли ВИЭ стал кивается с барьерами, ограничивающими рост. Существует большой потенциал для развития возоб новляемой энергии в странах Центрально-Восточной Евро пы, но он еще не использован, поскольку он не включен в си стемную энергетическую трансформацию. Оговариваемая энергетическая трансформация, основанная на энергетике, производимой населением, предусматривает передачу воз обновляемой энергии в руки общественности, т.е. местных общин, которые являются и владельцем инфраструктуры, и ее управляющим. Осуществляемая таким образом энерге тическая трансформация с использованием возобновляемой энергии приносит ощутимую пользу не только крупным кор порациям, но и домашним хозяйствам, местному территори альному самоуправлению, МСП или же фермерам. Во всем Европейском союзе, и особенно в странах Западной Европы набирает темп энергетическая трансформация, в основе ко торой лежит энергетика, производимая населением. Одна ко в странах Центрально-Восточной Европы ситуация в этой сфере выглядит совершенно иначе: страны ведут в целом от носительно пассивную политику в сфере производства воз обновляемой энергии населением, а энергетические проекты, основанные на построении такого рода энергетики, практи чески не существуют. КШИШТОФ КСЕНЖОПОЛЬСКИ, доктор гуманитарных наук, Кафедра государственной политики SGH Варшавского университета экономики; ДАРИУШ КОТЛЕВСКИ, доктор экономических наук, Кафедра экономической географии SGH Варшавского университета экономики; ГЖЕГОЖ МАСЬЛОХ, доктор экономических наук, Кафедра экономики и финансов территориального самоуправления SGH Варшавского универ ситета экономики
Карпач 2020ОТЧЕТ Польша является бесспорным лидером среди стран ЦВЕ с точки зрения числа применяемых инструментов иннова ционной политики. / Самой распространенной формой поддержки инноваций в Центрально-Восточной Европе являются гранты и исследования. / Развитие информаци онно-коммуникационных технологий (ICT) в период пан демии коронавируса и после ее прекращения может стать двигателем развития для многих экономик. За последние годы инновационность стала одним из основных экономических аспектов, существен ным образом предопределяющих международную конкурентоспособность. Проведенный в рамках дан-ного исследования анализ показал, что начиная с 90-х годов XX в., страны Центрально-Восточной Европы ха рактеризуются низким уровнем инновационной способно сти (определяемым такими показателями, как затраты на НИ ОКР) и инновационной позиции. В то же время наблюдается дифференциация между отдельными странами ЦВЕ в отрас лях высоких технологий, например, Чехия лидирует в про изводстве компьютеров, электронных и оптических изделий, Польша – в производстве летательных, космических аппара тов и подобных устройств, Венгрия – в производстве основ ных фармацевтических субстанций, лекарственных препа ратов и прочих фармацевтических изделий. Исследование эффективности системы инноваций, состоящей в измерении зависимости между результативными индикаторами (опре деляющими инновационную позицию) и индикаторами по стороне затрат (соответствующими инновационной способ ности), продемонстрировало, как ни странно, низкую эффек тивность системы инноваций в Польше. Самой распространенной формой поддержки инно ваций в Центрально-Восточной Европе являются гранты и исследования. Это относится прежде всего к грантам на проекты, которые ведутся государственными исследователь скими институтами. Гранты для предприятий на НИОКР и введение инноваций является следующим инструментом. Можно также констатировать, что значение этого инстру мента является самым большим, хотя, вероятно, его доля уровень инновационности экономик стран Центрально-Восточной Европы ИННОВАЦИИ И COVID-19 Ситуация в мировой экономике, связанная с COVID-19, усилила потребность в инновационных решениях, в частности, в двух сферах: 1. развитие информационно-коммуникационных технологий, позволяющих популяризовать и совершенствовать удаленную работу, удаленное образование и телемедицину с целью повышения безопасности здоровья и, по крайней мере, частичного смягчения последствий пандемии; 2. работы над инновационными лекарственными препаратами, в том числе и над вакциной от COVID-19. Развитие информационно-коммуникационных технологий в период пандемии коронавируса и после ее преодоления может стать двигателем развития для экономики многих стран. Согласно оценкам, 10-процентный рост доступа к широкополосному Интернету составляет почти 2% валового мирового продукта. Использование сети Интернет создает новые возможности для работников и работодателей, особенно в области удаленной работы и дистанционного управления трудовыми ресурсами. Выполнение работы в онлайн-режиме приводит, прежде всего, к экономии времени для работника и работодателя, а также позволяет избежать появления ненужных затрат. Кроме того, удаленная работа подразумевает эластичный график работы, что позволяет ее гибко сочетать с личной жизнью. Именно поэтому также отмечено, что число сотрудников, выполняющих работу на цифровых платформах в странах ЕС, систематически росло еще до начала пандемии. Более того, инновационные решения на базе технологий ICT, например приложение ProteGo Safe, могут помочь в борьбе с вирусом COVID-19. Использование информационно-коммуникационных технологий способствует также развитию телемедицинских услуг, со ставляющих важный элемент услуг в области здравоохранения. Современные решения используются для телемониторинга, теленаблюдения, телереабилитации, телеухода, теледиагностики, телеописания, телепсихиатрии. Оказание таких услуг требует наличия специализированного оборудования как врачами в поликлиниках и больницах, так и самими пациентами. Развитие телемедицины приводит к повышению качества общения пациента с врачом, а в некоторых случаях – и к вытеснению традиционных методов диагностики и лечения. Принимая во внимание период пандемии, следует также подчеркнуть преимущества телемеди цины, связанные с ограничением передвижения пациентов и уменьшением неблагоприятных явлений распространения болезни. Использование технологии также создает возможность применения новой формы обучения – образования в онлайн-режиме. Инстру менты для удаленного обучения развиваются и применяются уже давно, а в условиях коронавируса приобретают особое значение.
str. 70 | 71ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 будет постепенно ослабевать по мере ограничения средств из структурных фондов для стран в регионе. Стоит отметить, что важным и широко применимым инструментом инновационной политики являются инфор мационные кампании, продвигающие инновации и осведом ляющие об их роли. Число национальных стратегий, планов и повесток, которые вписываются в инновационную поли тику, огромно. И хотя в базе STIP Compass данные собира ются с 1992 года, а в стратегии и планы вносятся изменения с учетом социально-экономических изменений, даже для та кого относительно длительного периода количество страте гий очень велико (в среднем по 14 на страну). Вэтом плане Венгрия, Литва и Польша занимают ведущие позиции, хотя в большинстве стран заметна раздробленность инструмен тов инновационной политики между различными стратеги ческими документами и большим числом правительствен ных учреждений. Перечисленные страны (Венгрия, Литва и Польша) так же входят в первую тройку по количеству применяемых ин струментов инновационной политики, причем Польша явля ется среди них несомненным лидером. АРКАДИУШ МИХАЛ КОВАЛЬСКИ, габилитированный доктор эконо мических наук, Кафедра исследования экономики стран Восточной Азии SGH Варшавского университета экономики; МАЛГОЖАТА СТЕФАНИЯ ЛЕВАНДОВСКА, габилитированный доктор экономических наук, Кафедра международного менеджмента SGH Варшавского университета экономики; КРЫСТЫНА ПОЗНАНЬСКА, профессор экономических наук, Институт предпринимательства SGH Варшавского университета экономики; МАЛГОЖАТА РУШКЕВИЧ, профессор экономических наук, Институт статистики и демографии SGH Варшавского университета экономики; МАЛГОЖАТА ГОДЛЕВСКА, доктор экономических наук, Кафедра административного и финансового права предприятий SGH Варшавского университета экономики; МАРТА МАЦКЕВИЧ, доктор экономических наук, Кафедра исследования экономики стран Восточной Азии SGH Варшавского университета экономики ТАБЛИЦА 1. Число инициатив и инструментов инновационной политики в избранных странах ЦентральноВосточной Европы инструменты инновационной политики болгария Хорватия чехия эстония венгрия латвия литва польша румыния ербияс словакия словения всего инфраструктура сотрудничества 13 13 15 6 16 9 18 16 4 2 9 21 142 Выделенная поддержка для исследовательской инфраструктуры 3 3 4 2 5 3 2 3 2 1 1 2 31 Информационные услуги и доступ к наборам данных 4 9 5 3 5 4 7 2 1 3 11 54 Сети и платформы сотрудничества 6 1 6 1 6 2 9 11 2 5 8 57 прямая финансовая поддержка 22 11 24 33 56 32 61 124 19 6 12 53 453 Центры передовых технологий – гранты 2 2 1 1 4 3 2 1 2 18 Финансирование за счет выпуска акций 2 2 4 3 14 8 1 2 36 Стипендии и займы для студентов и выпускников 1 1 5 6 5 10 15 1 1 7 52 Дотации на НИОКР и инновации в бизнесе 4 3 5 10 17 4 10 23 7 1 3 13 100 Ваучеры на инновации 1 3 1 1 1 3 1 1 12 Государственное финансирование публичных исследований 4 1 4 4 5 5 3 3 1 1 7 38 Займы и кредиты на инновации в компаниях 1 3 3 2 5 2 3 19 Программы заказов на НИОКР и инновации 1 1 2 1 2 4 1 1 13 Гранты на проекты (государственные исследования) 12 2 6 6 16 11 18 61 9 1 4 19 165 управление инновационной политикой 20 30 25 31 56 30 56 60 21 8 12 48 397 Создание или реформа управленческих структур или институтов 3 8 1 2 4 2 1 6 1 2 30 Формальные консультации с адресатами инструментов или экспертами 1 2 2 1 2 2 4 1 1 4 20 Горизонтальные органы, координирующие STI 3 1 2 1 1 2 5 1 3 1 1 8 29 Национальные стратегии, программы и планы 9 15 14 12 32 13 22 22 8 1 7 19 174 Анализы (например, оценки, сравнительные анализы и прогнозы) 3 3 8 6 6 8 10 6 1 4 55 Информационные кампании и прочие информационные действия 4 3 8 10 5 7 13 1 4 9 64 Органы надзора и этического консалтинга 1 1 11 4 1 1 2 21 Нормы и сертификаты по развитию и внедрению технологий 1 2 1 4 Руководства, регуляции и стимулы 1 6 13 11 4 4 17 15 2 5 4 11 93 Регуляции в области новых технологий 1 1 1 2 5 регуляции и стимулы, связанные с интеллектуальной собственностью 1 3 1 2 4 2 1 1 15 Нормы и стимулы относительно мобильности работников 1 2 2 1 7 1 1 1 7 23 Награды и отличия в области науки и инноваций 6 4 1 1 1 1 1 1 1 17 Бизнес-консалтинг и консалтинг в области применения технологии 2 3 5 3 11 5 1 1 2 33 косвенная финансовая поддержка 4 1 4 1 5 2 1 4 3 2 1 1 29 Налоговая льгота для предприятий на НИОКР и инновации 3 1 3 3 1 3 2 1 1 18 Гарантии инструменты управления рисками 1 1 1 1 1 5 Налоговые льготы для лиц, оказывающих помощь при осуществлении НИОКР и инноваций 1 1 1 1 1 1 6 сумма 60 61 81 82 137 77 153 219 49 23 38 134 1114 Источник: [EC-OECD 2020].
