Rond de Bron - Augustus 2023

Machtiging Incasso voor een eenmalige gift

Ondergetekende verleent hierbij een machtiging aan:

St. Maatschappelijke Zorg Cheider

Postbus 7828, 1008 AA Amsterdam

ING rekening 223922 IBAN: NL 74INGB0000223922

Om een eenmalig bedrag van ....................... van zijn/haar bankrekening af te schrijven ten gunste van het Cheider.

Bankrekening: ....................................................................................

Naam en voorletters: ........................................................................

Plaats: ....................................................................................................

Handtekening:

Datum:

Binnen 56 dagen kan de ondergetekende zijn/haar eigen bank opdracht geven het bedrag te storneren. Wij zijn ANBI gecertificeerd.

COLOFON

Aan deze Rond de Bron hebben

meegewerkt:

Geja Lahpor (hoofdredacteur)

Daniël Smits (redactie-assistent)

Gerrie Oosterhagen (redactie-assistent)

Opperrabbij n B. Jacobs (eindredactie)

Rabbij n H. Groenewoudt

Meir Spiero

Stichting Joodse

Kindergemeenschap Cheider

Postbus 7828

1008 AA AMSTERDAM

Tel. 020-646 55 64

ISSN: 1570-4041

IBAN: NL74INGB0000223922

BIC: INGBNL2A

Opmerkingen, suggesties of vragen over Rond de Bron kunt u mailen naar redactie@cheider.nl

Voor meer informatie kunt u op onze website terecht: www.cheider.nl

Uw giften zij n welkom op rekening

NL74INGB0000223922

t.n.v. Stichting Zorg Cheider. Dank u wel.

INTERVIEW MET DAVID SHEMESH

Deze keer hebben we een interview met eigenaar David Shemesh van restaurant ‘Meat Me Kosher’ aan de Kastelenstraat, in de buurt van het Cheider.

U bent in Israël geboren, hoe kwam U in Nederland terecht?

“Ik heb tot mijn 18e in Israël gewoond, waar ik ook in de IDF heb gediend. Een paar jaar daarna maakte ik een wereldreis met een vriend, en ik bezocht daarbij Nederland. Tijdens deze reis kreeg ik bericht dat mijn broer in de Sinaï, waar hij voor de IDF diende, was omgekomen. Ik ging direct terug naar Israël, maar besloot later opnieuw naar Nederland te gaan, waar ik uiteindelijk ben gebleven”.

U nam in Nederland het restaurant ‘Meat

Me Kosher’ over in 2016. Hoe ging dat?

“Nadat ik bij restaurant Ha Carmel had gewerkt kreeg ik de kans om ‘Meat

Me Kosher’ over te nemen. Mijn vader was rabbijn, en hij wilde graag dat het een Glatt kosher restaurant zou zijn. Dat is gelukt, dus ik heb een kasjroet certificaat. Mijn personeel is voor

WITZEN

Sam en zijn broertje rijden met hun vader in de auto naar school. Voor hen rijdt een taxibusje. Achterop het busje staat: ‘Deze chauffeur zoekt collega’s. Als ze dit lezen zegt Sams broertje: ‘Kijk, die man speelt verstoppertje’.

het grootste deel ook Israëlisch. Eén medewerker, Aviel, woonde aan de grens met Gaza. Hij is opgegroeid met raketten en schuilkelders; dit werd zo moeilijk voor hem, dat hij daar wegging en nu in Nederland woont”.

Wat staat er zoal op de menukaart?

“Die is heel gevarieerd. Er staan vis, vlees en vegetarische gerechten op. We hebben zalm uit de oven of kebab, maar ook een Hummusschotel, falavel of een

salade. Vooral de Jeminitische soep en de salades zijn geliefd. Iedereen is hier welkom, ook niet-Joodse gasten. Leuk om te vermelden is dat we speciale shabbatschotels hebben zoals cholent, om af te halen na een telefonische bestelling voordat de shabbat begint, dit is dan om mee te nemen”.

Is het Mincha (middaggebed) en het Ma’ariv (avondgebed) in uw restaurant uniek in Nederland?

“Ja, bij ons gaan de Joodse gasten, als er een minyan is, en tijd voor het middagen avondgebed, voorin het restaurant staan, richting Jeruzalem, om dan de gebeden uit de Sidoer te reciteren. Daarna gaan ze weer verder met hun lunch of diner”.

