10 JAAR
10 JAAR
Titel
Pioneering jubileumboek
Ondertitel 10 jaar samenwerken, innoveren en kennis delen Uitgever Pioneering
2
Teksten
Fiona de Heus
Eindredactie
Carmen Oude Wesselink
Fotografie
Roy Ensink, archief Pioneering
Concept & vormgeving Geen Blad voor de Mond B.V. COPYRIGHT Š 2018 - Pioneering, Enschede. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieÍn, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. All rights reserved. No part of this publication may be reproduced, stored in a database or retrieval system, or published, in any form or in any way, electronically, mechanically, by print, photoprint, microfilm or any other means, without prior written permission of the publisher.
www.pioneering.nl
Innovatie is oneindig
VOORWOORD Tien jaar Pioneering. Een mijlpaal die we willen
van veel naar minder werkplaatsen gegaan en
werkwijzen en investeringen in kennis delen
vieren. Immers, vanuit de blijvende behoefte
hebben gesneden in de kosten. De spelregels
en ontwikkelen over boord te gooien in tijden
van de bouw- en infrasector aan vernieuwend
scherpten we aan: van deelnemers vragen we
van grote drukte. Maar als de bouwsector in
ondernemerschap om de concurrentiepositie te
een actieve bijdrage en ‘freeridersgedrag’ wordt
de huidige hectiek blijft doen wat hij ook in
verstevigen, is een enorme ‘schwung’ ontstaan.
niet beloond. Voor projecten is een businessplan
2007 en 2008 deed, dan voorspel ik dat we
We groeiden de laatste jaren van een kleine
vereist en de lopende projecten waarbij we dit
over een aantal jaar weer een crisis hebben.
honderd naar meer dan tweehonderd leden en
niet voor elkaar krijgen, ronden we af.
Toekomstbestendigheid vraagt van de bouw
samen bereiken we veel. Wat we niet alleen kunnen, doen we samen.
en infra een andere mindset. Wij zien in deze Vanuit die stevige basis kunnen we verder
hoogconjunctuur met toenemende krapte op
bouwen. Lag onze focus tien jaar geleden alleen
de arbeidsmarkt niet alleen een risico maar ook
We zijn er in geslaagd om werkvormen te vinden
op de Twentse bouw- en infrasector, inmiddels
een kans, zowel voor de infra-, als de utiliteits-
waarin kennis delen en kennis ontwikkelen de
kijken we breder dan alleen naar deze regio.
en woningbouwkant. Deze uitdagingen die
overhand hebben. De structuur van Pioneering
Zowel Overijssel als Gelderland hebben onze
je niet alleen kunt aangaan moet je echt met
is veranderd, maar we zijn nog steeds een niet-
aandacht. De ambitie is om gezamenlijk van
elkaar doen en Pioneering is een bewezen
commerciële netwerkclub die enorm gedragen
pionieren naar opschaling te groeien. Dat vraagt
vehikel met wie je dat samen kunt doen.
wordt door de ‘pioneers’. Kritiek die we in het
om een goed verdienmodel en interessante
Pioneering is er voor en door de Pioneers!
verleden kregen, dat we te weinig praktijk
randvoorwaarden voor investeerders.
gerelateerd acteerden en te veel praatten,
In dit jubileumboek vatten we hoogtepunten uit
hebben we ons aangetrokken. Dat leidde tot
Tegelijkertijd zit een enorme uitdaging
dit decennium nog eens samen: het resultaat
een aantal wijzigingen die de overgang naar
in activeren en blijven aanjagen. Het is
van tien jaar samen kennis delen, vernieuwen en
deze volwassenheidsfase inluidden. We zijn
gemakkelijk om terug te vallen in traditionele
een inspiratie voor de toekomst. Rutger Vrielink Directeur Stichting Pioneering
3
PIONEERING HEEFT EEN KLOPPEND HART 6 HANS KLOOSTERMAN | ‘WE HEBBEN INNOVATIE OP DE BOUWAGENDA GEKREGEN’
8
SYSTEMS ENGINEERING IN NIJVERDAL 10 RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN IN ONDERHOUD IS NOG LANG NIET KLAAR
12
4
INHOUDSOPGAVE
EERSTE COMPLEX IN SYSTEMS ENGINEERING 14 PRAKTISCHE HULPMIDDELEN VANUIT DE WERKPLAATS SYSTEMS ENGINEERING
15
BAS VAN DER VEEN | ‘IK HAD NIET VOORZIEN DAT HET ZO GROOT ZOU WORDEN’
16
GREEN TRANSFORMABLE BUILDING LAB WAS TIJD VER VOORUIT
18
STUDENTENPROJECT CONVERSIE & HERGEBRUIK 19 VERNIEUWEND ONDERNEMEN IS ÓÓK VERNIEUWEND OPDRACHTGEVERSCHAP
20
STUDENTEN VAN NU, ZIJN DE KRACHT VAN MORGEN
22
LEAN LEVERT MEER WAARDE EN MINDER VERSPILLING OP
24
ANDRÉ DORÉE | ‘PIONEERING HEEFT DE 4 O’S MEER BIJ ELKAAR GEBRACHT’
26
INN2GWW STROOMLIJNT BINNEN STEDELIJKE RIOLERINGSPROJECTEN 28 GROENE WAND NEEMT CO2 OP EEN GEEFT O2 AF 30 JURIDISCHE DENKTANK EN VRAAGBAAK OM BELEMMERINGEN WEG TE NEMEN
31
VIRTUELE BOUWPLAATS OM ASFALTWEGENBOUW TE PROFESSIONALISEREN
32
ANTJE DE GROOT-SCHUTTERT | ‘MEER ZELFBEWUSTZIJN DOOR PIONEERING’
34
BEDRIJVENPLATFORM VERSNELT VERDUURZAMING 36 SAMEN BOUWEN AAN EEN ENERGIENEUTRAAL OVERIJSSEL
37
EXPERIMENTEREN MET CO2-NEUTRAAL IN MDO-LABS 38 PIONEERING JAAREVENTS 40
PIONEERING IN DE MEDIA 42 JAN BRON | ‘PIONEERING MOET BLIJVEN VERNIEUWEN’ 44 GO DUURZAAM STREEFT NAAR DUURZAME WARMTEVOORZIENING
46
MASTERCLASS STIMULEERT CIRCULAIR BOUWEN BIJ OPDRACHTGEVERS EN -NEMERS
48
PIONEERING ACADEMY 50 JAN BRETELER | ‘HET LEF IS TERUG’ 52 PUIN IN ASFALT 54 SOCIALE INNOVATIE IS ÓÓK NODIG IN DE BOUW
56
KLIMAATNEUTRAAL RENOVEREN OM EEN SPRONG TE MAKEN
58
CARMEN OUDE WESSELINK | ‘DE DATABANK VOOR IEDEREEN’ 60 DE KRACHT VAN SAMENWERKEN 62 BOUWTEAM ALS DUURZAME VORM VAN SAMENWERKING
64
LANDSCHAPLODGE IS VOLLEDIG ZELFVOORZIENEND 66 WIM STURRIS | ‘IN DEZE TIEN JAAR TIJD HEBBEN WE DUURZAAMHEID NAAR DE VOLGENDE DIMENSIE GEBRACHT’
68
PIONEERING VERBINDT BEDRIJVEN DIE SAMEN DE IMPACT WILLEN CREËREN
70
SAMEN WERKEN AAN NIEUWE PRODUCTEN 72 COMPOSIET ALS DUURZAAM ALTERNATIEF VOOR DAMWAND EN STUW
74
SAMEN INZETTEN OP HET BESTE RESULTAAT 76 GERARD HOITING | ‘OM VERNIEUWING AAN TE JAGEN HEB JE EEN GROEP NODIG’
78
PROJECT RENDABEL WATER VERBINDT OVERSCHOT EN VRAAG
80
DE VOORDELEN VAN EEN HELLEND GROEN DAK
82
HET NETWERK VAN ÉN VOOR KOPLOPERS 84
5
6
KENNIS DELEN IS DE RODE DRAAD
Onze organisatie
PIONEERING HEEFT EEN KLOPPEND HART
Vanaf de start voerde Pioneering de diverse
waardering zeer
innovatieprogramma’s en activiteiten
hoog en zijn veel
uit in ‘werkplaatsen’. In deze praktische
concrete resultaten geboekt.
werkvorm kunnen deelnemers van de vier O’s – ondernemers, overheid, onderzoek en
Van dertien naar vier Na de eerste fase van vijf
onderwijs – samen werken aan onderzoeken,
jaar, waarin Pioneering is opgestart, draaiden
de noodzakelijke condities voor innovatie
in totaal dertien werkplaatsen waarbinnen
bepalen en innovatieprojecten uitvoeren.
aan de diverse thema’s en projecten werd gewerkt. Toen Pioneering daarna een doorstart
De formule en de resultaten van werken in de
maakte met gelden uit de onderbesteding
werkplaatsen bleken zeer succesvol. Met name
van de eerste vijf jaar en het besteedbaar
bij de bedrijven en de kennisinstellingen is de
budget omlaag ging, moest dit aantal worden
afgebouwd. Door slimme clustering van de
het netwerk voor de werkplaatsen en
Bestuur Het Pioneeringbestuur denkt mee
bestaande werkplaatsen ontstonden de vier
de deelnemende bedrijven. Dit gebeurt
in de thema’s die opgepakt gaan worden,
huidige thema’s waar Pioneering nu mee
bijvoorbeeld door bijeenkomsten, workshops,
voert een controlerende taak uit en heeft een
werkt: Duurzaamheid, Innovatieve Processen,
politieke debatten en symposia voor
ambassadeursrol richting de vier O’s. Zowel
INN2GWW en High Tech Systemen en
deelnemers en andere geïnteresseerden
binnen oostelijke regio’s als ook in geheel
Materialen. Onderling hebben zij veel raakvlak
te organiseren. Daarnaast faciliteert het
Nederland.
waardoor samenwerking binnen thema’s
programmabureau de overleggen voor de chefs
veelvuldig voorkomt. Zij hanteren vaak dezelfde
van de werkplaatsen, bestuursvergaderingen
werkwijze als de werkplaatsen: een chef werkt
en overleggen tussen bestuur en
samen met de deelnemers aan kennisdeling,
werkplaatsen om zo tot goede afstemming
projecten en innovatie binnen een thema.
met elkaar te komen. Vragen, initiatieven en projectvoorstellen pakt het programmabureau
Programmabureau Het programmabureau
op en zet deze door naar de juiste persoon.
ondersteunt de werkplaatsen op het gebied
Daarmee is het bureau het kloppend hart
van structuur, processen en organisatorische
van Pioneering en de verbinding tussen de
aspecten. Tevens coördineert het bureau
kennisvergaring en de kennisdeling.
7
‘INNOVATIEVE KRACHTEN MOETEN HET WINNEN VAN TRADITIONELE’
8
INTERVIEW HANS KLOOSTERMAN
‘WE HEBBEN INNOVATIE OP DE BOUWAGENDA GEKREGEN’ “Waar wij vooral op gefocust waren was
de bouwers Leo Hegeman van Hegeman Bouw
niet veranderen krijgen we de dingen niet meer
zorgen dat de bouw op de strategische agenda
& Infra, Han Hannink van Van Merksteyn Bouw/
gebouwd. De enige manier om dit op te lossen
zou komen van het Innovatieplatform Twente
Fundeon, Gerard Hospers van Raab Karcher,
is nadenken over hoe het anders moet, door
(IPT).” Aan het woord is Hans Kloosterman, de
Ben Kuipers van Loohuis Installatietechniek
bijvoorbeeld minder arbeid op de bouwplaats
eerste clustertrekker. Hoewel de sector sterk
en Hans Kloosterman via zijn toenmalige
en meer industriëler bouwen, prefabricatie en
was – met een vertegenwoordiging van bijna
werkgever Plegt-Vos. “Over veel zaken hadden
automatisering.” Vanaf de start van Pioneering
10 procent van het bruto regionaal product
we nog niet goed nagedacht, dus het was ook
richt de werkplaats Individueel Duurzaam &
tegenover landelijk 5 procent – dreigde die
trial & error.” Een kwestie was bijvoorbeeld
Flexibel bouwen zich hier al op.
toch buiten de boot te vallen bij het IPT en
het eigendomsrecht. “Als je vijf mensen van
daardoor geld voor ontwikkeling en innovatie
verschillende bedrijven bij elkaar zet om iets
Impact In 2010 nam Bas van der Veen, die het
mis te lopen. Dankzij veel lobbyen vanuit de
te bedenken, van wie is het idee dan?” In de
lectoraat bekleedde, de rol van clustertrekker
sector is het toch gelukt om het ‘cluster bouw’
ene werkplaats was dit een groter issue, en
over van Kloosterman. Kloosterman: “Mijn
toe te voegen: Pioneering.
daarmee een meer belemmerende factor, dan
drijfveer was innovatie op de agenda van
in andere. “Misschien waren we te idealistisch”,
bouwbedrijven krijgen en dat is zeker bereikt
Trial & error “Het plan lag er, dat moest
denkt Kloosterman nu. “De bouw is de enige
met Pioneering. Je wil dat de héle sector
geoperationaliseerd worden”, schetst
sector die de klantprocessen veelal buiten de
verandert, dat zie ik nog niet maar er zijn wel
Kloosterman zijn taak als clustertrekker.
deur organiseert, bijvoorbeeld via makelaars.
mooie dingen ontstaan, we konden impact
Het was tijdens oprichtingsbijeenkomsten
Daardoor is er weinig vernieuwingsimpuls,
maken. Ik hoop dat de ontwikkelingen die we in
gevormd door de mensen van het eerste
terwijl je ziet dat er veel winst te behalen is.”
gang hebben gezet doorgaan; dat innovatieve
uur. Behalve initiators als André Dorée en
Goede voorbeelden genoeg. “We maken nú mee
krachten het winnen van traditionele. Je
Bas van der Veen waren dat de toenmalige
wat we tien jaar geleden hebben voorspeld:
kunt niet zonder innovatie en daarvoor blijft
bestuursvoorzitter van Saxion Cor Boom, Fons
25 procent van de beroepsbevolking stroomt
een bewustmaker, katalysator, verbinder als
Catau van woningcorporatie De Woonplaats en
uit en daar is te weinig vervanging voor. Als we
Pioneering altijd nodig.” Hans Kloosterman Eerste clustertrekker 2008-2010
9
Combiplan
SYSTEMS ENGINEERING IN NIJVERDAL
De rijksweg N35 zorgde voor veel overlast
de theorie van Systems Engineering, de
in Nijverdal: de drukke weg liep dwars door
verwachtingen van de opdrachtgever en de
het dorp. Rijkswaterstaat gaf daarom de
eisen het contract. Daarbij keek hij kritisch naar
aannemerscombinatie Leo ten Brinke opdracht
de spanning tussen de eisen en de keuringen
om de weg te verleggen en deze te bundelen
uit het kwaliteitsmanagementsysteem
met het spoor tussen Almelo en Zwolle. De
van de aannemerscombinatie. De student
weg en het spoor komen nu samen in een
deed literatuuronderzoek, hield interviews
anderhalve kilometer lange combitunnel.
met betrokkenen en bestudeerde (contract)
Daardoor kan het verkeer beter doorstromen,
documenten. Zijn conclusie was dat de
neemt de overlast in het dorp af, verbetert de
gehanteerde werkwijze een praktische
veiligheid en neemt de betrouwbaarheid van
oplossing is die kan rekenen op voldoende
de treinverbindingen toe. Voor de ontwerp- en
draagvlak. De bevindingen tonen aan dat
realisatiefase van dit grote infrastructurele
Systems Engineering aansluit bij bestaande
project ‘Combiplan’ maakte de combinatie
kwaliteitsmanagementsystemen die de
gebruik van Systems Engineering, een methode
bedrijven al jarenlang gebruiken, mits enkele
om gestructureerd te werk te gaan.
aanpassingen in acht worden genomen. Naar aanleiding van de resultaten van het onderzoek
10 Verificatiemanagement De Combinatie Leo
zijn de keuringsprocessen aangepast.
ten Brinke, die in dit project verantwoordelijk was voor zowel het ontwerp als de uitvoering,
Aantoonbaar Ruim een jaar later had de
bestond uit de aannemers Van Hattum
Combinatie Leo ten Brinke nogmaals de
en Blankevoort, Hegeman Beton- en
behoefte om de werkwijze tegen het licht te
Industriebouw, KWS en VolkerInfra Systems.
houden. Dit onderzoek heeft de werkplaats
Namens de combinatie deed een afstudeerder
uitgevoerd. De centrale vraag daarin was of de
van de Universiteit Twente, onder begeleiding
verificatiestrategie die door de Combinatie Leo
van de werkplaats Systems Engineering,
ten Brinke was opgesteld, geschikt was om de
onderzoek naar de praktische toepassing van
opdrachtgever te overtuigen dat de gerealiseerde
Systems Engineering in de realisatiefase van
oplossingen voldoen aan de eisen uit het contract.
dit combiplan. Het verificatiemanagement
Ook hieruit kwam naar voren dat er nog een paar
stond hierin centraal. Dit omvat alle
punten verbeterd kunnen worden, maar dat de
activiteiten die nodig zijn voor het aantonen
verificatiestrategie voldoet om de opdrachtgever
van contracteisen. De student onderzocht
inzicht te geven in het aantoonbaar en navolgbaar
in hoeverre de werkwijze overeenkomt met
verifiëren van de eisen.