Карпач 2020ОТЧЕТ Фондовый рынок Польши является наиболее развитым среди всех экономик ЦВЕ. / Польша является единствен ным государством региона ЦВЕ, причисляемым к раз витым рынкам. Чехия, Венгрия и Румыния по-прежне му имеют статус развивающихся рынков, а Болгария, Хорватия, Словакия и Словения принадлежат к еще бо лее низкой группе – новых пограничных рынков ( frontier markets). / На Варшавской фондовой бирже первая волна падения в связи с COVID-19 началась уже в конце февраля 2020 г., когда в течение пяти рабочих дней значение индек са WIG снизилось на 14%. Фондовый рынок Польши является наиболее развитым среди всех анализируемых эконо мик ЦВЕ. Ведущая роль Польши заметна в но минальном разрезе, что частично может объяс няться размером польской экономики. Однако даже после достижения реального уровня капитализации Варшавской фондовой биржей по отношению к ВВП заметно ее большое значение в регионе ЦВЕ. С 24 сентября 2018 г. польский фондовый рынок счи тается развитым (developed ), а ранее имел статус развиваю щегося (emerging). Таким образом Польша оказалась в одной группе со странами Западной Европы, в том числе с Герма нией, Францией, Голландией, Испанией, Италией и Велико британией. Оценка Польши является позитивной во всех компонентах индекса, включая валовый национальный до ход per capita (согласно данным Всемирного банка), кредито способность, регулятивное окружение, валютный и фондо вый рынок (наибольшая доля в индексе), а также расчетные развитие фондовых рынков в Центрально-Восточной Европе РИСУНОК 1. Капитализация акций польских компаний по отношению к ВВП (% – левая ось) и стоимость продажи акций (млрд EUR – правая ось) для экономики 7 стран ЦВЕ* ФОНДОВЫЕ РЫНКИ В ЦВЕ И COVID-19 Фондовые рынки очень быстро отреагировали на информацию о пандемии COVID-19. На мировых биржах, в том числе на биржах в регионе ЦВЕ, эта негативная информация привела к бурной продаже акций, что вызвало резкое падение фондовых индексов и связанное с этим снижение размера капитализации на отдельных рынках. На Варшавской фондовой бирже первая волна падения появилась уже в конце февраля 2020 г., когда в течение пяти рабочих дней значение индекса WIG снизилось на 14%. Позже про изошла легкая корректировка, однако в ответ на очередные негативные сообщения WIG начал в очередной раз обесцениваться (на 28% в течение шести рабочих дней), достигая самого низкого значения 12 марта 2020 г. на уровне 37 164,02 (значение при закрытии). После этого момента началось постепенное улучшение, продолжавшееся вплоть до конца мая. Индекс WIG восстано вился практически на 30%, и тем не менее он продолжает оставаться на уровне несомненно более низком по сравнению с концом 2019 г., т. е. до появления информации о пандемии. Подобные тенденции можно было также заметить и на остальных биржах в регионе ЦВЕ (таблицы 1 и 2). Распродажа акций автоматически повлияла на увеличение объема оборотов, особенно в марте 2020 г., что следует из данных в таблице 3. Исключением была Болгария, где падение по сравнению с декабрем 2019 г. необходимо обосновывать так называемым эффектом высокой базы. * Данные за 2018 г. Источник: собственные материалы SGH на основании данных ЕЦБ. болгария венгрия румыниячехия польша словения словакия капитализация/ввп обороты акциями и трастовые услуги. Польша является единственным госу дарством региона ЦВЕ, причисляемым к развитым рынкам. Чехия, Венгрия и Румыния (повторная классификация за планирована на сентябрь 2020 г.) по-прежнему имеют ста тус развивающихся рынков, а Болгария, Хорватия, Словакия 2025151050 01020304050
str. 72 | 73ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 и Словения принадлежат к еще более низкой группе – но вых пограничных рынков ( frontier markets). Продвижение в группу развитых рынков означает признание проведен ных ранее изменений, а также более положительное воспри ятие польского фондового рынка инвесторами, в том числе заграничными.Впрошлом году главы 7 бирж стран ЦВЕ (Польша, Че хия, Венгрия, Словакия, Румыния, Словения и Хорватия) приняли переломное решение, которое, несомненно, будет способствовать более тесному сотрудничеству в нашем ре гионе Европы. 4 сентября 2019 г. было подписано письмо о намерениях по вопросу запуска нового индекса CEEplus, т.е. индекса «трех морей». Об этой инициативе было заявле но во время прошлогоднего XXIX Экономического форума в Крынице-Здруй.Впортфелеиндекса находится свыше 100 наиболее вы соколиквидных компаний, котируемых на регулируемых рынках бирж из региона Центрально-Восточной Европы: в Братиславе, Бухаресте, Будапеште, Любляне, Праге, Вар шаве и Загребе. Компании могут квалифицироваться для их учета в индексе на основании критерия ликвидности, т.е. средние обороты за сессию должны иметь стоимость не ме нее 90 тыс. евро в течение 6 месяцев. Участие компаний в ин дексе определяется на основании числа акций в свободном обороте с учетом определенных лимитов, т.е. самая боль шая компания не может иметь более 10%, а компании со зна чением свыше 5% не могут совокупно превышать в индексе 40%. Дополнительно компании из одной страны не смогут составлять более 50% портфеля индексов, что на практике относится только к компаниям, котируемым на Варшавской фондовой бирже. Базовое значение индекса составляет 1000 пунктов и было определено на основании данных по состоя нию на 30 августа 2019 г. ТАБЛИЦА 2. Динамика размера капитализации национальных компаний на основных биржах в регионе ЦВЕ за период январь-май 2020 г.* страна (млрдЗначениеEUR) – конец 2019 r. динамика 100 = 30.12.2019 (%) 1 2 3 4 5 Польша 129,2 -2,0 -14,2 -26,5 -20,1 -16,3 Венгрия 29,4 -7,0 -13,0 -32,3 -28,7 -30,3 Чехия 23,4 -2,7 -12,6 -24,9 -18,5 -17,2 Словакия 2,8 -6,3 -5,3 -9,5 -12,1 -10,1 Румыния 37,8 -1,0 -10,3 -33,5 -28,0 -23,5 Болгария 4,1 0,2 -2,6 -15,1 -11,3 -9,9 Словения 7,1 4,2 -2,0 -20,1 -13,3 -9,5 Хорватия 19,9 1,7 -1,7 -14,8 -12,0 -9,7 * Данные по состоянию на конец отдельных месяцев. Источник: собственные разработки на основании данных, опубликованных отдельными биржами. ТАБЛИЦА 3. Динамика размера оборотов акциями на основных биржах в регионе ЦВЕ за период январьмай 2020 г.* страна стоимость(млнEUR)–12.2019 динамика 12.2019 = 100 (%) 1 2 3 4 5 Польша 3 217,4 31,7 25,8 86,6 71,0 48,9 Венгрия 695,0 9,8 31,6 117,9 58,8 12,2 Чехия 293,7 -2,9 58,2 182,8 62,4 36,0 Румыния 107,6 89,4 68,5 206,4 67,9 37,3 Болгария 11,0 -46,3 -53,3 -6,5 -24,0 -50,7 Словения 30,2 19,2 12,6 108,1 -2,4 -4,5 Хорватия 15,8 41,3 195,0 340,8 117,7 -1,2 * В этой сводной таблице не была учтена Словакия из-за статистически незначимого объема оборота акциями. Источник: собственные разработки на основании данных, опубликованных отдельными биржами. Дальнейшее формирование значений индексов, капита лизации и объема оборотов на фондовых рынках в регионе ЦВЕ будет зависеть, в частности, от уровня сохраняющейся неуверенности, а также от поступающих макроэкономиче ских данных, которые будут свидетельствовать о влиянии пандемии на реальную сферу экономики. МАРЕК ДИЭТЛ, доктор экономических наук, Кафедра экономики бизнеса SGH Варшавского университета экономики; МАТЕУШ МОКРОГУЛЬСКИ, доктор экономических наук, Кафедра прикладной экономики SGH Варшавского университета экономики ТАБЛИЦА 1. Динамика основных фондовых индексов в регионе ЦВЕ за период январь-май 2020 г.* перечисление Значение–конец2019г. динамика 12.2019 = 100 (%) 1 2 3 4 5 Польша – WIG 57 832,88 2,8 -0,4 -24,2 -21,8 -19,1 Венгрия – BUX 46 082,82 -0,7 -1,4 -21,9 -26,3 -21,8 Чехия – PX 1 115,63 2,4 -1,3 -23,6 -23,8 -19,6 Словакия – SAX 351,14 0,5 2,0 -3,0 -6,1 0,3 Румыния – BET 9 977,33 1,2 0,5 -18,0 -19,7 -15,2 Болгария – SOFIX 568,14 5,3 1,9 -17,2 -20,0 -18,0 Словения – SBITOP 921,14 4,9 5,4 -14,9 -15,2 -11,3 Хорватия –CROBEX 2 017,43 2,0 -0,6 -25,9 -21,8 -21,5 * Среднестатистические данные для отдельных месяцев. Источник: собственные разработки на основании данных, опубликованных отдельными биржами.
Карпач 2020ОТЧЕТ Страны Центрально-Восточной Европы проходят, хоть и в различной степени, трансформацию от отрицательно го к положительному сальдо чистой миграции. / Харак терной чертой стран ЦВЕ является относительно низкое процентное соотношение иммигрантов среди их насе ления – доля лиц с иностранным гражданством была са мой большой в Чехии (4,1%), но уже в следующей стра не, в Венгрии, составляет 1,4 и в Польше – 0,3%. / В 2019 г. из Польши впервые наблюдался бóльший отток денеж ных средств, переданных иммигрантами (7,1 млн USD, т.е. около 1,3% ВВП), по сравнению с поступлениями от эми грантов (6,5 млрд USD, 1,2% ВВП). В остальных странах ре гиона по-прежнему доминировали поступления от эми грантов по сравнению с оттоком средств, отправляемых иммигрантами на их территории. / В 2018 году в Польше могло работать около 1,1 млн иммигрантов, что составля ло примерно 5% от всего предложения на польском рынке труда, в то время, как пять лет назад этот показатель был на уровне менее 1%. / Работа иммигрантов способствова ла в целом росту ВВП на около 0,5 процента в год. / Эпи демия COVID-19 не должна существенно изменить тренд, связанный с трансформацией от отрицательного к поло жительному сальдо миграции в странах Центрально-Вос точной Европы. Ускорение развития стран ЦВЕ и усиление миграци онных процессов за последние годы показывает, что миграционные потоки могут играть более суще ственную роль в будущем развитии стран ЦВЕ, чем считалось ранее. Статистические данные о долго срочной миграции, наблюдения за краткосрочной миграцией и самые последние демографические прогнозы говорят о том, что страны Центрально-Восточной Европы подвергаются, хоть и в различной степени, трансформации от отрицатель ного к положительному сальдо чистой миграции. Создается впечатление, что это явление будет усиливаться по мере старе ния населения в странах Центрально-Восточной Европы. Это приведет к тому, что непростые вопросы миграционной поли тики, уже десятилетиями занимающее важное место в обще ственных дебатах западных стран, будут становиться все бо лее важными в общественных дебатах также и стран ЦВЕ. Большинство стран Центрально-Восточной Европы в прошлом характеризовалось постоянно отрицательным сальдо миграции, которое в некоторых из них усугубилось еще больше после вступления в Европейский союз. Данные о чистой миграции свидетельствуют о том, что в начале ны нешнего десятилетия две страны (Словакия и Венгрия) ха рактеризовались минимально положительным сальдо ми грации, зарегистрированным статистическими органами. Остальные страны в период 2010-2018 гг. прошли путь от от рицательного к положительному сальдо миграции (Поль ша, Чехия) или ограничили отрицательное сальдо миграции (Литва и за последние два года – Румыния). По отношению к численности населения отрицательное сальдо миграции бы ло наиболее заметным в это время в прибалтийских странах, представленных Литвой, а также в Румынии. Характерной чертой стран ЦВЕ является относительно низкое процентное соотношение иммигрантов среди их на селения, что является эффектом исторических предпосылок и, в течение первых десятилетий трансформации, относи тельно небольшой привлекательности этих стран в качестве места постоянного проживания для эмигрантов. По дан ным Евростата, доля лиц с иностранным гражданством бы ла самой большой в Чехии (4,1%), но уже в следующей стране, в Венгрии, она составляет 1,4% и в Польше – 0,3%. Большин ство иммигрантов, пребывающих на территории стран ЦВЕ, являются гражданами других стран ЦВЕ, включая Украи ну и Беларусь. Часто иммигрантами являются граждане Ки тая, Вьетнама, России и – в случае с Румынией – также Фран ции. А наиболее частым направлением эмиграции из стран ЦВЕ являются Германия, Великобритания и Австрия. Не столь давняя история эмиграции и новая иммиграция спо собствуют тому, что страны ЦВЕ одновременно получают и отправляют существенные суммы денежных переводов от мигрантов. Особенно четко эта тенденция прослеживается в Польше, где в 2019 г. впервые сложилась ситуация, при ко торой отток денежных средств, перечисленных иммигранта ми (7,1 млн USD, т.е. около 1,3% ВВП), был больше, чем посту пления от эмигрантов (6,5 млрд USD, 1,2% ВВП). В остальных странах региона по-прежнему доминировали поступления от эмигрантов по сравнению с оттоком средств, отправляе мых иммигрантами на их родину, хотя в Чехии, так же как и в Польше, быстро возрос объем денежных переводов от иммигрантов.Прогнозы по численности населения, подготавливаемые для стран ЕС Евростатом, предусматривают, что в последую щих десятилетиях положительное сальдо чистой миграции будет сохраняться в Польше, Чехии, Венгрии и Словакии. Ру мыния и Литва должны достичь состояния, приближенного к равновесию между миграционными притоками и оттока ми, во второй половине столетия. миграционные процессы в странах Центрально-Восточной Европы – трансформация от статуса стран чистой эмиграции к статусу стран чистой иммиграции
