Ruimte voor de economie van morgen

Ruimte voor de Economie van Morgen Ruimtelijk Economische Bouwstenen voor de groei van Amsterdam / Koers 2025

Vastgesteld door College van B en W op 18 juli 2017

Colofon Ruimte voor de Economie van Morgen Amsterdam 2017 Dit is een product van cluster Ruimte & Economie van de Gemeente Amsterdam www.amsterdam.nl/economievanmorgen economievanmorgen@amsterdam.nl Dit product is mede tot stand gekomen met bijdragen van: Amsterdam Economic Board Amsterdam Inbusiness Jester advies SPCitl OIS MUST Foto voorpagina: A’dam Lookout Vormgeving & kaartmateriaal: Sebastian van Berkel & Michiel van Gucht – MUST

2

Ruimte voor de Economie van Morgen

Inhoudsopgave Voorwoord

5

Samenvatting Introductie

7 15

6.

6.1 6.2

Realisatie 73 Een nieuwe kantorenstrategie Bedrijvenstrategie Metropoolregio Amsterdam Samenwerken Verbinden Branding

1.

1.1 1.2 1.3

Amsterdam als werkgebied 21 De magneetwerking van Amsterdam Steden als economische motor Drie economische opgaven voor stedelijke groei

7.

7.1 7.2 7.3

2.

2.1 2.2 2.3 2.4

Toekomstscenario’s 29 Economische scenario’s van de MRA Nieuwe stedelijke werkmilieus Adaptieve strategie Diversiteit in werkmilieus

Nawoord

89

Literatuur

90

3.

3.1 3.2 3.3 3.4 3.5

Woon-werkwijken 37 Economische kansen voor nieuwe wijken Woonwijken Creatieve wijken Productieve wijken Stadsstraten

83

4.

Kantoorgebieden 53 4.1 Internationaal topmilieu 4.2 Innovatiedistrict 4.3 Multimodale knooppunten 5.

Productiezones 5.1 Haven 5.2 Bedrijventerreinen

67

Ruimte voor de Economie van Morgen

3

4

Ruimte voor de Economie van Morgen

Voorwoord Vorig jaar heeft het College van B en W met Koers 2025 ingezet op de bouw van minimaal 50.000 nieuwe woningen voor de komende tien jaar. Maar dat betekent niet dat Amsterdam de komende jaren alleen maar woningen zal bouwen. Een complete stad heeft veel meer nodig zoals scholen, cultuur, bruggen, maatschappelijke instellingen, sportfaciliteiten, openbaar vervoer en parken.

Voor economie en werk heeft Amsterdam een bijzondere positie.

Steden als Amsterdam ontwikkelen zich als economische motoren en als belangrijke plek voor toekomstige werkgelegenheidsgroei, niet alleen voor inwoners van Amsterdam maar ook voor bewoners in de metropoolregio en daarbuiten. Stedelijke ontwikkeling in Amsterdam biedt kansen voor nieuwe economische groei door aan te sluiten bij hedendaagse vestigingstrends en behoeften.

Voor de groei van de stad zal de komende jaren een deel van de Amsterdamse bedrijventerreinen transformeren tot nieuwe wijken, en veranderen monofunctionele kantoorgebieden tot aantrekkelijke gemengde woon-werkwijken. Om voldoende ruimte te houden voor diversiteit aan werk zal Amsterdam naast kantoorruimten voor kenniswerkers ook ruimte moeten bieden aan bedrijvigheid voor vak geschoold werk. Hiervoor wordt ruimte gevonden in nieuwe stedelijke wijken en op de resterende kavels bedrijventerrein, maar wordt ook samen met de metropoolregio

ruimte rond Amsterdam benut voor het behouden van bedrijven in de nabijheid van Amsterdam.

Met Ruimte voor de Economie van Morgen biedt het College van B en W economische bouwstenen voor nieuwe gebiedsontwikkeling. Met deze bouwstenen als opgaven voor ruimtelijk projecten wordt het vestigingsklimaat van Amsterdam versterkt, en bieden de nieuwe delen van Amsterdam ook kansen voor nieuw en divers ondernemerschap waardoor iedereen kan profiteren van economische groei in de stad. Zo blijft Amsterdam ook in de toekomst een stad voor iedereen.

Namens het College van B en W,

Eric van der Burg Wethouder Ruimtelijke Ordening en Grondzaken

Kajsa Ollongren Wethouder Economie

Ruimte voor de Economie van Morgen

5

Kansenkaart

PRODUCTIEVE WIJK

STADSSTRATEN

INTERNATIONAAL TOPMILIEU

MULTIMODAAL KNOOPPUNT

WOONWIJKEN

6

BEDRIJVENTERREIN

CREATIEVE WIJK

HAVEN

INNOVATIE DISTRICT

Ruimte voor de Economie van Morgen

Samenvatting Ruimte voor economie in nieuwe stedelijke groei Amsterdam zal de komende jaren snel groeien. Met de nieuwe stedelijke groeistrategie Koers 2025 heeft het college van B en W ingezet op de bouw van minstens 50.000 nieuwe woningen in tien jaar. Hiermee sluit Amsterdam aan bij andere snelgroeiende internationale steden zoals Londen, Stockholm en Wenen, die net als Amsterdam kiezen voor een ambitieus woningbouwprogramma. aantal inwoners

Amsterdam 130 MRA

120

MRA zonder Amsterdam

110

1.200.000 1.000.000

PBL/CBS hoog prognose bevolkingsgroei PBL/CBS laag

bevolking

800.000 600.000

prognose banen op basis van trend

banen

200.000 1980

1990

2000

2010

100

2000

Nederland

2005

2010

2015

jaar

Figuur 2: Groei werkgelegenheid (bron: LISA/OIS)

Ruimte voor de Economie van Morgen is de economische uitwerking van de stedelijke groeistrategie Koers 2025. Als ruimtelijk economisch vergezicht is dit ook een bouwsteen voor de toekomstige Omgevingsvisie.

400.000

1970

groei werkgelegenheid (index: 2000=100) 140

2020

2030 jaar

Figuur 1: Ontwikkeling en prognose bevolking en werkgelegenheid, Amsterdam 2016 (bron: OIS, PBL)

De bevolkingsgroei in Amsterdam hangt samen met werkgelegenheidsgroei. In Amsterdam groeit de werkgelegenheid de afgelopen twee decennia sterk door opkomst en groei van de kenniseconomie. Kennisintensieve en innovatieve bedrijvigheid, op zoek naar gespecialiseerd talent, hebben vaak een vestigingsvoorkeur voor grote steden.

Hierdoor ontwikkelen kennisintensieve steden als Amsterdam zich als als economische groeimotor voor een veel omvangrijkere stedelijke regio. Groei van de kenniseconomie en de in Koers 2025 voorgenomen transformatie van bedrijventerreinen voor nieuwe stedelijke groei, vraagt om een visie die ruimte biedt voor werken in de stad door kantooren bedrijfsruimte te integreren in nieuwe gebiedsontwikkeling.

Drie opgaven Amsterdam staat aan de vooravond van een nieuwe periode van stedelijke groei. Voor deze periode agendeert Ruimte voor de Economie van Morgen drie ruimtelijk-economische opgaven: 1. Sluit aan bij de vestigingsbehoefte van de stedelijke kenniseconomie Om de groei van de stedelijke economie te faciliteren zijn gemengde woonwerkmilieus met zelfstandige kantoorruimte en voorzieningen belangrijk. Door deze gemengde milieus te ontwikkelen sluit Amsterdam aan bij hedendaagse vestigingstrends en het toenemende belang van nabijheid in de moderne diensteneconomie1. Voor de 1 Henri de Groot (2017) p.5

Ruimte voor de Economie van Morgen

7

menging met kantoren worden vier typen woon-werkmilieus onderscheiden: internationaal topmilieu, multimodale knooppunten, innovatiedistricten en creatieve wijken. Deze vormen de basis voor een nieuwe geactualiseerde kantorenstrategie die niet uitgaat van monofunctionele kantoorparken, maar streeft naar gemengde milieus waar vraag naar is.

§§

Reserveren van ruimte voor verplaatsende bedrijven om stedelijke groei mogelijk te maken. Zonder reserveringen bestaat het risico dat de laatste resterende kavels aan bedrijventerrein in Amsterdam snel worden ingevuld. Dit kan de groeiambitie van Amsterdam vertragen.

2. Ontwikkel Amsterdam als inclusieve stad van en voor iedereen, en maak ruimte voor economische diversiteit Koers 2025 heeft in totaal 230 hectare bedrijventerrein aangewezen voor nieuwe stedelijke groei. Daarvan is een groot deel in de Structuurvisie 2040 aangewezen als bedrijventerrein voor ‘stadsverzorgende’ bedrijven.

§§

Behouden van bedrijvigheid in de metropoolregio. De metropoolregio heeft kwantitatief voldoende ruimte aan bedrijventerreinen om verplaatsing op te vangen.

Gemeenten met ruimte zien hierin kansen voor groei van werkgelegenheid.

§§

Coördinatie tussen projecten, gronduitgifte en metropoolregio is noodzakelijk om verplaatsende bedrijven plek te bieden, om te bouwen voor eindgebruikers en om ondernemerschap te behouden voor stad en regio.

Het inzetten van deze bedrijventerreinen voor stedelijke groei vraagt om een nieuwe visie voor ruimte voor bedrijven in de stad. Ruimte voor de Economie van Morgen gaat in lijn met Koers 2025 uit van deze transformatie van bedrijventerreinen, en ontwikkelt, in het belang van sociaal-economische diversiteit, een ruimtelijke strategie voor het behoud van bedrijven in stad en regio. Deze bedrijvenstrategie bestaat uit de volgende elementen: §§

Integratie van bedrijven die passen in woon-werkmilieu in nieuwe productieve wijken en stadsstraten. Hiermee keert Amsterdam terug naar haar eigen bouwtraditie van de negentiende eeuw en daarvoor, waarbij naast wonen ook ruimte wordt gemaakt voor bedrijven die behoefte hebben aan vestigingslocaties met stedelijke interactie.

Integratie van bedrijven in stedelijke gebieden biedt ruimte voor ambachten, lokale kleinschalige productie, en moderne ‘hybride’ productiebedrijven die behoefte hebben aan ruimtes die voorzien in een mix van kantoor- en bedrijfsruimte.

§§

Duidelijke keuzes maken voor invulling laatste kavels bedrijventerrein. Amsterdam heeft nog 60 hectare aan beschikbare uitgeefbare grond voor bedrijventerreinen, en het Havenbedrijf Amsterdam heeft nog 60 hectare ruimte op niet-kadegebonden bedrijventerrein. Door transformatie van bedrijventerreinen wordt aanbod in Amsterdam schaars. Dat betekent dat Amsterdam in de toekomst niet ieder bedrijf meer kan accommoderen in de stad en dat kritische keuzes bij ruimtelijke invulling noodzakelijk worden.

8

Ruimte voor de Economie van Morgen

3. Houd rekening met economische dynamiek en verandering Vier nieuwe stedelijke woon-werkmilieus – internationaal topmilieu, innovatiedistricten, creatieve wijken en productieve wijken – zijn gebaseerd op economische scenario’s die door de metropoolregio en de Amsterdam Economic Board zijn ontwikkeld. Door bij gebiedsontwikkeling woon-werkmilieus adaptief te bouwen is ruimtelijke aanpassing en bijsturing mogelijk, en blijft de economie van Amsterdam weerbaar, divers en flexibel bij economische voor- en tegenspoed, en bij veranderingen die voortkomen uit geopolitieke en technologische ontwikkelingen.

Figuur 3: Adaptieve mogelijkheden van informele werkmilieus

Inventarisatie van economische kansen

Woon-werkgebieden

Ruimte voor de Economie van Morgen biedt een inventarisatie van economische kansen die verder worden uitgewerkt in gebiedsontwikkeling, ruimtelijke projecten en bij gronduitgifte voor kantoor- en bedrijventerreinen. Bij deze inventarisatie wordt onderscheid gemaakt tussen woon-werkgebieden, kantoorgebieden en productiezones:

Voor het bepalen van de economische potentie van nieuwe woon-werkgebieden wordt gekeken naar de netwerkverbondenheid van een wijk, in relatie tot de dichtheid, aanwezigheid van economisch DNA en logistieke bereikbaarheid in de toekomst.

Kantoorgebieden

Woon-werkmilieus

Productiezones

WOONWIJKEN

INTERNATIONAAL TOPMILIEU

CREATIEVE WIJK

INNOVATIE DISTRICT

PRODUCTIEVE WIJK

BEDRIJVENTERREIN

MULTIMODAAL KNOOPPUNT

STADSSTRATEN

HAVEN

Woonwijken Niet iedere wijk is geschikt als vestigingslocatie voor kantoren of bedrijven. Soms ontbreekt ondernemerschap in de omgeving, soms ligt de nieuwe wijk te ver aan de rand van de stad of is deze slecht verbonden met andere gebieden in de stad. Dergelijke wijken lenen zich niet voor menging met kantoor- of bedrijfsruimte maar wel voor menging met buurtfuncties als winkels en horeca. IJburg en KNSM-eiland zijn hier voorbeelden van, en van de in Koers 2025 aangewezen nieuwe gebieden gaat het hierbij o.a. om Elzenhagen-Zuid en Centrumeiland.