11
ONDERZOEK NAAR DE WERKWIJZE IN RELATIE TOT DE THEORIE VAN SYSTEMS ENGINEERING
Doorlopend proces
RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN IN ONDERHOUD IS NOG LANG NIET KLAAR
12
In plaats van afspraken te maken over
Pioneering begin 2008 de werkplaats RGVO
capaciteit of over prestaties, vindt er een
(Resultaatgericht Vastgoed Onderhoud). Zowel
verschuiving plaats naar afspraken maken
vanuit opdrachtgevers- als opdrachtnemerszijde
over resultaten. Zowel opdrachtgevers als
was veel belangstelling voor deze werkplaats,
opdrachtnemers willen onderhoud voor
met als resultaat goed bezochte bijeenkomsten
de lange termijn op een andere manier
en succesvolle pilotprojecten. Hierover
benaderen. Opdrachtgevers kunnen zich door
publiceerde Pioneering de uitgave De Twentse
deze resultaatgerichte aanpak meer op de
Aanpak. Voor bedrijven die aan de slag willen
ontwikkeling en het strategisch beheer van
met RGVO verschenen de Praktijkhandleiding
vastgoed richten en opdrachtnemers kunnen
RGVO en een internetapplicatie, RGVO+.
hun expertise inzetten voor de uitvoering van onderhoud op de lange termijn. Daarmee
Toename De inspanningen van de deelnemers
‘ontzorgen’ ze de opdrachtgever. De basis voor
aan deze werkplaats leidden tot een groeiende
de samenwerking is vertrouwen tussen beide
groep koplopers in Oost-Nederland die met deze
partijen.
systematiek opdrachtgevers met een afgesproken kwaliteitsniveau voor een marktconforme
Succes Deze nieuwe benadering ten aanzien van
prijs willen ‘ontzorgen’. Het aantal gebouwen dat
onderhoud van woningen en gebouwen heeft als
door opdrachtgevers via deze systematiek wordt
doel de kosten over de gehele levenscyclus van
uitgevraagd neemt nog ieder jaar toe.
een object te verlagen, van nieuwbouw, AANBIEDING BOEK DE TWENTSE AANPAK, JULI 2011
instandhouding, onderhoud en sloop.
RGSiO Pioneering heeft, voortbordurend op
Om te kunnen experimenteren
deze belangstelling en de opgedane kennis
met deze manier van werken en
binnen de werkplaats, ook een leergang RGVO
methodes te ontwikkelen zodat de
ontwikkeld. Na een aantal succesvolle jaren,
Twentse bouw de ‘best practice’ van
is deze leergang opgewaardeerd en de naam
Nederland wordt op dit gebied, startte
aangepast aan de huidige gangbare naam
RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN IN ONDERHOUD IS NOG LANG NIET KLAAR
Resultaatgericht Samenwerken in Onderhoud (RGSiO). De werkplaats RGVO is opgegaan in de werkplaats Duurzaamheid en RGSiO maakt daar nu als werkgroep nog steeds onderdeel van uit. Resultaatgericht samenwerken in onderhoud is namelijk nog lang niet klaar. Next step De visie is dat resultaatgericht samenwerken een organisatievraagstuk is, waarbij moderne technologieën, de eerste RGSiO-next step, als Internet of Things en sensortechnologie optimaal kunnen worden gebruikt om resultaatsafspraken te realiseren tegen zo laag mogelijke kosten. De tweede is gericht op individuele organisatorische RGSiO-ontwikkeling opdrachtgevers en –nemers. Voorbeelden van bijbehorende innovaties zijn ‘van mono- naar interdisciplinair gebouwenonderhoud’ (inclusief verduurzamen), de koppeling van relevante ICT-systemen van opdrachtgever en –nemer en de ontwikkeling van instrumenten om het vaak besproken vertrouwen meetbaar en tastbaar te maken. Beide lijnen worden door Pioneering ondersteund waarbij er ook uitdrukkelijk naar kansen buiten de sector wordt gekeken.
13
ONTHULLING BOUWBORD MET STAKEHOLDERS, MAART 2010
14
Launching customer
EERSTE COMPLEX IN SYSTEMS ENGINEERING
Woningstichting Beter Wonen uit Almelo heeft
Door Systems Engi-
als eerste woningcorporatie in Nederland
neering in stappen
Systems Engineering toegepast. Dit eerste
toe te voegen aan de
project betrof de ontwikkeling van een
interne vastgoedontwikkelprocedure van Beter
seniorenappartementencomplex aan de
Wonen is deze geoptimaliseerd. Dat leidde ertoe
Rombout Verhulstlaan in Almelo.
dat het ontwerpproces soepel verliep en het plan breed werd gedragen.
Zij werd hierbij ondersteund door de werkplaats Systems Engineering van Pioneering. Het nut
Goede combinatie Uit de evaluatie na de
van Systems Engineering bleek onder andere
oplevering begin 2012 bleek dat het project
in het planproces dat in minder dan twee jaar
binnen budget, tijd en met goede kwaliteit is
werd afgerond. Er zijn een programma van eisen
opgeleverd. Dit komt omdat er vanaf het prille
en een definitief ontwerp opgesteld volgens de
begin van het project sprake was van een goede
principes van deze methode. De werkplaats hielp
combinatie van Systems Engineeringprincipes,
bij het opstellen van het programma en advi-
projectmanagement, werken in een bouwteam
seerde over de te nemen stappen in het proces.
en de omgeving activeren.
Basisboek Systems Engineering in de bouw
PRAKTISCHE HULPMIDDELEN VANUIT DE WERKPLAATS SYSTEMS ENGINEERING Een van de doelstellingen van de werkplaats
werkplaats, heeft het ‘Basisboek Systems
toolkit is het resultaat van de ervaringen die de
Systems Engineering (SE) is om de opgedane
Engineering in de bouw’ geschreven. Dit boek, dat
werkplaats heeft opgedaan in diverse projecten.
kennis uit de pilotprojecten over te dragen op
in 2013 verscheen, laat de lezer op een praktische
Pioneering wil een platform bieden voor de
een brede doelgroep zoals opdrachtgevers,
manier kennismaken met een bouwproces
uitwisseling van kennis en expertise. Door de
opdrachtnemers en onderwijs- en
uitgevoerd met Systems Engineering. Het
toolkit op de website beschikbaar te stellen is
onderzoeksinstellingen. Daarom zijn er naast
legt in een aantal concrete stappen uit hoe de
deze voor iedereen toegankelijk en wordt er
een boekje met resultaten vanuit de projecten
methodiek is toe te passen. Het boek is doorspekt
nog steeds regelmatig gebruik van gemaakt.
van de werkplaats ook een studieboek en een
met voorbeelden uit de werkplaats.
Bijkomend voordeel is dat nieuwe ervaringen en
toolkit beschikbaar.
inzichten, formulieren, templates en voorbeelden Toolkit Op de website van Pioneering staat een
van programma’s van eisen die met Systems
Basisboek Robin de Graaf, docent aan de
stappenplan om Systems Engineering toe te
Engineering zijn opgezet snel en gemakkelijk aan
Universiteit Twente en destijds chef van de
passen in de woning- en de utiliteitsbouw. Deze
de toolkit kunnen worden toegevoegd.
DE RECONSTRUCTIE VAN DE N34 BIJ HARDENBERG IS UITGEVOERD MET SYSTEMS ENGINEERING
15
‘GEMEENTEN, CORPORATIES, PROVINCIES, WATERSCHAPPEN ZETTEN ALS LAUNCHING CUSTOMER DE TOON IN DE SECTOR’
16
INTERVIEW BAS VAN DER VEEN
‘IK HAD NIET VOORZIEN DAT HET ZO GROOT ZOU WORDEN’ “Er moest een sterkere lijn komen tussen
opdrachtgeversforum, voor opdrachtgevers
Vanzelfsprekendheid Van der Veen kijkt
ondernemers en onderwijs in de belichaming
die enthousiast waren om dingen op andere
‘met veel plezier en voldoening’ naar
van een lectoraat, en het hbo is daarbij de
manieren te doen: gemeenten, corporaties,
Pioneering: “Het is zonder meer de moeite
logische schakel tussen mbo en wo”, vertelt
provincies, waterschappen. Samen zetten zij de
waard. We hebben hier een unieke mix, van
Bas van der Veen. Hij werd bij de start van
toon in de sector.”
een netwerkeconomie met de universiteit,
Pioneering aangesteld als lector bij Saxion en
hogeschool en ROC dicht bij elkaar met de
vervulde ook de rol van programmadirecteur.
Pole position “We hebben genoeg projecten
focus op vernieuwing. Pioneering moet geen
“Ik had toen niet voorzien dat het zo groot zou
gehad waar we resultaten van konden laten zien.
doel op zich zijn, maar het feit dat het er
worden.”
Sommige dingen haalden het niet of werden
nog steeds is en dat er nog steeds nieuwe
ingehaald, andere kwamen tot bloei en zijn groot
aanwas komt, heeft het bestaansrecht
Launching customer Het nut ervan stond
geworden.” Het creëren van een community was
aangetoond. De manier van samenwerking
buiten kijf: “De bedrijfstak was onvoldoende
ook Van der Veens inbreng. Hij introduceerde
– die vanzelfsprekendheid was er tien jaar
aantrekkelijk om in te investeren en in te
‘Meet & Greets’ waarin naast een inhoudelijk
geleden nog niet. Daar hebben we samen
werken, terwijl veel mensen ervan afhankelijk
deel ook ontmoeting werd gestimuleerd.
voor gezorgd.”
zijn. De vernieuwing die nodig was, moesten
Maar de meeste ideeën kwamen vooral van
we zelf realiseren, onszelf aan de haren eruit
de deelnemers zelf, zoals Klimaatneutraal
Human capital Het volgende thema dat in de
trekken met de hele keten; bedrijfsleven en de
Renoveren (KNR). “De werkplaats KNR bestaat
bouwsector en dus ook bij Pioneering volop
kenniswereld moesten samen met elkaar om
al tien jaar en het is nu niet meer de vraag óf,
aandacht verdient is volgens Van der Veen
tafel.” Gaandeweg werd duidelijk dat er meer
maar hoe en in welk tempo we klimaatneutraal
de ‘human capital’-uitdaging. “We hebben
nodig was: “Een launching customer: als je
moeten renoveren. We kijken niet meer
methoden en technieken nodig waarmee
ondernemers wil laten investeren in onderzoek
alleen naar de woningen, maar ook naar de
we meer kunnen doen met minder arbeid en
en innovatie, moet je ze ook perspectief laten
energievoorziening en vanuit de gebruiker.
waarmee het werk leuker en aantrekkelijker
zien in de vorm van betaalde opdrachten.
Pioneering staat hier echt op de ‘pole position’
maken. Dit samenspel wordt de komende tijd
Daarom zijn we later begonnen met het
om kennis over de aanpak te delen.”
heel interessant.” Bas van der Veen Directeur Pioneering 2008-2012
17
HET INTEGREREN VAN ZONNE-ENERGIE, WATER, FLEXIBELE EN INDUSTRIËLE BOUWMETHODEN, HERGEBRUIK, ONDERHOUD EN AANPASBAARHEID
18
Integrale aanpak
GREEN TRANS FORMABLE BUILDING LAB WAS TIJD VER VOORUIT
In het Green Transformable Building Lab
een flexibele benadering van bouwen. Hierbij
(GTBL) wilde Pioneering toekomstige trends
spelen de toepassing van nieuwe materialen,
van bouwen in de 21e eeuw onderzoeken.
hergebruik, Systems Engineering en regelgeving
De bedoeling was om zonne-energie, water,
in de bouw een grote rol. Innovatie in de bouw
flexibele en industriële bouwmethoden,
moet daarom gestimuleerd worden door de
hergebruik, onderhoud en aanpasbaarheid
samenwerking in de bouwkolom. In het GTBL
te integreren. Het lab werd ontwikkeld op
zou naar al deze aspecten onderzoek worden
de Universiteit Twente als onderdeel van de
gedaan. Er waren al een structuurplan, een
Master Industrieel Ontwerp.
samenwerkingsovereenkomst en een integraal concept. Hoewel Pioneering graag vooruit
De deelnemers aan GTBL zien de kern van de
loopt op de ontwikkelingen, was dit project de
toekomstige ontwikkelingen in de bouw bij
tijd wel erg ver vooruit. Daardoor is het (nog)
de integrale aanpak van milieu, integratie van
niet gelukt het Green Transformable Building
industrialisatie, transformatie, gezondheid
Lab daadwerkelijk te realiseren. Een aantal
en comfortaspecten. Er is meer samenhang
deelnemers is vervolgens aangehaakt bij andere
nodig tussen duurzame energieconcepten en
Pioneeringtrajecten.
Plannen maken voor herbestemming
STUDENTENPROJECT CONVERSIE & HERGEBRUIK Conversie & Hergebruik is gericht op gebouwen
prijs uitgereikt aan de studenten met het beste
behoeden voor leegstand en sloop en ze in
conversieproject. Nadat Pioneering dit proces
plaats daarvan een tweede leven geven. Dit
een aantal jaren had begeleid, was de basis
onderwerp zou deel moeten uitmaken van
dusdanig stevig dat het onderwijs dit zelfstandig
het reguliere onderwijsprogramma in diverse
voort kon zetten.
opleidingen zoals op Planologie, Vastgoed en Makelaardij, en op zowel mbo- als hbo-niveau. Pioneering koppelde daarom gedurende een aantal jaren studenten aan conversieprojecten. Ze werden uitgedaagd plannen te maken om een herbestemming te vinden voor zo’n gebouw en het om te turnen tot het meest duurzame
19
gerenoveerde gebouw van Nederland. Studenten zoeken beste herbestemming Van 2009 en 2013 hebben tientallen studenten in groepjes in dit verband onderzoek gedaan naar onder andere het voormalige Arkegebouw, klooster Dolphia, de Coberco Melkhal, de bibliotheek en The Corridor in Enschede en het badhuis in Hengelo. Veelal waren dit studenten van de opleidingen Planologie en Vastgoed en Makelaardij op Saxion, ondersteund door roc-leerlingen van de bouwkundeopleiding. Hun uitgewerkte ideeĂŤn mochten zij aan een gespecialiseerd publiek presenteren, namelijk op de nieuwjaarsbijeenkomst van de Stichting Vastgoedrapportage Twente en de werkplaats Conversie & Hergebruik. Daar werd ook een
STUDENTEN MAKEN VROEGTIJDIG KENNIS MET HERBESTEMMING
Leren van elkaar
VERNIEUWEND ONDERNEMEN IS ÓÓK VERNIEUWEND OPDRACHT GEVERSCHAP
‘Vernieuwend ondernemen’ is
naar vernieuwing als middel om tot
onlosmakelijk verbonden met ‘Vernieuwend
kwaliteitsverbetering te komen, vonden elkaar
opdrachtgeverschap’. Om daaraan een impuls
in dit open platform. Het stelde zich ten doel
te geven heeft Pioneering al in 2011 het
naast het feitelijk in de praktijk brengen van
initiatief genomen met vijftien opdrachtgevers,
nieuwe vormen van samenwerking binnen
opleiders en onderzoekers uit Oost-Nederland
de bouwprojecten, nieuwe kennis te generen
de gemeente Manchester, de universiteit
en deze te verspreiden, door ervaringen uit te
van Salford en het Center for Construction
wisselen en vooral te leren van elkaar. Om dit
Innovation (een initiatief vergelijkbaar met
alles kracht bij te zetten is door de deelnemers
Pioneering) in Manchester te bezoeken.
van de Opdrachtgeversreis een convenant opgesteld en ondertekend. Op 12 april 2012
Deze opdrachtgeversreis verschafte inzichten
hebben tijdens het Congres ‘Vernieuwend
in andere manieren van aanbesteden en
opdrachtgeverschap’, zijn hier nog weer nieuwe
contracteren, (duurzame) productontwikkeling
deelnemers aan toegevoegd.
en de wijze waarop partijen - inclusief de
20
nationale overheid - nauw samenwerken om
Opdrachtnemers Kort daarna werd ook het
continuïteit en structuur in ontwikkelingen
Twents Opdrachtnemersforum opgetuigd. De
te brengen. Op basis van deze ervaringen
leden van beide fora zochten elkaar op om
ondertekenden de partijen een convenant,
met elkaar van gedachten te wisselen over
waarmee zij zich verbonden aan een andere
de samenwerking tussen opdrachtgever en
wijze van samenwerken. Samenwerking in
opdrachtnemer in de bouw. Je hebt elkaar
de keten is een noodzakelijke en gewenste
namelijk nodig om de opgaven van de toekomst
voorwaarde, zowel bij opdrachtgevers als
in termen van betaalbaarheid, duurzaamheid en
opdrachtnemers. Creativiteit ontstaat door
leefbaarheid te kunnen volbrengen.
gedachtenuitwisseling, het open staan voor elkaar met respect voor een ieders
Innovatieve Processen Beide fora zijn na
verantwoordelijkheid, taken en kennis.
2013 opgegaan in de werkplaats Innovatieve Processen die onder andere projecten op het
Twents OpdrachtgeversForum Vanuit die
gebied van sociale innovatie initieert, waarvan
gedachte is in 2012, na de Opdrachtgeversreis,
zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers
bij Pioneering het Twents OpdrachtgeversForum
kunnen leren. Hierin kunnen zij ervaring opdoen,
ontstaan. Woningbouwcorporaties,
elkaar beter leren kennen, samenwerken en
kennisinstellingen, overheden en overige
meer waarde creëren voor de innovatieve
private vastgoedbeheerders, die zoeken
bouwsector in Twente.