str. 74 | 75ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 Иммигранты, незаметные в официальных статистиче ских данных, были существенным фактором на рынке труда Польши. Оценки на основе попытки синхронизации различ ных источников данных говорят о том, что в 2018 г. в Польше могло работать около 1,1 млн иммигрантов, что означает, что они составляли примерно 5% от всего предложения на поль ском рынке труда, в то время, как пять лет назад этот показа тель составлял менее 1%. Их вклад в рост предложения труда в 2013-2018 гг. был сопоставимым с ростом числа трудоустро енных польских сотрудников за тот же период при сильно снижающемся уровне безработицы. За весь период 2013-2018 гг. работа иммигрантов способствовала в целом среднему ро сту ВВП на около 0,5 процента в год. В этих оценках, кроме числа иммигрантов, учитывалась также структура по возра сту и полу, образованию, профессиям и секторам, в которые они попали, работая в Польше. Исследование показало, что хотя иммигранты часто ра ботают в менее продуктивных сферах, где требуется относи тельно невысокая квалификация, вклад их работы повыша ется за счет значительно большего, чем в случае с местными работниками, числа отработанных часов. ПАВЕЛ СТШЕЛЕЦКИ, доктор экономических наук, Институт статистики и демографии SGH Варшавского университета экономики; МАРТА ПАХОЦКА, доктор экономических наук, Кафедра политических исследований SGH Варшавского университета экономики МИГРАЦИОННЫЕ ПРОЦЕССЫ И COVID-19 Эпидемия COVID-19 заставила страны во всем мире вве сти радикальные меры, ограничивающие передвижение и межчеловеческие контакты, что непосредственно повлияло на иммиграцию. Экономика большинства стран мира в настоящее время находится в состоянии рецессии. Оба эти фактора значительно ограничивают объем миграционных потоков в краткосрочной перспективе, но они не должны существенно изменить тренд, связанный с трансформацией от отрицательного к положительному сальдо миграции в странах Центрально-Восточной Европы. До кризиса, вызванного COVID-19, в анализируемых странах ЦВЕ большинство иммигрантов составляли граждане Украи ны. Перечисляемые ими средства составляли значительный процент украинского ВВП (10,5%). Поэтому можно полагать, что вместе с либерализацией потоков мигрантов и по мере ослабления ограничений в экономике значительная часть тех, кто работал по схеме краткосрочной миграции, может вернуться в Польшу. ТАБЛИЦА 2. Декомпозиция роста ВВП в Польше (г/г) с учетом вклада работы иммигрантов и изменения структуры черт работающих и их рабочих мест год рост ввп (г/г) вклад в рост ввп (г/г) капитал работа PL работа иммигрантов использование потенциала TFP 2014 3,3 1,5 1,6 0,3 -0,5 0,3 2015 3,8 1,7 1,1 0,3 -0,1 0,6 2016 3,0 1,5 0,8 0,7 0,1 -0,1 2017 4,7 1,2 0,7 0,8 0,8 1,2 2018 5,0 1,3 -0,3 0,3 0,8 2,8 Средняя 2013–2018 3,9 1,5 0,8 0,5 0,2 1,0 Источник: собственные материалы SGH. ТАБЛИЦА 1. Направления миграционных и денежных потоков в странах ЦВЕ страна направления эмиграции направления иммиграции иммигрантовдоля(%) объем денежных переводов за год (млрд USD) из страны в страну Польша Германия, Великобритания, Голландия Украина, Беларусь, Китай/Вьетнам 0,3 7,1 6,5 Литва Германия, Великобритания, Норвегия Украина, Беларусь, Россия 0,8 0,5 1,4 Чехия Германия, Австрия, Швейцария Украина, Словакия, Россия 4,1 2,0 3,9 Венгрия Германия, Австрия, Великобритания Украина, Румыния, Германия 1,4 0,9 4,7 Словакия Германия, Чехия, Австрия Чехия, Венгрия, Румыния 1,1 0,3 2,2 Румыния Германия, Великобритания, Италия Молдова, Китай, Франция 0,4 0,4 5,2 Источник: собственные материалы SGH на базе данных Евростата и OЭСР.
Карпач 2020ОТЧЕТ В одной только Европе смог приводит к обременению эко номики суммой в размере 4 млрд EUR в год в связи с рас ходами на здравоохранение и суммой в размере 16 млрд EUR в связи с утраченными рабочими часами. / Расходы, связанные со сниженной производительностью труда, с затратами сферы здравоохранения и более низким уров нем сельскохозяйственного производства, достигнут 1% от глобального ВВП до 2060 г. / Среди почти 3 тыс. горо дов, анализируемых ВОЗ, почти половина из первой сот ни наиболее загрязненных РМ10, расположена в Поль ше. / По оценкам Верховной контрольной палаты Польши расходы, связанные с плохим качеством воздуха (концен трация РМ2,5) на территории только пяти выбранных во еводств Польши, составляют около 12,6 млрд PLN. / Элек тромобильность и микромобильность являются шансом для европейских городов на внедрение революционных решений в системе общественного транспорта, а также на решение непростых задач по улучшению качества возду ха. Пандемия COVID-19 будет способствовать популяри зации микромобильности. Экономические последствия смога могут оценивать ся в категориях расходов, возникающих в результате чрезмерной эмиссии парниковых газов. Их можно также проанализировать по отношению к прямым и косвенным затратам, которые вынуждены будут понести участники экономической жизни. В первом случае предполагается, что (данные ОЭСР) рост концентрации РМ2,5 и озона приведет к росту затрат на сферу здравоохранения в глобальном масштабе с 21 млрд USD в 2015 г. до 176 млрд USD в 2060 г. Кроме того, годовое отсутствие на рабочем месте, вли яющее на меньшую производительность труда, достигнет к тому времени 3,7 млрд дней, при этом в 2015 г. этот показатель составил 1,2 млрд дней/год. По оценкам Европейской комис сии, в одной только Европе смог обременяет экономику сум мой в размере 4 млрд EUR в год в виде расходов на здравоох ранение и суммой в размере 16 млрд EUR в форме утраченных рабочих часов. В целом расходы, которые необходимо понести в связи со сниженной производительностью труда, затратами сферы здравоохранения и более низким уровнем сельскохо зяйственного производства, достигнут 1% глобального ВВП до 2060 г. Экономическое влияние смога, с учетом также косвен ных затрат, должно учитывать преждевременную смертность (6-9 млн в год), затраты систем здравоохранения или измене ние формы торговых потоков. Косвенные затраты относятся к подобным сферам, что и прямые затраты (система здравоохра нения, производительность труда, сельское хозяйство), тем не менее эти затраты будут иметь место в более поздний период, и посему их масштаб оценить сложнее. Высокий уровень загрязненности воздуха является су щественной проблемой, угрожающей здоровью и жизни жителей ЕС. Воздух не соответствует нормам аж в 130 ев ропейских городах. Ситуация в Польше выглядит особен но плачевно. Согласно рейтингу наиболее загрязненных го родов в Европе, составленному Европейским агентством по защите окружающей среды, в первую десятку входят шесть польских городов, включая Катовице и Краков. Организация CE Deft также оценила, что рыночные и нерыночные затраты загрязненного воздуха из-за движе ния и транспорта, в 2016 г. составили от 67 млрд до 80 млрд EUR, при этом в 75-83% за загрязнение воздуха отвечали транспортные средства с дизельными двигателями. Эти за траты можно снизить приблизительно на 25 млрд EUR в 2030 г. при сохранении интенсивности действий по уменьшению эмиссии на прежнем уровне. В Польше подобные расчеты подготавливает Верховная контрольная палата Польши, по оценкам которой, расходы в связи с плохим качеством воздуха (концентрация РМ2,5) на территории только пяти выбранных воеводств составля ют около 12,6 млрд PLN. Связь урбанизации и загрязнения окружающей сре ды кажется очевидной. Загрязнения накапливаются вокруг мест их появления, а это в основном территории с плотной жилой застройкой (города). 23% эмиссии газов в Европе про изводится городским транспортом. Свыше 80% глобальной популяции городов подвержено воздействию воздуха низко го качества (ниже норм ВОЗ), что приводит к 4,5 млн смер тей в год. Города Центрально-Восточной Европы (за исклю чением прибалтийских стран) находятся среди территорий с самым плохим качеством воздуха в Европе. Например, сре ди почти 3 тыс. городов, анализируемых ВОЗ, почти полови на из первой сотни наиболее загрязненных частицами РМ10, расположена в Польше. Города считаются источником проблемы смога, тем не менее на них можно посмотреть также и как на источник решений. Если мы посмотрим на современные инновации в городах, то можем заметить, например, автобусы, фильтру ющие воздух, краски, поглощающие загрязнения, зеленые на саждения, очищающие воздух вокруг таких зданий. Прини мая во внимание тот факт, что свыше половины популяции на Земле проживает в городах, проблема на столько серьез на, что необходимо создать каталог решений, которые могут быть внедрены городами с целью снижения эмиссии и улуч шения качества воздуха для около 6 млрд людей в мире. Эти решения могут быть поделены на группы согласно областям, в которых обычно образовывается смог. К ним можно отне сти: транспорт, благоустроенные территории (качество за строенной среды, пропорция озелененного пространства), влияние зданий на окружающую среду, деятельность пред приятий и потребление. При этом отмечается, что только ин тегрированный подход к проблеме смога в городах позволит местные ответы на проблему смога в странах Центрально-Восточной Европы
str. 76 | 77ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 получить качественное решение. Выборочные решения, хотя и могут быть интересными, не позволят изменить качество воздуха, поскольку его просто-напросто слишком много. В исследовании предпринята попытка анализа про блемы смога на местном уровне и его влияния на городскую экономику. Представлены предложения ответов и инстру ментов, которые могут применяться на местном уровне, за частую даже самими жителями городов. В тексте указано, каким образом изменения, вводимые местными городски ми властями, влияют на глобальную проблему смога и слу жат в качестве инструментов борьбы с его последствиями. Большинство решений относится к сфере транспорта, по скольку именно он в значительной степени способствует за грязнению воздуха. К таким решениям можно причислить альтернативные способы передвижения по городу, такие как: электромобильность, микромобильность и их согласо вание с потребностями пешеходов. Важное значение имеют также решения, связанные с декарбонизацией строитель ных ресурсов, и борьба со смогом –они основываются пре жде всего на модернизации общественных зданий, расши рении городской сети отопления и замене отопительного оборудования в жилых домах. В масштабе города ответом на проблему загрязненности воздуха является также надлежа щее управление туристическим движением и борьба с чрез мерной концентрацией движения, отдавая при этом приори тет ограничению влияния на окружающую среду. Несомненно, электромобильность, и микромобиль ность являются шансом для европейских городов на вне дрение революционных решений в системе общественно го транспорта, а также на преодоление вызовов, связанных с необходимостью улучшить качество воздуха. Многие прак тики эффективных решений можно встретить уже не толь ко в странах Западной Европы, с которых стоит брать при мер, но также и в странах Центрально-Восточной Европы. Увеличение использования