Wat betekent de Tora voor u?

“De Tora is voor mij een wijze van leven. Het is ook de geschiedenis van Israël. De Tora en Israël zijn alles voor mij. En de Tenach heeft 24 boeken, dat is de wijsheid van het Jodendom.

Als laatste wil nog toevoegen: mijn huis staat in Nederland, maar mijn thuis is in Israël”.

Het zusje van Moos vraagt aan opa: waarom heeft u geen kinderen?

Opa zegt: die heb ik wel, jouw pappa en zijn broers zijn mijn kinderen. Zij antwoordt: Nee, dat kan niet, want die zijn al groot!

De vader van Moos moet voor zijn werk naar de Filipijnen. Als de kleinkinderen bij oma zijn vraagt zij waar pappa naartoe gaat. Het broertje van Moos antwoordt: ‘Pappa is naar de Filistijnen’.

Sam en Moos maken een schilderij, Ze bieden het te koop aan voor 100 euro, zodat ze daarmee geld verdienen voor een mooie Lego-set die ze graag willen hebben. Als de moeder van Moos zegt dat de waarde van het schilderij afhangt van de naamsbekendheid, zegt Moos: ‘Oké, dan zet ik mijn naam eronder.’

Het centrale doel van Jom Kipoer in de tijd van de tempel was het heilige werk van de Koheen Gadol in de Beit Hamikdasj. Het hele jaar door werd het werk verdeeld tussen de Kohaniem, maar op Jom Kipoer werd alles gedaan door de koheen Gadol zelf. Het hoogtepunt was het moment als de Koheen Gadol het allerheiligste “Kodesj Hakkodasjim” binnenging. Daar mocht niemand binnenkomen behalve de Koheen Gadol, en alleen op Jom Kipoer, om te dawenen (bidden) voor een goed en zoet jaar voor het hele volk.

Het allerheiligste binnenin ons

n door MEIR SPIERO, LERAAR

BALLINGSCHAP

De tempel mag misschien fysiek verwoest zijn; de stenen en het goud zijn er niet meer, maar de spirituele tempel die we allemaal binnenin ons hebben in onze ziel/nesjomme blijft onveranderlijk, dat kan niemand wegnemen. Alleen met onze lichamen zijn wij de ballingschap binnen gegaan maar met onze nesjomme zijn we nooit in ballingschap gegaan. In je eigen privé-tempel ben jij de Koheen Gadol. Het hele jaar door kunnen we mischien op anderen rekenen maar op Jom Kipoer doet de Koheen Gadol alles zelf.

Het allerheiligste binnenkomen is geen simpele zaak. Je zou jezelf af kunnen vragen: hoe bereid ik mij hier het beste op voor?

Misschien voel ik me er nog niet klaar voor, want mogelijk heb ik niet genoeg goede daden gedaan.

HAKHEL – WE ZIJN TOCH VERSCHILLEND?

We hebben nu een bijzonder jaar achter ons. Afgelopen jaar was het een jaar van Hakhel. Hakhel betekent verzamelen, het komt ook van het woord kehila - gemeenschap. Eens in de 7 jaar, in de tijd van de tempel, kwam tijdens Soekot het hele volk bijeen in de tempel; mannen, vrouwen en kinderen. Er werd gelezen uit de Tora door de koning, en dat was een hele speciale ervaring, een gevoel van saamhorigheid waardoor iedereen zijn geloof in Hasjem opnieuw versterkte. De vraag is waarom de tekst uit de Tora werd voorgelezen door de koning en niet door de geleerden van toen? Het was immers de taak van de geleerden om de Tora aan het volk te leren, niet de taak van de koning!

EENSGEZINDHEID

Er is een groot verschil tussen Tora leren of studeren, én Tora lezen of voorlezen. In het leren van de Tora zijn er veel verschil-

lende niveau’s, sommige mensen begrijpen er wat meer van, en sommige mensen begrijpen minder. De geleerden hebben de toehoorders ieder op hun eigen niveau Tora geleerd. In tegenstelling tot het lezen van de Tora zijn er geen verschillen, want iedereen leest of hoort dezelfde tekst. Het doel van deze verzameling “Hakhel” was juist om de eensgezindheid onder elkaar te vinden, daarom was het zo passend dat de Tora werd voorgelezen door de koning, want een koning zorgt voor het hele volk. Dit is hakhel, het bij elkaar komen, en het dieptepunt in elkaar zoeken en vinden, waarin we allemaal gelijk zijn.