OPDRACHTNEMERSFORUM HAAKT AAN BIJ DE OPDRACHTGEVERS, APRIL 2013
21
EERSTE GROEP OPDRACHTGEVERS BEZOEKEN MANCHESTER, OKTOBER 2011
samenwerking met onderwijs
CONGRES LEAN ALS LEGO, SAXION EN UNIVERSITEIT TWENTE 22
STUDENTEN VAN NU, ZIJN DE KRACHT VAN MORGEN Binnen Pioneering werken bedrijven, overheden en onderwijs samen aan een optimale kennisdeling. Dit gebeurt in projecten, opdrachten en onderzoeken op verschillende thema’s, van basisonderwijs tot en met wetenschappelijk onderwijs.
CONVERSIE & HERGEBRUIK PROJECTEN SAXION
BIM CASE WEEK, SAXION EN UNIVERSITEIT TWENTE
INSPECTIEWEEK BRUGGEN, ROC VAN TWENTE, SAXION EN UNIVERSITEIT TWENTE
STUDIEDAG DOCENTEN ROC VAN TWENTE, PROJECTBEZOEK FLORADOMIJN
HUIZENMAKERSMAAND, BASISSCHOLEN 23
CONVERSIE & HERGEBRUIK CROSSMEDIADESIGN, ARTEZ
BOUWEN AAN DE TOEKOMST, ONDERWIJSVERNIEUWING ROC VAN TWENTE
GEMEENSCHAPPELIJKE TAAL ONTWIKKELEN EN VAN ELKAAR TE LEREN
CONGRES ‘LEAN ALS LEGO’, APRIL 2016
24
Maximale waarde creëren
LEAN LEVERT MEER WAARDE EN MINDER VERSPILLING OP
Om maximale waarde te creëren voor de
deze filosofie te
klant met zo min mogelijk verspillingen
leren hanteren, is
in het gehele bouwproces biedt LEAN de
in de zomer van
oplossing. Deze managementmethodiek
2016 ‘Twente bouwt LEAN’ gestart en biedt
uit de automobielbranche is de doping
Pioneering een leergang LEAN aan. In deze
voor projectmanagers, -leiders en
trajecten ervaren de deelnemers de voordelen
werkvoorbereiders in de bouw.
van LEAN werken. Als de hele organisatie LEAN werkt, ervaren alle partijen, (contractpartijen,
Verbeteren van projectresultaten is niet
stakeholders, medewerkers) de toegevoegde
gemakkelijk, vooral niet nu de bouw weer
waarde. Daarnaast heeft de werkplaats in april
aantrekt. Door de huidige drukte neemt
2017 het Congres ‘LEAN als Lego’ georganiseerd
de kans op verspillingen toe, waardoor de
in samenwerking met de Nederlandse afdeling
opbrengst op projecten achterblijft. LEAN
van LCN (LEAN Construction network).
helpt met de realisatie van meer kwaliteit en rendement, gericht op klanttevredenheid
Twente bouwt LEAN In een cyclus van drie
en procesverbetering. Om de bouwsector
bijeenkomsten onder de naam Twente bouwt
LEAN zijn projecten gedeeld om kennis te maken, een gemeenschappelijke taal te ontwikkelen en van elkaar te leren rondom LEAN bouwen. De casussen waren gebouw E van Enexis in Zwolle door de bouwcombinatie Trebbe-Van Wijnen, Grip op het tenderproces in de Tunnelalliantie door Hegeman+ en de ontwikkeling van Blok 6 en 7 in het Landsherenkwartier te Deventer door Woonbedrijf Ieder1. Leergang LEAN In 2017 is de leergang LEAN gestart. Daarin leren deelnemers zich alle praktische vaardigheden eigen te maken om vanuit zijn of haar eigen expertise de principes van LEAN toe
COMMUNITY OF PRACTICE ‘TWENTE BOUWT LEAN’
te passen. Zij gaan in koppels (zoals opdracht gever-installateur, aannemer-toeleverancier) aan de slag met een project. Onderwerpen die aan de
25
orde worden gesteld zijn de planning bewaken, de uitgaven in de hand houden, van onderaannemers geschikte ketenpartners maken en een projectteam gefocust en gemotiveerd houden. Aan het eind van de leergang presenteren de deelnemers hun resultaten aan de opdrachtgever van dit project. Na een succesvolle eerste leergang in Enschede wordt deze herhaald en uitgebreid naar andere regio’s.
LEERGANG LEAN, APRIL 2018
‘WE HADDEN DE ENE HOEPEL NOG NIET GEHAD OF WE MOESTEN ALWEER DOOR EEN ANDERE SPRINGEN...’
26
INTERVIEW ANDRÉ DORÉE
‘PIONEERING HEEFT DE 4 O’S MEER BIJ ELKAAR GEBRACHT’ Vernieuwing volgt vaak op frustratie; zo ook
en Bas van der Veen werd als lector en directeur
ademhalen, volhouden, aanduwen. Het succes
Pioneering. In de nasleep van de parlementaire
aangesteld.
van Pioneering is de betrokkenheid van alle sta-
enquête bouwfraude zag prof. André Dorée
keholders en het 4 O’s-model. Zonder onderne-
onderzoeksgeld steeds gaan naar ‘hightech’:
Versterking “Als de tijden veranderen, moet
mers kun je overheden de economische impact
“De bouw werd overgeslagen, die zou geen
je mee, anders raak je achter”, waarschuwt
niet uitleggen. Zonder overheden kun je de
‘hightech’ zijn.” Dat was ergerlijk, want de
Dorée. De doelstellingen voor Pioneering
ondernemers er niet houden. Onderzoek brengt
‘ambachtelijke Twentse bouwers’ konden een
waren daarom duidelijk: “De Twentse Bouw
nieuwe elementen in, en met onderwijs komen
stimulans om te vernieuwen goed gebruiken.
wakker schudden, clusterwerking versterken
jonge geesten binnen en worden vernieuwingen
Dus besloot Dorée tot actie.
en komen tot nieuwe werkwijzen, producten en
vertaald naar vaardigheden en opleidingen.”
vaardigheden.” Hij vervolgt: “Dat was nodig. De Met Henk Ligtenberg van OOST NV mobiliseerde
sector werd kwetsbaar. Nieuwe geïntegreerde
Nek uitsteken De tien jaar Pioneering heeft
hij het Lighthouse departement Overijssel. Een
contracten vroegen andere rollen, vaardigheden
geleid tot veel succesvolle initiatieven en projec-
UT- afstudeerder bracht het aandeel Bouw in
en meer innovatie. Grootbedrijven namen
ten binnen de werkplaatsen. Dorée noemt zijn
de Twentse economie in kaart, met hulp van
Twentse bouwers over en filiaalbedrijven hebben
favorieten: “Resultaatgericht vastgoedonder-
gedeputeerde Carry Abbenhues verzamelden
minder aandacht voor innovatie.” Door samen -
houd, individueel duurzaam en flexibel bouwen,
zij een coalitie van bedrijven, kennisinstellingen
ondernemers, overheid, onderwijs en onderzoek
Inn2GWW, bouwteams, en natuurlijk de door-
en overheden en Dorée schreef samen met
- de schouders eronder te zetten zou de sector
lopende leerlijnen mbo/hbo/wo voor Systems
Marjan Weekhout (Saxion) het projectvoorstel
vernieuwd en versterkt kunnen worden.
Engineering, BIM en GIS”. “Het is bijzonder dat
‘vernieuwend ondernemen in de bouw’. Na
in de Twentse Bouw de innovatie nog steeds
een succesvolle pitch bij het Innovatieplatform
Hoepels “Het ging zeker niet zo snel als ik had
doorgaat. Hulde voor het Innovatieplatform
Twente (IPT) werd het projectplan goedgekeurd
gehoopt.” Eerst is langdurig gediscussieerd over
Twente, provincie en regio die hun nek durfden
en Pioneering opgericht voor de uitvoering
IPT-financiering, staatssteun en btw. “We had-
uit te steken voor deze sector. Reken maar dat
daarvan. Met Henk Ligtenberg, Dick Tuitert en
den de ene hoepel nog niet gehad of we moes-
vanuit het land gevolgd wordt wat we hier doen.
later Hans Kloosterman, kreeg Pioneering vorm,
ten alweer door de volgende springen. Dat was
Daar kunnen we best trots op zijn.” André Dorée Adviseur van het bestuur 2008- heden
27
TOOLS ONDERSTEUNEN DE COÖRDINATIE EN MAKEN GESTRUCTUREERD WERKEN MOGELIJK
28
processen afstemmen
INN2GWW STROOMLIJNT BINNEN STEDELIJKE RIOLERINGS PROJECTEN
Rioleringsprojecten en andere binnenstedelijke
Ontwrichtend Het ontwrichtende karakter van
infrastructuurvernieuwing geven vaak ergernis
dit type projecten was de reden voor werkplaats
bij omwonenden. Het werk in de ondergrond
INN2GWW om het onderzoeksprogramma
leidt tot tijdelijke afsluiting van voorzieningen,
‘stroomlijning binnenstedelijke riolerings
veroorzaakt geluidsoverlast, trillingen en
projecten’ op te zetten. Het doel van dit project
beperkt vaak de bereikbaarheid. Omdat de
was om te inventariseren en analyseren welke
overheden, netbeheerders en aannemers
technologische hulpmiddelen gebruikt kunnen
deze werken aan het riool, kabels en leidingen
worden om projecten sneller en beter uit te
vaak gezamenlijk uitvoeren, moeten zij een
voeren.
ingewikkelde coördinatie-puzzel oplossen om uitvoeringsprocessen af te stemmen.
Eén veelbelovend hulpmiddel dat voor de sector steeds gemakkelijker en bereikbaarder wordt,
Géén van deze partijen heeft de formele leiding
is de 3D/4D bouwprocesvisualisatie. Op basis
over de werkzaamheden, maar alle partijen zijn
van een aantal interviews en observaties van
gezamenlijk verantwoordelijk om deelontwerpen
bestaande projecten in Twente is een methode
en -planningen met elkaar af te stemmen.
ontwikkeld waarmee deze tools gebruikt kunnen
worden ter ondersteuning van coördinatie. Deze
risico’s die optreden tijdens de aanleg van
nutsprojecten, uitvoering-coördinatie en
methode werd toegepast op projecten in Hof
ondergrondse netten.
graafschadepreventie. Dit werk laat zien dat
van Twente (Sportlaan), Hengelo (Anninksweg)
verscheidene tools partijen in de bouw kunnen Promotieonderzoek Léon olde Scholtehuis
helpen om meer gestructureerd te werken,
van de vakgroep Bouw-Infra aan de
potentiele procesverstoringen en risico’s
De resultaten zijn tijdens vakdagen zoals
Universiteit Twente en nu chef werkplaats van
te identificeren en om raakvlakken tussen
de CROW-infradagen (speciale sessie) en
INN2GWW, promoveerde op zijn onderzoek
verschillende plannen in kaart te brengen.
internationale conferenties te Moskou
naar hoe de virtuele tools de coördinatie van
Het opgebouwde netwerk, met daarin onder
en München gepresenteerd. Ook kreeg
binnenstedelijke infrastructuurprojecten
andere organisaties als KPN, BAM, Allinq,
het podium tijdens de lancering van het
ondersteunen. Léon houdt zich in navolging
MapXact, GasUnie, het Kadaster en Agentschap
nationale 3TU. Bouw Centre of Excellence.
van het bovenstaande onderzoek onder
Telecom zal in de komende jaren onderzoek
Tijdens het promotieonderzoek hebben
andere bezig met 3D visualisatie van kabels
en ontwikkeling voortzetten om uiteindelijk
meerdere afstudeerders verder gekeken naar
en leidingen, gebruik van geografische
binnenstedelijke infrastructuurprojecten
toepasbaarheid van 3D/4D visualisaties en
informatiesystemen voor planning van
betrouwbaar en veilig te realiseren.
en Enschede (Koningsplein en Toekomststraat).
29
3D/4D BOUW PROCESVISUALISATIE IS EEN VEELBELOVEND HULPMIDDEL
EEN INNOVATIEVE EN GROENE PLANTENWAND
30
Gezond klimaat
GROENE WAND NEEMT CO2 OP EEN GEEFT O2 AF
In 2014 was MOOOZ een van de deelnemers
bij de opleiding Business, Building and
aan het IPC-traject ‘Groen, duurzame en
Technology van Saxion. Binnen de Saxion
flexibele bouwprojecten’ dat Pioneering
Hogescholen is de academie via Pioneering
heeft begeleid. Dit heeft geresulteerd in
een samenwerking met MOOOZ aangegaan
een innovatieve en wandvullende groene
om deze groene wand als experiment een
plantenwand, waarbij de bevochtiging van de
aantal jaren op deze plek te laten staan.
planten geautomatiseerd is.
In 2017 hebben zowel bouwkunde- als bouwtechnische bedrijfskundestudenten
Met name in schoolgebouwen is dit product een
metingen en bouwfysische, technische en
goede toevoeging: de planten nemen CO2 op en
marktonderzoeken uitgevoerd. Het bleek dat
geven O2 af. Omdat schoolgebouwen juist vaak
de CO2-concentratie afneemt, maar dat de
kampen met een te hoog CO2- en te laag O2-ge-
resultaten van de verschillende plantensoorten
halte, kunnen ze helpen de balans te verbeteren.
moeilijker meetbaar zijn. Eveneens bleek dat de CO2-opname afhankelijk is van het aantal
Experiment In november 2016 is deze
planten en de grootte van de testcabine. Saxion
groene plantenwand geplaatst in de hal
gaat in 2018 verder met testen.
Gericht onderzoek
JURIDISCHE DENKTANK EN VRAAGBAAK OM BELEMMERINGEN WEG TE NEMEN Bouwen betekent nieuwe zaken tot stand
Is het mogelijk om procedures vlotter te laten
denktank en vraagbaak voor juridische
brengen. Op tijdrovende procedures en
verlopen? Kun je regelgeving ook strategisch
kwesties die zich kunnen voordoen bij
ingewikkelde regelgeving zit niemand te
gebruiken? Welke mogelijkheden biedt de
innovatie in de bouw, waarbij de focus ligt
wachten. Toch kun je er niet omheen. Bezwaren
bestaande regelgeving voor traditionele en
op gericht onderzoek en het opzetten van
kun je beter serieus nemen en regels zijn er niet
nieuwe manieren van bouwen?
een kennisnetwerk. De werkplaats is slechts
voor niets. Maar hoe kunnen belemmeringen
een paar jaar actief geweest, de overige
worden opgeheven of beter nog, worden
Regelgeving en versnelling De werkplaats
werkplaatsen hebben, waar nodig, dit thema in
voorkomen.
Regelgeving en versnelling is opgezet als
projecten zelf opgepakt.
31
OP INGEWIKKELDE REGELGEVING ZIT NIEMAND TE WACHTEN
ASPARi
VIRTUELE BOUWPLAATS OM ASFALTWEGENBOUW TE PROFESSIONALISEREN Het netwerk ASPARi (ASphalt PAving, Research
Metingen In 2011 zijn de wegenbouwbedrijven
& Innovation) werkt samen met de werkplaats
in ASPARi getraind om deze metingen met
INN2GWW (Innovatieve toepassingen in
GPS, een laserscanner en infraroodcamera’s
de GWW) aan professionalisering van de
zelf te kunnen uitvoeren en te analyseren.
asfaltwegenbouwsector.
Zij monitorden meer dan twintig projecten. Het meet-framework is verbeterd door
32
Onderzoekers aan de Universiteit Twente
de metingen verder te automatiseren, de
werken nauw samen met regionale en nationale
verwerkingstijd van de data te verkorten om
wegenbouwers om meer inzicht in het
sneller feedback aan asfaltploegen te kunnen
wegenbouwproces te krijgen en naar verbetering
geven en door real time informatie te kunnen
van het wegenbouwproces en de kwaliteit van
geven aan de asfaltploeg tijdens de uitvoering.
de asfaltverharding te streven.
In 2011 zijn drie BSc-afstudeeropdrachten op het gebied van ASPARi uitgevoerd. Op
SMART-TECHNOLOGIEËN BIEDEN MEER INZICHT IN HET ASFALTWEGEN BOUWPROCES
SMART Een belangrijke onderzoekslijn
basis van het ASPARi-werk is een driejarige
binnen dit onderzoeksnetwerk is het
opdracht verkregen om het onderwijs op het
implementeren van SMART-technologieën
gebied van de uitvoering van wegenbouw te
(Self Monitoring Adjusting and Reporting
(her-)ontwikkelen voor mbo, hbo en wo (als
Technologies) om meer inzicht in het
doorlopende leerlijn). Ook zijn in 2011 stappen
asfaltwegenbouwproces te krijgen.
gezet om walsstrategieën in het laboratorium
Bijvoorbeeld de implementatie van
te simuleren om de effecten daarvan op de
GPS om bewegingen van het materieel
kwaliteit van het asfalt te kunnen bepalen. Op
(asfaltspreidmachine, walsen, asfalttrucks)
deze manier kunnen ideale walsstrategieën
in beeld te brengen en te analyseren en de
en bijsturingsmogelijkheden bij eventuele
implementatie van infraroodcamera’s om de
afwijkingen worden ontworpen. Uitgangspunt
temperatuur van het asfaltmengsel tijdens
waren de walsstrategieën gemeten tijdens de
het proces te monitoren.
praktijkprojecten.
Self healing asfalt In 2013 is in Enschede een pilot gedaan met ‘self healing’ asfalt, waarbij staalwol in het asfalt wordt gemengd. Na een aantal jaren kunnen die staalvezels met een inductiebron van binnenuit worden opgewarmd. Het elektrische veld van de bron laat de staalvezels gloeien. Door met een inductieapparaat over het wegdek te rijden kan dan de verouderde asfaltdeklaag worden
33
verjongd. De haarscheurtjes vloeien weer dicht en eventuele onthechtingen met het mineraal in het asfalt worden hersteld. De normale levensduur van een ZOAB-laag is circa zes jaar, bij een laag self healing asfalt wordt naar verwachting de levensduur tussen de 50 en 100 procent verlengd. Het asfalt moet dan tussentijds drie keer worden behandeld.