электрических автомобилей и других средств личного транспорта является реальным сценарием развития городских агломераций. Однако для ускорения и реализации этого процесса требуется дальней шее развитие инфраструктуры и просвещение общества, а также упрощение понимания преимуществ альтернатив ных видов транспорта. Следует, однако, ускорить работу по правовому регулированию вопросов электромобильности ПРОБЛЕМА СМОГА И COVID-19 Пандемия COVID-19 имела непосредственное влияние на качество воздуха в городах, однако не во всех местах оно было одина ковое. В Польше, в отличие от многих других европейских стран (включая Нидерланды), снижение экономической активности и городского движения не повлияло на уменьшение смога, а наоборот – на стыке марта и апреля 2020 г. отмечалось превыше ние уровня показателей по PM 2,5 и PM10. Такая ситуация наблюдалась, например, в Варшаве и Кракове. Это было вызвано так называемой низкой эмиссией, т. е. выделением вредных частиц и газов на низкой высоте из печных труб, и объясняется низкой температурой воздуха на протяжении тех месяцев и более длительным периодом отопления домов в течение дня, поскольку люди работали удаленно из домов и были закрыты образовательные учреждения. На улучшение качества воздуха не повлиял факт менее интенсивной эксплуатации коммерческих зданий, например, офисов, торговых помещений и зданий общественного значения. В период борьбы с пандемией большой популярностью пользовались решения из сферы микромобильности. В течение начально го периода «замораживания» в отдельных секторах экономики мобильность жителей городов и спрос на транспортные услуги значительно снизились. В это время начались поиски решений, как обеспечить жителям возможность безопасного передвижения во время пандемии, а также в период снятия ограничений в экономике и возвращения к нормальной жизни. Невозможно, чтобы все жители городов передвигались на машинах или выбирали общественный транспорт, который в течение определенного периода времени не будет действовать с полной загрузкой. Во многих европейских городах повысился интерес к средствам индивидуального передвижения, в частности, к велосипедам. Этот момент также способствовал тому, что была предпринята попытка реорганизации городского пространства таким образом, чтобы облегчить передвижение таким транспортным средствам, как велосипеды или самокаты. Например, в Берлине были расширены ранее существующие велосипедные дорожки, в основ ном за счет полосы, предназначенной для автомобильного транспорта. В короткие сроки были выделены новые велосипедные дорожки, отделенные от движения автомобилей с помощью столбиков. А в Милане, в котором свирепствовала пандемия, был объявлен амбициозный план по перестройке 35 км дорог и улиц, чтобы они стали пространством, удобным для передвижения велосипедистов и пешеходов. Возрос также спрос на велосипеды. После периода домашней изоляции европейцы начали ценить независимость, которую дает двухколесное транспортное средство, являясь не только средством передвижения, но также и способом отдохнуть или позаниматься спортом. По данным, полученным с польского велосипедного рынка, в мае 2020 г. продажа велосипедов была в два раза выше по сравнению с данными за 2019 г. В связи со срывами цепей поставок не все производители были в состоянии предоставить соответствующий уровень предложения. Во время «замораживания» экономики рекомендовалось использование городских велосипедов в рамках системы bikesharing. Власти Лондона, Чикаго и Бостона снизили цены на прокат велосипедов. А в чешской Праге и немецком Берлине было принято решение предоставлять велосипеды на прокат на первые полчаса бесплатно. Совершенно другие решения были приняты в Польше. Во время пандемии городские пункты проката были выведены из эксплуатации. Это стало одной из причин объявления о банкротстве самого крупного оператора системы проката городских велосипедов – фирмы Nextbike. Пандемия коронавируса, несомненно, будет способствовать дальнейшей популяризации микромобильности в городах благодаря повышению общественной осведомленности о преимуществах индивидуального транспорта.
pobierz pdf: gazeta.sgh.waw.pl czytaj online: www.issuu.com/GazetaSGH napisz do nas: gazeta@sgh.waw.pl GAZETA SGH INSIGHT: analizy, podsumowania, prognozy GAZETA.SGH.WAW.PL/INSIGHT
Карпач 2020ОТЧЕТ и мобильности, включая разработку систем финансовой и нематериальной мотивации. В это движение вписывается концепция walkability. Бла годаря приспособлению городов к потребностям тех, кто пе редвигается пешком, особое значение приобретает не только проблема загрязненности воздуха (путем сокращения чис ла вредных для окружающей среды видов транспорта), но также сложности социального характера и сектора здравоох ранения. Внедрение walkability в городах требует адаптации инфраструктуры, действий, направленных на продвижение и просвещение, с целью передачи знаний о преимуществах walkability на уровне всего города и каждого из его жителей. В отношении зданий проблема загрязнения воздуха бы ла рассмотрена в контексте общественных объектов, недви жимости жилищного и коммерческого назначения. Были также приняты во внимание энергоэффективность и аспект отопления зданий. На исследуемой территории ЕС прово димые до настоящего времени действия по декарбонизации строительных ресурсов и борьбе со смогом, основываются прежде всего на модернизации общественных зданий, рас ширении городской сети отопления и замене отопительно го оборудования в жилых домах. Кроме того, существенную роль играет просветительская деятельность и информирова ние жителей о вреде отопления квартир и домов твердым то пливом и отходами. Эти действия должны быть подкрепле ны программами нивелирования энергетической нищеты. Дополнительно, с целью уменьшения смога в городах, важ на оптимизация коммерческих зданий, в частности, в плане потребления энергии в периоды отсутствия в них пользова телей. С точки зрения рассматриваемой проблематики в рам ках следующей финансовой перспективы ЕС на 2021-2027 гг. существенными будут проекты, реализованные в рамках Ев ропейского зеленого соглашение (The European Green Deal). Однако стоит подчеркнуть, что эти действия будут основы ваться не на дотациях, а на финансовой пользе, вытекающей непосредственно из экономии самой энергии, что являет ся существенным изменением в подходе к расходованию средствПравильноеЕС. управление и популяризация туристи ческого движения, направленные на ограничение эмиссии выхлопов (смог), требуют прежде всего проведения озна комления и выделения автомобильных путей, по которым передвигаются туристы, проведения анализа интенсивно сти движения, определения мест такого движения и просче та среднего времени пребывания туристов в местах высокой концентрации. Параллельно необходимо предпринять меры, которые позволят создать альтернативные туристические трассы: рекомендации и просветительские действия по от ношению к менее привлекательным туристическим трассам. Основным действием является разработка контекстных при ложений для перенаправления туристического движения в реальном времени, с учетом подсказок, с одной стороны, на основании наблюдаемых навыков данного туриста/груп пы туристов, а с другой стороны, с учетом актуальной ситуа ции данного места (стоянка, достопримечательность, ресто ран, гостиничные объекты и др.). Похоже, что другие факторы, влияющие на качество воздуха (например, потребление энергии в туристических объектах), представляют собой только производную кон центрации туристического потока. Разрешение проблемы overtourism приведет к уменьшению масштаба проблемы за грязнености воздуха. ЭВЕЛИНА ЩЕХ-ПЕТКЕВИЧ, габилитированный доктор экономиче ских наук, Институт международной экономической политики в SGH Варшавском университете экономики; МАГДАЛЕНА КАХНЕВСКА, габилитированный доктор экономических наук, Кафедра международного менеджмента SGH Варшавского университета экономики; ДОМИНИКА П. БРОДОВИЧ, доктор экономических наук, Кафедра инновационного города SGH Варшавского университета экономики; АННА ПАРА, доктор общественных наук, Кафедра международного менеджмента SGH Варшавского университета экономики Krynica 2020RAPORT PODATKI A COVID-19 Jest zbyt wcześnie na stwierdzenie, jak kryzys związany z pandemią COVID-19 wpłynie na sytuację podatników w relacjach z organami skarbowymi. Wydaje się, że poza aspektem legislacyjnym (i związaną z nim niepewnością prawną obejmującą zarówno poziom skomplikowania, jak i wyraźnie uwidoczniony zakres ingerencji prawodawcy w procesy gospodarcze uznawanej obecnie za dopuszczalną) kluczowe znaczenie będzie miał proces stosowania prawa w czasie kontroli podatkowych i celno-skarbowych. Dotychczasowe doświadczenia w tym zakresie wskazują na rolę, jaką w tym procesie odgrywa logika działań aparatu skarbowego. Przykładowo, analiza wyroków WSA wskazuje, że pomiędzy zaistnieniem zdarzenia gospodarczego, wpływającego na wartość zobowiązania podatku VAT, a wydaniem ostatecznej decyzji zaskarżanej przed sądem upływa zwykle okres ok. 5 lat. Tego typu czynniki wydają się oddziaływać na poziom skuteczności działań aparatu skarbowego z perspektywy nie tylko liczby i kwoty ustaleń kontroli skarbowych i celno-skarbowych, ale przede wszystkim środków, jakie wpływają z tego tytułu do budżetu. Warto zwrócić także uwagę na to, jakiego rodzaju działania ustawodawca podjął w sytuacji pandemii. Oprócz bowiem wydłużenia terminów na zapłatę podatku bądź jego rozliczenie wiele zmian, które dopiero miały wejść w życie, zostało odsuniętych w czasie – np. zmiany dotyczące nowego pliku JPK, nowe zasady poboru podatku u źródła, nowa matryca stawek VAT czy odroczenie poboru podatku od sprzedaży detalicznej. Te działania niejednokrotnie stanowiły odpowiedź na postulaty środowiska przedsiębiorców, którzy wskazywali na to, iż w dobie pandemii przystosowanie się do nowej regulacji prawnej będzie szczególnie uciążliwe. Dokonując wyżej wymienionych zmian, ustawodawca niejako więc sam przyznał, że wdrażanie w życie nowych instrumentów będzie wywoływało problemy, że będą one podstawą wielu wątpliwości, które – zwłaszcza w okresie kryzysowym – warto minimalizować. Stanowi to jeden z wyraźnych dowodów na to, iż prawodawca jest świadom niemałych problemów, z jakimi praktycy muszą się mierzyć wobec kolejnych zmian prawa podatkowego. efektu fiskalnego, de facto pomijając rozważania na temat kosztów generowanych po stronie przedsiębiorców, w tym ma łych i średnich. Przykładem może być sposób wdrożenia obo wiązkowego JPK, dublującego w znacznym stopniu istnieją ce już obowiązki informacyjne związane z deklaracjami VAT i mogącego je skutecznie zastąpić. Tym samym koszty działań mających zwiększyć poziom dochodów podatkowych są prze rzucane na podatników, przy czym najbardziej dotkliwe wyda ją się one być w przypadku mniejszych podmiotów, które nie mogą liczyć na pomoc wyspecjalizowanych działów prawnych i podatkowych.Tendencja ta znajduje odzwierciedlenie w analizie ocen skutków regulacji (OSR), stanowiących w założeniu narzędzie tworzenia prawa na podstawie dowodów. Co do zasady, doku menty te są mało precyzyjne czy wręcz sprzeczne z uzasadnie niem wprowadzenia zmian normatywnych (np. oceny skutków fiskalnych rozszerzenia stosowania JPK na wszystkie pod mioty). Znamienne wydaje się, że spośród analizowanych in strumentów najbardziej precyzyjna ocena skutków fiskalnych dotyczyła ulgi B+R. Poziom efektywności instrumentów polityki podatkowej – kategoria z dziedziny nauk ekonomicznych – znajduje wy raz w konstrukcji zasady proporcjonalności, stanowiącej jeden z fundamentów prawa UE. Obejmuje ona adekwatność celów i środków wprowadzanych regulacji, kształtując nie tylko in strumenty wdrażane na poziomie międzynarodowym (jak np. dyrektywa ATAD) ale też działania podejmowane w celu ich implementacji. Jak się wydaje, pośród postulatów kierowanych do polskiego ustawodawcy należałoby wskazać zasadność po święcenia tej materii znakomicie większej uwagi.