Creatieve wijken Creatieve wijken zijn woon-werkwijken die door menging met kleine zelfstandige kantoorruimtes voorzien in de behoefte aan nieuw stedelijk werkmilieu. Het zijn wijken die in economisch opzicht aansluiten op het bestaande Amsterdamse centrummilieu binnen de ring A10. Van de aangewezen gebieden in Koers 2025 liggen dergelijke kansen op Minervahaven-Zuid, NDSM, Sluisbuurt en Zeeburgereiland, Schinkel, Amstelkwartier III en IV en Weespertrekvaart. Door de verbindingen die in het kader van Sprong over ’t IJ worden voorbereid, ontstaan er ook op Hamerkwartier en Buiksloterham nieuwe kansen voor gebiedsontwikkeling tot creatieve wijk.

Figuur 4: Ruimtelijk economische bouwstenen van Ruimte voor de Economie van Morgen

Ruimte voor de Economie van Morgen

9

Productieve wijken Productieve wijken zijn woon-werkwijken die vestigingsruimte bieden aan bedrijven die verenigbaar zijn met stedelijk woonmilieu. Productieprocessen worden steeds schoner en kleinschaliger, en de mogelijkheden van isolatie worden beter. De integratie van bedrijven in woonmilieu anticipeert op vermindering van ruimte op bedrijventerreinen als gevolg van stedelijke groei, en speelt in op de behoefte van veel bedrijven om zich te vestigen in stedelijk interactiemilieu. Integratie van bedrijven is belangrijk voor Amsterdam om economisch en sociaal divers te blijven en ook in de toekomst plek te bieden voor werk van vakgeschoolden. Door ruimte te bieden voor bedrijvigheid in nieuwe gebiedsontwikkeling keert Amsterdam terug naar haar bouwtraditie van de negentiende eeuw en de periode daarvoor, waarbij naast wonen ook ruimte werd gemaakt voor werken in de stad. Integratie van bedrijven in woonmilieu biedt niet voor alle bedrijven ruimte maar wel voor een deel van de ambachten, lokale kleinschalige productie en moderne ‘hybride’ productiebedrijven die behoefte hebben aan een mix van kantoor- en bedrijfsruimte. Van de door Koers 2025 aangewezen gebieden liggen er kansen voor de ontwikkeling van productieve wijken op de voormalige bedrijventerreinen zoals Sloterdijk I, Overamstel, Cornelis Douwes, Buiksloterham en Hamerkwartier.

Stadsstraten Een groeiende stad heeft ook behoefte aan nieuwe stadsstraten. In Londen is 47 procent van de bedrijven gevestigd aan een ‘high street’ ze zijn daarmee belangrijke dragers van de economie van de stad.

Hoe dieper de blokken en hoe groter het economisch programma in stadsstraten, hoe groter de uitwisseling en levendigheid. Nieuwe potentiële stadsstraten, zoals de Transformatorweg, de Klaprozenweg, de Spaklerweg/Holterbergweg, waar de verblijfsfunctie vooralsnog afwezig is, zijn dusdanig lang dat ze niet volledig gevuld

10

Ruimte voor de Economie van Morgen

kunnen worden met winkels, horeca en persoonlijke diensten. Dit biedt kansen om ruimte in potentiële stadsstraten ook te benutten voor het behouden van bedrijvigheid in de stad die bewoners ook nodig hebben. Deze delen van de stadsstraat worden dan een soort ‘productiestraten’. Bedrijven met logistieke aanvoer kunnen daarbij worden geconcentreerd in de goed verbonden delen met ring- en snelwegen, waar bij de inrichting van de straat rekening wordt gehouden met behoeften aan bedrijfsmatig functioneren.

Figuur 5: Ruimte voor bedrijvigheid in stadstraten

Kantoorgebieden Internationaal topmilieu De vestigingslocaties van hoofdkantoren van internationale bedrijven zijn de afgelopen decennia veranderd. In de jaren ’90 stonden de meeste kantoren nog op monofunctionele kantoorgebieden langs de autosnelweg, tegenwoordig kiezen bedrijven voor hoogwaardige, internationaal verbonden locaties, met name in internationale steden en meestal in het centraal gelegen deel van de stad. Veel kantoren zoeken de laatste jaren vestigingslocaties in Amsterdam binnen de ring A10, maar daar is de ruimte voor grotere kantoren beperkt. Op Zuidas wordt de komende jaren het laatste kwart van de het beschikbare kantorenprogramma gerealiseerd. Voor economische groei en vestiging op langere termijn wordt het tijd voor Amsterdam en de

innovatiedistricten:

metropoolregio om na te denken over nieuwe onderscheidende internationale top- en vestigingslocaties.

Nieuwe gebieden met toekomstige kansen voor vestiging van internationale bedrijven zijn: §§

Amsterdam Centrum en Zuid: bij transformatie van vrij komende panden;

§§

Marineterrein: dat ook geschikt is als innovatiedistrict;

§§

Sixhaven: alleen bij realisatie van metrostation Sixhaven van de Noord/Zuidlijn;

§§

Kerncorridor Zuidas-Schiphol: waarbij geïnvesteerd kan worden in een zone met hoge economische groei.

Innovatiedistricten Innovatiedistricten zijn werk-woongebieden waar, meestal rond een kennisinstituut, clusters van bedrijven verbindingen zoeken voor de ontwikkeling van start-ups en nieuwe innovatieve bedrijfsconcepten.

Vrijwel alle grote wereldsteden hebben de afgelopen jaren ingezet op de ontwikkeling van een of meerdere stedelijke innovatiedistricten. Bekende voorbeelden zijn o.a. het Boston Innovation distict, Tech City in Shoreditch Londen en @22 Barcelona.

Innovatie kan in principe overal plaatsvinden in stad en regio, maar Amsterdam kan bij gebiedsontwikkeling wel inzetten op gebieden die maximaal kunnen bijdragen aan het versterken van het innovatieve vermogen van de stad. Twee monofunctionele kantoorgebieden bieden hiervoor kansen om via transformatie van leegstand, verdichting en stedelijke menging in de toekomst te functioneren als nieuwe

§§

Riekerpolder rond het start-up ecosysteem B.Amsterdam;

§§

Kantorengebied Amstel III met het AMC en het Amsterdam Health & Technology Institute als economische trekker.

Multimodale knooppunten Multimodale knooppunten zijn belangrijke locaties voor concentratie van werkgelegenheid voor de hele metropoolregio. Van de multimodale knooppunten in Amsterdam, Sloterdijk, Amstelstation en Arenapoort, biedt alleen Arenapoort op dit moment ruimte voor toekomstige verdichting. Voor vestigingsbehoefte op langere termijn liggen buiten Amsterdam bij het multimodaal knooppunt Duivendrecht (in de gemeente Ouder-Amstel) nieuwe kansen voor de ontwikkeling van een nieuw concentratiegebied voor kantoren, sport- en andere grootschalige voorzieningen. Daarnaast kan knooppunt Lelylaan ruimte bieden voor grootstedelijke functies onder voorwaarde van sloop en nieuwbouw in de nabije omgeving.

Productiezones Bedrijventerreinen Een groeiende stad heeft groeiende behoefte aan bedrijfsprocessen, en veel daarvan zijn niet mengbaar in woonmilieu. De Haven en bedrijventerreinen bieden hiervoor ruimte als productie- en emissie zones. In tegenstelling tot de groeiende behoefte aan vestigingsruimte, wordt de ruimte voor productie- en emissiezones de komende jaren schaars als gevolg van transformatie voor nieuwe stedelijke groei.

Koers 2025 heeft in totaal 230 hectare bedrijventerrein aangewezen voor ontwikkeling van nieuwe stedelijke gebieden, maar Amsterdam Ruimte voor de Economie van Morgen

11

heeft nog maar 60 hectare aan uitgeefbare grond voor bedrijventerreinen, en daarnaast heeft het Havenbedrijf Amsterdam ook nog 60 hectare ruimte aan niet-kadegebonden bedrijventerrein. Door toekomstige schaarste zal Amsterdam straks niet ieder bedrijf meer ruimte kunnen bieden in de stad. Duidelijke keuzes over ruimtelijke invulling van de resterende kavels zijn daarom nodig. Met draagvlak voor deze visie kan een afwegingskader worden opgesteld voor gronduitgifte voor kavels bedrijventerrein en kan ruimte gereserveerd worden voor verplaatsende bedrijven om stedelijke groei mogelijk te maken.

Haven De Amsterdamse Zeehaven & Industriegebied richt zich, conform de Havenvisie 2030, op het aantrekken van bedrijven die actief zijn op het gebied van circulaire economie, wind offshore, logistiek en maakindustrie, en profileert zich als plek voor de circulaire Next Economy.

Daarmee kan de haven in de toekomst een belangrijke bijdrage leveren aan de circulaire en duurzaamheidsambities van Amsterdam.

behouden binnen de metropoolregio. Alleen dan wordt de Metropoolregio Amsterdam als geheel sterker, en worden kansen voor werkgelegenheidsgroei benut. Voor de groei van stedelijke distributie doet de metropoolregio, in samenwerking met de logistieke sector en deskundigen op het gebied van verkeer en stedelijke distributie, dit jaar onderzoek of het huidige aanbod aan bedrijventerrein in de regio ook aansluit bij de behoefte van de logitieke sector om de stad in de toekomst te bevooraden.

In de nieuwe stedelijke economie is omvang van agglomeratie een voordeel. Buurgemeenten in de nabijheid van Amsterdam vormen samen één stedelijke agglomeratie.

Door beter te verbinden en te verdichten, kan economisch succes dat zich tot toe vooral binnen Amsterdam manifesteert, zich ook uitstrekken tot buurgemeenten. Groei van werkgelegenheid die zich meer concentreert in een stedelijke agglomeratie heeft ook gevolgen voor de regionaal economische samenhang van de Metropoolregio Amsterdam, die daardoor steeds meer gaat functioneren als één samenhangende economische eenheid. Branding van de metropoolgemeenten met één internationaal herkenbare achtervoeging respecteert bestuurlijke zelfstandigheid maar maakt voor de promotie van het vestigingsklimaat, en het vestigen van kantoren en bedrijven in de metropoolregio, een groot verschil. Zo wordt het succes van de stad het succes van de metropoolregio.

Metropoolregio Amsterdam De Metropoolregio Amsterdam is een economisch diverse regio met een gevarieerd aanbod aan werkmilieus2. Het is de ambitie van de Metropoolregio Amsterdam om bij de mondiale top 25 van stedelijke regio’s te behoren. Om deze ambitie waar te maken is het essentieel om als één stedelijke regio te handelen, waarbij gebruik wordt gemaakt van de onderscheidende kwaliteiten en complementariteit binnen de Metropoolregio Amsterdam. Alleen op die manier kan internationaal het verschil worden gemaakt.

De metropoolregio heeft kwantitatief voldoende aanbod aan bedrijventerreinen. De metropoolpartners zien het als een gezamenlijke opgave om verplaatsende bedrijven te 2 Zie hiervoor Plabeka 3.0: Ruimte voor werken in de MRA van morgen 2017-2030.

12

Ruimte voor de Economie van Morgen

Figuur 6: Metropoolregio Amsterdam

Start voor verdere uitwerking Met Ruimte voor de Economie van Morgen staat Amsterdam aan het begin van een nieuwe ambitie om bij nieuwe gebiedsontwikkeling aan te sluiten bij de behoeften van de economie van morgen, maar ook ruimte te bieden aan ondernemerschap van vandaag.

Draagvlak voor Ruimte voor de Economie van Morgen is vertrekpunt voor verdere uitwerking in ruimtelijke projecten, beleid en besluitvorming.

Ruimte voor de Economie van Morgen

13

14

Ruimte voor de Economie van Morgen

Introductie De stad Amsterdam groeit de komende jaren snel. Hiervoor heeft het College van B&W op 26 mei 2016 de nieuwe stedelijke groeistrategie Koers 2025 opgesteld, die inzet op de bouw van minstens 50.000 nieuwe woningen in tien jaar. Daarmee sluit Amsterdam aan bij andere snelgroeiende internationale steden zoals Londen, Stockholm en Wenen, die net als Amsterdam kiezen voor een ambitieus woningbouwprogramma.

Internationale trends geven hetzelfde beeld: namelijk dat economische groei zich veelal in internationaal georiĂŤnteerde steden concentreert, met aanzienlijke groei van bevolking en werkgelegenheid tot gevolg. Deze steden ontwikkelen zich tot economische motoren voor de omliggende stedelijke regio. Achterliggende oorzaak hiervan is de opkomst van de kennis- en innovatie-economie. Innovatieve bedrijvigheid, op zoek naar gespecialiseerd talent, vestigt zich steeds vaker in grote steden waar veel gespecialiseerde kennis aanwezig is.