PILOTBEZOEK ‘SELFHEALING ASFALT’, SEPTEMBER 2013
‘DEELNEMERS KRIJGEN MEER ZELFBEWUSTZIJN, ZE ZIEN DAT ZE MEER ZIJN DAN EEN CAPACITEITSMACHINE’
34
INTERVIEW Antje de Groot-Schuttert
‘MEER ZELFBEWUSTZIJN DOOR PIONEERING’ “Er kan veel meer uit de bouw in Twente
Innovatieplatform Deze bagage nam ze mee
Je ziet dan ook bij de actieve Pioneeringleden
worden gehaald”, vindt Antje de Groot-
naar het bestuur, dat vooral ‘moest zorgen
mooie verbindingen ontstaan. Je haalt eruit
Schuttert, directeur van Trebbe Bouw. Ze is
dat de subsidie elk jaar werd veiliggesteld en
wat je zelf brengt”, is haar eigen ervaring.
daarom vanaf het begin van Pioneering lid en
dat Pioneering goed marcheert.’ Wethouders,
Het leidt daadwerkelijk tot vernieuwing in de
hoefde niet lang na te denken toen ze in 2009
burgemeesters en de provincie vroegen vaak
bouw. “Systems Engineering wordt nu breder
gevraagd werd tot het bestuur toe te treden.
naar een verantwoording in de vorm van het
toegepast, er is een hele discussie ontstaan
Tot april 2014 bleef ze vice-voorzitter. “Het is
aantal arbeidsplaatsen dat het programma
over vernieuwend opdrachtgeverschap…”somt
een mooi platform en voor onszelf zag ik het
oplevert, maar dat laat zich moeilijk meten. “Het
ze op. Actuele ontwikkelingen worden snel
ook als een stok achter de deur.”
is een innovatieplatform”, riposteert De Groot.
geagendeerd om de bouw verder te helpen. “Daarvoor moet je opener met elkaar omgaan”,
‘Geen praatgroep’ Immers, het belang van
Bewondering Vanuit de locatie van Trebbe in
benadrukt De Groot. Ze ervaart dat dit
innoveren ziet iedereen wel, maar om het
Zwolle zit zij dicht bij de provincie en ook voor
gemakkelijker lukt wanneer het om kennis delen
vervolgens ook op te pakken in een drukke
uitbreiding van Pioneering naar andere delen van
gaat dan wanneer het een specifiek product
organisatie, die vooral wordt opgeslokt door
Oost-Nederland kan zij de verbinding leggen. “Ik
betreft. “Van de copyrightdiscussie heb je minder
de waan van de dag, is niet eenvoudig. Zeker
ben als vice-voorzitter zelfs in Noord-Holland
last wanneer het om een proces gaat dan om
in crisistijd moeten organisaties alle zeilen bij
geweest om over samenwerking te praten.
een product.” Een reden om het bijltje erbij
zetten en dan vraagt investeren in innovatie
Je merkt dat er met veel bewondering naar
neer te gooien is het hoe dan ook niet. “Stug
veel. Trebbe Bouw had daar wél oog voor en
Pioneering wordt gekeken. Je moet ook wel
volhouden”, adviseert ze. “Het bestuur moet
stapte meteen in als lid van de werkplaats
onder een steen gelegen hebben om te missen
daarom aanjagen en motiveren. Maar soms
Klimaatneutraal Renoveren. Wat De Groot
dat hier wat gebeurt. Pioneering heeft een
zijn we misschien ook wel te veel op de stoel
daarin vooral aansprak waren de combinatie
unieke formule die breed wordt gedragen. De
van de programmamanager gaan zitten. Het is
van opdrachtgevers en opdrachtnemers en de
deelnemers krijgen meer zelfbewustzijn, ze zien
belangrijk om één steady persoon te hebben als
praktische aanpak: “Het is geen praatgroep.”
dat zij meer zijn dan een capaciteitsmachine.
bewaker van onze ambitie.”
Antje de Groot-Schuttert Bestuurslid Pioneering 2009-2014
35
SAMENWERKING EN KENNISDELING TUSSEN BEDRIJVEN ONDERLING EN MET DE MARKT
Energieneutraal renoveren
36
BEDRIJVENPLATFORM VERSNELT VERDUURZAMING Het Bedrijvenplatform EnergieNeutraal
vraagstukken dichter bij de wensen van de
op in excursies. Daarin kunnen zij hun aanpak
Renoveren van Pioneering faciliteert de
bewoners of gebruikers.
voor energieneutraal renoveren toelichten en
samenwerking en kennisdeling tussen
direct feedback ontvangen van de bewoners. Wensen en ambities De ‘Pioneers’ in deze
Zo ‘ontdekten’ de Pioneers dat zij verschillende
groep lopen voorop in bestaande, particuliere
redenen hebben om voor energieneutraal
Door de kennis rechtstreeks uit de markt te
woningen energieneutraal maken. Hun platform
renoveren te kiezen en dat zij graag op een
halen, komen oplossingen voor maatschappelijke
is gekoppeld aan de proeftuin EnergieNeutraal
bepaalde manier zelf de regie willen houden.
Renoveren van de provincie Overijssel en
Tevens worden financiële argumenten
centraal hierin staat kennisdeling. Niet alleen
besproken.
bedrijven onderling en ook met de markt.
de rol van techniek is een veel besproken onderwerp, ook de aansluiting op wensen en
Met deze bezoeken vergroten de
ambities van woningeigenaren is een belangrijk
deelnemende bedrijven de kennis die
punt van aandacht.
nodig is om verduurzaming te versnellen. Het bedrijvenplatform is de basis van
Betere aansluiting Voor een betere aansluiting
het project Energieneutraal Renoveren in
hierop, zoeken de Pioneers de woningeigenaren
West-Overijssel.
Toekomst Overijssel Energieneutraal
SAMEN BOUWEN AAN EEN ENERGIENEUTRAAL OVERIJSSEL De provincie Overijssel heeft de ambitie
zo interessant moet zijn dat deze overgaat tot
provincie – het project Energieneutraal
een groot deel van de bestaande
de werkelijk uitvoering van energieneutrale
Verbouwen in West-Overijssel. Dit is een
particuliere woningen te moderniseren naar
maatregelen. Om kansrijke initiatieven van
samenwerking van Ommen, Dalfsen,
energieneutraal. Onder de noemer ‘Toekomst
burgers, gemeenten en bedrijven te kunnen
Hardenberg, Staphorst, Steenwijkerland,
Overijssel Energieneutraal’ (TOE) wil ze in 2020
versnellen en opschalen, heeft Pioneering een
Zwartewaterland en Pioneering.
duizend bestaande woningen van particulieren
vooronderzoek in geheel Overijssel uitgevoerd.
Woningeigenaren worden uitgenodigd
energieneutraal moderniseren en dit aantal
voor informatieavonden en excursies naar Samenwerking Een woning energieneutraal
energieneutraal verbouwde woningen.
maken vereist een ingrijpende en
Daarnaast krijgen zij ondersteuning van
Hiervoor is een lokaal en gezamenlijk aanbod
kostbare verbouwing. Om particulieren
energieneutraalcoaches bij hun zoektocht
voor particulieren vanuit bedrijven essentieel.
hierbij te begeleiden loopt – met
naar mogelijkheden om ineens of in stappen
Voor de woningeigenaar geldt dat het aanbod
financiële ondersteuning van VNG en de
hun woning te verduurzamen.
daarna opschalen.
ALLEEN MET EEN INTERESSANT AANBOD GAAT EEN PARTICULIER DAADWERKELIJK RENOVEREN
37
WONINGEN MET VERSCHILLENDE LABELS EN BOUWKUNDIGE KENMERKEN VERGEN VERSCHILLENDE AANPAKKEN
38
VOOR MEERDERE WONINGTYPES ZIJN ER VERSCHILLENDE LABS INGERICHT
Grote opgave
EXPERIMEN TEREN MET CO2-NEUTRAAL IN MDO-LABS
Welke slimme innovaties zijn nodig om de
een keer naar CO2-
gebouwde omgeving in 2050 CO2-neutraal
neutraal te gaan en
te hebben? De veertien Twentse corporaties
ook in opeenvolgende
hebben circa 80.000 sociale huurwoningen
stappen in de tijd.
die in de komende 33 jaar naar CO2-neutraal gebracht moeten gaan worden.
No-regret? Vanuit het project Nul op Meter (NoM)-renovaties van de Twentse corporaties
Zij zoeken naar oplossingen die financieel
en Pioneering werd nog eens duidelijk hoe
haalbaar zijn, die bijdragen aan hun missie
groot deze opgave is en dat, om verschillende
‘goede en betaalbare woningen voor onze
redenen, op dit moment niet alle woningen naar
klanten’ en die passen bij de afspraak uit het
NoM te brengen zijn. Vooral voor de woningen
Energieakkoord dat zij hun bezit in 2020 naar
met een groen label (C en hoger) is dit moeilijk
gemiddeld energielabel B moeten brengen.
maar regelmatig ook voor de woningen met
Corporaties, bedrijven en kennisinstellingen
een rood label (E en lager). De woningen waar
experimenteren met Meest Duurzame
relatief kortgeleden in is geïnvesteerd met een
Oplossingen (MDO) in de speciale MDO-labs van
‘labelsprong-renovatie’ zullen ook CO2-neutraal
Pioneering. Het doel kan worden bereikt door in
moeten worden. Dus de deelnemers aan de labs
kijken niet alleen van ‘rood naar CO2-neutraal maar ook van groen naar CO2-neutraal’ en hoe dit slim en verstandig (op basis van no-regret) voor 2050 kan worden gedaan. Uitgangspunten Omdat woningen met verschillende labels en bouwkundige kenmerken een andere aanpak vergen, zijn er meerdere MDO-labs gestart: voor grondgebonden woningen uit de jaren vijftig en zestig, voor grondgebonden woningen uit de jaren zeventig, voor gestapelde bouw uit de jaren vijftig en zestig, NoM-renovatie en NoM-nieuwbouw. Het doel is om in 2050 CO2-neutraal te zijn met betaalbare, comfortabele en gezonde woningen op basis van integrale oplossingen waarbij zicht is op sluitende business cases. De samenwerking
39
tussen corporaties, als launching customers, en bedrijven is een van de uitgangspunten van de MDO-labs, evenals de bedrijfskundige leercurve (prijsreductie en opschaling) en de principes van trias energetica en BENG: eerst de energievraag zoveel mogelijk reduceren, de resterende energievraag duurzaam produceren en tot slot voorkomen dat de huurder hoge netwerkkosten in de toekomst krijgen. Kennisdeling De MDO-labs werken volgens het principe van open innovaties en leveren concepten op die toepasbaar zijn voor de deelnemende Twentse corporaties, de andere corporaties en worden ook open gedeeld in de markt: kennis delen en van elkaar leren staan centraal.
MDO-LABS WERKEN VOLGENS HET PRINCIPE VAN OPEN INNOVATIES
KICK-OFF 2008
Jaarlijks netwerkmoment
PIONEERING JAAREVENTS Eén keer per jaar pakken we wat
40
groter uit en nodigen we het gehele Pioneering netwerk en al onze relaties
JAAREVENT 2010
uit voor het jaarevent. Tijdens deze events bieden we naast inhoud en inspiratie de mogelijkheid om bij te praten met alle deelnemers.
JAAREVENT 2011
JAAREVENT 2012
LUSTRUMEVENT 2013
JAAREVENT 2014
JAAREVENT 2015
JAAREVENT 2009
41
JAAREVENT 2016
JAAREVENT 2017
publicaties
PIONEERING IN DE MEDIA Pioneering en haar deelnemers zijn met grote regelmaat te vinden in zowel regionale als landelijke nieuws- en vakbladen.
6
❝
In de grond wordt het steeds drukker met kabels en leidingen
ICT
❞
4D stroomlijnt uitvoering nutswerken Combinatie van 3D-tekeningen en planning van werkzaamheden kan graafschade voorkomen Jean Quist
Enschede - De coördinatie
Daarnaast wordt door het programmabureau een website onderhouden, nieuwsbrieven samengesteld en social mediakanalen ingezet voor kennisdeling over projecten, bijeenkomsten en innovaties.
42
In de grond wordt het steeds drukker met kabels en leidingen. Virtueel bouwen en bouwinformatiesystemen kunnen een helpende hand bieden.
van werk aan de ondergrondse infrastructuur in binnensteden wordt steeds lastiger, constateert Léon olde Scholtenhuis. Donderdag hoopt hij aan de Universiteit Twente te promoveren op een vierdimensionale oplossing om planning en uitvoering van nutswerken te stroomlijnen.
Ruim 3,5 jaar onderzoek leerde olde Scholtenhuis dat een combinatie van 3D-tekeningen van kabels en leidingen in de bodem en een planning van de voorgenomen werkzaamheden, een rijker beeld geeft van de ondergrondse infra, waardoor de kans op graafschade afneemt. De promovendus ontwikkelde de grondslagen voor zijn vierdimensionale aanpak bij Stadsingenieurs Ge-
meente Enschede, op bouwplaatsen in de regio en door gesprekken met netbeheerders en aannemers. De werkplaats Innovatieve Toepassingen in de grond-, weg- en waterbouw van Stichting Pioneering financierde de studie. De nutswerken die beheerders en aannemers voornemen bestaan veelal uit verschillende samenhangende projecten, zegt Olde Scholtenhuis. “Voordat een riool verwijderd kan worden moeten bijvoorbeeld vaak kruisende kabels en leidingen worden verlegd.” In de grond wordt het volgens hem steeds drukker met kabels en leidingen. Al deze ondergrondse objecten en netten hebben ook elk een eigen beheerder die een reeks van aannemers inschakelt. Gemeenten hebben een beperkte zeggenschap over het werk van nutsaannemers zodat projecten maar moeilijk op elkaar kunnen worden afgestemd. Het gevolg: oponthoud en soms ook schade. Virtueel bouwen en bouwinformatiesystemen kunnen een helpende hand bieden. In vier proefprojecten testte olde Scholtenhuis de waarde ervan.
Voor rioolprojecten in Hengelo, Enschede en Delden maakte hij bouwprocesvisualisaties. Die geven het bouwproces weer als een soort animatievideo. Mede daardoor kunnen dreigende problemen tijdig worden onderkend en opgelost.
Interesse Het welslagen ervan hangt mede samen met de mate waarin de ondergrondse infrastructuur driedimensionaal in kaart is gebracht. Dat valt volgens olde Scholtenhuis nog tegen. “De meeste projectteams ontwerpen en denken nog in 2D.” Waar platte tekeningen de norm zijn komt de driedimensionale verdieping lastig op gang omdat de resultaten (nog) niet worden gebruikt. Het laat volgens de promovendus onverlet dat virtueel bouwen meer ingang vindt in de ondergrondse infrastructuur. De techniek heeft inmiddels de interesse gewekt van gemeenten als Amsterdam en Rotterdam, het Kadaster, Schiphol, Enexis, het Gemeentelijk Platform Kabels en Leidingen en BAM Energie en Water.
43 8
de kracht van Twente
de Twentsche Courant Tubantia
ioneering is het onderdeel van het Innovatieplatform Twente dat zich op de bouw richt. Binnen Pioneering werken bedrijven, overheden, onderwijsen onderzoeksinstellingen nauw samen in de ontwikkeling van vernieuwend ondernemerschap in de voor de regio belangrijke sector.
H
Een kleine greep uit de lange lijst deelnemende partijen: Universiteit Twente, Saxion Hogescholen en het ROC van Twente, gemeente Enschede, Waterschap Regge en Dinkel, woningbouwvereniging de Woonplaats, bouwbedrijven De Groot Vroomshoop, Van Dijk Bouw, Hodes Bouwsystemen, Plegt-Vos en Kemmer GMBH.
Systems Engineering is een methode om complexe bouwopgaven in korte tijd beheersbaar uit te voeren. Een geïntegreerd pakket van methodieken moet er toe leiden dat het ontwerpen, bouwen en beheren van gebouwen zo efficient mogelijk gebeurt. De andere werkplaatsen zijn Productontwikkeling, Individueel en Industrieel Duurzaam en Flexibel Bouwen, Conversie en Hergebruik, Master Industrieel Ontwerpen, Innovatieve Toepassingen, Vernieuwend Ondernemen in de Bouw en Resultaatgericht Vastgoedonderhoud. www.pioneering.nl.
INNOVATIE
P
Pioneering kent momenteel tien zogeheten werkplaatsen, waarin diverse combinaties van partijen zich op een afgebakend thema richten. Zo is er de werkplaats Regelgeving en Versnelling, een denktank en vraagbaak voor juridische procedures en strategische stappen die van belang zijn voor een vlot verloop van bouwactiviteiten. Klimaatneutraal Renoveren richt zich op het enorme bestand aan oudere woningen in ons land, waarin nog veel energiebesparingen te halen zijn. Van alle Nederlandse huizen is 70 procent vóór 1980 gebouwd. Dit bestand zorgt voor 80 procent van het totale woninggasgebruik. Door de verviervoudiging van de gasprijs in de afgelopen 20 jaar kan in woningen met een huurprijs tot 400 euro het energieverbruik makkelijk tot de helft van de huurkosten oplopen.