DOMINIK J. GAJEWSKI , doktor habilitowany nauk prawnych, Instytut Prawa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ALEKSANDER WERNER , doktor habilitowany nauk prawnych, Katedra Prawa Administracyjnego i Finansowego Przedsiębiorstw Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; PIOTR KARWAT, doktor nauk prawnych, Katedra Prawa Administracyjnego i Finansowego Przedsiębiorstw Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; ADAM OLCZYK , doktor nauk społecz nych, Instytut Prawa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; JAROSŁAW WIERZBICKI , doktor nauk ekonomicznych, Instytut Prawa Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie.
str. 78 | 79ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 Процент лиц в возрасте 65+ в странах Центрально-Вос точной Европы возрастет примерно в три раза с уровня 11,4% (Словакия)-16,2% (Болгария) в 2000 г. до 27,7% (Вен грия)-31,5% (Литва) в 2050 г. / С точки зрения доходов са мая благоприятная ситуация наблюдается в Словении, где только 4,6% домашних хозяйств входит в группу 25% до машних хозяйств с самыми низкими доходами среди всей популяции. На противоположном конце находится Бол гария и Румыния (соответственно 83,6% и 79,7% домаш них хозяйств). Во всех странах региона ситуация с дохода ми женщин выглядит хуже, чем мужчин. / Во всех странах нашего региона, кроме Чехии, более половины лиц стар шего возраста сталкивается с финансовой проблемой, как свести концы с концами. / В Польше 23,1% пожилых лю дей часто ощущает ограничения из-за нехватки денег. Рост доли пожилых людей в популяции наблюда ется уже в течение долгих лет во всех европейских странах. До настоящего времени страны Централь но-Восточной Европы характеризовались наличи ем более молодых возрастных структур населения по сравнению со странами Западной, Северной и Южной Ев ропы, тем не менее за последние годы темп развития этого процесса ускорился именно в странах ЦВЕ. В 2000 году до ля лиц в возрасте 65 лет и старше в рассматриваемых странах составляла от 11,4% (Словакия) до 16,2% (Болгария), а в 2019 г. – находилась в диапазоне между 16% (Словакия) и 21,3% (Болгария). Согласно демографическим прогнозам Евроста та, можно ожидать, что до 2050 г. процент лиц пожилого воз раста возрастет до уровня 27,7% (Венгрия) – 31,5% (Литва). Ситуация с доходами лиц в возрасте 65 лет и стар ше в данном регионе очень разная. Для целей этого анали за была использована информация о среднемесячном доходе на одного человека в домашнем хозяйстве. С целью сравне ния доходов между странами данные представлены в форме квартильных групп, рассчитанных для всей пробы. Таким образом популяция была разделена на четыре равные груп пы по доходам, от наименьших до наибольших. Самая луч шая ситуация у пожилых людей наблюдается в Словении, где только 4,6% домашних хозяйств находится в 1-й квар тильной группе, т. е. группе 25% домашних хозяйств с самы ми низкими доходами среди всей популяции. Почти столь же благоприятная ситуация наблюдается и у людей пожило го возраста в Чехии, Словакии и Эстонии – в этих странах этот процент не превышает 7%. На противоположном кон це располагается Болгария и Румыния, где соответственно 83,6% и 79,7% домашних хозяйств относится к группе са мых бедных в Европе. На этом фоне хорошо выглядит Поль ша, с коэффициентом 20,9%, который выше только в четырех странах с наилучшей ситуацией. Словения имеет однознач но самое большое процентное соотношение самых богатых домашних хозяйств, т. е. относящихся к четвертой группе: 57,9%. Достаточно высокое процентное соотношение можно наблюдать также в Чехии, Словакии и Эстонии, при этом до статочно низкое – в Болгарии и Румынии. Важным измерением оценки материальной ситуации являются разницы между женщинами и мужчинами. Во всех странах региона ситуация с доходами женщин выглядит ху же, чем мужчин: среди женщин выше процентное соотно шение относящихся к 1-й группе (наиболее малоимущих) и более низкий процент принадлежащих к 4-й квартильной группе (наиболее зажиточных). Такие разницы четче всего прослеживаются в Венгрии, Болгарии и Румынии, при этом в Польше, Чехии, Хорватии и Литве процентное соотноше ние наиболее малоимущих среди женщин и мужчин почти идентичное (хотя по-прежнему среди самых богатых преоб ладают мужчины). ТАБЛИЦА 1. Месячный доход в домашнем хозяйстве (квартильные группы) по возрастным группам (%) группаквартильная CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 лет и старше 1. 6,8 20,9 22,4 4,6 7,0 27,5 24,8 83,6 23,9 79,7 4,6 2. 14,1 44,6 43,4 12,2 26,0 40,4 58,9 14,0 62,0 15,6 27,9 3. 55,5 20,5 25,5 26,0 49,5 17,3 10,8 1,7 8,6 3,1 46,9 4. 23,7 14,1 8,7 57,3 17,6 14,9 5,6 0,7 5,6 1,6 20,6 N 990 3521 1122 209 168 492 367 1045 270 2176 541 Источник: собственные материалы SGH на основании седьмой волны исследования SHARE, взвешенные данные. Во всех странах, кроме Чехии, более половины лиц стар шего возраста сталкивается с финансовой проблемой, как сводить концы с концами. Наибольшие проблемы ощущают ся в домашних хозяйствах в Болгарии, где 88,4% имеет опре деленные или серьезные сложности. Значительные пробле мы затрагивают пожилых людей также в Латвии и Венгрии, где более 3/4 домашних хозяйств сталкивается с финансовы ми проблемами. Относительно более благоприятная ситу ация, кроме Чехии (29,4% имеют сложности), наблюдается в Словении и Эстонии. На этом фоне Польша выглядит сред не – немного более 60% домашних хозяйств имеет финансо вые проблемы. серебряная экономика – шанс для развития Центрально-BосточнойстранEвропы
Карпач 2020ОТЧЕТ Во всех странах региона проблемы с тем, чтобы свести концы с концами, испытывают женщины. Особенно боль шие разницы наблюдаются в Словении, Хорватии, Болгарии, Латвии и Румынии. В Польше женщины также чаще жалуют ся на финансовые проблемы (63,4% имеют большие или опре деленные сложности, в то время как среди мужчин на такие сложности жалуется 53,8%). ТАБЛИЦА 2. Субъективная оценка материальной ситуации (как домашнее хозяйство сводит концы с концами) по возрастным группам (%) ответ CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 лет и старше с трудомбольшим 6,4 19,6 19,5 14,8 14,9 23,1 18,1 38,0 29,1 40,0 12,2 трудомопределеннымс 23,0 40,7 58,7 42,6 39,5 45,2 42,5 50,4 50,0 32,1 48,4 легкодостаточно 38,3 27,6 19,8 30,3 32,5 23,5 29,5 7,8 18,2 21,0 28,6 легко 32,4 12,1 2,0 12,4 13,1 8,2 9,9 3,8 2,8 6,9 10,8 N 1215 4241 1259 254 178 527 390 1070 301 2424 542 Источник: собственные материалы SGH на основании седьмой волны исследования SHARE, взвешенные данные. Нехватка средств может быть значительным ограничени ем для пожилых людей. Самое большое процентное соотноше ние среди исследуемых людей с ощущением того, что многие вещи для них недоступны из-за финансовых проблем, встре чается в Литве, где 43,6% лиц в возрасте 65 лет и старше гово рят об ограничениях такого рода. Это достаточно неожидан но, поскольку с точки зрения объективных критериев и оценки, насколько хозяйство сводит концы с концами, у жителей Лит вы ситуация не выглядела наихудшим образом по сравнению с другими странами. Соответственно ограничения из-за отсут ствия финансовых средств не являются исключительно произ водной доходов, но также ожиданий и возможностей, которые пожилые люди замечают, но не могут реализовать. Высокий процент лиц, ощущающих ограничения из-за финансовых проблем, наблюдается также в Латвии, Румы нии и Болгарии. При этом согласно исследованиям, наименее ограничены жители Чехии, Словении и Словакии, т. е. жите ли стран с самой лучшей материальной ситуацией в контек сте объективных измерений. В Польше 23,1% пожилых людей часто ощущают ограничения из-за нехватки денег. ТАБЛИЦА 3. Субъективная оценка материальной ситуации (как часто нехватка денег не позволяет делать то, что хотелось бы делать) по возрастным группам (%) ответ CZ PL HU SI EE HR LT BG LV RO SK 65 лет и старше часто 15,4 23,1 22,6 17,7 23,3 25,7 43,6 33,0 39,3 36,6 16,3 время времениот 29,0 29,8 21,6 29,0 30,1 28,8 28,2 34,2 32,2 27,7 32,4 редко 22,7 22,7 29,2 15,6 19,9 19,8 14,3 20,9 16,5 19,5 27,5 никогда 29,1 21,1 24,8 32,7 21,5 22,8 13,6 11,1 9,9 16,1 22,5 сказатьзатрудняюсь 3,8 3,3 1,8 4,9 5,2 3,0 0,4 0,8 2,1 0,2 1,3 N 1970 6043 1802 378 250 794 534 1480 390 3355 769 Источник: собственные материалы SGH на основании седьмой волны исследования SHARE, взвешенные данные. АНИТА АБРАМОВСКА-КМОН, доктор экономических наук, Институт статистики и демографии SGH Варшавского университета экономики; РАДОСЛАВ АНТЧАК, доктор экономических наук, Институт статистики и демографии SGH Варшавского университета экономики; ПАВЕЛ КУБИЦКИ, габилитированный доктор экономических наук, Институт социальной экономики SGH Варшавского университета экономи ки; ЙОЛАНТА ПЕРЕК-БЯЛАС, габилитированный доктор экономических наук, Институт статистики и демографии SGH Варшавского университета экономики; ЗОФИЯ ШВЕДА-ЛЕВАНДОВСКА, доктор экономических наук, Кафедра социальной политики SGH Варшавского университета экономики
str. 80 | 81ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 Наступление кризиса в 2020 г. в результате глобальной пандемии будет представлять очередную непростую зада чу для пенсионных систем, связанную с прогнозируемым снижением занятости и ухудшающейся ситуацией в сфе ре бюджетных средств. / Для блага работающих в насто ящее время людей и в то же время будущих пенсионеров стоит стремиться к повышению верхней границы эконо мического возраста, которая в странах Центрально-Вос точной Европы даже на 10 лет ниже, чем в Швеции. / Если бы значительно возросла рождаемость, и так этот эффект был бы ощутим для финансирования пенсионной системы через 30-40 лет. С траны Центральной и Южной Европы стоят перед важным вызовом, которым является обеспечение социальной и финансовой стабильности пенсион ных систем в будущем. Демографические измене ния и изменяющийся рынок труда являются пред посылками, которые будут предопределять формирование решений в этих системах в последующих десятилетиях. На ступление кризиса в 2020 г. в результате глобальной панде мии будет представлять очередной вызов для пенсионных систем, связанный, с одной стороны, с прогнозируемым снижением занятости и, с другой стороны, с ухудшающей ся ситуацией в сфере бюджетных средств. Опыт кризисного периода 2008 г. говорит о том, что в ситуации краткосроч ных кризисов долгосрочные цели, связанные с функцио нированием пенсионных систем, не рассматриваются как приоритетные.Сравнение потребления и доходов от труда позволяет идентифицировать нижнюю и верхнюю границу трудоспо собного возраста, т. е. возраста, в котором доходов от труда недостаточно для финансирования потребления. Для блага работающих в настоящее время людей и в то же время бу дущих пенсионеров стоит стремиться к повышению верхней границы экономического возраста, которая в странах Цен трально-Восточной Европы даже на 10 лет ниже, чем в Шве ции, где этот возраст является самым высоким (таблица 1). Как можно заметить, среднестатистически лица в воз расте 55 лет или старше не получают достаточно доходов, чтобы профинансировать свое потребление, в 5 странах ЦЮЕ (Румыния, Болгария, Литва, Польша, Словакия) – в Швеции такая ситуация наступает в среднем в возрасте 63 лет в. Кро ме того, в странах с самой низкой границей экономически трудоспособного возраста видны значительно бóльшие раз ницы в границах трудоспособного возраста женщин и муж чин (особенно в Румынии, Польше, Чехии и Болгарии). Прогнозы говорят о том, что во всех странах возраст окончания профессиональной активности возрастет. В Ев ропейском союзе до 2070 г. этот возраст в среднем достигнет практически 66 лет как для женщин, так и для мужчин. В стра нах ЦЮЕ один из наивысших приростов, согласно ожида ниям, будет наблюдаться в Словакии (пенсионный возраст повышается в соответствии с изменением ожидаемой продол жительности жизни), а также в Латвии и Венгрии (пенсион ный возраст повышается до 67 лет). В странах с самыми низки ми показателями занятости (Хорватия, Румыния, Словения, Польша) ожидаемый рост возраста завершения активности ниже, чем в Польше (что вызвано более низким пенсионным возрастом женщин), не ожидается также и рост возраста за вершения профессиональной активности женщин. Однако принципа неповышения пенсионного возраста в долгосроч ной перспективе будет придерживаться достаточно сложно. В длительной перспективе (несколько десятилетий) бу дет невозможно осуществить значительные изменения в пла не размера пенсий за счет всеобщих пенсионных систем. Ре шающее значение для размера выплат будет иметь масштаб занятости населения по отношению к числу пенсионеров и степень обременения одних затратами на финансирование потребления других. В этом случае основное значение будет иметь возраст, при достижении которого будет наступать момент получения пенсии. Чем позже будет наступать этот возраст, тем выше будут пенсии. Обещания политиков, кото рые не имеют реального отражения в соответствующих дохо дах пенсионных систем в длительной перспективе, не могут пенсионные системы – вызов для новых стран-членов ес из Центральной и Южной Европы ТАБЛИЦА 1. Верхние границы трудоспособного возраста в странах ЦЮЕ и Швеции в 2010 г. страна мужчины женщины всего разница в возрасте мужчин и женщин (годы) Румыния 45 57 53 12 Болгария 51 57 55 6 Литва 54 57 55 3 Польша 51 58 55 7 Чехия 52 59 56 7 Словакия 55 57 57 2 Венгрия 56 58 57 2 Латвия 56 58 57 2 Словения 55 58 57 3 Эстония 58 59 58 1 Швеция 62 64 63 2 Источник: собственные материалы SGH на основании [Istenič et al. 2017; European National Transfer Accounts].