DE ‘SIMPELE’ SJOFAR

Dit idee zien we steeds weer terug: want op Rosh Hashana staat het blazen van de shofar centraal, een ‘simpele’ shofar met maar 3 eenvoudige tonen. Was het niet beter geweest om met een trompet te komen en mooie muzikale liedjes te spelen, zou dat niet meer passend zijn op zo’n speciale dag? Nee, want we willen in deze dagen juist laten zien hoe eenvoudig wij zijn en hoe wij, niet kijkend op welk niveau dan ook, toch verbinding zoeken - en hierin staan we allemaal gelijk.

SIMPELE WITTE KLEDING.

Zo is het ook op Jom Kipoer:

De koheen Gadol had gouden kleding aan terwijl hij in de tempel werkte. De reden daarvoor was om Hasjem op de allerbeste manier te dienen. Maar steeds als hij het Allerheiligste binnenging trok hij speciale witte kleding aan. De vraag is waarom was dat? Hij had daar toch zeker met zijn mooie gouden kleding naar binnen moeten gaan?

Normaal gesproken moeten wij Hasjem dienen met alles wat we hebben. Met al onze goede daden en onze talenten, met onze kennis, en hierin is iedereen verschillend. Maar wanneer we het allerheiligste binnen komen, in de diepte van onze ziel/nesjomme, daar maakt goud en zilver, talenten of kennis die we hebben niets uit; hier komen we met witte kleding en met een puur hart, een pure wil en met een sterk besluit, om je voortaan nog beter te verbinden met de Eeuwige en onze bereidheid te laten zien om te vernemen wat Hasjem echt van ons wil. Of je nou mooi gekleed bent of niet, want iedereen is gelijk. Zo komen we op Jom Kipoer het allerheiligste binnen.

WEETJES Wist je dat...

...Een Israëlische hulpmissie in de tweede week van augustus in Cyprus met de blusoperatie ‘Wings of Fire’ is gestart om de enorme bosbranden in Cyprus te bestrijden. Premier Netanyahu kreeg hiervoor een persoonlijke hulpvraag van de Cypriotische President Nikos Christodoulides. Ook heeft Israël in de laatste week van juli Griekenland geholpen met het blussen van grote bosbranden.

...Israëlische technologie sinds kort in een Zweedse haven afval omzet in energie? Wallhamn Port in Tjorn is één van de grootste havens voor voertuigafwikkeling in Noord-Europa.

...Israël verschillende satellieten heeft en deze brengt in een baan om de aarde, zoals bijvoorbeeld een weersatelliet of een spionagesatelliet. Een satelliet vliegt op 320 km hoogte en weegt zo’n 1200 kg. Hij vergaat in de dampkring na een aantal jaren vanwege brandstoftekort. Op 29 maart is de ‘Ofek-13’ satelliet met succes gelanceerd op een testlocatie in centraal-Israël. Deze satelliet zendt gegevens vanuit de ruimte naar de aarde. Dit is opnieuw een belangrijk voorbeeld van baanbrekende Israëlische innovatie!

...De vader van premier Netanyahu, Ben-zion Netanyahu, die historicus was, aan zij n zoon Benjamin vroeg, voordat hij voor de eerste keer premier werd, wat hij dacht dat een Israëlische premier nodig had om te slagen. Benjamin antwoordde: ‘Visie’, maar zij n vader gaf te kennen: ‘Educatie’.

HET LOOFHUTTENFEEST, FEEST VAN VREUGDE

n door Rabbijn H. GROENEWOUDT

Geen enkel feest van alle feestdagen die de Tora voorschrijft is zo verbonden met vreugde als Soekot, het Loofhuttenfeest. Pesach, het feest van de uittocht en de wording van het volk, noemen wij ‘het feest van onze vrijheid’, en het wekenfeest heet ‘de tijd waarop wij de Tora hebben gekregen’. Deze wordt in de Talmoed genoemd ‘het slotfeest’; het einde van wat er met Pesach is begonnen. Deze twee feesten staan immers in het teken van de exodus en het ontvangen van de Tora op de berg Sinai, 7 weken later. Soekot wordt ‘de tijd van onze vreugde’ genoemd. Als de Talmoed het over “Chag, hét feest” heeft, dan bedoelt de Talmoed het Loofhuttenfeest. Meer uitleg is hier niet voor nodig.