9
Hydro Systems
Pioneering
Sneller, slimmer, flexibeler, gezonder, goedkoper, energiezuiniger en duurzamer bouwen. Het klinkt bijna te mooi om waar te zijn, maar Twente is hard op weg om dé innovatieve bouwregio van Nederland te worden. Onder de paraplu van Pioneering werken 80 bedrijven samen aan dit doel. Een splinternieuw bouwlab op de universiteit wordt het kloppende hart voor vernieuwende bouwmethoden, terwijl de gebouwen van Saxion als proeftuin voor nieuwe vindingen fungeren. DOOR MARTIN RUESINK
D
e Nederlandse bouwsector staat voor een enorme opgave. De branche krijgt door de vergrijzing de komende decennia met een structureel tekort aan goedopgeleide bouwvakkers te maken, terwijl de markt in rap tempo verandert. „Het volume aan nieuwbouw blijft afnemen, het meeste werk zal blijvend in renovatie en verbouw plaats hebben”, zegt Bas van der Veen, lector Vernieuwend Ondernemen in de Bouw op de Saxion Hogescholen. Van der Veen is daarnaast programmadirecteur van Pioneering, de Twentse koepel voor innovaties in de bouw. Behalve Saxion, de universiteit en het ROC doen sinds eind 2008 tal van bouwers en marktpartijen zoals woningcorporaties mee aan Pioneering. Doel: de Twentse bouwsector koploper maken in industrieel flexibel en duurzaam bouwen. Van timmerman en loodgieter tot architect en gebruiker van een gebouw; allemaal moeten ze profiteren van het nieuwe bouwen. Er zal voortaan met minder mensen moeten worden gebouwd; dus meer geprefabriceerd in goed verlichte en ver-
Bas van der Veen
Het volume aan nieuwbouw blijft afnemen warmde bedrijfshallen en minder op de bouwplaats. Tegelijk moet de sector panden opleveren die energiezuiniger en flexibeler zijn dan de huidige generatie. Die flexibiliteit kan ook het forse gebruik van energie en grondstoffen door de bouwsector terugdringen. Voor een ton aan bouwmaterialen is momenteel vijf ton aan grondstoffen nodig.
De kleiwinning, het bakken en het transport van een simpele stapel bakstenen kost bovendien liters schaarse brandstof. Wanneer sloop en nieuwbouw kunnen worden voorkomen, profiteren milieu en portemonnee. „Je ziet dat de technische levensduur van panden wel honderd jaar kan zijn, terwijl de financiële afschrijvingsduur dertig jaar loopt en de gebruiksduur soms maar tien jaar is”, zegt Van der Veen. „Organisaties, hun filosofie en de daaruit voortvloeiende werkwijzen veranderen zo vaak en snel dat gebouwen zeer snel niet meer bij hun functie passen. Het is maatschappelijk en economisch niet langer verantwoord en haalbaar om elke keer maar weer te slopen en een afvalstroom te scheppen om daarna weer schaarse en kostbare grondstoffen aan te spreken voor nieuwbouw.” Flexibele modulaire ontwerpen zijn het antwoord. Wanneer de delen van een gebouw gemakkelijk uit elkaar te halen zijn en daarna een nieuwe combinatie van ruimten kunnen vormen, wordt enorm bespaard op ontwerp, bouwtijd, energie, trans-
Proeftuin voor de bouw port en grondstoffen. Pioneering heeft het afgelopen jaar al diverse goedlopende proefprojecten opgeleverd, de zogeheten werkplaatsen waarin wisselende clusters bedrijven en onderwijsinstellingen zich concentreren op bijvoorbeeld de verbetering van asfaltbouw, slimmere rioleringsrenovatie en resultaatgericht vastgoedonderhoud. „Op vastgoedonderhoud zijn in korte tijd al grote vorderingen gemaakt. De ongeveer tien deelnemende bedrijven uit de Twentse vastgoedsector hebben een nieuwe aanpak ontwikkeld waarmee opdrachtgevers tot 20 procent kosten kunnen besparen. Dat kan door gerichter en systematischer de verschillende soorten onderhoud te plannen en op elkaar af te stemmen”, zegt Van der Veen. Met de komst van het Center for Transformable Green Buildings, een groen bouwlab op de UT-campus, ontstaat over niet al te lange tijd een Twentse kraamkamer voor nieuwe bouwtechnieken. Dit groene bouwlab is opgezet in nauwe samenwerking tussen Pioneering, UT en de bouwindustrie. De Groen bouwlab dient als een breed platform voor samenwerking
tussen industrie- en kennisinstellingen op terrein van Groen Industrieel duurzaam en flexibel bouwen. Hier kunnen de studenten van de jonge masterstudie industrieel ontwerp voor de bouw samen met de bedrijven bedrijven binnen Pioneering volop experimenteren. Het gaat om nieuwe toepassingen voor de totale levenscyclus van gebouwen en infrastructuur, van ontwerp tot en met demontage en hergebruik. Deze integrale studieaanpak binnen de Faculteit Construerende Technische Wetenschappen is uniek voor Nederland. „We hopen dat we nog deze zomer een bouwplan voor het groene lab kunnen indienen”, zegt Elma Durmisevic, projectleider van het groene bouwlab en universitair docent duurzaam bouwen aan de UT. Met een bouwbudget van zeven ton tot een miljoen euro voor het experimenteel bouwlab, lijken de ambities in eerste oogopslag bescheiden. „Maar de opzet van het lab is juist ook flexibel. Onze studenten krijgen een belangrijke verantwoordelijkheid om een aanpasbaar dynamisch gebouw te ontwerpen en om elk jaar een deel te veranderen en
toe te voegen aan het gebouw, zodat het mee kan groeien met de nieuwste technieken en inzichten.” Studenten van de UT hebben vorig jaar als vingeroefening al flexibele en aanpasbare paviljoens ontworpen voor horeca en boekwinkels in Istanboel. De stad kan deze paviljoens makkelijk plaatsen, verplaatsen en opslaan, zodat er elke keer weinig materiaal en energie verloren gaan bij een optimale benutting van de beschikbare ruimte. Ook werken de studenten aan andere ontwikkelingen, zoals een flexibele badkamer. Wordt het nieuwe lab bij de UT een echte kraamkamer, voor de onderwijsgebouwen van Saxion is een andere rol weggelegd. Zij dienen als proeftuin voor innovaties in bestaande gebouwen. Van der Veen: „Een deel van onze gebouwen is al 40 jaar oud en leent zich uitstekend voor het inbouwen van slimme oplossingen, met name op het gebied van warmte, koeling, luchtcirculatie en isolatie. We kunnen hier experimenteren met warmtewisselaars, ventilatiesystemen, nieuwe soorten dakbedekking en andere innovaties. Op die manier kunnen we methoden ontwikkelen en testen waarmee
het enorme arsenaal aan bestaande gebouwen flexibel en zo groen mogelijk kunnen aanpassen aan nieuwe gebruikseisen.” Uiteindelijk zullen veel van de Pioneering-toepassingen hun weg vinden naar de renovatiemarkt van particuliere woningen. De focus is daar vooralsnog niet op gericht. „Wil je innovaties interessant en rendabel maken, dan moet je kunnen standaardiseren en massa maken”, zegt Van der Veen. „Daarvoor heb je in eerste instantie grotere marktpartijen nodig, zoals woningcorporaties en gemeenten. Zij kunnen met hun bestand aan gelijkvormige woningen grote besparingen realiseren, die voor aannemers ook interessant zijn om op te pakken.” De sterke vergrijzing en de economisch crisis hebben volgens Van der Veen het nut en de noodzaak van industrieel en flexibel duurzaam bouwen alleen maar versterkt. „Twente is van oudsher een sterke bouwregio, waarvan de bedrijven overal in het land aan het werk zijn. Die leidende positie kunnen we behouden en uitbreiden door gezamenlijk nog slimmer, flexibeler, schoner en beter te gaan bouwen en verbouwen.”
ydro Systems Holland heeft in november de eerste Pioneering Innovation Awards ontvangen. Het bedrijf uit Oldenzaal won de prijs voor de ontwikkeling van de Fiwihex, een innovatieve warmtewisselaar met geluidsarme ventilatoren. Met de Fiwihex kan bij de verwarming en koeling van bedrijfsruimtes 70 procent besparing op fossiele brandstoffen worden bereikt ten opzichte van conventionele systemen. Ook de uitstoot van CO2 is 70 procent minder. Het hart van de warmtewisselaar is een weefsel van fijn koperdraad dat de warmteoverdracht tussen water en lucht verzorgt. De warmtewisselaar die HSH-Fiwihex heeft ontwikkeld, gebruikt warmte uit het grondwater en warmte die voortkomt uit het eigen productieproces, om de andere bedrijfsruimten plus kantoren en magazijnen te verwarmen. Dat gebeurt via warmtewisselaars, in dit geval geweven matjes van honderden dunne koperdraadjes in de lengterichting en met dunne holle buisjes (capillairen) overdwars. Door deze holle buisjes stroomt het koude of warme water, het weefsel van koperen draadjes zorgt voor een goede geleiding van de energie. Een ventilator blaast langs de koperdraden en brengt zo het overschot aan warmte over naar het koude water dat door deze buisjes stroomt. Warmte oogsten betekent in dit geval tegelijkertijd koelen. En ook omgekeerd geven de koperen draden de warmte van het water af aan de omgeving. In de zomer kan men het proces omdraaien en wordt de HSH-Fiwihex, met water van 12 tot 14 graden (opgepompt uit eigen geslagen bron, watervoorziening) als airco gebruikt. De warmtewisselaar met de naam fine wire heat exchanger is een afgeleide van een techniek die in de glastuinbouw is bedacht. In de zomer kunnen de kassen ermee gekoeld worden en wordt warm water ondergronds opgeslagen. In de winter gebruikt men ditzelfde water voor het verwarmen van de kassen. De glastuinbouw is grootverbruiker van energie en neemt zo’n tien procent van ons aardgasverbruik voor z’n rekening. Dat moet volgens nieuwe wetgeving fors omlaag.
Ondergrondse netwerken
Flexibel bouwen
Klimaatneutraal renoveren
Productontwikkeling bouw
Door gebruik te maken van technologie zoals GPS, GeoInformatieSystemen (GIS) en grondradar kunnen werkzaamheden aan rioleringen en wegen slimmer worden aangepakt. Dit betekent voor weggebruikers en omwonenden een kortere bouwtijd, minder hinder en een beter eindresultaat. De nieuwe techniek wordt op dit moment toegepast in het Project Westtangent in Hengelo (complexe aanleg van ca 2 km riool inclusief twee spoorkruisingen) en bij de reconstructie van het Twekkelerveld riool en de reconstructie Auke Vleerstraat in Enschede.
Niet alleen mensen, maar ook bedrijven worden steeds mobieler. Daardoor moeten gebouwen snel en goedkoop aangepast kunnen worden aan nieuwe gebruikers. Deze nieuwe filosofie heet Individueel Duurzaam Flexibel (IDF) Bouwen. In Twente zijn veel bouwbedrijven actief op dit terrein. Zorghuisvester Twinta wil als opdrachtgever een prefab badkamer gaan testen en inbouwen in het woon/zorgcomplex Backenhagen in Hengelo. Woningcorporatie De Woonplaats wil bij een uitbreidingsplan ook volgens de nieuwe filosofie te werk gaan.
In de woningbouw is de grootste energiebesparing te halen in de bestaande woningen. Om de uitstoot van broeikasgas te verminderen en de stijgende energiekosten te beperken is in Twente de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren opgericht. Hier worden projecten uitgevoerd op het gebied van energiezuinige renovatie. In de werkplaats zijn corporaties, gemeentes, kennisinstellingen en marktpartijen vertegenwoordigd. De belangrijkste opdracht: CO2-reductie, minder gebruik van fossiele brandstoffen en voorkomen van stijgende energielasten.
De Twentse bouwsector kent vanoudsher een zeer klantgerichte benadering, maar de maatwerk-oplossingen worden zelden gebruikt voor productontwikkeling. Om een bijdrage te leveren aan maatschappelijke vraagstukken - bijvoorbeeld energieverbruik, betaalbaarheid van huisvesting of mobiliteit - moet de bouw nieuwe technologie ontwikkelen. In dit project worden onder meer warmtewisselaars en kozijnsystemen ontwikkeld en getest. Saxion heeft haar gebouwen ter beschikking gesteld om nieuwe producten levensecht te testen.
www.pioneering.nl
www.pioneering.nl
www.pioneering.nl
www.pioneering.nl
STICHTING PIONEERING
Voor vernieuwing van technologie, human capital en ondernemerschap
Pioneering bestaat dit jaar alweer tien jaar! Met het innovatienetwerk van inmiddels 200 deelnemers wordt met veel enthousiasme hard gewerkt om de bouw succesvoller, betrouwbaarder, sneller en zinvoller te laten innoveren! Stichting Pioneering stimuleert vernieuwend ondernemerschap in de bouw door innovatie in proces, product, technologie en door markt te creëren. Pioneering verbindt partijen en bevordert samenwerken en vernieuwen.
Meest Duurzame Oplossing Pioneering is hèt platform van kennis delen en ontwikkelen voor alle partijen in Overijssel en Gelderland, zodat nieuwe methodieken leiden tot een sterke marktpositie van de Oost-Nederlandse bouwsector. Kortom: Met Pioneers creëren we de meest innovatieve Bouwregio van Nederland”. Pioneering levert met haar deelnemers een bijdrage aan maatschappelijke vraagstukken door het uitvoeren van diverse innovatieprogramma’s en activiteiten.
KIJK OP OOST NEDERLAND | WWW.KIJKOPOOSTNEDERLAND.NL
Binnen de werkplaats Duurzaamheid wordt volop ingezet op de Meest Duurzame Oplossing voor renovatie van de bestaande bouw. In “Labs” wordt onder leiding van Pioneering nu een goed jaar samengewerkt en de eerste resultaten zijn inmiddels
41
‘WE STAAN VOOR BELANGRIJKE MAATSCHAPPELIJKE OPGAVEN, PIONEERING MOET OP HET SCHERPST VAN DE SNEDE BLIJVEN’
44
INTERVIEW JAN BRON
‘PIONEERING MOET BLIJVEN VERNIEUWEN’ “Er stond een goed fundament en daar moest
(Breteler, red.), de man van de consolidatie
dat Pioneering trendsettend is en dat moet ze
natuurlijk wel een mooi huis opkomen”, schetst
en Rutger (Vrielink, red.), de man die de
blijven doen.”
de Hengelose oud-wethouder Jan Bron de
toekomst bestormt. Immers, na consolideren
situatie waarin hij Pioneering aantrof toen
komt vernieuwen. Daar hebben we bewust
Waardevol Dat de deelnemers dit waardevol
hij voorzitter werd. Nadat hij twee keer een
voor gekozen.” Samen zorgden bestuur
vinden, ziet hij bevestigd in het feit dat
termijn van drie jaar had ingevuld nam hij in
en directeur voor een groei van het aantal
Pioneering, die in het begin vooral subsidie
2016, met pijn in het hart, afscheid.
leden. “Toen ik begon als voorzitter waren
gedreven was, steeds zelfstandiger
dat er honderd en nu zijn het er meer dan
wordt. “De basis daarvoor zit in het goede
“Ik vond het een mooie uitdagende klus, jammer
tweehonderd. Bedrijven vinden dat ze er bij
deelnemersbestand en de betrokkenheid
om te stoppen.” Het mooie huis was er inmiddels
moeten zijn.”
van de drie opleidingsinstituten, mbo, hbo
wel gekomen. “En om in de terminologie te
en wo.” De overheid speelt daarin ook een
blijven: nu kan Pioneering verder met innovatieve
Trendsettend Als bestuurder was Bron
grote rol, onder meer als opdrachtgever om
daken.” De successen die Pioneering met de
nauw betrokken bij de inhoud. “Belangrijk is
nieuwe ontwikkelingen een kans te geven: “De
deelnemers heeft bereikt, projecten die in de
dat Pioneering steeds blijft vernieuwen, die
Regio Twente heeft verduurzaming ook als
regio en daar buiten een vervolg gekregen,
voortgang moet erin blijven. Ze moet de weg
doelstelling. Innovatie kost geld en als je vooraan
het enthousiaste team mensen, het stijgende
blijven zoeken in verduurzaming van de bouw en
loopt hoeft een project niet altijd succesvol te
ledental – ze vervullen hem met trots.
infra.” Hij kan zo een reeks projecten opnoemen
zijn. We staan voor belangrijke maatschappelijke
die al het verschil maakten: “De leergangen
opgaven: hoe koppel je bijvoorbeeld woningen
“Pioneering had een stevig fundament dankzij
die we hebben geïntegreerd, de studenten die
en zorg aan elkaar, hoe houd je woningen
de subsidie van de provincie en de Regio
we inschakelen voor onderzoek en monitoring,
betaalbaar? Je gaat in de toekomst andere, meer
Twente. Daarmee is het goed neergezet. We
puin in asfalt, de composiet damwanden –
levensloopbestendige woningen krijgen. Voor
hebben ook drie stevige directeuren gehad:
die zie je terug in het land. BIM is ook breed
Pioneering belangrijk om ook de komende jaren
Bas (van der Veen, red.), de starter. Jan
opgepakt, Ecodaken begint nu. Daaraan merk je
op het scherpst van de snede te blijven.” Jan Bron Directeur Pioneering 2012-2015
45
gebouwde omgeving verduurzamen
GO DUURZAAM STREEFT NAAR DUURZAME WARMTEVOORZIENING
46
Bio-energiecluster BEON en bouwinnovatie
Overijssel, de gemeenten Hengelo en Enschede,
cluster Pioneering werken onder de naam ‘GO
de woningcorporaties Welbions, De Woonplaats,
Duurzaam’ samen om de warmtevoorziening in
Domijn en Ons Huis, de Universiteit Twente en
de gebouwde omgeving (GO) in Oost-Nederland
de marktpartijen Twence, Enexis, Ennatuurlijk,
te verduurzamen en de bedrijvigheid en
BEON en AllianderDGO. Pioneering is de
innovatiekracht van hun deelnemers verder te
verbinder om hierin een stroomversnelling aan
vergroten, vooral bij het mkb.
te brengen.