Koers 2025 zet in op stedelijke groei Ruimte voor de Economie van Morgen is de economische uitwerking van de stedelijke groei strategie Koers 2025, en daarmee de eerste in een reeks van thematische uitwerkingen. Deze agendeert het belang van werken in de stad, en de ruimte die daarvoor nodig is. Daarbij gaat het niet over economische functies als winkels en horeca, en over economische sectoren zoals zorg, overheid, onderwijs en toerisme, die aan veel mensen werk bieden. Deze visie gaat uitsluitend over ruimte voor kantoren en bedrijven die tot nu toe niet automatisch deel uitmaken van gebiedsontwikkeling. Hierin is een koerswijziging noodzakelijk.

Ruimte voor de Economie van Morgen

15

Figuur 7: Groei inwoners van een aantal Europese steden

16

Ruimte voor de Economie van Morgen

Sinds de Wederopbouw heeft Amsterdam, net als de meeste westerse steden, nieuwe stedelijke wijken gebouwd met de functiescheiding van wonen en werken als uitgangspunt. De naoorlogse wijken in Nieuw-West, Noord, Zuidoost, en recente gebiedsontwikkeling zoals het Oostelijk Havengebied, de Houthavens en het Andreas Ensemble, of monofuntionele kantoorgebieden als Riekerpolder of Amstel III, zijn voorbeelden van gebieden met beperkte functiemenging. De groei van de stedelijke kenniseconomie, die behoefte heeft aan interactie en nabijheid, vraagt om wijken en kantoorgebieden met een grotere functiemenging.

Functiemenging van wonen en werken is niet alleen nodig om aan te sluiten bij de behoeften van de kenniseconomie. Ook voor het behoud van sociaal-economische diversiteit, als stad met economische kansen voor iedereen, is functiemenging in nieuwe stedelijke gebieden nodig. Koers 2025 - die het groene landschap rond de stad beschermt - heeft in totaal 230 hectare bedrijventerrein aangewezen voor nieuwe stedelijke groei. Daarvan is een groot deel in de Structuurvisie Amsterdam 2040 aangewezen als bedrijventerrein voor ‘stadsverzorgende’ bedrijven. Transformatie van bedrijventerreinen voor stedelijke groei vraagt om een nieuwe ruimtelijke visie voor bedrijven in de stad.

Ruimte voor de Economie van Morgen anticipeert op deze transformatie en ontwikkelt een nieuwe ruimtelijke strategie voor het behoud van bedrijven in stad en regio.

Vanuit internationaal perspectief is Amsterdam als economisch samenhangende agglomeratie groter dan de gemeentegrens. Buurgemeenten vormen samen met Amsterdam één stedelijke agglomeratie. In de nieuwe stedelijke economie is juist de omvang van de agglomeratie een voordeel. Door beter te verbinden en te verdichten, kan economisch succes dat zich tot toe vooral binnen Amsterdam manifesteert, zich ook uitstrekken tot buurgemeenten. De regionaal economische samenhang overstijgt deze stedelijke agglomeratie. Steeds meer functioneert de Metropoolregio Amsterdam als economische eenheid. De dagelijkse forenzenstromen binnen de Metropoolregio Amsterdam zijn een duidelijke indicatie van deze groeiende economische verbondenheid van Amsterdam met de omliggende stedelijke regio.

Doel van Ruimte voor de Economie van Morgen Het college van B en W biedt met deze economische uitwerking van Koers 2025 ruimtelijk-economische bouwstenen die nader wordt uitgewerkt in gebiedsontwikkeling, ruimtelijke projecten, gronduitgifte van kantoren- en bedrijventerrein in Amsterdam, en de actualisatie van de kantorenstrategie. Als ruimtelijk-economisch vergezicht biedt dit product ook een bouwsteen voor een nieuwe Omgevingsvisie.

Scope van Ruimte voor de Economie van Morgen De groei van Amsterdam, en de betekenis van Amsterdam als economische motor voor de metropoolregio zal de komende jaren doorzetten, maar economische groei houdt niet op bij de gemeentegrenzen van de stad. Als beleidsdocument van de gemeente Amsterdam vormen de gemeentegrenzen een beperking voor de scope van dit product, maar de bouwstenen zijn ook toepasbaar op andere locaties in de metropoolregio Amsterdam.

Ruimte voor de Economie van Morgen heeft betrekking op de in Koers 2025 aangewezen ontwikkelgebieden en heeft daarmee een scope tot ongeveer 2030. Gebiedsontwikkeling zoals aangekondigd in Havenstad die verder gaan dan in Koers 2025 aangewezen en waar transformatie meestal pas na 2040 kan worden ingezet vallen buiten de scope.

Ruimte voor de Economie van Morgen

17

Leeswijzer Hoofdstuk 1 gaat in op de vraag waarom werkgelegenheid zich in deze tijd steeds meer concentreert in internationale steden als Amsterdam en hoe die zich ontwikkelen tot economische motoren voor stedelijke regio’s. Ook worden drie ruimtelijk economische opgaven geformuleerd voor gebiedsontwikkeling in Amsterdam.

Hoofdstuk 2 gaat in op de vraag wat Amsterdam in de toekomst nodig heeft. Hoe kan Amsterdam ruimtelijk omgaan met economische dynamiek en verandering?

Hoofdstuk 3, 4 en 5 gaan in op de vraag waar welke werkmilieus economisch mogelijk of kansrijk zijn. Hoofdstuk 3 gaat over woon-werkwijken; Hoofdstuk 4 gaat over kantorengebieden; Hoofdstuk 5 over productiezones t.w. de haven en bedrijventerreinen.

Hoofdstuk 6 gaat over de vraag hoe Amsterdam de drie economische opgaven, zoals geformuleerd in hoofdstuk 1, kan realiseren en wat daarvoor nodig is.

Hoofdstuk 7 agendeert de economische samenhang en het belang van samenwerken als één krachtige metropoolregio.

In het nawoord wordt aangegeven dat Ruimte voor de Economie van Morgen richting geeft aan een nieuwe ambitie voor stedelijk-economische menging. De bouwstenen bieden opgaves voor verdere uitwerking in projecten, beleid en besluitvorming.

18

Ruimte voor de Economie van Morgen

Ruimte voor de Economie van Morgen

19

20

Ruimte voor de Economie van Morgen

1

Amsterdam als werkgebied De bevolkingsgroei van steden hangt samen met de groei in werkgelegenheid, die zich steeds meer concentreert in steden.

De groei van de stedelijke economie heeft te maken met de opkomst van de kenniseconomie. Toekomstige groei van de stedelijke kenniseconomie is belangrijk omdat deze de economische basis biedt voor het behouden of van groei van werkgelegenheid in andere economische sectoren in stad en regio.

1.1

De magneetwerking van Amsterdam

Telde Amsterdam in 1985 nog 680.000 inwoners, anno 2017 zijn dat er 845.000. Het afgelopen jaar kwamen er ongeveer 12.000 nieuwe inwoners bij. In dit groeitempo, dat past in het hoge scenario van het Planbureau voor de Leefomgeving, bereikt Amsterdam rond 2030 de grens van 1 miljoen inwoners.

De trek van bewoners naar de stad wordt verklaard vanuit een aantal economische voordelen. Allereerst zijn de inkomens in de stad hoger. De aanwezigheid van veel hoogopgeleiden in een stad leidt tot hogere productiviteit en daarmee tot relatief veel hoge inkomens. Ten tweede heeft de stad meer cultuur en voorzieningen. Veel mensen willen in de stad wonen vanwege het grote aanbod aan cultuur, restaurants en cafĂŠs, clubs en winkels. Ten derde biedt de stad de mogelijkheid om werk en privĂŠ gemakkelijker te Ruimte voor de Economie van Morgen

21

aantal inwoners 1.200.000 1.000.000

PBL/CBS hoog prognose bevolkingsgroei PBL/CBS laag

bevolking

800.000 600.000

prognose banen op basis van trend

banen

400.000 200.000 1970

1980

1990

2000

2010

2020

Naast de komst van nieuwe internationale bedrijven, groeit ook het aantal banen in veel in Amsterdam gevestigde bedrijven. Booking.com laat bijvoorbeeld een nieuw kantoor van in totaal 72.000 m2 bouwen op het Oosterdokseiland, vanwege de verwachte groei van haar personeel.

De grote toestroom van bedrijven in Amsterdam zorgde voor groei in werkgelegenheid de afgelopen jaren. Over de periode 2005-2015 ontstonden in Amsterdam ongeveer 90.000 nieuwe banen, en dat is veel in verhouding tot de groei van 90.000 nieuwe inwoners in dezelfde periode. De helft van deze nieuwe banen bevindt zich in de zakelijke dienstverlening, met techbedrijven als meest recente groeiers.

2030 jaar

Figuur 8: Ontwikkeling en prognose bevolking en werkgelegenheid, Amsterdam 2016 (bron: OIS, PBL)

%

werkgelegenheid

4,5

combineren. De korte afstanden maken de combinatie van werk en privĂŠ eenvoudiger.

Minder reistijd maakt ruimte voor bijvoorbeeld kinderen van school ophalen, een boodschap doen of direct na het werk sporten.

Maar Amsterdam is niet alleen in trek als plek om te wonen, de stad is ook een magneet voor bedrijven. De afgelopen jaren koos een groeiend aantal ondernemingen uit onder meer de Verenigde Staten, AziĂŤ en diverse Europese landen voor Amsterdam als vestigingslocatie. In 2016 vestigde zich zelfs een recordaantal van 157 nieuwe buitenlandse bedrijven in Amsterdam. Een paar voorbeelden van internationale bedrijven die de afgelopen jaren kozen voor Amsterdam: de Amerikaanse technologiebedrijven Tesla en Stryker openden in Amsterdam-Zuidoost hun Europese hoofdkantoren en servicecentra; internationaal starters & business platform WeWork opende twee kantoren in Amsterdam-Centrum; life-sciencebedrijf Leader Biomedical uit Hongkong vestigde zich in Zuidoost; de China Construction Bank vestigde zich op de Zuidas; Google en The Next Web lanceerden met TQ een hub voor 120 tech-start-ups in Amsterdam-Centrum; fintechfirma Advise koos voor Amsterdam-Zuid; Uber vestigt zich volgend jaar in The Cloud bij het Amstelstation en Oracle opent binnenkort een nieuw kantoor voor 400 ict-specialisten schuin tegenover het Scheepvaartmuseum.

22

Ruimte voor de Economie van Morgen

bevolking

4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1,0 0,5 0,0

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

Figuur 9: Ontwikkeling aantal banen en bevolking, Amsterdam 2005-2015 (bron OIS)

2014

2015

1.2

Steden als economische motor

Bijzonder aan de werkgelegenheidsgroei in Amsterdam is dat deze sinds 2008 flink afwijkt van de ontwikkeling in de rest van Nederland. Terwijl het aantal banen in Nederland in de crisisjaren afnam, groeide in Amsterdam de werkgelegenheid sterk. Dit economische succes van Amsterdam past in een mondiale trend waar internationaal georiënteerde kennisintensieve steden zoals Londen, Parijs en Stockholm, locaties zijn geworden voor werkgelegenheidsgroei en zich ontwikkelen als de economische motoren voor de omliggende stedelijke regio. Deze trend heeft alles te maken met de opkomst van de kennis- en innovatie-economie. Nieuwe groeiers zoals start-ups en scale-ups in tech en ICT, bedrijven in medische technologie en zakelijke diensten, kiezen steeds vaker voor grote steden als vestigingslocatie.

industrie

600.000

bouw

handel en horeca

overige commerciële diensten

(semi-)overheid

500.000

400.000

300.000

200.000

2016

2012

2014

2010

2008

2004

2006

2002

1998

2000

1994

1996

1992

1988

1990

1986

1982

1984

1978

1980

1976

1972

1974

1970

0

1968

100.000

Figuur 11: Ontwikkeling werkgelegenheid naar sector, Amsterdam 1968-2016 (aantal) (bron: ARRA, OIS)

Het economisch succes van steden hangt samen met zogenaamde agglomeratievoordelen. Agglomeratievoordelen geven aan hoe bedrijven in elkaars nabijheid profiteren van stedelijke kenmerken (zoals economische specialisatie, massa en diversiteit). De voordelen komen voort uit:

Figuur 10: Agglomeratie-effecten

§§

het delen van voorzieningen en diensten (‘sharing’);

§§

het gemakkelijk kunnen vinden van bijvoorbeeld geschikte arbeidskrachten (‘matching’);

§§

het uitwisselen van kennis (‘learning’).

Ruimte voor de Economie van Morgen

23

groei werkgelegenheid (index: 2000=100) 140

Voor kennisintensieve bedrijven zijn de belangrijkste voordelen van vestiging in internationale steden: Amsterdam

130

Innovatie Voor kennisintensieve bedrijven is innovatie een bestaansvoorwaarde. Voor innovatie is de uitwisseling van ideeën en kennis cruciaal, en zijn face-to-face-ontmoetingen van groot belang7. Internationale steden bieden een veelheid aan ontmoetingsmogelijkheden (bedrijfsverzamelgebouwen, restaurants, koffie- en lunchbars, parken en pleinen) en voorzieningen8, wat leidt tot intensievere kennisuitwisseling9. Daarnaast zijn internationale steden beter verbonden met andere steden en hebben daardoor o.a. betere toegang tot ideeën en kennis elders in de wereld. Intensievere lokale en internationale kennisuitwisseling (en de combinatie daarvan), vergroot het innovatieve vermogen van een stad10.