KONING SALOMO

Hoe begrijpen we de vreugde in verband met Soekot? En hoe geven wij invulling aan die blijdschap in de tradities en gebruiken rondom dit feest? Een buitenstaander zou het nog best lastig hebben om de vreugde terug te vinden gedurende het feest. Het Joodse gezin verplaatst zich immers van hun comfortabele woning naar een opzettelijk wankel, open en koud verblijf met een dak van riet : de soeka, de loofhut. De weerelementen hebben er vrij spel, en vaak is de loofhut te krap voor alle disgenoten. Daar eten we onze feestmaaltijden. In kou, regen, en vaak bezocht door ongewenste gasten zoals wespen enzovoort. En, zoals de meest wijze van de mensen, koning Salomon al verzuchtte: “…wat heeft dat met vreugde te maken (Kohelet 2:2)?

G’DDELIJKE BESCHERMING

De vreugde van dit feest moet van een andere plek komen dan de fysieke omgeving. De vreugde die wij voelen, zodra we in de soeka stappen, is die van de G’ddelijke bescherming. Juist door tijdelijk te verminderen in de gebruikelijke beschutting in ons huis, en ons bloot te stellen aan de elementen in de soeka, leven we alleen maar met de G’ddelijk protectie en ons vertrouwen daarop. De soeka herinnert ons dan ook aan de wolken die ons volk tijdens de jaren in de woestijn begeleidden en beschermden. Die wolken waren een continu bewijs van de zorg die G’d voor zijn volk had .

De Talmoed vergelijkt de situatie van de mensen die in de soeka verblijven met die van een bediende die een glas wijn aanbiedt aan zijn baas. Zal hij het accepteren, zal hij het drinken? Of zal hij met een minachtend gebaar de wijn weigeren? Voor de bediende is dat uiteraard van het grootste belang. Het is immers zijn baas die hem in leven houdt. Een goede relatie is dan wel een eerste vereiste.

GEWAAKT EN GEZORGD

Wij bouwen onze loofhut, versieren hem, dekken de tafel en bereiden feestelijke maaltijden. Maar zullen we ook echt in de soeka kunnen zitten? Of - hoe Nederlands - regent het opeens? Of voor onze families in Israël een vraag, is het zo warm dat het onprettig is niet in de buurt van een airco te eten? Of blaast een sterke wind het dak van de soeka? We leggen ons lot, op kleine schaal en zonder al te grote gevolgen, in de handen van G’d. “Buienradar” wordt opeens een profeet. Het weerbericht wordt op de voet gevolgd. Zal het droog zijn? Komt er storm? Of zullen we in onze loofhut kunnen vertoeven, omringt door familie en gasten die zelf geen soeka kunnen bouwen en dus bij ons mee eten? Allen die zich volledig bewust zijn van de G’ddelijke bescherming, dat tijdens dit feest van vreugde misschien in het ‘kleine geluk’ zit, weten dat het die protectie is die de mens dag in dag uit nodig heeft. In dat gevoel, dat er over ons gewaakt wordt en voor ons gezorgd wordt, zit de vreugde van het loofhuttenfeest.

Chag same’ach! Een vreugdevol feest toegewenst!

JOODSE WIJSHEDEN

Wanneer men boven is aangesloten, valt men niet naar beneden

(RABBI MEIR PREMISHLAN)

(LUBAVITCHER REBBE)

In de jeugd leert men praten, op volwassen leeftijd leert men zwijgen. Dit is het probleem van de mens: dat hij leert praten voordat hij leert zwijgen. (Rabbi Nachman)

Onvolmaakte individuen vormen perfecte gemeenschappen

(HILLEL)

VAN DE REDACTIE

n door GEJA LAHPOR

Niet zo lang geleden had ik het voorrecht om bijzondere mensen uit Israël te interviewen.