Zij willen dit bereiken door kennis en ervaring
Grote warmtevragers zoals zwembaden en
voor product- en procesinnovatie te ontwikkelen
procesindustrie blijven belangrijke targets voor
en te delen en samen nieuwe projecten uit te
de toepassing van bio-energie, bij deze projecten
voeren op het gebied van duurzame warmte. Dit
ligt de lead bij BEON. Voor gebruikers waar
doen ze door de reductie van de warmtevraag
andere duurzame energiebronnen dan biomassa
te combineren met de duurzame productie
voor de hand liggen, neemt Pioneering de lead
van de resterende warmtevraag. De voordelen
(bijvoorbeeld zon en bodem). Dit geldt ook voor
kunnen vooral worden behaald in de toepassing
energiebesparingsopties.
van diverse isolatiemogelijkheden en bio- en duurzame energie voor ruimteverwarming.
Pioneering treedt onder andere op als projectmanager van warmteplannen: een
OM CO2-NEUTRAAL IN 2050 TE REALISEREN, MOETEN WE NU BEGINNEN
Versnelling Om de doelstellingen op het gebied
gebiedsgerichte aanpak om van het aardgas af
van CO2-neutraal, aardgasvrij en verduurzaming
te gaan. Gekozen is om zowel in Hengelo als
van de bestaande bouw in 2050 te realiseren,
in Enschede een wijk als pilot aan te pakken.
moeten we nu beginnen. Veel partijen betrokken
Mogelijke opties zijn daarbij All-electric,
bij Hengelo en Enschede realiseren zich dat en
aansluiten op bestaande stadsverwarming,
zijn al enige tijd met elkaar in gesprek over de
anders benutten van de bestaande
beste aanpak. Betrokkenen zijn de provincie
gasinfrastructuur met bijvoorbeeld groen gas, of
KENNIS DELEN BINNEN TWEE NETWERKEN LEVERT NIEUWE INNOVATIEKRACHT
combinaties van deze oplossingen. Tegelijkertijd ligt bij alle eigenaren een opgave om woningen en bedrijven energiezuiniger te maken. Bewustwording Om te kunnen leren van elkaar en een aanpak te kunnen kiezen voor toekomstige energietransities houdt GO Duurzaam bijeenkomsten, deelt de groep regelmatig berichten over activiteiten en
47
resultaten en denkt actief mee over het duurzame energiebeleid. Er is veel aandacht voor communicatie, zowel tussen de betrokken partijen als met en naar bewoners en bedrijven in de wijken, zowel huurders als eigenaren. Bewustwording van de noodzaak tot verandering gaat vooraf aan die verandering. Betrokkenheid en commitment helpen daarbij.
SAMEN DUURZAME PRODUCT- EN PROCESINNOVATIES ONTWIKKELEN
Masterclass Circulair Bouwen
MASTERCLASS STIMULEERT CIRCULAIR BOUWEN BIJ OPDRACHTGEVERS EN -NEMERS In Nederland wordt veel gebouwd, gerenoveerd
nominatie voor sloop en op deze plek wil De
en gesloopt. Hiervoor zijn veel materialen
Woonplaats circulair nieuw bouwen.
nodig en dat leidt tot enorme afvalstromen: na de sloop van gebouwen zijn – in de huidige
Kennis delen Aan de hand van deze te
bouwpraktijk – de oorspronkelijke grondstoffen
ontwikkelen woningen hebben zestien
vaak niet meer of in minder mate herbruikbaar
deelnemers onder leiding van professionals
of zij gaan verloren door verbranding.
stappen doorlopen om gezamenlijk kennis op het gebied van circulair bouwen te ontwikkelen en
48
Daarnaast raken de fossiele brandstoffen op, en
te delen. Andere aspecten zoals de verschillende
daarmee de materialen die hieruit voortkomen.
woonconcepten en de juridische en financiële
De deelnemers aan de werkplaats HTSM (High
mogelijkheden kwamen eveneens aan bod.
Tech Systemen en Materialen) hebben daarom
Gezocht is naar zowel circulair materiaalgebruik
de werkgroep Circulair Bouwen geïnitieerd.
als circulaire financieringsmodellen en
Zij onderzoeken mogelijkheden voor de bouw
terugnamegaranties.
waarin grondstoffen hergebruikt kunnen blijven worden. Vanuit die werkgroep is de Masterclass
Uniek leerproces Dit unieke leerproces
Circulair Bouwen ontstaan.
is een eerste stap om zowel bedrijven als opdrachtgevers te motiveren anders te bouwen
DUURZAME OPLOSSINGEN BIEDEN ECONOMISCHE KANSEN
Launching customer Pioneering speelt met deze
en hiermee de circulaire economie aan te jagen.
masterclass in op de duurzame oplossingen
De opdrachtgever en de deelnemers hebben dit
die economische kansen bieden en tevens het
proces als heel positief ervaren. Pioneering gaat
binnenmilieu in gebouwen zullen verbeteren. In
dit traject dan ook op een later tijdstip nogmaals
de tweede helft van 2017 startte de werkgroep
aanbieden met een nieuwe casus. Door, steeds
met de Uitvraag en de Masterclass Circulair
opnieuw, het initiatief te nemen vanuit de
Bouwen. Daarvoor stelde woningcorporatie De
kennis en inzichten die opgedaan worden in de
Woonplaats, als launching customer, een blokje
masterclasses, creëert Pioneering een steeds
van zeven woningen in de wijk Stroinkslanden
bredere basis voor circulair bouwen en neemt
te Enschede beschikbaar. Het blok staat op de
het draagvlak hiervoor toe.
49
THEORIE EN PRAKTIJK VULLEN ELKAAR AAN BIJ DE MASTERCLASS
Kennis vermenigvuldigen
LEERGANG RESULTAATGERICHT SAMENWERKEN IN ONDERHOUD
PIONEERING ACADEMY
Met de Pioneering Academy zorgen we dat de opgedane kennis binnen projecten en de praktijk middels praktische leergangen, workshops
50
en masterclasses wordt geborgd en verder verspreid wordt.
OPGEDANE KENNIS DELEN, VERGROTEN EN WEER DELEN
LEERGANG LEAN
MASTERCLASS CIRCULAIR BOUWEN
CIRCO WORKSHOP 51
COMMUNITY OF PRACTICE ‘TWENTE BOUWT LEAN’
‘INNOVEREN BLIJFT ALTIJD NODIG’
52
INTERVIEW JAN BRETELER
‘HET LEF IS TERUG’ Jan Breteler volgde Bas van der Veen op als
resultaatgericht vastgoedonderhoud. Maar
was gebleven. Wel zou de subsidie in de jaren
programmadirecteur. Pioneering bestond toen
het was ook crisis in de bouw. Bouwbedrijven
daarna afgebouwd worden en moest Pioneering
goed vier jaar en na een periode van vijf jaar
vónden wel dat ze bezig moesten met innoveren,
een zelfstandige organisatie worden. “Aan
zou de bestaande financiering afgelopen zijn.
maar ze hadden andere, grotere zorgen:
het einde van mijn periode ging de provincie
Breteler kreeg daarom de opdracht middelen te
nieuwbouwprojecten vielen stil, de portefeuilles
middelen vrij maken. Toen ik wegging was het tij
vinden zodat Pioneering kon voortbestaan.
werden leger en meer en meer bedrijven gingen
gekeerd: het geld ging er komen. De verhuizing
op de fles. Dat bemoeilijkte de spirit. De hele
van Saxion naar The Gallery heeft ook goed
Breteler had weliswaar geen bouwtechnische
sfeer was dat Pioneering moest blijven en er
gedaan. We moesten geld uit de markt halen en
kennis zoals zijn voorganger, maar wel
waren ook mensen die er steeds weer energie
nu wekten we niet meer het idee bij financiers
economische. Bovendien was hij goed ingevoerd
in staken. Vooral voor de veldtochten was veel
dat ze zaken zouden doen met Saxion.”
in de (bouw)regio; in zijn vorige functie was
belangstelling; je wordt ontvangen door een
hij projectmanager fysieke projecten bij de
collega en kijkt bij de buurman in de keuken.”
gemeente Enschede. “Aan kennis ontbrak het
Volhouden “Nu gaat het beter in de hele branche. Het lef is terug. Pioneering moet
Tij keert Toch was het lastig om voet aan de
volhouden, toch blijven presteren en innoveren.
grond te krijgen bij de provincie voor subsidie.
Kijk maar naar het personeelstekort: het besef
Imago Zijn periode bij Pioneering noemt hij een
Immers: de bouw was niet benoemd tot
was er al bij de leden dat dit in de toekomst
‘doorstartperiode’. “Het imago was over het
topsector – waar de meeste aandacht naartoe
een probleem zou zijn. Het was een nog groter
algemeen goed. De grootste gemene deler was
ging. Toch slaagde de club onder aanvoering
probleem geweest als we daar niet al op
de gedachte dat we zo’n instituut als Pioneering
van Breteler erin Pioneering op de agenda te
geanticipeerd hadden. Ook duurzaam bouwen
nodig hebben; innovatie in de bouw was toch
houden. “Eerst kregen we een financiering
en klimaatneutraal renoveren zitten nu in een
een ondergeschoven kindje. Bedrijven begonnen
voor twee jaar, daarna voor vijf jaar.” Voor die
enorme flow. De bouwsector in Twente is
zich te realiseren dat vernieuwen nodig was,
twee jaar kon Pioneering geld inzetten dat door
ontzettend sterk, met hoofdkantoren in de regio,
zoals klimaatneutraal bouwen, hergebruik,
onderbesteding in de eerste periode ongebruikt
maar innoveren blijft altijd nodig.”
wel, aan kennissen niet”, lacht hij.
Jan Breteler Directeur 2012-2014
53
DUURZAME ASFALTMENGSELS ZIJN OOK VOOR DE PUINRECYCLINGMARKT ZEER INTERESSANT
TESTEN MET DE ASFALTMENGSELS WORDEN UITGEVOERD OP PROEFSTROKEN
54
recyclen
PUIN IN ASFALT
Kan de steenfractie van het asfaltmengsel
Onderzocht wordt hoe bouwpuingranulaten
vervangen worden door een secundaire
het beste kunnen worden ingezet, aangezien
recyclingbouwstof bestaande uit
natuurlijke grondstoffen schaars zijn en naar
bouwpuingranulaten? Op deze vraag wil de
verwachting de hoeveelheid bouw- en sloopafval
werkplaats Inn2GWW antwoord geven in het
stijgt: in 2011 werd in Nederland ca. 19 miljoen
onderzoek naar Puin in asfalt.
ton puin verwerkt en dit aantal stijgt fors met de
jaren. Dit kan niet door de wegenbouw worden
Menggranulaat Snel werd duidelijk dat
ontwikkeld, zijn ook voor de puinrecyclingmarkt
opgevangen. Sterker nog, de afzet richting
het granulaat veel fijner en schoner moest
zeer interessant. Doordat gebruik wordt
wegenbouwprojecten zal afnemen.
worden. Daarom is contact gezocht met
gemaakt van lokaal en regionaal geproduceerde
fa. Van der Graaf, specialist op het gebied
grondstoffen ontstaan minder transportkosten
Zachte puinsoorten Het onderzoek Puin in asfalt
van zeef-, sorteer- en reinigingstechnieken
en komt minder CO2 vrij.
gaat met name richting lagetemperatuurasfalt
en het Asfalt Kennis Centrum (AKC) te
en zorgen dat de relatief zachte puinsoorten niet
Venlo dat asfaltmengsels, bestaande
te veel bitumen opzuigen. Dit laatste bleek in het
uit verschillende puingranulaat fracties
verleden eigenlijk het grootste struikelblok om
geproduceerd en getest heeft. De beste
zachte puinsoorten te verwerken in asfalt.
resultaten werden behaald met een menggranulaat met een hoog gehalte
Andere afzetkanalen Twee ‘R’ Recycling
betongranulaat. De normale stroom
Groep, een belangrijke speler in de
puingranulaat werd hiervoor nogmaals
puinrecycling in de regio, heeft in 2010
gesorteerd moeten worden in schone
besloten om zich voor de afzet van
betonpuin en metselwerkpuin. Deze schone
granulaten meer te gaan richten op andere
stromen zijn weer gereinigd, gebroken
(te ontwikkelen) kanalen, bijvoorbeeld de
en gezeefd in verschillende fracties om
asfaltindustrie. De kennis over hergebruik
er verschillende asfaltmengsels mee te
van puingranulaten in (warm)asfalt was
produceren. Deze mengsels zijn geschikt
echter zeer beperkt. Besloten is om contact
voor boven-, tussen- en onderlagen.
te zoeken met Pioneering om daar het probleem met de mogelijke oplossing
Proefvak Met medewerking van de gemeente
voor te leggen. Na goedkeuring van het
Hengelo kon TRM ook een proefvak van
projectplan dat ABS Infradvies heeft
ruim 5000 vierkante meter aanleggen om
opgesteld, is in 2011 het project Puin in
verschillende asfaltmengsels te testen en te
asfalt van start gegaan.
monitoren. De duurzame asfaltmengsels die zijn
HOE KUNNEN BOUWPUINGRANULATEN HET BESTE WORDEN INGEZET ALS NATUURLIJKE GRONDSTOFFEN SCHAARS ZIJN
55
OM ANDERS TE KUNNEN WERKEN EN DE BOUW TE VERANDEREN ZIJN, BEHALVE TECHNISCHE, SOCIALE INNOVATIES NODIG
56
Theorie U
SOCIALE INNOVATIE IS ÓÓK NODIG IN DE BOUW
Pioneering ziet dat er (in projecten) steeds
vraag A naar oplossing B, op basis van kennis
meer aandacht wordt gevraagd voor een beter
en ervaringen uit het verleden, is geen garantie
milieu, betrokken stakeholders én persoonlijke
op succes. Oplossingen vinden voor complexe
ontwikkeling. Om anders te kunnen werken en
vraagstukken vraagt om een andere manier van
de bouw te veranderen is, naast technische,
werken dan we gewend zijn. Theorie U biedt
sociale innovatie nodig.
opties voor die andere manier van werken: meer tijd nemen om zonder (voor)oordelen te kijken,
Ook daar heeft Pioneering oog voor. In het najaar
informatie te verzamelen, stakeholders te spre-
van 2016 gingen daarom twaalf ‘Pioneers’ aan
ken en zekerheden los te laten. Met de informa-
de slag met Theorie U. Dit is een werkwijze die
tie die dat oplevert, werken stakeholders met
handvatten biedt om aan de slag te gaan met die
elkaar aan prototypes die ze verder ontwikkelen
aandachtspunten. In totaal organiseerde Pionee-
tot definitieve processen of producten.
ring vier kennissessies over Theorie U. ‘Ga eens stilstaan’ In de sessies over Theorie Hier en nu Theorie U gaat er vanuit dat we ant-
U was veel ruimte voor praktijkvoorbeelden,
woorden op vraagstukken niet vinden in het ver-
filmpjes, eigen ervaring en de dialoog daarover.
leden, maar in het hier en nu. Rechtstreeks van
Besproken werd bijvoorbeeld hoe je traditioneel
leiderschap (‘management by accident’) kunt ombuigen naar authentiek leiderschap waarbij je leiding geeft vanuit de toekomst. Een tip om meer beweging te krijgen in een organisatie was onder andere om eens stil te gaan staan in plaats van alleen maar harder te gaan lopen, uit bijvoorbeeld angst in crisistijd. Er kunnen meer dingen ontstaan zodra je even loslaat. Diepgang Met de opgedane kennis kunnen de deelnemers de werkwijze op hun eigen vraagstukken toepassen. Uit de reacties bleek dat zij de sessies als waardevol ervaren hebben. Door er met elkaar het gesprek over te kunnen voeren, ontstond meer diepgang.
57
MET EN VAN ELKAAR LEREN TIJDENS THEORIE U
Overwogen keuzes maken
KLIMAATNEUTRAAL RENOVEREN OM EEN SPRONG TE MAKEN
58
Vooruitlopend op de maatschappelijke opgave
hobbykamerwoningen van Domijn op Het
speciale radiatoren geplaatst en vloeren,
om ook de bestaande woningvoorraad te
Lang Noord verbeterd naar energielabel A.
gevels en daken geïsoleerd. Omdat Pioneering
verduurzamen, startte Pioneering diverse
Een kleiner deel is naar A+ label gegaan
ervaring had met eerdere monitoring vanuit
projecten binnen de toenmalige werkplaats
en 28 woningen naar A++ (passiefhuis).
de werkplaats Klimaatneutraal Renoveren,
Klimaatneutraal Renoveren. Onderzocht werd
Om goede conclusies te kunnen trekken is
bracht Domijn dit project ook bij de werkplaats
hoe woningen een (grote) labelsprong konden
gemonitord en is het berekende energieverbruik
in. Naast de beoordeling van wooncomfort,
maken, naar A, A+ of zelfs A++.
vergeleken met het werkelijke verbruik. Ook
de bewonerstevredenheid en de werkelijke
keek de werkplaats naar eventuele zwakke
energieverbruiken, is het maken van
Technische oplossingen, financiële haalbaarheid
plekken in de thermische isolatie (‘lekken’), de
infraroodopnames tijdens de renovatie van
en bewonerstevredenheid wogen mee. Door
terugverdientijd en de bewonerstevredenheid.
de eerste woningen van grote toegevoegde
deze onderzoeken geeft Pioneering Twentse
De resultaten zijn interessant voor vergelijkbare
waarde geweest. Direct konden verbeteringen
bedrijven een voorsprong bij de aanpak en helpt
projecten in een grote regio: de onderzochte
worden doorgevoerd, bijvoorbeeld bij de
ze opdrachtgevers goed overwogen keuzes te
hobbykamerwoningen staan niet alleen veel in
aansluitingen van de achterdeur. De resultaten
maken bij renovatieplannen.