Nederland

2005

2010

2015

jaar

Figuur 12: Groei werkgelegenheid (bron: LISA/OIS)

Door gebruik te maken van deze drie mechanismen worden agglomeratievoordelen verzilverd en door bedrijven omgezet in een snelle(re) groei en hogere productiviteit3.

In de industriële economie profiteerden bedrijven vooral van agglomeratievoordelen die te maken hadden met de grotere concentratie, omvang en dichtheid en van plaatsgebonden locatiefactoren zoals de omvang van de markt, toegang tot lokale informatie, en de aanwezigheid van gespecialiseerde toeleveranciers, arbeidskrachten en diensten. In de kennis- en innovatie-economie zijn de agglomeratievoordelen4 die te maken hebben met diversiteit en variëteit belangrijker geworden. Daarbij gaat het over contactmogelijkheden, aanwezigheid van kenniswerkers met gerelateerde vaardigheden, voorzieningenniveau en woon- en leefklimaat in steden. Deze factoren zijn van belang voor interactie en uitwisseling van kennis die centraal staat in de kennis- en innovatie-economie.

3 Zie o.a. CPB/PBL (2015) 4 Andere agglomeratie voordelen zijn: lokalisatievoordelen: deze komen voort uit concentratie en specialisatie binnen een cluster van bedrijven; en, urbanisatievoordelen die voortkomen uit omvang en concentratie in steden en regio’s.

24

§§

MRA zonder Amsterdam

110

2000

Arbeidsmarkt Kennisintensieve bedrijven zijn afhankelijk van gespecialiseerde arbeidskrachten5.

Het aanbod van studenten, afgestudeerden, en hoogopgeleide specialisten is groter in steden, mede door het aanbod aan universiteiten en hogescholen. Dit vergroot de kans dat bedrijven talent met de juiste kwalificaties kunnen aantrekken6. Dit voordeel wordt belangrijker naarmate de economische bedrijvigheid zich wereldwijd in steden concentreert.

MRA

120

100

§§

Ruimte voor de Economie van Morgen

5 Lokalisatievoordelen: agglomeratievoordelen door specialisatie en concentratie van bedrijven binnen dezelfde sector.

6 Matching (Duranton & Puga): bedrijven profiteren van het gemak waarmee geschikte arbeidskrachten kunnen worden gevonden in stede.

7 Ref. learning (Duranton & Puga): bedrijven profiteren van de overdracht van kennis en interacties in steden.

8 Ref. sharing (Duranton & Puga): bedrijven profiteren van voorzieningen en diensten die alleen kunnen bestaan door een sterke concentratie van huishoudens en bedrijven in steden.

9 Ref. urbanisatievoordelen: agglomeratievoordelen door dichtheid, massa en omvang voor alle bedrijven in dichtbevolkte stedelijke gebieden.

10 Ref. ‘local buzz’ en ‘global pipelines’ (Barthelt e.a. 2004): zowel de interactie en kennisuitwisseling gericht op lokale innovatie binnen een cluster of regio, als verbindingen en kennisuitwisseling buiten een cluster of regio, als het verbinden van deze twee zijn van belang.

§§

Diversiteit Kennisintensieve bedrijven moeten snel kunnen inspelen op de maatschappelijke en technologische veranderingen omdat de snelheid van innovatie en technologische ontwikkeling de afgelopen decennia is toegenomen. Veelal zijn daar nieuwe combinaties van bestaande ideeën en kennis voor nodig. Internationale steden bieden een grotere diversiteit aan mensen en bedrijvigheid11, en daarmee meer combinatiemogelijkheden en een grotere kans op het (snel) vinden van een succesvolle nieuwe combinatie van ideeën en kennis.

De genoemde economische voordelen die internationale steden bieden, zoals de aanwezigheid van meer specialistisch talent, en het belang van face-to-face-contacten, maken duidelijk dat de nieuwe kennisintensieve bedrijvigheid gericht is op de gemengde stedelijke milieus van internationale steden. De vestigingskeuze voor deze bedrijven is tussen Amsterdam of een andere internationale stad. In de strijd om talent kan het bouwen van een kantoor op een aantrekkelijke locatie midden in de stad een strategie zijn om nieuw talent te werven of te behouden. Voorbeelden hiervan zijn bijvoorbeeld de nieuwe kantoren van Booking.com (70.000 m2 op Oosterdokseiland naast het conservatorium) en het Amerikaanse softwarebedrijf Oracle (13.000 m2 schuin tegenover het Marineterrein).

11 Ref. Jacobs voordelen: agglomeratievoordelen door diversiteit variëteit in sectoren en technologieën in nabijheid.

STADSSTRATEN

GROOTSTEDELIJKE GEBIEDEN

WOON-WERK WIJKEN

Figuur 13: Aangewezen gebieden in Koers 2025 en kantoorgebieden met transformatiekansen

Ruimte voor de Economie van Morgen

25

1.3

Drie economische opgaven voor stedelijke groei

Amsterdam staat nu met de nieuwe groeistrategie Koers 2025 aan de vooravond van een nieuwe stedelijke groeispurt, vergelijkbaar met de tweede helft van de negentiende eeuw, het interbellum en de Wederopbouw. Het toevoegen van woningen in bestaande wijken, het bouwen van nieuwe wijken, en daarmee de toename van het aantal inwoners bieden kansen voor het versterken van Amsterdam als aantrekkelijke (internationale) vestigingsplaats. Een groter aanbod aan talent is immers een belangrijke voorwaarde voor (internationale) bedrijven om Amsterdam als vestigingslocatie te overwegen.

Transformatie aangewezen in Structuurvisie 2040 Transformatie aangewezen in Koers 2025

Naast woningen en voorzieningen zoals internationale scholen heeft Amsterdam daarom ook ruimte nodig om nieuwe economische groei te faciliteren. Koers 2025 wijst daarbij in algemene zin op kansen in stadsstraten, op grootstedelijke gebieden (waaronder multimodale knooppunten) en woon-werkwijken. Daarnaast bieden de haven en bedrijventerreinen ruimte als productiezones. In deze visie worden deze en een aantal nieuwe werkmilieus nader uitgewerkt vanuit het perspectief van drie opgaven: §§

Gemengd De eerste opgave is om bij de nieuwe groei van Amsterdam aan te sluiten bij de vestigingsbehoeften van de groeiende kennis- en innovatie-economie. Het faciliteren van deze groei legt de economische basis voor werkgelegenheidsgroei in andere sectoren in Amsterdam en de regio. Groei van de stedelijke kenniseconomie vraagt om specifieke gemengde stedelijke woon-werkmilieus. Door bij nieuwe stedelijke groei aan te sluiten bij deze specifieke behoeften, kan Amsterdam ook in de toekomst haar economische positie in de top vijf van Europese steden behouden en versterken.

§§

Diversiteit Door bouw van nieuwe wijken op bedrijventerreinen kan de economische diversiteit onder druk komen te staan. Amsterdam is economisch sterk juist door haar diversiteit en de gevarieerde economie, die kansen biedt aan iedereen. Door transformatie, zoals aangewezen in Koers 2025 en de Structuurvisie Amsterdam 2040 wordt het

26

Ruimte voor de Economie van Morgen

Figuur 14: Transformatiekaart

toekomstig aanbod aan bedrijventerrein in Amsterdam schaars, en biedt de stad in de toekomst minder ruimte aan bedrijven die werkgelegenheid bieden aan vakgeschoolden12.

Hierin ligt een tweede opgave besloten. Door voldoende ruimte te bieden aan andere vormen van werk en bedrijvigheid dan alleen de kennisintensieve sector, blijft Amsterdam ook in de toekomst een stad van en voor iedereen. Meer mensen kunnen profiteren van economische groei in de kenniseconomie, doordat deze ook een economische vraag naar nieuwe diensten en producten oproept. Door in de stad ook ruimte te bieden voor lokale diensten en productie, biedt de stad economische kansen ook aan andere groepen dan kenniswerkers, en kan iedereen profiteren van economische groei in de stad. §§

Flexibel De derde opgave gaat over omgaan met en zich voorbereiden op economische dynamiek en verandering. De economische toekomst is niet te voorspellen, maar dat de economie steeds weer verandert is zeker. In deze visie wordt niet uitgegaan van één bepaalde economische voorspelling, zoals de opkomst van meer deeleconomie, de robotisering, de verdere digitalisering van de arbeidsmarkt en de opkomst van smart-industrie of circulaire economie13. In deze visie wordt rekening gehouden met al deze mogelijke ontwikkelingen, zonder nu al te bepalen welke ontwikkeling doorslaggevend zal zijn. Wel houdt deze visie rekening, via economische toekomstscenario’s, met economische voor- en tegenspoed, en ontwikkelingen die voortkomen uit globale en technologische ontwikkelingen.

Samengevat staat Amsterdam voor drie ruimtelijk-economische opgaven voor de nieuwe periode van stedelijke groei: 1. Sluit aan bij de vestigingsbehoeften van de kenniseconomie.

Deze opgave wordt in hoofdstuk 6 uitgewerkt in bouwstenen voor de nieuwe kantorenstrategie van Amsterdam; 2. Ontwikkel Amsterdam als inclusieve stad van en voor iedereen, en maak ruimte voor economische diversiteit.

Deze opgave wordt in hoofdstuk 6 uitgewerkt tot een nieuwe ruimtelijke bedrijvenstrategie voor Amsterdam; 3. Houd rekening met economische dynamiek en verandering.

Deze opgave vraagt om een ruimtelijk adaptieve strategie. Deze wordt in het volgende hoofdstuk uitgewerkt op basis van de economische toekomstscenario’s voor de Metropoolregio Amsterdam (MRA).

12 Ook vakgeschoolde arbeid wordt steeds kennisintensiever. Het onderscheid dat in deze visie wordt gemaakt tussen kenniswerkers en vakgeschoolden is gebaseerd op de verschillende ruimtelijke behoefte. Kenniswerkers hebben genoeg aan kantoorruimte. Voor vakgeschoolde werkgelegenheid is doorgaans naast kantoorruimte ook een deel aan bedrijfsruimte nodig .

13 Groei en ontwikkeling van circulaire economie is overigens wel waarschijnlijk. Amsterdam speelt hierop met haar programma voor Circulaire economie vanuit de visie Amsterdam Circulair (2015) en het Circulaire innovatieprogramma (2016b)

Ruimte voor de Economie van Morgen

27

28

Ruimte voor de Economie van Morgen

2

Toekomstscenario’s Economische, technologische en sociale veranderingen volgen elkaar in hoog tempo op en maken de toekomst diffuus en onzeker.

Internationale veranderingen op het gebied van wereldhandel en politiek kunnen grote invloed hebben op de ontwikkeling van de economie in Amsterdam en de metropoolregio.

2.1

Economische scenario’s van de MRA

De Metropoolregio Amsterdam maakt al enige jaren gebruik van economische scenario’s om rekening te houden met deze onzekerheden. Om met de onvoorspelbaarheid te kunnen om gaan worden vier uiteenlopende scenario’s gebruikt: Global Giants, European Renewal, International Alliances en Local to Local. De scenario’s zijn geen voorspellingen maar ‘voorstellingen’ van hoe de economische toekomst eruit kan zien. De scenario’s laten de effecten zien van verschillende technologische en geopolitieke veranderingen, die een stad als Amsterdam niet of nauwelijks kan beïnvloeden.

Deze MRA-scenario’s zijn in 2012 tot stand gekomen in samenwerking met partners van de Amsterdam Economic Board en de Metropoolregio Amsterdam, en zijn in 2016 geactualiseerd. Elk scenario wijst op een andere drager voor toekomstige economische groei en iedere drager heeft een andere ruimtelijke behoefte: §§

In het Global Giants-scenario wordt de economie gedragen door de groei van grote internationale bedrijven die met name behoefte hebben aan grote hoofdkantoren in of nabij grote steden;

Ruimte voor de Economie van Morgen

29

Global Giants

European Renewal

Een sterk gemondialiseerde wereld waarin economische groei en het behoud van welvaart centraal staan. De markt is dominant en de samenleving is sterk geïndividualiseerd. Het consumentisme viert hoogtij. Europa is op economisch vlak geïntegreerd en heeft een goed draaiende interne vrije markt en een sterke positie op het wereldtoneel. Multinationale bedrijven zijn dominant en verantwoordelijk voor een belangrijk deel van de economisch toegevoegde waarde. Internationaal is er een sterke competitie tussen stedelijke regio’s. Het aantal inwoners en arbeidsplaatsen neemt sterk toe.