Rivka Ravitz was er één van. Zij ontmoette wereldleiders en koningen over de hele wereld, zoals Poetin, Biden, Merkel, de Paus en vele andere hoogwaardigheidsbekleders. Op staatsbezoeken sprak ze deze grootheden persoonlijk, want ze reisde als stafchef altijd mee met de vorige Israëlische president Reuven Rivlin. Toch was haar gezin met 12 kinderen voor Rivka het meest belangrijk. Om die reden heeft ze inmiddels een stapje terug gedaan, “Want mijn man is als burgemeester in Kiryat Ye’arim ook druk bezet”, vertelde ze.

Op de vraag wat de meest indrukwekkende ontmoetingen waren, antwoordde zij dat dit de ontmoeting was met de Paus en later ook met president Biden. Waarom was dat zo?

Omdat Rivka op staatsbezoeken liet weten dat ze vanuit haar geloof geen handen kon schudden met mannen. Toen de Paus dat hoorde maakte hij uit respect een diepe buiging voor haar. Later was er ook een ontmoeting met president Biden, en toen

(LUBAVITCHER REBBE)

hij vernam dat Rivka geen handen kon schudden, zei hij haar te bewonderen als moeder van 12 kinderen en ging op zijn knieën uit diepe bewondering voor haar. In beide gevallen ontroerde het haar.

“Mijn gezin komt op de eerste plaats en de wekelijkse shabbatviering is voor ons heel belangrijk.

We praten dan veel met elkaar, zonder over politiek te praten. We openen de bijbel en lezen de parasha, en de kinderen stellen vragen”, legde Rivka uit.

In een tijd van toenemende duisternis moeten we reageren met toenemend licht

Oordeel niet over je vriend, totdat je in zijn plaats hebt gestaan

schuilt: word wakker! Wakker worden! Hoe en waar kan ik mezelf verbeteren?

Onze Geleerden zeggen: ”een berg kan geen andere berg ontmoeten, maar een mens kan wel een medemens tegenkomen”. Wat wordt hiermede bedoeld?

EEN BERG

Als een mens bescheiden is, dan komt hij makkelijk in contact met de ander. Het is plezierig om met hem te spreken, hij is een mens onder de mensen. Indien een persoon zich echter voelt als een berg, verheven, hoger dan de ander, dan zal hij niet snel de ander zien, bereid zijn om naar hem te luisteren, bevriend raken, want: een berg kan geen andere berg ontmoeten.

Van een leider van het Joodse volk, van een bestuurder of van een rabbijn wordt verlangd dat hij zichzelf niet verheft boven de gemeenschap en de ander beschouwt als “onder” hem. Er wordt gedacht dat “IK en hij niet kunnen samenwonen”. Als de mens zichzelf als G’d beschouwt, dan wil G’d niet met hem vertoeven. En als G’d al niet in zijn nabijheid kan zijn, zoveel temeer zal een medemens het niet kunnen verdragen om met hem te zijn, zoals we lernen in de Pirkee Awoth dat “ieder met wie G’d niet tevreden is, ook niet verdragen wordt door de medemens”.

NESJOMME

Toen Moshe een opvolger zocht wilde hij een “iesj al ha’eeda”, een mens als leider over het volk, want één mens kan een tweede mens ontmoeten, maar bergen, ofwel zij die vol hoogmoed zitten en zich zwaar ver-

heven voelen, komen elkaar niet tegen. “Vandaag staan jullie allen voor de Allerhoogste van de stamhoofden tot de houthakkers en waterdragers”. Vandaag, op Rosj Hasjana, staat immers niet centraal de opleiding en de maatschappelijke positie, maar onze essentie, onze nesjomme, en daarin zijn we allen gelijk.

AM ISRAEEL CHAJ

In Israël heerst een betreurenswaardige spanning tussen de religieuzen en de seculieren. Dat is niet goed en verstoort de broodnodige eenheid, de kracht van het Joodse volk. En desondanks is voor mij dit conflict een teken van leven. De betrokkenheid bij het welzijn van Israël is dusdanig groot, dat het niemand onberoerd laat. Am Jisraeel Chaj – het Joodse volk leeft! Dit is democratie: ook als volgens sommigen het juist gaat over het in stand houden van die

democratie en het voorkomen van een afglijden naar een dictatoriaal gezag. Maar laten we ons niet laten afleiden en afglijden naar een Rosj Hasjana waarin de visie op de ander centraal staat, zelfs als die ander ons aller Israël is. Rosj Hasjana gaat over mezelf. Ik moet mijzelf aan een grondig onderzoek onderwerpen en ieder gevoel van hoogmoed verbannen.