Enschede maar in heel (Oost-)Nederland.
van FloraDomijn vormden de input voor het gezamenlijke onderzoek van de werkgroep
‘Het Lang Noord’ In Enschede zijn
Flora Domijn In de Enschedese Bloemenbuurt
circa tweehonderd zogenaamde
zijn tussen 2011 en 2013 195 woningen uit
Energie van WoON (Twentse Woningcorporaties).
1928 gerenoveerd van label E of F naar een
Velve Lindenhof, Enschede In de wijk Velve
A-label. Naast de benodigde bouwkundige
Lindenhof zijn tien karaktervolle zogenaamde
maatregelen is ook de energieprestatie van
roodbouw en vijftien grijsbouw woningen van
de woning flink verbeterd. Het behoud van het
De Woonplaats grondig gerenoveerd. Deze
karakteristieke gevelbeeld van de woningen
renovatie was een bewuste keuze van de
was een van de redenen om te kiezen voor
bewoners. De werkplaats Klimaatneutraal
renovatie in plaats van nieuwbouw. Bij
Renoveren deed onder andere onderzoek naar
deze cascorenovatie moesten de bewoners
de financiële haalbaarheid met betrekking
tijdelijk verhuizen naar een wisselwoning.
tot de Total Cost of Ownership. Daarnaast is
Naast bouwkundige verbeteringen werden
een onderzoek naar de procesbeheersing van
ook een ventilatiesysteem aangebracht,
energetische renovaties opgeleverd.
FLORADOMIJN: RENOVATIE LABEL E OF F NAAR A-LABEL
RENOVATIE VIJFTIEN GRIJSBOUW WONINGEN ‘VELVE LINDENHOF’
59
TECHNISCHE OPLOSSINGEN, FINANCIËLE HAALBAARHEID EN BEWONERSTEVREDENHEID
HET AANBRENGEN VAN EEN NIEUWE BUITSCHIL OP ‘HET LANG NOORD’
‘ALS JE IETS LEUK VINDT, ZET JE JE ER GRAAG VOOR IN’
60
INTERVIEW Carmen Oude Wesselink
‘DE DATABANK VOOR IEDEREEN’ De spreekwoordelijke spin in het web. De
coördineer ik de uitvoering van onze projecten en
hun inkomen middels een ander economisch
organisatorische duizendpoot. De mater
pak ik af en toe ook zelf een project op. Natuurlijk
model.” Nog een voorbeeld: “Een werkgroep-
noster. ‘Miss Pioneering’. Wie contact
altijd in combinatie met een inhoudelijk persoon,
je binnen de werkplaats HTSM nam circulair
heeft met Pioneering, heeft contact met
vaak de chef werkplaats. Daarnaast promoot
bouwen als speerpunt. De wijze waarop we daar
Carmen Oude Wesselink. Toen Pioneering
ik Pioneering om nieuwe deelnemers binnen
rondom, samen met een opdrachtgever die zijn
een goed jaar bestond, kwam zij het team
te halen. Ik vertel hun graag wat we kunnen
nek durft uit te steken, een project hebben opge-
versterken en sindsdien is ze een baken op
toevoegen als innovatief netwerk.”
zet, namelijk een masterclass gekoppeld aan de
het programmabureau. “De databank voor iedereen”, lacht ze.
uitvoering, is ook nog eens uniek in Nederland.” Kennis delen “In het begin wilde nog niet iedereen kennis delen, maar dat is sterk veranderd.
Genieten “Als ik dan zie hoeveel energie er
Ze had destijds nauwelijks kennis van de
Daardoor ontstaat vertrouwen en kunnen projec-
binnen zo’n groep Pioneers vrijkomt kan ik
bouwsector – “Behalve dat ik drie een keer huis
ten daadwerkelijk met elkaar uitgevoerd worden.”
daar erg van genieten. Ik ben er trots op dat
had gekocht” – maar ze maakte enthousiast
En dat is juist waar Carmen haar energie uit haalt.
we dit met zijn allen voor elkaar boksen, zowel
de overstap van de Saxion bibliotheek naar
“Wat ik erg mooi vind, is dat bijvoorbeeld een
als organisatie maar zeker ook als netwerk.”
Pioneering. “Mij triggerde de combinatie van
studentenonderzoek kan leiden tot een geheel
Na bijna negen jaar voelt ze zich verweven
communicatie en de ondersteuning bij projecten
vernieuwend concept. Zoals de LandschapLodge.
met haar werk. Ze werkt 24 uur op het
in deze functie. Je maakt het hele proces van
Partijen vinden elkaar binnen het netwerk om
programmabureau, maar ze is eigenlijk wel
begin tot eind mee. Mijn takenpakket werd ook
zo’n idee van een student verder te brengen tot
24/7 bezig met Pioneering. “Als je iets leuk
steeds breder; ik werd verantwoordelijk voor
een concreet product. En dit is dan weer niet
vindt, zet je je er graag voor in.” Zelfs als ze
de organisatie van alle kennisdeling. Naast
alleen business voor de bedrijven maar ook de
onderweg is, laat Pioneering haar niet los. Ziet
het websiteonderhoud ging ik ook boekjes,
toeristenindustrie in de regio wordt er beter van
ze een bus rijden van een bouwbedrijf: “Kijk...
folders en het innovatiemagazine samenstellen,
en boeren kunnen hiermee invulling geven aan
weer een deelnemer van ons!” Carmen Oude Wesselink Projectcoördinator 2010-heden
61
Innovatiepartners
PITCH & MATCH COMPOSIETEN ISM PSP EN NOVELT
DE KRACHT VAN SAMENÂ WERKEN Pioneering werkt met regionale en landelijke partners samen aan innovatieve vraagstukken en
62
maatschappelijk opgaven.
JAAREVENT ISM DE REGIO TWENTE
JAAREVENT ISM DE BOUWCAMPUS
Ondernemershuis voor het Vechtdal
63
SAMENWERKINGSPROGRAMMA ’GO DUURZAAM’ MET BIO-ENERGIE CLUSTER OOST-NEDERLAND
‘BOUWTEAM DAARLERVEEN’:VERNIEUWDE COÖPERATIEVE SAMENWERKINGSVORM BIJ RIOLERINGSWERKZAAMHEDEN
Pilot Daarlerveen
64
BOUWTEAM ALS DUURZAME VORM VAN SAMENWERKING
Een werkgroep vanuit de werkplaats
geoptimaliseerd. Met deze en andere pilots
INN2GWW heeft zich tot doel gesteld
heeft Pioneering ook andere opdrachtgevers
te onderzoeken of de coöperatieve
gestimuleerd te kiezen voor een samenwerking
samenwerkingsvorm ‘bouwteam’ nieuw leven
in bouwteamverband.
ingeblazen kan worden. Door pilotprojecten in Twente te gebruiken om coöperatieve
Contract of vertrouwen? In 2013 studeerde
en competitieve aspecten te monitoren
een student voor zijn Master of Science in
worden meer kansen gegenereerd voor
Civil Engineering and Management aan de
partijen om duurzamere en efficiënte vormen
Universiteit Twente af op het onderwerp
van samenwerking in de GWW-sector te
bouwteam. Zijn onderzoek Contract of
stimuleren.
Vertrouwen? gaat over het spanningsveld tussen de prijsvorming en de samenwerking
Continue monitoring Een van die pilots
in een bouwteam. Het richt zich op de vraag
was het project ‘Bouwteam Daarlerveen’
hoe opdrachtgevers kunnen omgaan met
(2011) van de gemeente Hellendoorn,
de onzekerheid over de prijsvorming van de
voor een onderzoek naar een vernieuwde
uitvoeringsfase bij het aanbesteden van een
coöperatieve samenwerkingsvorm bij
bouwteam.
rioleringswerkzaamheden. In opdracht van
OVERHANDIGING ONDERZOEKSRAPPORT, APRIL 2013
Pioneering heeft de Universiteit Twente het
Coöperatieve samenwerking Hij keek daarbij
proces van begin tot oplevering gemonitord.
specifiek naar de geïntegreerde vorm van het
Dankzij de aandachtspunten uit het rapport
bouwteam waarbij de aanbesteding plaatsvindt
kon het samenwerkingsproces worden
voor de voltooiing van het definitief ontwerp.
Het bouwteam is een samenwerkingsverband tijdens de ontwerpfase van een bouwproces. Kenmerkend is dat de opdrachtgever samen met de uitvoerende discipline (de opdrachtnemer) zitting heeft in het bouwteam. De samenwerking in de bouwteamfase heeft als doel te komen tot een ontwerp waarbij rekening is gehouden met de gevolgen ontwerpkeuzes voor de uitvoeringsfase. Dat vereist het ontstaan van een coöperatieve samenwerking tussen opdrachtgever en opdrachtnemer, waarin zij gezamenlijk problemen oplossen en rekening houden met elkaars belangen. Sociale beheersing De onderzoeker concludeerde dat opdrachtgevers kritisch moeten zijn over het gebruik van formele beheersing (de vastlegging van prestaties en verplichtingen) in een geïntegreerd bouwteam. De kans bestaat immers dat daarmee het ontstaan van zo’n coöperatieve samenwerking wordt belemmerd. Dat beperkt de beoogde meerwaarde van het gebruik van een bouwteam als bouworganisatievorm. Het onderzoek laat daarnaast zien dat de nadruk op sociale beheersing (de ontwikkeling van vertrouwen), in combinatie met het gebruik van formele beheersing, kan leiden tot het effect van complementariteit. Daarbij versterken de twee vormen elkaar, waardoor ze bijdragen aan zowel het ontstaan van een coöperatieve samenwerking als de prijsvorming van de totale uitvoeringskosten.
65
Van idee tot innovatie
LANDSCHAPLODGE IS VOLLEDIG ZELFVOORZIENEND Een gebouw dat het jaar rond zelfvoorzienend
Pioneering, De Groot Vroomshoop, Loohuis
en zelfregulerend is, zonder aansluitingen op
Installatietechniaek en SchipperDouwes
nutsvoorzieningen. Dat is de Landschaplodge;
Architectuur is de LandschapLodge de eerste
een fraai vormgegeven en snel te plaatsen
toepassing. Door de gekozen vorm, vier
autarkisch concept, naar het idee van een
gekoppelde componenten die ruggelings
afstudeerder aan de Universiteit Twente.
worden geplaatst, ontstaat vanuit elke ruimte een optimale beleving van het landschap. Door
66
Haar idee was een tijdelijk gebouw te ontwerpen
dit 360 graden panorama over het landschap
dat uit verschillende segmenten bestaat en dat
ontstaat een eenheid tussen lodge en omgeving.
zelfregulerend is. De Landschaplodge is daaruit
Zowel in de gevel als de constructie zijn
voortgekomen.
duurzame en natuurlijke materialen toegepast, waardoor zij qua beleving ook aansluiten bij het
Autarkisch Het idee klinkt utopisch: een
landschap. Behalve de Landschaplodge met vier
woning die zonder aansluiting op de
gekoppelde componenten, kunnen ook andere
nutsvoorzieningen comfortabel blijft. Toch
uitvoeringen met meer of minder gekoppelde
lukt dat met de Landschaplodge. In deze ‘box’
componenten samengesteld worden.
blijft het binnenklimaat ’s zomers en ’s winters
HET ONTWERP VAN DE ‘SMARTCUBE’ VORMDE DE BASIS VOOR DE LANSCHAPLODGE
rond de twintig graden. Juist door de autarkie
Landschapskamer De eerste lodge is als
kan hij overal worden geplaatst. Dankzij de
landschapskamer op een prachtige plek
prefab productie, onder geconditioneerde
bij erve De Bölte in Nutter geplaatst. Deze
omstandigheden, staat hij in één dag. Afhankelijk
‘landschapskamer’ is speciaal voor de toepassing
van de omgeving zijn de componenten
als hotelkamer in het landschap ontwikkeld
verschillend ingedeeld en kunnen zij geschakeld
voor het nieuwe hotelconcept Landschaphotel.
en/of gestapeld worden. Bij ondiep water kan
Dit is helemaal gericht op beleving van en
de lodge op schroefpalen gezet worden en
ontmoetingen in en met het landschap. Dit
bij diep water op pontons. Op basis van het
concept levert een passend economisch model
nieuw ontwikkelde autarkisch en hoogwaardig
voor landschappen met hoge natuurwaarden en
concept van de student in samenwerking met
beleving.
AUTARKISCH WONEN IN DE NATUUR
67
DE EERSTE PLAATSING VAN DE LANSCHAPLODGE BIJ ERVE DE BÖLTE IN NUTTER
‘DE CIRCULAIRE ECONOMIE STAAT NU VOOR HET EERST ECHT OP DE AGENDA’
68
INTERVIEW WIM STURRIS
‘IN DEZE TIEN JAAR TIJD HEBBEN WE DUURZAAM HEID NAAR DE VOLGENDE DIMENSIE GEBRACHT’ “Dat de bouw ca. 40 procent van de afvalberg
in de groep en iedereen kan ermee aan de
geadopteerd. De circulaire economie staat nu
veroorzaakt en dat grondstoffen eindig zijn
slag binnen de eigen business: de eerste
voor het eerst echt op de agenda; vorig jaar
- dat stond tien jaar geleden nog niet op de
stap op weg naar vernieuwing in de bouw.
is het grondstoffenakkoord gesloten. Dan
agenda. Nu wel. De sloop van gebouwen kon
Sturris maakte via Pioneering kennis met de
ben je toch een echte pionier”, vindt Sturris,
zo niet doorgaan, maar hoe doe je dat dan
kennisinstellingen en kreeg er ‘meer begrip
doelend op de werkplaatsdeelnemers
wat is de oplossing; hergebruik, aanpasbaar
en fit mee’. “Innovaties, ideeën en oplossingen
die zich hier al jaren om bekommeren. Hij
bouwen?”
die over de bühne komen kun je in je eigen
constateert dat de crisis blijkbaar nodig
bouwconcepten kwijt. Het is goed dat daar
is geweest om dingen te veranderen en
Deze vraagstukken hielden Wim Sturris,
testomgevingen voor worden gecreëerd. Dat
mensen bewust te maken van de noodzaak
‘Pioneer’ van het eerste uur, al langer bezig
kan alleen maar als opdrachtgevers meedoen
daarvan. “Ik mag het natuurlijk niet hardop
en hij vermoedde dat ‘industrieel duurzaam
en nieuwe ideeën een kans geven”, vult hij
zeggen, maar de crisis had wat dat betreft
en flexibel bouwen’ een oplossing kon zijn.
direct zelf aan. “De opdrachtgever moet dat
wel iets langer mogen aanhouden. Inmiddels
Enthousiast sloot hij zich daarom, toen nog
soort nieuwe duurzaamheid uitvragen. Die
is de volgende dimensie van duurzaamheid
vanuit Van Dijk Bouw en inmiddels De Groot
verantwoordelijkheid ligt deels daar en deels bij
aangebroken.”
Vroomshoop, aan bij de werkplaats IDF van
de overheid. Als zij niet willen, blijft het zoals het
Pioneering. “Eerst als deelnemer, in het begin
altijd ging en waarvan we de negatieve impact
Voorop Wat Sturris betreft blijft Pioneering
vooral om kennis te halen, later ook vier jaar lang
nu ondervinden. Het is nodig dat mensen ánders
die tien jaar voorsprong houden. “Nu ligt
als voorzitter. Ik ben innovatief, nieuwsgierig en
gaan denken. Je kunt vanuit idealisme dingen
er de opgave om in 2030 de helft van alle
weet wetenschappelijke kennis te vertalen naar
veranderen die tevens financieel perspectief
grondstoffen te kunnen hergebruiken, in 2050
praktische oplossingen.”
bieden.”
alles. Kunnen wij dat niet al in 2020? Aan de hand van goede pilots kunnen we laten zien: zó
Opdrachtgevers moeten mee In de werkplaats
‘Echte pionier’ In tien jaar Pioneering werden
doe je dat. Ik denk echt dat het kan. Waarom
zag hij mogelijkheden om nieuwe ideeën te
steeds meer partijen zich daarvan bewust.
wachten tot 2050? Hier is al de structuur ervoor
verkennen. De opgedane kennis wordt gedeeld
“De ideeën worden op verschillende plekken
die andere regio’s niet hebben.” Wim Sturris Voorzitter werkplaats IDF 2011-2015
69
IPC-trajecten
PIONEERING VERBINDT BEDRIJVEN DIE SAMEN DE IMPACT WILLEN CREËREN 70
Pioneering heeft de afgelopen jaren tweemaal
gebouwen vormen de basis voor nieuwe. Het
een subsidie aangevraagd in de vorm van
bedrijfsleven ontwikkelt onder begeleiding
een Innovatie Prestatie Contract (IPC) bij
van Pioneering en met behulp van de
het Agentschap NL (nu Rijksdienst voor
kennisinstellingen zowel bouwsystemen als
Ondernemend Nederland).
kennis. Deze ontwikkelingen hebben betrekking op de industrialisatie van het werkproces,
Hoewel van de zeventig ingediende initiatieven
het ontwikkelen van prefab producten en
uiteindelijk maar vijftien projecten gehonoreerd
individuele, duurzame en transformeerbare
konden worden bij de eerste aanvraag, werd
bouwconcepten.
dit voorstel ook geselecteerd. Daarmee konden veertien bedrijven gedurende twee jaar in
Verduurzaming van gebouwen en
twee-, drie- en viertallen werken aan zeven
energiesystemen ‘Waardecreatie door het
innovaties. Pioneering heeft deze bedrijven
meten van data van gebouwen, gebruikers
bij elkaar gebracht zodat zij elkaar kunnen
en installaties’ is de tweede IPC-aanvraag die
versterken en vooruithelpen. Pioneering
aan Pioneering is toegekend. Bij de uitwerking
begeleidt hen en legt verantwoording af aan de
van het voorstel is nauw samengewerkt met
subsidieverstrekker.
het lectoraat Sustainable Building Technology & Materials van Saxion. De deelnemende
Verminderen milieu-impact Aanleiding
bedrijven vinden het van maatschappelijk
voor het IPC-project Groen, duurzame en
belang om energiezuinigheid in gebouwen te
flexibele bouwprojecten is dat er oplossingen
stimuleren ter reductie van de emissie van
moeten worden gezocht om de milieu-
broeikasgassen met als doel de beperking
impact van de sector te verminderen. De
van klimaatverandering. Samen met deze
bouwindustrie is namelijk de grootste
innovatieve bedrijven wil Pioneering en Saxion
vervuiler en afvalproducent van de wereld
in deze IPC zorgen voor verduurzaming van
geworden. Elementen zoals aanpasbaarheid,
gebouwen en energiesystemen. Deze doelen
transformatie en hergebruik kunnen een
worden behaald door de waardecreatie
essentiële rol spelen. De tijd dat een gebouw
die ontstaat bij het gebruikmaken van
gebruikt wordt voor één bestemming (wonen,
meetdata. Pioneering is de verbinder van
werken, recreëren) wordt steeds korter. Ze
geïnteresseerde mkb-bedrijven die dit traject
moeten daarom eenvoudig transformeerbaar
gezamenlijk willen bewandelen. Voor deze
zijn naar verschillende functies zoals wijziging
innovatietrajecten konden zij financiële
van woningbouw naar utiliteit en andersom
ondersteuning krijgen tot een subsidie
zonder kapitaalvernietiging. Bestaande
van 25.000 euro.