Карпач 2020ОТЧЕТ быть выполнены. Потенциальное повышение деторождае мости также не является эффективным решением, которое в среднесрочной перспективе может повлиять на улучше ние финансов пенсионных систем. Если бы значительно воз росла рождаемость, и так этот эффект был бы ощутим для финансирования пенсионной системы через 30-40 лет. При этом следует помнить, что также, как и ранее, значительного прироста деторождаемости не удалось достичь ни в одной из стран, входящих в ОЭСР. Политики могут только на определенный период повы шать пенсионные затраты (в том числе их размер, но исклю чительно за счет увеличения нагрузки, возлагаемой на рабо тающее поколение), что приводит к негативному влиянию на рост благосостояния или же снижению затрат на другие со циальные цели, такие как здравоохранение или образование. Это не политики финансируют пенсии, но работающее поко ление, которое в форме перевода государственных или част ных трансферов передает часть своего дохода за выполняе мую работу на финансирование потребления поколениями, которые не являются активными в профессиональной сфере. Однако самыми эффективными методами обеспечения соответствующего дохода в старости являются: планирова ние более длительного времени профессиональной актив ности, т. е. более длительное получение доходов от работы или осуществляемой деятельности, а также более короткий период, в течение которого потребление будет финансиро ваться за счет замены пенсионных прав (в различной фор ме) пенсионными трансферами, которые благодаря этому бу дут выше.Посути, самые важные аспекты, связанные с финанси рованием потребления в старости, не изменяются. Ситуацию изменила утрата возможности простого финансирования этого потребления благодаря демографическим дивидендам. Все общества развитых стран, на данный момент в различной степени, но в конечном итоге в равной степени, сталкивают ся с вызовом адаптации институциональных структур и ин дивидуального поведения к условиям XXI в., которые суще ственно отличаются от тех, к которым мы привыкли в XX в. на протяжении нескольких поколений. Подводя итоги, можно констатировать, что развитые страны, в том числе Центральной и Южной Европы, в плане обеспечения экономической безопасности граждан пожило го возраста сталкиваются с такими вызовами: • забота об интересе не только поколения пенсионеров, но также и работающего поколения, в рамках пенсионных систем; • продвижение как можно большей профессиональной ак тивности людей в течение жизни и повышение эффектив ного пенсионного возраста, особенно среди женщин; • сведение к минимуму политического вмешательства в функционирование долгосрочного распределение дохо да , поскольку политика затрагивает сферу « прямо здесь и сейчас», а распределение дохода на период старости включает многие десятилетия, и, соответственно, не может использоваться для дискреционного управления; • обеспечение стабильности принципов функционирования всеобъемлющих пенсионных систем (фактически и с точ ки зрения их общественного восприятия); • просвещение общества и предоставление прозрачной информации о функционировании системы распределения дохода; информация должна быть не только полноценной, но также и понятной для людей; • построение простой и доступной системы, позволяющей осуществить дополнительное размещение доходов про стым и понятным образом, и в то же время системы, устой чивой к манипуляциям (в том числе информационным); • построение институтов, позволяющих иметь общедоступ ный и дешевый доступ к компетентным образовательным РЫНКИ ТРУДА И ПЕНСИОННЫЕ СИСТЕМЫ В УСЛОВИЯХ COVID-19 Большинство стран, в том числе страны Центральной и Южной Европы, ввели ограничения, направленные на сдерживание распро странения COVID-19. Эти действия вызвали немедленный шок для их экономики, особенно рынков труда. В этой связи появляется риск снижения занятости и потери работы, что может привести к уменьшению размера будущих пенсий и более высокому риску нищеты после завершения периода профессиональной активности. В то же время снижение занятости будет приводить к уменьшению посту плений от взносов и увеличению дефицита в основных пенсионных системах. Результаты исследования SHARE также показывают, что лицам в возрасте 50+ в Центральной Европе (Польша, Чехия, Венгрия) работа приносит меньшее удовлетворение, а значит, в ситуации дополнительного риска на рынке труда, они могут принять решение о более раннем выходе на пенсию по сравнению с планами до вспышки пандемии COVID-19. В новых странах-членах ЕС решения в области welfare state можно разделить на две группы. Чехия, Венгрия, Литва, Польша, Словакия ведут политику, очень похожую на осуществляемую в так называемой «Старой Европе», в то время как в Болгарии, Эстонии, Латвии, Румынии и Словении трансферы, предназначенные особенно для лиц пожилого возраста, находятся на уровне ниже среднего. Это обу словливает также реакцию в сфере социальной политики, в том числе на рынке труда, в контексте пандемии COVID-19. Наиболее часто применяемыми инструментами являются доплаты к заработной плате, упрощенный доступ к социальным пособиям или же введение дополнительного оплачиваемого увольнения. Болгария, Венгрия и Словения создали возможность для получения дополнительного доступа к пособиям в пенсионных системах, а пять стран ввело также возможность приостановления или снижения взносов на социальное страхование, что также оказывает влияние на текущую финансовую ситуацию пенсионных систем. Эффектом функционирования этих инструментов в краткосрочной перспективе станет увеличение дефицита в основных пенсионных системах (более низкие поступле ния, более высокие расходы), а в долгосрочной – получение более низких пенсий теми, кто не оплачивал взносы или раньше перешел на пенсию, что может привести к углублению разниц в уровне получаемых выплат в период старости в масштабе целых сообществ.
str. 82 | 83ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 услугам, предлагаемым населению на протяжении всей жизни; • разработка и применение принципов учета долгосрочных обязательств социальных систем способом, соответствую щим ситуации в XXI в., чтобы избежать действий «на по каз», продиктованных текущей ситуацией. Они приводят к хаосу, снижению понимания того, как работают пенси онные системы, и доверия к ним АГНЕШКА ХЛОНЬ-ДОМИНЧАК, габилитированный доктор экономиче ских наук, Институт статистики и демографии SGH Варшавского универ ситета экономики; ЭВА ЦИХОВИЧ, доктор экономических наук, Кафедра системы финансирования SGH Варшавского университета экономики; МАРЕК ГУРА, профессор экономических наук, Кафедра экономики I SGH Варшавского университета экономики; ЙОАННА РУТЕЦКА-ГУРА, габили тированный доктор общественных наук, Институт статистики и демографии SGH Варшавского университета экономики SGH – лидер экономического образования Обучайтесь на самых популярных направлениях НАПРАВЛЕНИЯ БАКАЛАВРИАТА • Управление (PL) • Management (EN) • Финансы и бухгалтерский учет (PL) • Global Business, Finance and Governance (EN) • Количественные методы в экономике и информационные системы (PL) • Международные экономические отношения (PL) НАПРАВЛЕНИЯ МАГИСТРАТУРЫ • Finance & Accounting with ACCA qualification – уникальная программа в сотрудничестве с компанией EY c возможностью получения международного сертификата ACCA (EN) • International Business (EN) • Управление (PL) SGH Варшавский университет экономики Szkoła Główna Handlowa w Warszawie al. Niepodległości 16, 202-554 Warszawa admission@sgh.waw.pl www.sgh.waw.pl
Карпач 2020ОТЧЕТ Эстония, Польша, Литва, Чехия и Словения являются лиде рами по развитию систем поддержки стартапов в Централь но-Восточной Европе. / Албания, Болгария, Хорватия име ют самую слабо развитую инфраструктуру поддержки стартапов. / В результате пандемии стартапам будет тяже лее получить финансирование за счет venture capital. Стартапы являются инновационными предприя тиями, которые ищут эффективную бизнес-мо дель, направленную на быстрый рост, глобальную доступность и использование с этой целью совре менных технологий. Авторский коллектив согла шается со значением аспектов, связанных со стартапами, на которые было обращено внимание в исследовании в про шлом году, в том числе на стремление такого рода предприя тий создавать глобальные монополии и достигать как можно более высоких экономических показателей, а также воспри ниматься как организации, нацеленные на создание воспро изводимой и масштабируемой бизнес-модели. Страны Центрально-Восточной Европы предприняли на протяжении последних лет целый ряд действий, заклю чающихся как в усовершенствовании имеющихся систем поддержки стартапов, так и в том, чтобы они были в большей степени ориентированы на предпринимателей и инвесторов, а также создавали возможность для их динамичного роста, расширения на международные рынки и достижения успе хов в глобальном масштабе. С целью систематизации методологии исследователь ский коллектив, в рамках дискуссии экспертов и исследо вателей вопросов предпринимательства и инноваций при участии авторов этого исследования, решил изучить 10 фак торов, которые представляют собой (по мнению этих экспер тов) систему поддержки стартапов в странах ЦВЕ. К таким факторам были отнесены: 1. социально-экономическое развитие; 2. налоговая система; 3. защита интеллектуальной собственности; 4. студенческое предпринимательство; 5. правительственные ведомства; 6. бизнес-акселераторы; 7. регулятивные песочницы; 8. кластеры и сетевые организации, объединяющие стартапы; 9. фонды venture capital; 10. успехи стартапов в понимании их видимости и узнавае мости участниками систем поддержки стартапов. Для проведения оценки уровня развития данной страны ЦВЕ, в рамках дискуссии экспертов, исследование системы поддержки стартапов в Центрально-Восточной Европе ТАБЛИЦА 1. Подробная оценка факторов, входящих в систему поддержки стартапов в странах ЦВЕ, и общая оценка данного государства на фоне ЦВЕ* фактор значимость(%) страны Центрально-восточной европы а лбания болгария Хорватия чехия эстония литва латвия польша р умыния с ловакия с ловения венгрия Развитие 13,64 0,41 0,41 0,55 0,55 0,55 0,68 0,68 0,68 0,55 0,55 0,41 0,68 Налоги 9,09 0,27 0,36 0,27 0,45 0,45 0,36 0,27 0,27 0,27 0,27 0,45 0,36 собственностьИнтеллектуальная 6,36 0,19 0,19 0,13 0,19 0,25 0,19 0,19 0,19 0,13 0,13 0,19 0,13 предпринимательствоСтуденческое 6,36 0,06 0,19 0,19 0,32 0,32 0,25 0,13 0,32 0,13 0,25 0,32 0,19 ведомстваПравительственные 10,00 0,10 0,10 0,20 0,40 0,50 0,40 0,40 0,50 0,10 0,40 0,50 0,30 Акселераторы 12,73 0,38 0,51 0,38 0,64 0,64 0,51 0,64 0,51 0,38 0,51 0,64 0,25 Песочницы 1,82 0,04 0,07 0,04 0,05 0,07 0,09 0,05 0,05 0,04 0,05 0,05 0,09 Кластеры 12,73 0,38 0,38 0,38 0,64 0,64 0,64 0,64 0,51 0,38 0,38 0,64 0,38 Venture capital 18,18 0,18 0,36 0,55 0,55 0,91 0,73 0,55 0,91 0,91 0,36 0,55 0,73 Успехи стартапов 9,09 0,18 0,27 0,18 0,36 0,45 0,36 0,27 0,45 0,36 0,27 0,36 0,36 Общая оценка 100,00 2,20 2,85 2,86 4,15 4,78 4,22 3,82 4,40 3,25 3,18 4,11 3,48 Источник: собственные материалы SGH. * Произведение оценки в рамках критерия от 1 (очень низкий уровень) до 5 (очень высокий уровень) и значимости данного фактора. «Лидеры» ( ), «восходящие звезды» ( ), «развивающиеся» ( ).