EEN AANGENAAM MENS

Het klinkt allemaal erg hoogdravend, maar het is toch de essentie van onze samenleving en dus van Rosj Hasjana: bescheidenheid, geen berg-gevoel. Alleen als ik mijzelf niet boven de ander plaats, ben ik een aangenaam mens, maak ik vrienden, en heerst er rondom mij een gevoel van gelijkwaardigheid en sjalom.

Met vele mooie gedachten staan wij in sjoel Wij lernen en zingen, maar pas op: het gevoel!

Want hoe geleerd wij ook mogen zijn Of wij gewone leden, voorzitter zijn of rabbijn

Alleen een bescheiden mens wordt door G’d geëerd En alleen hij wordt door de medemens gewaardeerd.

Weet dat er meer is dan roem en geld En als je dat beseft, is ieder op jou ook gesteld

En zal het zijn een sjana towa oemetoeka Voor jezelf en voor je hele misjpacha

Dan is er sjalom, vrede voor jou en voor alles om je heen Wenomar ameen!

kunt uw dierbaren herdenken door te bouwen aan uw Cheider. Voor vrijblijvende schriftelijke

vervolg van pagina 1

RonddeBron

Rosj Hasjana 5784: Waar sta ik in het leven?

Weer een jaar voorbij en weer een nieuw jaar voor de Joodse (en niet-joodse) boeg! En dus is er sprake van een verjaardag. Niet de verjaardag van de wereld, door G’d geschapen, maar de verjaardag, de scheppingsdag, van de eerste mens, Adam.

Was zijn geboorte een feest? Was er sprake van beschuit met muisjes? Helaas liep het niet allemaal even voorspoedig, ik zou bijna zeggen: het was een zware bevalling! Want nog nauwelijks op deze wereld gearriveerd, ging onze gezamenlijke voorvader al de fout in. Hoewel de kasjroet-regels nog niet van toepassing waren, presteerde hij het wel om van de verboden vrucht te eten, de enige eet-restrictie die bestond. De hele wereld had hij voor zich, geen belemmering was aanwezig, geen verkeerde stap had hij hoeven maken. En toch de fout ingegaan.

DIEPGANG

“Adam”, riep de Eeuwige tot hem, “waar ben je?” Wat voor een spel, vroeg ik me als kind al af, wordt hier gespeeld. Verstoppertje? Kon G’d niet achter die boom kijken? Maar naarmate de leeftijd vorderde en ik begreep dat er in de Thora geen verstoppertje wordt gespeeld, werd mij de diepgang duidelijk. Adam is de universele mens. A(lef)Dam. De combinatie van alef-Eén, de Enige die één is, en Dam, bloed. Anders gezegd: Adam staat symbool voor de mens, de combinatie van onze G’ddelijke ziel en het tastbare, het lichaam dat uitsluitend kan bestaan als bloed het blijft doorstromen. Adam was de fout ingegaan, bijna direct na zijn schepping en nog maar nauwelijks op deze aarde. En dan vraagt G’d hem: “Adam, waar ben je?”

ZELFREFLECTIE

We staan aan de vooravond van de Hoge Feestdagen, de geboorte van de mens. De Thora is geen geschiedenisboek en de verhalen die de Thora ons brengt en die we jaar-in en jaar-uit herhalen, zijn

niet uitsluitend historie. Want als ze uitsluitend historie zouden zijn geweest, had de Thora ze niet gebracht. En dus rijst de vraag: wat doe ik met de geboorte van Adam, met mijn eigen zijn op aarde. Want als de Thora het heeft over Adam word ook ik er mee bedoeld. “Adam, waar ben je?”. Waar sta ik in het leven? Wat voor moois heb ik het afgelopen jaar gedaan en nog belangrijker: hoe ga ik het nieuwe jaar in? De sjofar roept me bij de (levens)les. Word wakker! Bereid je voor! Zelfreflectie! Waar en hoe kun je jezelf verbeteren?

KLANKEN IN DE SJOFAR

Maimonides geeft aan dat het sjofar-blazen geen rationele reden heeft. We blazen op de sjofar omdat G’d ons dat heeft opgedragen en dus volgen we. Maar tegelijkertijd zegt diezelfde Maimonides dat er desondanks wel een aanwijzing in de klanken van de sjofar