Europa heeft verregaande stappen gezet richting financiële en economische integratie. Er is binnen Europa sprake van een open innovatieklimaat. Europa en grootstedelijke regio’s als de Metropoolregio Amsterdam hebben een omslag gemaakt naar een nieuwe high-tech-economie. Duurzaamheid en maatwerk staan daarin centraal. Het aantal inwoners en arbeidsplaatsen neemt sterk toe.

International Alliances

Local to Local

Europa is sterk gefragmenteerd en kwetsbaar. Landen proberen hun eigen economie te beschermen. Nederland ondervindt veel concurrentie vanuit andere Europese landen en probeert exclusieve allianties aan te gaan met groeiregio’s buiten Europa.

Bedrijven en burgers hebben moeite om de eindjes aan elkaar te knopen. De Metropoolregio Amsterdam heeft alleen nog een leidende positie in kennisintensieve, hooggespecialiseerde activiteiten. Hoewel verstedelijking doorzet, blijft de werkgelegenheid achter.

Europa is uiteengevallen. Nederland heeft zich herpakt door te kiezen voor het pad van zelfvoorzienende systemen. De economie is meer regionaal gericht en samenwerking vindt vooral plaats met buurlanden. De economische groei is beperkt en komt voort uit business-initiatieven van lokaal ondernemerschap, het midden- en kleinbedrijf en start-ups. Door handelsbeperkingen worden producten weer in eigen land gemaakt. Creatieve en nieuwe maakindustrie en lokale productie floreren. Het aantal arbeidsplaatsen blijft achter.

30

Ruimte voor de Economie van Morgen

GEÏNTEGREERD EUROPA

Global Giants CONCENTRATIE

Internationaal hoogwaardige kantoorlocaties

European Renewal

LOCATIES / MILIEUS

Zichtlocaties met internationale allure en connectiviteit (HQ’s)

CONCENTRATIE

LOCATIES / MILIEUS

Historische binnenstadlocaties (MKB en - ICT- scaleups)

Gedeelde (digitale) werkplekken WERKPLEK op ontmoetingslocaties

Multinationals

EU

Kennis ecosystemen

Bottom-up

Multifunctionele gebouwen in centrumstedelijke locaties

Gemengde woon-werklocaties

Flexibele (ambachts-) ruimtes in getransformeerde bedrijventerreinen en oude tuinsteden

“De stad/wijk is je werkplek”

2030

WERKPLEK

Goedkopere kantoorlocaties

Campusvorming rondom ‘anchor firms’ of kennisinstelling

CONCENTRATIE

Kostenefficiënte (kleinere) gebouwen rond stedelijke knooppunten

Kleinschalige, multifunctionele cowerkplekken verspreid door stad en wijk

LOCATIES / MILIEUS

International Alliances

LOCATIES / MILIEUS

GEFRAGMENTEERD EUROPA

CONCENTRATIE

Local to Local

Figuur 15: Ruimtelijke uitwerking economische scenario’s MRA door Jester (2016)

Ruimte voor de Economie van Morgen

31

§§

In het European Renewal-scenario is de groei van kleinschaliger stedelijke economie de economische drager. Deze economie heeft behoefte aan informele stedelijke werkmilieus, kleinschalige kantoorruimte en ‘co-working spaces’ midden in de stad;

§§

In het International Alliance-scenario, een scenario waar economische groei niet vanzelf komt, zal economische toegevoegde waarde vooral moeten komen uit commerciële toepassingen of valorisatie van hoogwaardige kennis. Hiervoor is werken en interactie in de nabijheid van kennisinstellingen noodzakelijk;

§§

In het Local to Local-scenario, ook met beperkte economische groei, komt de economische waardencreatie bottom-up, vanuit het – kleinschalige – ondernemerschap, waarvoor ruimte moet zijn in de stad. Door handelsbeperkingen worden producten vaker lokaal vervaardigd. Hergebruik, herstel, circulaire processen en lokale productie zijn in dit scenario een belangrijke bron van werkgelegenheid.

2.2

Nieuwe stedelijke werkmilieus

International Alliances - Innovatiedistricten Compacte werk-woonwijken rond kennisinstellingen, waar stedelijke dichtheid en ontmoetingsplekken optimale gelegenheid bieden voor uitwisseling, kennis delen en co-creatie. Door transformatie van goedkope kantoorlocaties kan leegstand ruimte bieden voor stedelijke menging, en daarmee nieuwe kansen bieden om aan te sluiten bij de behoefte van de economie van morgen. Door een evenwichtige verhouding tussen werk- en woonruimten rond kennisinstellingen, ‘anchor-firms’ of clusters van bedrijven worden kansen voor innovatie en kennisuitwisseling geoptimaliseerd.

Local to local - Productieve wijken Deze wijken hebben tot doel ruimte te bieden voor met name kleinschalig en divers ondernemerschap. Door een deel van de bedrijven, die nu voornamelijk gevestigd zijn op binnenstedelijke bedrijventerreinen, te integreren in nieuwe stedelijke wijken, kan Amsterdam in de toekomst ook ruimte bieden aan kleinschalige bedrijven. Daarmee behoudt Amsterdam ook ruimte in de stad voor met name vakgeschoolde werkgelegenheid. Productieve wijken anticiperen ook op terugkeer van lokale productie en de behoefte aan maatwerk, lagere emissies van productieprocessen door technologie en duurzaam-

Bij deze scenario’s horen verschillende typen werkmilieu: Global Giants - Internationaal topmilieu Hoogwaardig vestigingsmilieu, op internationaal goed verbonden locaties met uitstraling.

Deze locaties hebben als doel het vestigingsklimaat in Amsterdam en de metropoolregio te verbeteren door te voorzien in de behoefte aan vestigingslocaties voor internationale (hoofd-)kantoren.

European Renewal - Creatieve wijken Gemengde informele werkmilieus die aansluiten op het bestaande centrummilieu van Amsterdam binnen de ring A10. Deze milieus voorzien in de groeiende behoefte aan kleinschalige kantoorruimte en ‘co-working spaces’ voor start-ups, creatieve bedrijvigheid, en midden- en kleinbedrijf in stedelijke woon-werkwijken.

Figuur 16: Nieuwe informele werkmilieus

32

Ruimte voor de Economie van Morgen

heidsinvesteringen en de ontwikkeling dat delen van productieprocessen minder ruimte nodig hebben en steeds vaker uitgevoerd worden in steden.

2.3

Adaptieve strategie

Een diverse economie als Amsterdam heeft deze vier werkmilieus in de toekomst nodig, maar omdat geopolitieke en technologische ontwikkelingen niet te voorzien zijn, is het niet te voorspellen aan welke werkmilieus de grootste behoefte zal ontstaan. Vragen als: Wat is het effect van de Brexit? Leidt Brexit op den duur tot meer of minder vraag naar internationaal topmilieu? Groeit lokale productie in Amsterdam of blijft Amsterdam vooral een stad van zakelijke dienstverlening? Al deze en andere vragen, kunnen nu nog niet worden beantwoord maar maken het noodzakelijk dat Amsterdam flexibel is en ruimtelijk kan bijsturen. Door bij gebiedsontwikkeling rekening te houden met diversiteit, blijft de economie van Amsterdam weerbaar en flexibel binnen ieder scenario, bij zowel economische voor- als tegenspoed. Door werkmilieus adaptief te bouwen, kunnen deze in de toekomst ook voorzien in andere behoeften. Voorbeelden van adaptieve uitwisseling zijn:

Figuur 17: Adaptieve mogelijkheden van informele werkmilieus

§§

Een productieve wijk kan ingevuld worden als creatieve wijk, door hoge bedrijfsruimtes op de begane grond later in te richten als kantoren;

§§

Een productieve wijk kan ook, door de komst van een kennisinstelling of door economische clustering van één bepaalde sector, gaan functioneren als innovatiedistrict.

Voorwaarde voor deze transitie is dat gebiedsontwikkeling voldoende programma biedt voor vestiging van een cluster van bedrijven;

§§

Een nieuw internationaal topmilieu kan, bij veranderende economische omstandigheden, worden ingevuld als locatie voor een internationale campus of als innovatiedistrict.

2.4

Diversiteit in werkmilieus

De stedelijke groeistrategie van Koers 202514 heeft het belang van stedelijke menging van wonen en werken al geagendeerd. In Koers 2025 werd hierbij gewezen op het belang van: §§

aantrekkelijke woon-werkmilieus voor een betere concurrentiepositie;

§§

dat de klassieke scheiding tussen wonen en werken aan het vervagen is;

§§

voldoende betaalbare bedrijfsruimte, om veel mensen in de gelegenheid te stellen te profiteren van de kansen die de stad biedt;

§§

ruimte scheppen voor groei van internationale bedrijvigheid;

§§

kennis- en innovatie stimuleren door stedelijke menging.

14 Zie Koers 2025. Ruimte voor de Stad. Versie April 2016.

Ruimte voor de Economie van Morgen

33

KOERS 2025

GROOTSTEDELIJKE GEBIEDEN

NIEUWE INFORMELE WERKMILIEUS

WOON-WERK WIJKEN

BEDRIJVENTERREIN

STADSSTRATEN

HAVEN

Figuur 18: Pakket diverse onderscheidende werkmilieus voor de economie van morgen

34

Ruimte voor de Economie van Morgen

+

INTERNATIONAAL TOPMILIEU

CREATIEVE WIJK

INNOVATIE DISTRICT

PRODUCTIEVE WIJK

=

RUIMTE VOOR DE ECONOMIE VAN MORGEN Kantoorgebieden

Woon-werkmilieus

Productiezones De nieuwe adaptieve werkmilieus geven vorm aan deze in Koers 2025 genoemde doelstellingen. In Koers 2025 zijn vrijwel alle nieuwe gebieden aangeduid als nieuwe woon-werkwijken of als grootstedelijke gebieden. Ruimte voor de Economie van Morgen inventariseert de economische kansen voor stedelijke menging, en maakt onderscheid tussen creatieve wijken en productieve wijken, en laat ook ruimte voor woonwijken waar een economisch programma met werkruimtes niet kansrijk of mogelijk is. Met deze inventarisering van kansen ontstaan economische opgaven voor nadere uitwerking in gebiedsontwikkeling.

WOONWIJKEN

Voor kantoorgebieden geven de werkmilieus internationaal topmilieu en innovatiedistricten invulling aan in Koers 2025 genoemde grootstedelijke gebieden. Hieraan moeten de multimodale knooppunten als belangrijke concentratiegebieden voor werkgelegenheid voor stad en regio worden toegevoegd.

INTERNATIONAAL TOPMILIEU

CREATIEVE WIJK

INNOVATIE DISTRICT

PRODUCTIEVE WIJK

BEDRIJVENTERREIN

MULTIMODAAL KNOOPPUNT

STADSSTRATEN

HAVEN

Ruimte voor de Economie van Morgen

35

36

Ruimte voor de Economie van Morgen

Impressie

3 WOONWIJKEN

CREATIEVE WIJK

Woon-werkwijken Amsterdam is een diverse stad, en wil ook in de toekomst kansen bieden voor iedereen. Nieuwe wijken bieden plek, zowel om te wonen als om te werken. In de woon-werkwijken komen twee verschillende opgaven samen: aansluiten bij de nieuwe stedelijke economie, maar ook de stad ontwikkelen voor iedereen en dus ruimte bieden voor (economische) diversiteit.

3.1

Economische kansen voor nieuwe wijken

De economische potentie van nieuwe wijken en de mate waarin economische menging succesvol kan zijn, is afhankelijk van een aantal variabelen: PRODUCTIEVE WIJK

STADSSTRATEN

Netwerkverbondenheid Hoe beter een straat, wijk of gebied verbonden is met het netwerk van andere straten en vervoersverbindingen in de rest van de stad, des te hoger is de economische potentie.

Netwerkverbondenheid kan wiskundig worden berekend met een ‘space-syntax’-onderzoek, en biedt een goede voorspelling van waar economische kansen liggen in de stad.

Het economische succes van het Amsterdamse centrummilieu, het gebied binnen de ring A10, komt deels door de optimale netwerkverbondenheid en de stedenbouwkundige opzet. Nieuwe verbindingen – zoals bijvoorbeeld in Sprong over ’t IJ wordt voorbereid – dragen bij aan nieuwe economische kansen.

Dichtheid Hoe dichter een wijk is bebouwd, des te hoger het aantal inwoners per grondoppervlak, des te groter het economisch draagvlak voor economische functies. Dichtheid kan worRuimte voor de Economie van Morgen

37

Figuur 13: Space syntax fiets (bron: Danny Edwards)

38

Ruimte voor de Economie van Morgen

den uitgedrukt in de eenheid floor space index (FSI). Wijken met lage dichtheden zoals de naoorlogse wijken in Nieuw-West en Zuidoost zijn vaak monofunctionele woonwijken met een lage stedelijke dichtheid en daarmee beperkte menging. Overigens impliceert dichtheid niet altijd hoogbouw. Parijs en Barcelona zijn voorbeelden van steden die met zes Ă zeven bouwlagen toch dichte woongebieden hebben gerealiseerd.