str. 84 | 85ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 проводилось по методу «Дельфи» – конкретный фактор, вхо дящий в систему поддержки стартапов в каждой изучаемой стране, оценивался по шкале от 1 (очень низкий уровень) до 5 (очень высокий уровень) экспертом, ответственным за ис следовательские работы над этим фактором. С целью опре деления значения отдельных факторов было проведено ис следование с помощью техники бинарных сравнений, т. е. сравнений в парах (данный фактор поочередно сравнивался со всеми остальными, и в результате голосования простым большинством голосов экспертов было принято решение о его значении).Висследовании, проводимом экспертами по методу «Дельфи», было принято, что синтетическое измерение (яв ляющееся суммой оценок в рамках отдельных факторов) по зволит идентифицировать наиболее развитые системы под держки стартапов в ЦВЕ. Эксперты приняли три ранга для систем поддержки стартапов, призванные отобразить уро вень их развития. Было согласовано, что для того, чтобы дан ная система поддержки стартапов могла получить звание «лидера» в изучаемой группе стран в исследовании за этот год, общая оценка должна составлять минимум 80% от обще го количества баллов, которые можно получить по шкале от до 5, т. е. 4,00 и больше. Система поддержки стартапов, опре деленная как «восходящая звезда» систем поддержки старта пов в ЦВЕ, в общей оценке должна получить от 60% до 79,99% от общего количества баллов по шкале от 1 до 5, т. е. от 3,00 до 3,995. Системы поддержки стартапов в государствах, кото рые в общей оценке получили менее 60% от общего возмож ного числа баллов (3,00 и меньше), являются системами, на званными «развивающимися». Благодаря результатам проведенного исследования бы ли выделены 5 систем поддержки стартапов с рангом «лиде ра» (Эстония, Польша, Литва, Чехия и Словакия), 4 системы с рангом «восходящей звезды» (Латвия, Венгрия, Румыния и Словакия) и 3 «развивающихся системы» (Албания, Бол гария, Хорватия). РАФАЛ КАСПШАК, габилитированный доктор экономических наук, Кафедра исследований поведения потребителей SGH Варшавского университета эко номики; МАРЦИН ВОЙТЫСЯК-КОТЛЯРСКИ, габилитированный доктор экономических наук, Институт менеджмента SGH Варшавского университета экономики; АЛЬБЕРТ ТОМАШЕВСКИ, доктор экономических наук, Кафедра стратегического управления SGH Варшавского университета экономики; МАРИУШ СТРОЙНЫ, доктор экономических наук, Институт управления ценностью SGH Варшавского университета экономики, уполномоченный ректора по вопросам трансфера технологий; МАЛГОЖАТА ГОДЛЕВСКА, доктор экономических наук, Кафедра административного и финансового права предприятий SGH Варшавского университета экономики; АННА МАСЛОНЬ-ОРАЧ, доктор экономических наук, Институт менеджмен та SGH Варшавского университета экономики; ЕЛЕНА ПАВЕНТА, доктор экономических наук, Институт международной экономики SGH Варшавского университета экономики; МАРИЯ ПЕТШАК, доктор экономических наук, Институт менеджмента SGH Варшавского университета экономики; ТОМАШ ПИЛЕВИЧ, доктор экономических наук, Институт предприни мательства SGH Варшавского университета экономики; ОЛЬГА ПАНКИВ, Отдел по обслуживанию проектов SGH Варшавского университета экономики; БАРТОШ МАЕВСКИ, директор, Центр предпринимательства и трансфера технологий SGH Варшавского университета экономики; МИРОСЛАВ ЛУКАСЕВИЧ, докторант, Кафедра стратегического управления SGH Варшавского университета экономики; ХАННА РАХОНЬ, сотрудник в SGH Варшавском университете экономик; КАМИЛЬ ФЛИГ, Центр пред принимательства и трансфера технологий SGH Варшавского университета экономики СТАРТАПЫ И COVID-19 В результате пандемии стартапам будет тяжелее получить финансирование за счет средств venture capital. Уже теперь многие фонды ограничили новые инвестиции. Можно ожидать, что в ближайшее время для получения средств из венчурного капитала потребуется представить чрезвычайно продуманную идею, реальную масштабируемость действий, опыт в реализации стартапов. В сложившихся условиях проекты с высоким риском и сомнительностью, скорее всего, не будут иметь шансов на успех. Ожида ется также, что отрасли, признаваемые «выигрышными» в период пандемии, предлагающие особенно полезные и желанные в условиях пандемического кризиса решения, получат приоритет при финансировании. Наиболее пострадавшими от пандемии будут стартапы, работающие вне сети Интернет (offline), особенно в сфере туризма, ор ганизации мероприятий или LendTech (Lending Technology). Сложное время наступило также и для стартапов, предоставляющих различные продукты, изготавливаемые из компонентов, импортируемых из других стран, например, для предприятий, произво дящих hardware, для которых основным рынком снабжения частями для производства ранее был Китай. Тем не менее для многих стартапов пандемия может открывать новые возможности. Ранее невообразимые возможности дина мичного развития открылись перед предприятиями, предлагающими инновационные решения в сфере: удаленного образования (Education Technology – EdTech), электронной торговли, телемедицины, медицинских технологий (Medical Technology – MedTech), биотехнологий, кибербезопасности, компьютерных игр, электронного спорта, поставок, логистики, онлайн-СМИ. Можно также ожидать, что новые условия для ведения бизнеса будут стимулировать дальнейшую инновационность среди такого рода фирм. Многие стартапы предложили традиционным предприятиям разнообразные бесплатные приложения из области FinTech, CleanTech (Clean Technology) и MedTech, позволяющие эффективно функционировать в новых «удаленных» условиях. Некоторые стартапы смогут, более прямым путем, увеличить свои поступления благодаря пандемии. Например, один из старта пов – варшавская компания Warsaw Genomics – начал предоставлять молекулярные тесты на выявление коронавируса. Положительным аспектом новой реальности является то, что пандемия создает возможность для реализации ранее немыслимых идей, обращает внимание на нужды людей, закрытых в домах и ограниченных в нормальном функционировании в реальном пространстве. Для тех, кто на все смотрит как на вызов, а не на угрозу или неудобство, пандемия COVID-19 всего-навсего создает новые условия и позволяет проявить большую инновационность и эластичность действий.
Карпач 2020ОТЧЕТ Функционирующие в ЦВЕ налоговые системы далеки от теоретически эффективных моделей. Нынешняя система прямых налогов в странах ЦВЕ – это, по сути, разнообраз ные налоговые системы. / В структуре налоговых доходов стран ЦВЕ налоги на прибыль фирм не являются домини рующими. / В странах ЦВЕ в различной степени использо вались налоговые инструменты, стимулирующие фирмы к принятию действий в области инновационности, приоб ретения или производства новых технологий. / Изучение конвергенции свидетельствует о том, что в периоды кризи сов системы налогообложения доходов в странах ЦВЕ в це лом становились схожими. Висследовании проанализированы решения в области по доходных налогов, действующие в отдельных странах ЦВЕ на протяжении приблизительно 30 лет. В течение столь длительного периода ключевыми факторами, ока зывающими заметное влияние на налоговые системы стран Центрально-Восточной Европы, являлись: различные пути их трансформации, глубокое реформирование системы публичных финансов, членство в ЕС и необходимость гармонизации налогов, финансовый кризис, международная мобильность капитала, меж дународная налоговая конкуренция, сильное давление фискальных и краткосрочных нужд государственного бюджета. Во всех исследу емых странах проводились налоговые реформы, направленные на адаптацию налогового законодательства к современному уровню их социально-экономического развития. Актуальная система прямых налогов в странах ЦВЕ – это по своей сути различные национальные налоговые системы. Стоит обратить внимание на: 1. принятие фундаментально различных принципов налогоо бложения: налогообложение достигнутой прибыли (доходов) versus налогообложение прибыли, выплаченной собственни кам (эстонская, латвийская системы); 2. различные связи между балансовым правом и налоговым пра вом (связь между налоговым доходом и балансовой прибылью, постоянные разницы, переходные разницы); 3. принятие различных принципов в отношении момента воз никновения поступлений/налоговых затрат: принцип мемо риального ордера versus кассовый принцип; 4. принятие различных принципов расчета базы налогообложе ния (например, определение, что такое расходы, направленные на получение дохода, объем исключений, корректировки по средством трансфертных цен, система вычетов). В связи с вышесказанным чистое сопоставление налоговых систем – путем простого сравнения избранных структурных эле ментов налога, например, налоговых ставок, каталога поступле ний или налоговых расходов – не позволяет сделать достоверные выводы. Оценка того, происходил ли процесс конвергенции систе мы прямого налогообложения, была проведена комплексным обра зом, на основании техники алгоритмичной кластеризации данных, методов схожести временных рядов, использующих скрытые моде ли Маркова и, прежде всего, экспертного анализа данных, доступ ных по каждой стране, учтенной в исследовании. Ключевая часть статистических анализов основывалась на соотношении налоговых поступлений от некоторых видов налогов и ВВП, иногда налоговых поступлений в Изучениецелом.конвергенции говорит о том, что в кризисные перио ды в целом страны ведут схожую политику в сфере прямых налогов как доли ВВП или налога на прибыль корпораций как доли ВВП, или же доли налоговых доходов в целом. Исключением являются налоги на доходы физических лиц, которые все чаще отличаются по стра нам при сопоставлении со страной соотнесения (Латвия), становясь источником дивергенционных процессов в группе. Несмотря на многочисленные различия в налоговой полити ке стран ЦВЕ, что было отражено в авторском методе группиров ки стран, можно отметить много закономерностей. Прежде всего функционирующие налоговые системы далеки от теоретически эф фективныхНалоговыемоделей.системы интересующих нас стран основыва ются, помимо налогов с оборота, на подоходных налогах, об ременяющих доходы компаний и индивидуальные доходы. тенденции в налоговой политике в странах Центрально-Восточной Европы: налогообложение доходов предприятий прямые налоги как % ввп налоги на доходы физических лиц или домашних хозяйств, в том числе налоги на доходы от имущества как % ввп налоги на прибыль корпораций как % ввп налоги на прибыль корпораций как % налоговых доходов. 0 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 0,80,20,10,30,40,50,60,70,91 РИСУНОК 1. Скорость конвергенции для стран ЦВЕ, рассматриваемых в исследовании Источник: собственные материалы SGH.