71
BEDRIJVEN VERBINDEN OM INNOVATIEKRACHT TE BUNDELEN
productontwikkeling
SAMEN WERKEN AAN NIEUWE PRODUCTEN
72
LOGICA KOZIJN
Binnen de werkplaats ProductÂontwikkeling van Pioneering werkten bedrijfsleven en studenten samen aan vele innovatieve oplossingen voor de bouw.
STELSTEUN
IDF BADKAMER 73
GELUIDSCHERM VAN SCHUIMBETON
ECODAK
innovatieve infra-toepassingen
COMPOSIET ALS DUURZAAM ALTERNATIEF VOOR DAMWAND EN STUW Composiet is een constructiemateriaal op
vertraging is aanleiding geweest voor
basis van harsen en glasvezel. De bijzondere
een verkenning in 2011 om de productie
eigenschappen en het productieproces maken
van de damwandprofielen zelf ter hand
het uitstekend geschikt voor de vervaardiging
te nemen en het huidige damwandprofiel
van damwanden en daarmee een goed
te optimaliseren. In 2010 zijn gegevens
alternatief is voor staal, hout of pvc.
verzameld en onderzocht. Het bleek dat met al deze gegevens een bevredigende
De levensduur is aanzienlijk langer omdat
damwandberekening kon worden gemaakt.
composiet niet gevoelig is voor invloeden van
74
COMPOSIET IS ALS DUURZAAM ALTERNATIEF VOOR STAAL, HOUT OF PVC GOED VERWERKBAAR
(zee-)water, UV en andere weersinvloeden.
Vervolgens liet Pioneering verwerkingsproeven
Het is vooral interessant op plekken waar
uitvoeren die leerden dat het materiaal, met
andere materialen minder toepasbaar zijn (denk
enkele aanpassingen, goed verwerkbaar is.
bijvoorbeeld aan corrosie in agressieve milieus
Vanwege het enthousiasme over het product
en aan zwerfstroom). Reden voor de werkplaats
van Rijkswaterstaat, de provincie Overijssel en
INN2GWW van Pioneering om onderzoek
beheerders van de grote vaarwegen in Overijssel
te doen naar de toepassing van duurzame
konden pilotprojecten worden uitgevoerd. De
composiet in grondkerende constructies.
resultaten hiervan zijn wisselend.
Composiet damwand In eerste instantie
Composiet stuw Behalve naar composiet
draaide het project Composiet damwand
voor damwanden onderzochten diverse
om de aanbrenging en evaluatie, met
ondernemingen uit de GWW-sector ook of
aansluitend een validatie om de acceptatie
composiet de stalen kleppen in stuwen kan
bij iedere opdrachtgever te vereenvoudigen.
vervangen. Hiervoor is in samenwerking
Omdat het materiaal maanden achter
met waterschap Regge & Dinkel een stuw
de douane in Rotterdam stond, kon het
drooggezet om te inspecteren hoe de
onderzoek echter pas later starten. Deze
draaipunten en aanslagen eruit zien. Daarna
PLAATSING COMPOSIET DAMWAND OP HET RUTBEKERVELD IN ENSCHEDE
is de engineering gestart om het ontwerp te vervolmaken en de 0-serie te produceren. Omdat de verschillende technieken bij elkaar moesten worden gebracht was de samenwerking van de verschillende disciplines cruciaal in het proces. Een belangrijk leerpunt was dat de mensen van de uitvoering vanaf het begin betrokken zouden moeten worden bij het
75
ontwerp. Hierdoor hadden problemen op het gebied van detaillering en de lokale specifieke wijze van plaatsen kunnen worden voorkomen. Na een ruime periode van ontwikkeling en testen is de klep in oktober 2013 succesvol geplaatst en functioneert hij naar tevredenheid. Om te kijken hoe de klep zich de komende jaren houdt wordt de stuw continu gemonitord.
AANBRENGEN, EVALUEREN, VALIDEREN EN ACCEPTEREN
organiseren
SAMEN INZETTEN OP HET BESTE RESULTAAT
76
In de afgelopen jaren hebben we met velen enthousiast gewerkt om het programmabureau, de werkplaatsen en de kennisdeling binnen Pioneering zo goed mogelijk uit te voeren. Hier een greep uit het archief van medewerkers die in de afgelopen 10 jaar werkzaam zijn geweest binnen de organisatie, en/of nog werkzaam zijn.
EEN GREEP UIT HET ARCHIEF VAN COLLEGA’S DIE WERKZAAM ZIJN OF ZIJN GEWEEST BIJ PIONEERING
77
‘WE MOETEN DIE DYNAMIEK IN DE CONTINUÏTEIT HOUDEN, WANT DE OPGAVE IS MEGA’
78
INTERVIEW GERARD HOITING
‘OM VERNIEUWING AAN TE JAGEN HEB JE EEN GROEP NODIG’ Gerard Hoiting hoefde niet lang na te denken of
vanuit Data From Sky. In dat geval worden met
waar een nieuw product in de praktijk werd
hij in het bestuur wilde stappen van Pioneering.
drones opnames gemaakt, die met software
uitgetest, onderzoek naar hergebruik van puin en
“Vernieuwing in de bouw en infra spreekt me
worden geanalyseerd. Dit leidt tot efficiëntere,
materialen in de GWW en bagger als bouwsteen.
aan en dat kun je niet alleen aanjagen - daar
betrouwbaardere en meer gegevens dan in
Ook BIM in de grond-, weg- en waterbouw en
heb je een groep voor nodig.” Hij vindt het een
een traditioneel onderzoek. In het bestuur
de toepassing van sensortechnologie zijn breed
eer dat hij daar bijdragen aan mag leveren. In
vertegenwoordigt Roelofs de infra. De andere
opgepakt.”
het dagelijks leven is Gerard Hoiting algemeen
leden hebben hierin zitting namens bouw,
directeur van Roelofs, een familiebedrijf in de
overheid, het publieke domein en onderwijs.
Mega opgave “Kennis delen brengt je
infrastructuur.
Door het aantal bestuursleden terug te brengen
verder. Ik ben ervan overtuigd dat het je wat
tot vijf is het bestuur slagvaardiger geworden.
brengt, maar dat ziet nog lang niet iedereen.
Maatschappelijke waarde “Ik ben nieuwsgierig
“We hebben verschillende achtergronden,
Pioneering moet daarom blijven aanjagen,
naar innovatieve werkvormen. We willen op
waardoor we snel goed geïnformeerd zijn
verbinden, initiëren en laten zien wat de
zoek gaan naar vernieuwing, het gaat ons juist
over wat er gebeurt in de wereld.” Hoiting ziet
uitkomsten zijn. We moeten die dynamiek in de
om alles wat meer is dan een buis aanleggen of
Pioneering als ‘de verbinder, de aanjager, de
continuïteit houden, want de opgave is mega”,
asfalteren. Omdat dat veel leuker is om te doen
stimulator’. “Zeker in de eerste vijf jaar zat het
erkent hij. Hij somt op: “De bouwagenda,
en omdat het maatschappelijke waarde heeft;
tempo er goed in”, blikt hij terug. “Pioneering is
de energietransitie, de innovatieagenda,
zo creëren we meerwaarde in het openbare
heel belangrijk, dat wordt misschien nog wel
human capital, sociale innovatie. Hierin zit
domein.”
eens onderschat.” Hij kan een reeks succesvolle
een hoeveelheid uitdaging voor Pioneering
vernieuwingsprojecten noemen. “Systems
om met de deelnemers koploper te zijn en
Aanjager en stimulator Roelofs is al geruime
Engineering in het kader van Combiplan Nijverdal
te concretiseren wat je met vernieuwing kan
tijd deelnemer aan diverse werkplaatsen,
voor beter beheersbare projecten en processen,
doen. Want Pioneering vernieuwt de bouw,
bezoekt graag de cafés en presentaties en
werken in bouwteam bij Daarlerveen in de
dat denk ik wel.” Eén kanttekening plaatst hij
is betrokken bij diverse innovatieprojecten
gemeente Hellendoorn voor betere resultaten
er wel bij: “Ik zie liever de slogan ‘Pioneering
zoals Infrakit, ASPARI en verkeersonderzoek
en minder faalkosten, composiet damwand
vernieuwt de bouw én infra’.” Gerard Hoiting Bestuurslid 2017- heden
79
Minder wateroverlast
PROJECT RENDABEL WATER VERBINDT OVERSCHOT EN VRAAG
De gemeente Enschede, waterschap
elkaar kunnen worden ‘verbonden’. Bovendien
Vechtstromen, NTP Milieu en Pioneering zijn
kan door deze twee met elkaar te verbinden
samen de mogelijkheden aan het onderzoeken
voorkomen worden dat (productie)bedrijven
voor projecten waarbij wateroverschot
en instellingen met een (grote) waterbehoefte
wordt verplaatst naar die plaatsen waar een
schoon drinkwater gebruiken.
watertekort is. Dit onderzoek ‘Duurzaam Gebiedsgericht Grondwater Beheer’ heeft twee
Westerval Voor dit onderzoek is de Westerval
doelen: duurzaamheid en efficiënter gebruik
in Enschede als zoekgebied geselecteerd.
van water.
In Enschede is dit namelijk ook een bekend probleem. De laatste jaren neemt de overlast
Op verschillende plekken is sprake van
van stijgend grondwater toe, wat leidt tot onder
een wateroverschot terwijl op andere een
andere natte kelders. Aan de andere kant kent
watervraag is. Hoge grondwaterstanden kunnen
Enschede organisaties die juist behoefte hebben
leiden tot hinder en wateroverlast en zij kunnen
aan veel water. Zij kopen voor deze processen
zelfs gezondheidsschade tot gevolg hebben.
schoon drinkwater in, dat in de toekomst alleen
De vraag is dus of het tekort en de vraag met
maar schaarser zal worden. Een voorbeeld van hoe ‘rendabel water’ kan worden verkregen is
80
het Medisch Spectrum Twente. Met pompen wordt daar de grond droog gehouden. De wens is om dit water te kunnen gaan gebruiken in bijvoorbeeld het koelsysteem van het gebouw. Drinkwater besparen Het onderzoeksproject behelst het viaduct aan de Westerval. Om dit droog te houden, wordt water onttrokken aan het gebied en naar een beek geleid. In dezelfde omgeving zitten (productie)bedrijven die nu nog schoon drinkwater verbruiken voor hun processen. Door deze te koppelen kan schoon
HOGE GRONDWATERSTANDEN KUNNEN LEIDEN TOT HINDER EN WATEROVERLAST
drinkwater worden bespaard. Een andere kant van dit duurzame en efficiënte waterbeheer is de overlast van heftige regenbuien beperken. Dit wil Enschede onder andere tegen gaan met groene dakpannen.
PROJECTBEZOEK KRISTALBAD, MEI 2012
81
RENDABEL WATER VERBINDT HET TEKORT EN DE VRAAG MET ELKAAR
Ecodak
DE VOORDELEN VAN EEN HELLEND GROEN DAK
82
Een groen dak filtert 10 tot 20 procent
aan waterretentie voerde Pioneering
van fijnstof in de lucht, compenseert
samen met de gemeente Enschede,
CO2-uitstoot en vertraagt door de
Waterschap Vechtstromen en STOWA uit
waterberging van bijna 45 procent de
bij enkele woningen in Transburg Enschede.
piekafvoer tijdens hevige regenbuien.
Neerslag op traditionele daken wordt
Dankzij de isolerende werking wordt het
vrijwel direct afgevoerd naar het riool via de
in de zomer minder warm onder het dak.
hemelwaterafvoeren. Daardoor is de kans dat het riool overbelast wordt en overstroomt
Tot nu toe werden deze groendaken vrijwel
in de toekomst steeds groter. Het water
alleen op platte daken toegepast. In Enschede,
stroomt naar het laagste punt en dat is in
en ook elders, zijn juist veel hellende daken. De
Enschede dat het centrumgebied. In het
ecodakpan voor hellende daken van de firma
kader van KAS – Klimaat Actieve Stad, wordt
Ecopan biedt hiervoor een oplossing. De pannen
gezocht naar mogelijkheden om deze overlast
zijn getest op woningen in De Bothoven te
te verminderen. De groene daken kunnen
Enschede en Pioneering heeft het effect hiervan
bijdragen deze toekomstige problemen te
vastgesteld. Er is onderzoek gedaan zowel de
vermijden. Zij kunnen, in tegenstelling tot de
thermische werking als de vermindering van
harde daken, zorgdragen voor bufferen en
wateroverlast.
vasthouden van neerslag. Water zal door het substraat worden vastgehouden of verbruikt
De ecodakpannen voor hellende daken kunnen
worden door de planten. Het water dat niet
op de regels van het ‘oude’ dak worden
wordt gebruikt, verdampt en wordt afgegeven
gelegd. De pan bestaat uit een waterdicht
aan de atmosfeer.
kunststofelement waarin een substraatlaag zit met daarop een sedumbegroeiing. Uit de
Green Deal Groene Daken Vanwege de gunstige
metingen van Pioneering uit 2014 en 2015
effecten van groene daken op de leefbaarheid
bleek dat onder het dak met ecopannen
in de steden, moedigen de waterschappen de
tijdens warme dagen de temperatuur 6 tot 13
komst ervan aan. De gemeenten Enschede
graden lager is dan onder betonpannen. Bij
en Amsterdam ondertekenden samen met de
koeling hoeft bij daken met ecopannen minder
waterschappen Vechtstromen en Amstel, Gooi
gekoeld te worden dan bij daken met betonnen
en Vecht een Green Deal Groene Daken. Met die
dakpannen.
Green Deal Groene Daken willen zij bijdragen aan ‘klimaatactieve steden’: steden die goed
HET DAK WORDT OMGEZET VAN PANNEN NAAR GROENDAK
Wateroverlast? Het onderzoek naar de
voorbereid zijn op klimaatverandering en
mate waarin de ecodakpan kan bijdragen
waarbij de leefbaarheid voorop staat.
GROENDAKEN VERMINDEREN WATEROVERLAST EN BEVORDEREN DE LEEFBAARHEID VOOR BEWONERS
83
PROEFDAKEN MET DE ECOPAN IN DE ENSCHEDESE WIJK ‘DE BOTHOVEN’
De kracht van Pioneering
HET NETWERK VAN ÉN VOOR KOPLOPERS
Binnen Pioneering werken inmiddels ruim 200 bedrijven, kennisinstellingen en overheden samen aan innovatie. Door de grote diversiteit aan koplopers ontstaat er een mooie dynamiek en wordt co-creatie gestimuleerd. Samenwerken, kennis delen, innoveren en opschalen zijn hierbij onze doelen.
84 WEGENBOUW
ClimaLevel T h e
U l t i m a t e
L e v e l
i n
C o m f o r t
ClimaLevel T h e
U l t i m a t e
L e v e l
i n
C o m f o r t
85
#HOUDBAREHUISVESTING
86
Sallandse Wegenbouw
Roosdom Tijhuis
Exo black Exo regular
I S O L AT I E LEAN BOUWEN
87
Nawoord
SAMEN KOM JE VERDER Tien jaar lang vernieuwden we samen
kennis vergaren en delen kan betekenen voor
de bouw en infra. Heel veel dank voor al
de bouwsector en daarmee de hele regio. Ben je
jullie medewerking, belangstelling en
nog geen deelnemer en heb je na het zien van al
aanwezigheid in alle jaren.
die prachtige projecten zin om je aan te sluiten? Kijk dan op www.pioneering.nl/deelname.
Met dit boek hopen we een goed beeld te hebben geschetst van wat tien jaar samen
Samen komen we verder. Team Pioneering
10 JAAR
90