Aanwezige economische dynamiek De economische kansen voor nieuwe wijken zijn ook afhankelijk van het aanwezige economische DNA in de vorm van ondernemerschap, bedrijven en de beschikbare arbeidspool. Aansluiten op bestaande economische dynamiek van al aanwezige bedrijven en werknemers in een omgeving met specifieke kwalificaties biedt economische kansen die op andere plekken, zoals op uitleg- en nog onbebouwde locaties, moeilijker te realiseren zijn.

netwerk-

verbondenheid

Bereikbaarheid voor werknemers en logistiek Bereikbaarheid is een cruciale factor voor vestiging en functioneren van bedrijvigheid.

Voor kleinschalige kantoren is de ligging midden in de stad een voordeel. Voor bedrijfsruimte is logistieke bereikbaarheid de cruciale vestigingsfactor en is een centrale ligging meestal minder geschikt; daar biedt de nabijheid van uitvalswegen optimale kansen.

Woon-werkbalans Voor de mate van menging van werk- en woonruimte biedt de huidige Amsterdamse mix een interessante referentie. In de binnenstad en het Museumkwartier is de verhouding inwoners/werknemers ongeveer 1:1. In andere wijken binnen het Amsterdamse centrummilieu varieert die verhouding van 1:1 tot 3:1. Wijken met verhoudingen lager dan 4:1 zijn in Amsterdam meestal monofunctionele wijken met weinig ruimte voor groei van werkgelegenheid in de wijk. Voor toekomstige gemengde woon-werkwijken lijkt een verhouding tussen 2:1 of 3:1 een goed uitgangspunt voor programmering. netwerk-

verbondenheid Figuur 19: FSI in relatie tot netwerkverbondenheid

Ruimte voor de Economie van Morgen

39

WOONWIJKEN

Figuur 20: Kansrijke locaties woonwijken

40

Ruimte voor de Economie van Morgen

3.2

Woonwijken

Niet iedere wijk is geschikt als vestigingslocatie van kantoren of bedrijven. Wijken aan de rand van de stad, met een lage netwerkverbondenheid met andere delen van de stad, hebben een lage economische potentie als toekomstige vestigingslocatie. IJburg en het KNSM-eiland zijn voorbeelden van gebieden waar gebouwde plinten lang leegstonden omdat deze eilanden niet goed verbonden waren met de rest van de stad.

Voor een aantal in Koers 2025 aangewezen gebieden, geldt dat de economische potentie laag is door beperkte netwerkverbondenheid. Voor deze wijken betekent dat functiemenging met kantoren en bedrijven niet zo kansrijk is en beperkt kan blijven tot horeca en andere buurtvoorzieningen. Deze wijken zijn: §§

§§

§§

Elzenhagen-Zuid. Ondanks de komst een nieuw metrostation (station Noord) is deze wijk (nog) niet sterk verbonden met de rest van de stad. Dijken en water vormen barrières voor de goede verbondenheid met het centrummilieu in de stad. De ontwikkeling van nieuw centrummilieu in Noord zal eerst plaatsvinden op andere locaties nabij het IJ, die immers beter verbonden zijn met het centrale deel van Amsterdam; Centrumeiland IJburg: perifeer en verafgelegen locatie ten opzichte van het Amsterdamse centrummilieu. Matige verbindingen met andere delen van Amsterdam; De Nieuwe Kern-West: Op deze locatie, in de Gemeente Ouder-Amstel, is op dit moment geen woningbouw toegestaan door de ligging in een zone met LIB-beperkingen wegens geluidsbelasting en externe veiligheid door vliegverkeer. Als Rijks- en Provinciale regelgeving woningbouw in de toekomst mogelijk zouden maken dan is slechts een lage economische menging mogelijk door de ligging aan de rand van de stad.

Figuur 21: principetekening buurtvoorziening in woonwijk

3.3

Creatieve wijken

Creatieve wijken zijn woon-werkwijken die door menging met kleine zelfstandige kantoorruimtes kunnen voorzien in de behoefte aan nieuw informeel stedelijk werkmilieu. Het zijn wijken die in economisch opzicht aansluiten op het bestaande Amsterdamse centrummilieu binnen de ring A10, zoals De Pijp, het Museumkwartier en Oud-West, waar al veel kleinschalige creatieve bedrijven, zakelijke diensten en start-ups zich hebben gevestigd.

Dit type bedrijvigheid heeft behoefte aan een informeel stedelijk milieu waar wonen en werken goed kan worden gecombineerd. In deze wijken is behoefte aan werkruimtes voor co-creatie en third places (cafés, parken, pleinen) voor sociale en zakelijke ontmoetingen.

Ruimte voor de Economie van Morgen

41

CREATIEVE WIJK

Figuur 22: Kansrijke locaties creatieve wijken

42

Ruimte voor de Economie van Morgen

Creatieve wijk

Het belang van zelfstandige werkruimtes voor co-creatie en bedrijfsvestiging in woon-werkwijken wordt in wetenschappelijk onderzoek15 onderschreven door de bewoners van het Oostelijke Havengebied. Zij geven aan dat zij weliswaar thuis kunnen werken maar toch ook behoefte hebben aan zelfstandige werkruimtes in de omgeving. Gezien de behoefte aan co-working spaces zijn deze gebieden ook geschikt voor grootschaligere kantoren zoals Spaces, Tribes en WeWork, die deze ruimtes verhuren in kleine eenheden.

Figuur 23: principetekening creatieve wijk

Omschrijving

Creatieve wijken zijn woon-werkwijken die door menging met zelfstandige kantoorruimtes voorzien in de behoefte aan informeel stedelijk werkmilieu, en daarbij programmatisch aansluiten op het bestaande centrummilieu binnen de ring A10.

Bijzonderheden

Ruimte voor kleinschalige kantoorruimte in woonwijk, maar ook geschikt voor grote bedrijfsverzamelgebouwen voor versterken interactie.

Economische ruimte (indicatie BVO)

± 5-15%

Kansrijke locaties

1. Minervahaven-Zuid; 2. NDSM; 3. Sluisbuurt & Zeeburgereiland; 4. Schinkel; 5. Amstelkwartier 3-4; 6. Weespertrekvaart.

Verbindingen voorbereid door Sprong over ’t IJ bieden ook kansen voor: 7. Hamerkwartier; 8. Buiksloterham.

De aangewezen gebieden in Koers 2025 die het meest geschikt zijn voor een menging met kleinschalige kantoren zijn: §§

Minervahaven-Zuid: ligt vrij centraal in de stad en sluit aan bij het bestaande centrummilieu in Amsterdam;

§§

NDSM: nu al zijn op deze locatie veel kantoren aanwezig. Toekomstige menging resulteert in menging als creatieve wijk;

§§

Sluisbuurt en Zeeburgereiland: sluiten aan op het centrummilieu, maar de verbindingen met het Centrum, één tram en één fietsbrug, zijn op dit moment niet optimaal.

Wanneer verbindingen worden geoptimaliseerd, is in een latere fase een betere mening met kleinschalige kantoorruimte mogelijk;

§§

Schinkel: al veel creatieve kantoren aanwezig in dit gebied dat aansluit bij bestaand centrummilieu;

§§

Amstelkwartier 3-4: na Amstelkwartier 1 en 2, met weinig menging, is er nu voldoende woondichtheid om in de nieuwe delen van Amstelkwartier ook te voorzien in de behoefte aan zelfstandige werkruimtes;

§§

Weespertrekvaart: sluit aan bij het bestaand centrummilieu, maar verbindingen zijn nog niet optimaal. Kan in samenhang worden ontwikkeld met nieuw programma op de locatie Bijlmerbajes;

15 Smit (2008 & 2012)

Ruimte voor de Economie van Morgen

43

§§

WeWork, Amsterdam

De Nieuwe Kern-Oost: Op deze locatie, in de Gemeente Ouder-Amstel, is op dit moment geen woningbouw toegestaan door de ligging in een zone met LIB-beperkingen wegens geluidsbelasting en externe veiligheid door vliegverkeer. Als Rijks- en Provinciale regelgeving woningbouw in de toekomst mogelijk maken, dan biedt de nabijheid van het multimodale knooppunt Duivendrecht kansen voor ontwikkeling als creatieve wijk.

Kantorengebied Minervahaven Het kantorengebied in de Minervahaven is een populaire vestigingslocatie maar kan ondanks de vestiging van veel creatieve wijken niet worden aangemerkt als creatieve wijk. Door beperkingen van de milieucontouren wordt de Minervahaven ontwikkeld als een monofunctioneel kantorengebied zonder menging met woningen. Dat beperkt het economisch draagvlak voor de komst van gewenste voorzieningen als winkels en horeca, die dit kantorengebied zouden kunnen verlevendigen. Als de milieucontouren in de toekomst verdwijnen, kan Minervahaven zich ontwikkelen tot een levendige wijk met veel creatieve bedrijven.

Figuur 24: Foto WeWork Amsterdam

WeWork biedt kantoorruimte voor co-creatie en een internationaal online platform voor creatieve ondernemers, start-ups, freelancers, kleine ondernemingen en multinationals en telde in februari 2017 wereldwijd 130 vestigingen. In april 2015 opende WeWork in Amsterdam haar eerste vestiging aan de Weteringschans voor 420 leden, en in december 2015 een tweede vestiging, voor 1100 leden, in het Metropoolgebouw aan de Weesperstraat.

Begin 2017 heeft WeWork aangekondigd een derde vestiging in Amsterdam te openen in het najaar van 2017. Ook zoekt het bedrijf binnen het Amsterdamse centrummilieu naar een locatie voor haar longstay-concept WeLive. In deze snelgroeiende markt zijn naast WeWork o.a. ook Tribes en Spaces actief.

44

Ruimte voor de Economie van Morgen

3.4

Productieve wijken

Productieve wijken zijn woon-werkwijken die bedrijven met ruimtelijke behoefte aan bedrijfsruimte integreren in nieuw stedelijk woonmilieu. Integratie van bedrijven in woonwijken is nodig om divers ondernemerschap voor de stad behouden, te meer omdat veel binnenstedelijke bedrijventerreinen de komende jaren worden ingezet voor nieuwe stedelijke groei. Integratie van bedrijven in woonwijken is niet nieuw. Het grootste deel van Amsterdam tot en met de gordel van de negentiende eeuw, is gebouwd zonder fysieke scheiding tussen werken en wonen. Nieuwe productieve wijken keren terug naar dit principe, waarin ruimte is voor bestaande bedrijvigheid zoals ambachten, lokale productie, maar ook voor nieuwe opkomende productiemethoden zoals 3D-printen en ander vormen van kleinschalige smart-industry16. Menging van woonwijken met bedrijfsruimte wordt in deze tijd mogelijk doordat delen van productieprocessen schoner worden en door technologische mogelijkheden voor isolatie en emissiebeperking.

Werkprocessen veranderen. Veel productieprocessen waar vroeger bedrijfsruimtes voor nodig waren, worden tegenwoordig in kantoorruimtes verricht. Door deze verschuiving ontstaan steeds meer hybride bedrijven die kantoorruimte en bedrijfsruimte combineren.

Een voorbeeld van zo’n hybride onderneming is het moderne maakbedrijf Joolz op de Buiksloterham. Joolz produceert kinderwagens in het hogere segment. Alle onderdelen van het moderne productieproces, conceptontwikkeling, branding, design, distributie en marketing worden op deze nieuwe locatie verricht, op één onderdeel na: de fysieke productie, die elders wordt uitgevoerd.

Deze ontwikkeling, die opgaat voor veel moderne productiebedrijven, vraagt om een nieuwe verhouding tussen kantoorruimte en bedrijfsruimte, om op die manier hybride bedrijven de ruimte te geven in de stad. Tegelijkertijd zal een productieve wijk ook traditionele bedrijven moeten kunnen huisvesten, waaronder diverse ambachten, om zo ook ruimte te bieden voor economische diversiteit en vakgeschoolde werkgelegenheid.

Fenixloodsen, Rotterdam

Figuur 25: Impressie Fenixloodsen, Rotterdam

Rotterdam bewijst dat behoud van oude industriële structuren goed samengaat met verdichting en woonprogramma’s. Hoewel dit project nog niet is gerealiseerd, is het gebied in en rond de Fenixloodsen nu al een aantrekkelijke locatie. De oude lofts bieden ruimte voor een mix aan economische functies zoals creatieve bedrijven, ambachten, een foodmarkt, expositie- en conferentieruimtes.

De komst van het woonprogramma en deze nieuwe economische mix maakt van Katendrecht een nieuwe hotspot in Rotterdam.

16 Zie o.a. Ruimtevolk (2015)

Ruimte voor de Economie van Morgen

45

PRODUCTIEVE WIJK

Figuur 26: Kansrijke locaties productieve wijken

46

Ruimte voor de Economie van Morgen

Productieve wijk

Voor de ontwikkeling van een productieve wijk gelden de volgende voorwaarden:

Figuur 27: Principetekening productieve wijk

Omschrijving

Bijzonderheden

Productieve wijken zijn woon-werkwijken die bedrijven (die behoefte hebben aan bedrijfsruimte) integreren in stedelijk woonmilieu. Integratie van bedrijven in woonwijken is nodig om divers ondernemerschap voor de stad te behouden.