str. 86 | 87ЭКОНОМИЧЕСКИЙ ФОРУМ 2020 НАЛОГИ И COVID-19 (I) В связи с эпидемией коронавируса в странах ЦВЕ были введены определенные изменения в области подоходных налогов . В Польше следует отметить решения, влияющие на размер базы налогообложения. Появилась возможность так называемого расчета потерь задним числом. При опре деленных условиях предприниматели смогут вычесть из дохода, полученного в 2019 г., налоговые потери, понесенные в 2020 г. Они также могут воспользоваться льготой в связи с пожертвованиями на борьбу с COVID-19; вычесть из дохода расходы на НИОКР, направленные, например, на разработку продуктов, необходимых для борьбы с эпидемией корона вируса. Предприятия, производящие товары, связанные с борьбой с COVID-19, имеют возможность учесть в качестве налоговых расходов одноразовое амортизационное отчис ление. Среди прочих решений стоит перечислить, например, возможность отказа от упрощенных авансовых платежей в 2020 г. малыми налогоплательщиками; отказ от взимания оплаты за пролонгацию; отсутствие последствий, связанных с просрочкой в подачи налоговой декларации PIT за 2019 г. Однако в структуре налоговых доходов стран ЦВЕ они не яв ляются доминирующими. В большинстве стран, что являлось положительным аспектом, снижались налоговые обремене ния в области подоходных налогов. Однако процесс умень шения налоговых обременений следует воспринимать в кон тексте не только стимулируемой глобализацией налоговой конкуренции, но также и в контексте изучения уровня нало гообложения, соответствующего долгосрочному экономиче скому росту. К этому мы добавим соответствующим образом отобранные налоговые стимулы, которые могли бы оказывать поддержку действиям в области НИОКР. Требование иннова ционности как предпосылка экономического роста является настолько очевидным, что оно воспринимается почти как дог мат современной экономики. ПАВЕЛ ФЕЛИС, габилитированный доктор экономических наук, Институт финансов SGH Варшавского университета экономики; МИХАЛ БЕРНАРДЕЛЛИ, габилитированный доктор экономических наук, Институт эконометрии SGH Варшавского университета экономики; МАРЦИН ЯМРОЖИ, габилитированный доктор экономических наук, Институт финансов SGH Варшавского университета экономики; ЯЦЕК ЛИПЕЦ, габилитированный доктор экономических наук, Институт предпринимательства SGH Варшавского университета экономики; ЭЛЬЖБЕТА МАЛИНОВСКА-МИСЁНГ, доктор экономических наук, Институт финансов SGH Варшавского университета экономики; ЙОАННА ШЛЕНЗАК-МАТУСЕВИЧ, доктор экономических наук, Институт финансов SGH Варшавского университета экономики; ГЖЕГОЖ ОТЧИК, докторант, Коллегия менеджемента и финансов SGH Варшавского университета экономики Налоговая политика в Польше за анализируемый период была прежде всего ориентирована на максимизацию фи скального эффекта, что происходило фактически без уче та того, к каким это приводит затратам для предприни мателей, в том числе малых и средних. / Анализ решений Верховного административного суда Польши свидетель ствует о том, что между возникновением экономического события, влияющего на размер причитающегося к упла те НДС, и вынесением окончательного решения, обжалу емого в суде, обычно проходит 5 лет. / Многие изменения, которые должны были вступить в силу, были отсрочены в связи с пандемией COVID-19 (например, изменения в от ношении Единого контрольного файла (польск. JPK), но вые правила взимания налога у источника, новая матрица ставок НДС или отсрочка взимания налога на розничную торговлю). Таким образом законодатель определенным об разом сам признал, что возникнут проблемы с воплощени ем в жизнь новых инструментов. Анализ инструментов по «уплотнению» налоговой си стемы, внедряемых после 2016 г., позволяет сделать вывод об уровне их эффективности, понимаемой как соотношение достигаемого фискального эффек та и расходов, возникающих в масштабе всей эконо мики. Накопленные данные позволяют сделать несколько вы водов касательно ведения налоговой политики в исследуемых странах Центрально-Восточной Европы. В рамках интеграци онной группы, членами которой являются все анализируемые государства, предпринимаются прежде всего действия, направ ленные на обеспечение по крайней мере формального соответ ствия с законодательством ЕС. В дальнейшей перспективе зако нодательные действия отдельных государств обусловливаются общественно-экономической и системно-правовой специфи кой каждого из них. На этом фоне проявляются самые силь ные разницы между отдельными государствами. К ним следу ет отнести: 1. очень сильное неприятие необъективных действий нало говой администрации (что характерно для налогового за конодательства в Польше), которое не прослеживается тенденции в налоговой политике в странах Центрально-Восточной Европы: налоговые обязательства предпринимателей
Карпач 2020ОТЧЕТ НАЛОГИ И COVID-19 (II) Пока что еще сложно сказать, как кризис, вызванный COVID-19, повлияет на ситуацию налогоплательщиков в отношениях с налоговыми органами. Создается впечатление, что помимо законодательного аспекта (и связанной с этим правовой неуверенностью, включающей уровень сложности и явное проявление вмешательства законодателя в экономические процессы, рассматриваемого теперь как допусти мый) ключевое значение будет иметь процесс применения законодательства во время налоговых и таможенно-фискальных проверок. Предыдущий опыт в этой сфере говорит о роли, которую в этом процессе играет логика действий налогового аппарата. Например, анализ решений Верховного административного суда Польши свидетельствует о том, что между возникновением экономического события, влияющего на размер причитающегося к уплате НДС, и вынесением окончательного решения, обжалуемого в суде, обычно проходит 5 лет. Факторы такого рода, похоже, влияют на уровень эффективности действий фискального аппарата с перспективы не только количества и сумм, получаемых в результате налоговых и таможенно-фискальных проверок, но и прежде всего средств, посту пающих в связи с этим в бюджет. Стоит также обратить внимание на то, какого рода действия законодатель предпринял в ситуации пандемии. Кроме продления сроков уплаты налога или его учета, многие изменения, которые должны были только вступить в силу, были отложены на более поздний срок – например, изменения в отношении Единого контрольного файла, новые правила взимания налога у источника, новая матрица ставок НДС или отсрочка взимания налога на розничную торговлю). Эти действия не раз были ответом на тезисы кругов предпринимателей, которые отмечали, что в период пандемии адаптация к новому законодательству будет особенно сложной. Осуществляя перечислен ные выше изменения, законодатель в определенной степени сам согласился с тем, что внедрение новых инструментов будет вызывать проблемы, что они будут основанием для появления многих сомнений, которые, особенно в период кризиса, стоит сводить к миниму му. Это является одним из неоспоримых доказательств того, что законодатель осознает немалые проблемы, с которыми вынуждены сталкиваться субъекты на практике в результате очередных изменений налогового законодательства. в такой степени в остальных сопоставляемых государствах; это утверждение можно представить с положительной точ ки зрения как более широкий правовой объем эффектив ной административной налоговой власти в Венгрии и Сло вакии, что связано с более высокой степенью доверия к налоговой администрации; 2. концентрация законодателя на внутренней экономике в Польше, при значительно более высокой открытости к новым налогоплательщикам в остальных исследуемых го сударствах (это относится, прежде всего, к налоговым си стемам в Чехии и Словакии), что минимизирует число «больных мест» правовых институтов, пусть даже за счет публичных доходов. Польские условия характеризуются неравномерным от ношением к некоторым налогам с точки зрения комплексно сти и единообразия регуляторной политики. Если стремление к тому, чтобы гарантировать единообразие налоговой полити ки можно еще хоть как-то проследить в отношении к косвен ным налогам, являющимся основными источниками поступле ний в бюджет государства, то в отношении подоходных налогов можно отметить: отсутствие единообразия налоговой политики и больший допуск законодательных инициатив из других источ ников кроме Совета министров, непроведение подробных ана лизов и осуществление регулирования аd hoc. Подводя итоги подробных исследований, можно сказать, что собранные данные вполне подтверждают тезис, согласно ко торому налоговая политика в Польше за анализируемый период была прежде всего ориентирована на максимизацию фискаль ного эффекта, что происходило фактически без учета того, к ка ким это приводит затратам для предпринимателей, в том числе малых и средних. Примером может быть способ внедрения обя зательного Единого контрольного файла, дублирующего в зна чительной степени существующие уже информационные обя зательства, связанные с декларациями НДС, который может их успешно заменить. Таким образом затраты на осуществление действий, направленных на повышение уровня налоговых дохо дов, переносятся на налогоплательщиков, причем создается впе чатление, что они наиболее ощутимы для меньших субъектов, которые не могут рассчитывать на помощь юридических и на логовыхЭтаотделов.тенденция подтверждается в анализе оценок послед ствий регулирования (OSR), являющихся по сути инструментом для создания законодательства на основании доказательств. По своей сути эти документы мало конкретные или даже противо речат обоснованию введения нормативных изменений (напри мер, оценке фискальных последствий расширения применения Единого контрольного файла на все субъекты). Симптоматич ным можно считать то, что среди анализируемых инструментов наиболее точная оценка фискальных последствий относилась к льготе на УровеньНИОКР.эффективности инструментов налоговой полити ки находит свое отражение в конструкции принципа пропорци ональности, являющегося одной из основ законодательства ЕС. Эта категория из области экономических наук включает адек ватность целей и мер вводимых правовых норм, формируя не только инструменты, вводимые на международном уровне (на пример, директива ATAD), но также и действия, предпринима емые с целью их внедрения. Похоже, что среди тезисов, предъ являемых к польскому законодателю, следовало бы упомянуть, что этому аспекту целесообразно посвятить больше внимания. ДОМИНИК Й. ГАЕВСКИ, габилитированный доктор юридических наук, Институт права SGH Варшавского университета экономики; АЛЕКСАНДЕР ВЕРНЕР, габилитированный доктор юридических наук, Кафедра административного и финансового права предприятий SGH Варшавского университета экономики; ПЁТР КАРВАТ, доктор юридических наук, Кафедра административного и финансового права предприятий SGH Варшавского университета экономики; АДАМ ОЛЬЧИК, доктор общественных наук в Институте права SGH Варшавского университета экономики; ЯРОСЛАВ ВЕЖБИЦКИ, доктор экономических наук, Институт права SGH Варшавского университета экономики
SGH shapes leaderswww.sgh.waw.pl
CONSULTING Opinie eksperckie specjalistów Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie charakteryzują się precyzją, jakością oraz najwyższym merytorycznym.poziomemLogoSGH jest synonimem wiarygodności naszych ekspertyz. EKSPERTYZY Prowadzimy badania komercyjne z praktycznie wszystkich
Usługi consultingowe świadczone przez uczelnie są powszechnie stosowaną praktyką w krajach wysoko rozwiniętych. SGH oferuje szeroki wachlarz usług doradczych dla przedsiębiorstw i instytucji działających w Polsce i za granicą. Zapewniamy kompleksowe usługi doradcze, wyróżniające się wysoką jakością, a także elastycznym podejściem do potrzeb klienta.
dziedzin ekonomii, finansów i zarządzania, a także podatkowe i prawne. Wykorzystujemy najnowsze dostępne metody i narzędzia analityczne. Nasi eksperci każdorazowo dostosowują metodykę badawczą do indywidualnych potrzeb klienta. BADANIA Centrum Przedsiębiorczości i Transferu Technologii SGH e-mail: doradztwo@sgh.waw.pl tel: +48 22 564 77 doradztwo.sgh.waw.pl97 SKONTAKTUJ SIĘ Z NAMI Rozwijaj swój biznes wspólnie z ekspertami z SGH CO NAS WYRÓŻNIA • unikalne kompetencje • najwyższa jakość usług • profesjonalizm biznesuProfesjonalneusługidlaiadministracji