Bedrijfsruimte is grondgebonden; aanvullende kantoorruimte op bovenlaag. Integratie van productieve bedrijven biedt ook sociaal-economische kansen voor wederopbouwwijken in Nieuw-West, Noord en Zuidoost.

Economische ruimte (indicatie BVO)

± 5-15% (totaal) op begane grond ± 25-40%

Kansrijke locaties

Voormalige bedrijventerreinen bieden kansen voor deze mix: 1. Sloterdijk; 2. Overamstel; 3. Cornelis Douwes; 4. Buiksloterham; 5. Hamerkwartier.

§§

Aanwezigheid van ondernemerschap en werknemers in nabije omgeving. Met name de bedrijventerreinen die gaan transformeren, voldoen aan deze voorwaarde;

§§

Logistieke aanvoer is ook een noodzakelijke voorwaarde. Een aantal gebieden in het centrummilieu van Amsterdam vallen daarom af, want anders slibt de stad dicht. Gezien de dichtheid van bouwen lijkt logistieke aanvoer in de toekomst alleen mogelijk aan de randen van de stad.

Kansrijke gebieden Van de door Koers 2025 aangewezen gebieden bieden de volgende locaties kansen voor menging met bedrijfsruimte: §§

Sloterdijk 1: voormalig bedrijventerrein, waarbij logistieke aanvoer mogelijk blijft door nabijheid ring A10 en A5;

§§

Overamstel: voormalig bedrijventerrein, waarbij logistieke aanvoer mogelijk blijft door nabijheid ring A10 en A2;

§§

Cornelis Douwes & Buiksloterham: voormalige bedrijventerreinen waar nog veel ondernemerschap aanwezig is. Naast logistieke aanvoer via de Klaprozenweg bieden de noordelijke IJ-oevers specifieke kansen voor aanvoer over het water;

§§

Hamerkwartier: voormalig bedrijventerrein met veel hybride bedrijven. Toekomstige logistieke aanvoer vanaf de wegen is nu al een beperkende factor. Om die reden lijkt Hamerkwartier, mede door de verwachte komst van een nieuwe verbinding over het IJ, een wijk die ook kansen biedt als creatieve wijk die aansluit op het Amsterdamse centrummilieu.

§§

Cruquius: Voormalig bedrijventerrein waar de transformatie al in gang is gezet en waarbij logistieke aanvoer mogelijk blijft door nabijheid ring A10 en A1. Het gebied Ruimte voor de Economie van Morgen

47

Joolz, Buiksloterham

Figuur 28: foto Joolz

Een voorbeeld van een hybridebedrijf (met een mix van kantoren en bedrijfsruimte) is het moderne maakbedrijf Joolz op de Buiksloterham. Joolz produceert kinderwagens in het hogere segment. Alle onderdelen van het moderne productieproces, zoals conceptontwikkeling, branding, design, distributie en marketing, worden op deze nieuwe locatie verricht. Alleen de fysieke productie van de kinderwagens wordt elders uitgevoerd. Door technologische ontwikkeling verschuift de verhouding tussen kantoor- en bedrijfsruimte.

48

Ruimte voor de Economie van Morgen

biedt kansen voor watergebonden bedrijvigheid door ligging aan de Nieuwe Vaart, die in open verbinding staat met het Amsterdam Rijnkanaal.

Regelgeving Onbetwist uitgangspunt bij het integreren van bedrijvigheid in een woonwijk is een gezonde en veilige leefomgeving. Daarom kunnen productieve wijken geen ruimte bieden aan alle bedrijven, maar slechts aan kleinschalige bedrijven met beperkte logistieke behoefte en emissies. Om een goed woon-leefklimaat te kunnen garanderen worden alleen bedrijven met milieucategorie 1, 2 tot maximaal 3,1 in productieve wijken toegestaan. Voor bedrijven met een hogere milieucategorie moet gemotiveerd worden waarom menging met wonen niet tot problemen leidt, en zijn er soms aanvullende maatregelen en investeringen mogelijk om inpassing in het woonmilieu te realiseren.

Interimwet Stad en Milieu De interim-wet Stad en Milieu biedt de mogelijkheid om relatief hogere milieubelasting te compenseren. Een vorm van compensatie die ruimte schept voor integratie van bedrijven in een woonmilieu en die tevens de gezondheid van bewoners in acht neemt, is het toepassen van een waarde voor binnengeluid die strenger is dan het Bouwbesluit voorschrijft. Door technologische innovatie in de bouw is het mogelijk om gevels te bouwen die nog meer bijdragen aan een aangenaam binnenklimaat, ondanks hoge geluidsbelasting op de buitengevel. Voor woningbouw in gemengde gebieden met hoge geluidsbelasting zou toepassing van deze techniek een mogelijkheid kunnen zijn. In Hafenstad Hamburg gaat de regelgeving nog verder: daar wordt uitsluitend getoetst op het geluidsniveau binnenshuis en is de geluidsbelasting buiten op de gevel niet relevant.

Realisatiestrategie EĂŠn realisatiestrategie voor de ontwikkeling van productieve wijken op voormalige bedrijventerreinen kan zijn: het behouden van een aantal karakteristieke cultuurhistorische panden. Deze panden bieden niet alleen ruimte voor de bestaande en nieuwe economie maar voegen ook karakter, uitstraling en authenticiteit toe aan het gebied. Maar voor het behouden van een optimale stedelijke menging op langere termijn zal ook in nieuwbouw ruimte moeten zijn voor nieuwe bedrijfsruimte op begane grondniveau. Anders leidt

transformatie van bedrijventerreinen op de lange termijn toch tot de ontwikkeling van monofunctionele woonwijken.

Stimuleren lokale economie Lokale bedrijven kunnen ook een sociale betekenis hebben voor de lokale economie door de kansen die ze bieden op werk en economische zelfstandigheid. Met name in monofunctionele gebieden zoals Nieuw-West, Noord boven de dijken en Zuidoost is er behoefte aan dergelijke sociaaleconomische kansen. Door in deze wijken bij nieuwe programma’s bedrijfsruimte te integreren in nieuwe verdichting ontstaan er nieuwe mogelijkheden voor de lokale economie.

Adaptieve kwaliteit Voor het integreren van bedrijven in stedelijke wijken gelden een paar eenvoudige principes: bedrijfsruimte is altijd grondgebonden, een isolerende wand en plafond kunnen bijdragen aan een aantrekkelijk woon-leefklimaat, en voor bedrijfsprocessen zijn hogere plafonds nodig dan voor woningen en kantoren. Door bijvoorbeeld plafonds van acht meter te realiseren biedt dit mogelijkheden voor inpassing van veel bedrijfsprocessen, maar ook voor adaptieve aanpassing en toekomstig woon- en kantoorgebruik. Met deze adaptieve productieve wijken realiseert Amsterdam een ruimtelijk-economische structuur die plek biedt aan economische behoeften van toekomstige generaties net zoals de historische binnenstad van Amsterdam door iedere generatie opnieuw benut kan worden voor nieuwe economische behoeften.

3.5

Stadsstraten

Een stadsstraat is een economisch functielint, met een duidelijke verkeersfunctie, maar ook een nadrukkelijke verblijfsfunctie. Stadsstraten gelden als geleiders van stedelijkheid.

Voorzieningen (winkels, bedrijven, kantoren, horeca) in de straat verhogen de woonaantrekkelijkheid in de aangrenzende buurten en vergroten ook de mogelijkheden tot interactie. Stadsstraten hebben, naast een sociale functie, ook een belangrijke economische betekenis voor buurt en stad17.

Een groeiende stad heeft dan ook behoefte aan nieuwe stadsstraten. In Londen is 47 procent van de bedrijven gevestigd aan een ‘high street’; ze zijn daarmee een belangrijke drager van de economie van de stad18. Hoe dieper de blokken en hoe groter het economisch programma in stadsstraten, hoe groter de uitwisseling en levendigheid. In Amsterdam zijn stadsstraten zoals de Rijnstraat/Van Woustraat, De Clercqstraat/Jan Evertsenstraat, Ferdinand Bolstraat/Scheldestraat, maar ook de Wibautstraat voorbeelden van economische functielinten (werken, scholen, dienstverlening, voorzieningen, horeca) waar ook intensief wordt gewoond.

Productiestraten Nieuwe potentiële stadsstraten, zoals de Transformatorweg, de Klaprozenweg, de Spaklerweg/Holterbergweg, waar de verblijfsfunctie vooralsnog afwezig is, zijn dusdanig lang dat ze niet volledig gevuld kunnen worden met winkels, horeca en persoonlijke dienstverlening. Dit biedt kansen om ruimte in potentiële stadsstraten ook te benutten voor het behouden van bedrijvigheid in de stad die stadsbewoners ook nodig hebben.

Deze delen van de stadsstraat worden dan een soort ‘productiestraten’19. Daarmee kan deze bedrijvigheid als kwartiermaker fungeren voor de verdere ontwikkeling tot stadsstraat en daarmee stedelijkheid geleiden, zodat het wonen aan deze straten aantrekkelijk wordt. Dan gaat het bijvoorbeeld om de ruimte voor ambachten, reparatieservices, 17 Structuurvisie 2040 Economisch sterk en duurzaam; Gadet, J. & K. van Zanen (2013), Stadsstraten: Vernieuwde wegen naar interactie. In: S+RO 2013\04 18 Zie werk van Mark Breardley voor City of London.

19 Zie o.a Europan 14 (2016); en, Atelier Productive BXL Brussel voor IABR 2016.

Ruimte voor de Economie van Morgen

49

STADSSTRATEN

Figuur 29: Kansrijke locaties stadsstraten

50

Ruimte voor de Economie van Morgen

Stadsstraten

uitleen en deeleconomie, kleine distributiecentra voor het afhalen internetbestellingen, en misschien zelfs kleinschalige circulaire punten voor afvalstoffenscheiding. En passant wordt rest van de wijk, door concentratie van deze activiteiten in delen van de stadsstraat, behoed voor extra verkeer, en krijgt het principe rustig wonen met ‘drukte’ om de hoek langzaamaan vorm.

Figuur 30: Principetekening stadsstraat

Omschrijving

Een stadsstraat is een economisch functielint, met een duidelijke verkeersfunctie, maar ook een nadrukkelijke verblijfsfunctie. De lengte van nieuwe stadstraten biedt ruimte om te benutten voor het behouden van bedrijvigheid in de stad.

Bijzonderheden

Bedrijvigheid is grondgebonden. Bij inrichting openbare ruimte rekening houden met behoeftes aan bedrijfsmatig functioneren.

Economische ruimte (indicatie BVO)

Op begane grond ± 40-80%

Kansrijke locaties

Voor het ruimte bieden aan bedrijvigheid o.a.: 1. Transformatorweg; 2. Klaprozenweg; 3. Spaklerweg/Holterbergweg.

Door het integreren van deze stedelijke bedrijvigheid – in de Structuurvisie 2040 stadsverzorgende bedrijvigheid genoemd – in (potentiële) stadsstraten, functioneert de stad in de toekomst beter. Logistieke aanvoer kan daarbij worden geconcentreerd in de goed verbonden delen met ring- en snelwegen, waar rekening wordt gehouden met behoeften aan bedrijfsmatig functioneren.

Figuur 31: Ruimte voor bedrijvigheid in stadstraten

Ruimte voor de Economie van Morgen

51

52 Ruimte voor de Economie van Morgen Impressie impressie nieuwe kantoor booking.com op Oosterdokseiland. Verwachte oplevering 2020

4

Kantoorgebieden INTERNATIONAAL TOPMILIEU

INNOVATIE DISTRICT

Als Amsterdam groeit, stedelijk en economisch, groeit ook de behoefte aan kantoren. Voor een sterk vestigingsklimaat biedt Amsterdam gevarieerde kantoorgebieden: dure hoogwaardige omgevingen voor nieuwe internationale bedrijven, en goedkopere locaties voor starters. Door transformatie van leegstand, stedelijke menging en nieuwbouw op strategische locaties waar vraag naar is, wordt Amsterdam nog aantrekkelijker als stad.

4.1

MULTIMODAAL KNOOPPUNT

Internationaal topmilieu

De vestigingslocaties van hoofdkantoren van internationale bedrijven zijn de afgelopen twee decennia veranderd. In de jaren negentig stonden de meeste kantoren nog op monofunctionele kantoorgebieden langs de autosnelweg, tegenwoordig kiezen bedrijven voor hoogwaardige, internationaal en multimodaal verbonden locaties, meestal in internationale steden en bij voorkeur in het centrale deel van de stad20.

Een voorbeeld van deze vestigingstrend is het nieuwe internationale topmilieu King’s Cross in Londen. Direct gelegen naast het internationale treinstation St. Pancras en het trein-, metro- en crossrailknooppunt King’s Cross ligt in het hart van Londen een nieuw world class business district. Het district omvat niet alleen kantoorruimte (o.a. een nieuw hoofdkwartier van Google voor 7000 werknemers) maar ook woningen, wetenschappelijke en culturele instellingen, scholen, winkels en horeca. Door veel aandacht te besteden 20 Zie o.a. The Economist (2016) & Katz (2016).

Ruimte voor de Economie van Morgen

53

INTERNATIONAAL TOPMILIEU

Figuur 32: Kansrijke locaties internationale topmilieus

54

Ruimte voor de Economie van Morgen

Internationaal topmilieu

aan het ontwerp van de openbare ruimte, het gevarieerde economische programma en door het organiseren van evenementen voor gebiedspromotie, is King’s Cross behalve een business district ook een locatie die gebruikt wordt door uiteenlopende doelgroepen.

Figuur 33: Principetekening internationaal topmilieu

Omschrijving

Hoogwaardig ingerichte internationaal verbonden locaties, geschikt voor vestiging van internationale hoofkantoren, met in om de omgeving een groot voorzieningenaanbod.

Bijzonderheden

Steeds vaker vestigen internationale bedrijven op centraal gelegen locaties in steden.

Economische ruimte (indicatie BVO)

Afhankelijk van locatie

Kansrijke locaties

1. Stadsdeel Centrum & Zuid (bij transformatie panden); 2. Marineterrein; 3. Sixhaven; 4. Kerncorridor Zuidas-Schiphol.

In de Metropoolregio Amsterdam waren aanvankelijk de Zuidas en Schiphol de vestigingslocaties voor internationale kantoren. De Zuidas, toplocatie voor banken en financiĂŤle diensten, was tien jaar geleden na werktijd nog uitgestorven. Door de bouw van woningen en in het kielzog daarvan voorzieningen zoals een sportschool, lunchrooms en andere horeca, plus investeringen in aantrekkelijke trefpunten als het Mahlerplein, is de Zuidas een levendige internationale wijk geworden die past bij de huidige trend van kantoren op hoogwaardige, gemengde stedelijke locaties. Op de Zuidas is bijna 75 procent van de kantoorcapaciteit gerealiseerd.

De afgelopen jaren zijn Amsterdam-Centrum en Zuid sterk in opkomst als vestigingslocaties voor nieuwe internationale bedrijven. Bedrijven als Oracle, Uber en Google laten zien dat bedrijven deze wijken steeds meer zien als internationale vestigingslocatie. Door de populariteit van beide gebieden en de sterke groei van techbedrijven in de afgelopen jaren neemt de beschikbaarheid van grootschalige hoogwaardige kantoren in Centrum en Zuid af.

In de metropoolregio biedt Schiphol ruimte voor de vestiging van internationale bedrijven. Dit is een heel ander vestigingsmilieu, waarbij internationale bereikbaarheid het cruciale vestigingsmotief is. Zo heeft Microsoft enkele jaren geleden een kantoor geopend op Schiphol. Maar de mogelijkheden voor nieuwe groei van kantoorruimte op loopafstand van Schiphol Plaza zijn eveneens beperkt.

Voor Amsterdam en de metropoolregio wordt het daarom tijd om zich voor te bereiden op een nieuwe internationaal onderscheidende vestigingslocatie voor toekomstige groei.

Voor de vestiging van internationale bedrijven zijn goed verbonden gemengde gebieden nodig. Voor de korte termijn liggen er economische kansen in en rond:

Ruimte voor de Economie van Morgen

55

King’s Cross, Londen

Centrum en Zuid De binnenstad van Amsterdam is het meest gewilde werkgebied. Bij het vrijkomen van grote panden in Centrum en in Zuid kan kantoorontwikkeling ook worden meegenomen als nieuwe invulling. Gebouwen die vrijkomen in de binnenstad kunnen, zonder risico op de vorming van een businessdistrict, tot kantoren worden getransformeerd. Toename van het aantal kantoren in de binnenstad kan op termijn ook bijdragen aan een hoogwaardiger branchering op het gebied van horeca door de komst van meer lunchgelegenheden en restaurants.

Marineterrein Als bijzondere locatie in het Centrum biedt het Marineterrein op korte termijn een bijzondere kans voor het versterken van het vestigingsklimaat in Amsterdam. Deze locatie heeft alle kwaliteiten voor de ontwikkeling van een internationaal milieu: historische uitstraling, in het hart van de binnenstad en, door de nabijheid van het Centraal Station, internationale connectiviteit en goede verbindingen met de regio. Naast kansen voor internationale bedrijven biedt het Marineterrein ook kansen om economische programma’s te ontwikkelen voor innovatieve bedrijvigheid die aanvullend zijn op bestaande programma’s in Amsterdam.

Figuur 34: Foto plein King’s Cross avond / overdag

In het hart van Londen, nabij de treinstations King’s Cross en St. Pancras International is de afgelopen jaren een nieuw world class business district ontwikkeld. Dit voorbeeld van een hedendaags internationaal topmilieu omvat niet alleen kantoren maar biedt ook ruimte voor cultuur, onderwijs, retail en woningen. Kleinschalige evenementen en veel aandacht voor de inrichting van de openbare ruimte maken King’s Cross geschikt voor een gevarieerd publiek. Behoud en conservering van industrieel erfgoed draagt bij aan de sfeer en authenticiteit van het gebied. Interessant voor Amsterdam is de realisatiestrategie van dit hoogwaardige gebied: King’s Cross is volledig privaat ontwikkeld binnen kaders die de Boroughs van Londen hebben meegegeven. Binnenkort opent Google hier een grote Europese vestiging.

56

Ruimte voor de Economie van Morgen

Voor de langere termijn liggen er economische kansen in en rond: Sixhaven Op iets langere termijn kan aan de Noordelijke IJ-oever tegenover het Centraal Station ook ruimte ontstaan voor vestiging van internationale bedrijven. Het waterfront en realisatie van het nieuwe metrostation Sixhaven van de Noord/Zuidlijn, kunnen van Sixhaven een bijzonder aantrekkelijke locatie maken waar naast andere functies ook ruimte geboden kan worden aan vestiging van deze internationale bedrijven.

Zuidas-Schipholcorridor Nu de Zuidas het laatste kwart van haar kantoren gaat realiseren, wordt de Schipholcorridor, het gebied tussen Zuidas en Schiphol, onderzocht als locatie voor een mogelijk nieuw internationaal topmilieu in de metropoolregio. Belangrijkste reden is dat de eco-

Binnenstad

Schinkelkwartier

Figuur 35: Economische ontwikkeling concentreert zich in Amsterdam en Haarlemmermeer. Toegevoegde waarde (verticale as) en werkgelegenheid fte’s (horizontale as); gemiddelde groei in procenten, 2010–2015; omvang toegevoegde waarde (grootte van bol), 2015 (Basis EVMRA, bron: CBS, bewerking TNO/NEO Observatory en MUST)

Hoofddorp

Zuidas

nomische groei in de Metropoolregio Amsterdam de afgelopen jaren zich steeds meer concentreert in Amsterdam en de Haarlemmermeer21.

Als in de toekomst wordt geïnvesteerd in een goede verbinding tussen de bestaande internationale topmilieus Centrum, Zuidas en Schiphol, wordt nieuwe gebiedsontwikkeling mogelijk die kan voortbouwen op de al aanwezige economische groei en dynamiek.

Het bedrijventerrein van SADC nabij het Nieuwe Meer zou ruimte kunnen bieden aan de ontwikkeling van een nieuw economisch topmilieu of aan een nieuwe internationale universiteit en andere kennisinstellingen of een campus. De nabijheid van Schiphol in combinatie met de directe nabijheid van een financieel centrum en de binnenstad biedt mogelijkheden voor de ontwikkeling van een nieuw gemengd internationaal vestigingsmilieu waarmee Amsterdam een unieke vestigingslocatie kan bieden in vergelijking tot andere Europese steden.

Amsterdam Airport Schiphol

Figuur 36: Impressie Internationale Entree van Nederland

De Zuidas-Schipholcorridor, in REOS-verband beschreven als de ‘Internationale entree van Nederland’, wordt momenteel uitgewerkt in het regionaal project Schipholkerncorridor door Amsterdam, Haarlemmermeer en Schiphol

21 Zie Economische Verkenningen Metropool Regio Amsterdam 2017.

Ruimte voor de Economie van Morgen

57

INNOVATIE DISTRICT

Figuur 37: Kansrijke locaties innovatie districten

58

Ruimte voor de Economie van Morgen

Innovatiedistrict

4.2

Figuur 38: Principetekening innovatiedistrict

Omschrijving

Bijzonderheden

Innovatiedistricten zijn werk-woongebieden waar, meestal rond een kennisinstituut, clusters van bedrijven verbinding zoeken voor de ontwikkeling van innovatie en nieuwe start-ups.

Realisatie via transformatie en stedelijke menging van monofunctionele kantoorgebieden. Hoge werkwoon mix zorgt voor hoge vraag naar voorzieningen.

Economische ruimte (indicatie BVO)

± 40-50%

Kansrijke locaties

1. Riekerpolder – West Innovation District; 2. Amstel III (medical & health).

Innovatiedistrict

Bij economische toegevoegde waarde gaat het in deze tijd steeds vaker over innovatie.

Innovatie komt voort uit kennis- en ideeënuitwisseling, en die gedijt zeer goed in grote steden. De afgelopen jaren is een nieuw type werkmilieu ontstaan: het innovatiedistrict22.

Dit zijn gebieden in grote steden, vaak rond een kennisinstituut, waar clusters van bedrijven zich verzamelen, verbinding zoeken met elkaar en waar nieuwe start-ups zich ontwikkelen. De jaren ’90 stonden in het teken van de opkomst van scienceparken, vandaag de dag gaat het om compacte, gemengde werk-woonwijken, bij voorkeur goed verbonden met het openbaar vervoer. Een optimale mix van woningen, bedrijven en dichtheid zorgt voor een grote vraag naar voorzieningen als winkels, horeca en andere ontmoetingsplekken die cruciaal zijn voor formele, informele en toevallige ontmoetingen die uiteindelijk kunnen leiden tot innovatie.

Vrijwel alle grote wereldsteden hebben de afgelopen jaren ingezet op één of meerdere innovatiedistricten. Bekend zijn o.a. het Boston Innovation distict, Tech City in Shoreditch Londen en @22 Barcelona. In Amsterdam zijn momenteel drie locaties aan te wijzen die enigszins vergelijkbaar zijn deze internationale voorbeelden: §§

De start-up-concentratie in de binnenstad van Amsterdam tussen Vijzelstraat, Rokin en Raadhuisstraat. Deze start-up-concentratie is spontaan ontstaan, maar wel mogelijk gemaakt doordat stadsdeel Centrum al bijna vijftien jaar een beschermingsconstructie heeft voor grote kantoorruimtes in het Centrum.

§§

De Knowledge Mile van de Wibautstaat tot en met de Weesperstraat en het Roeterseiland. Met name in de Wibautstraat, en rond de locaties van HvA en UvA is de

22 Omschrijving van Katz & Wagner (2014) van een innovation district: ‘the ultimate mash up of entrepreneurs and education institutions, start-ups and schools, mixed-use development and medical innovation, bike-sharing and bankable investment – all connected by transit, powered by clean energy, wired for digital technology, and fuelled by caffeine’. `Overigens zijn innovationdistricten niet alleen geschikt voor jongeren, maar ook voor ouderen (zie Lee 2017: Older Adults have much to offer, and much to gain from Innovationdistricts.

Ruimte voor de Economie van Morgen

59

B.Amsterdam, Riekerpolder

Figuur 39: foto B.Amsterdam

B.Amsterdam is een start-up incubator op de Riekerpolder. B.Amsterdam brengt start-ups, corporates, creative facilitators (o.a. webdesigners, softwarespecialisten), accelerators, educatie en kapitaal met elkaar in contact en stimuleert de ontwikkeling en groei van (ict)start-ups door scholing en kennisuitwisseling. Ook financiers en grote multinationals worden in deze mix betrokken om start-ups verder te laten groeien.

Begon B.Amsterdam in 2014 nog met ĂŠĂŠn verdieping (3000 m2), inmiddels heeft het bedrijf drie panden betrokken van in totaal ongeveer 40.000 m2 op de Riekerpolder.

B.Amsterdam heeft de ambitie om uit te groeien tot de grootste incubator van Europa. In 2017 opent B.Amsterdam haar eerste vestiging buiten Nederland in New York.

60

Ruimte voor de Economie van Morgen

Georgia Tech, Midtown Atlanta

Figuur 40: foto Georgia Tech

De Georgia Tech-campus in Midtown Atlanta is een toonaangevend onderzoekscentrum. De afgelopen tien jaar zijn er op en rond dit innovatiedistrict twaalf Fortune 500-bedrijven gevestigd, zoals AT&T, Panasonic, Coca-Cola plus honderden techstart-ups. De belangrijkste verklaring hiervoor is dat veel bedrijven niet meer investeren in eigen laboratoria maar liever gebruikmaken van bestaande, commercieel beschikbare laboratoria en faciliteiten. De concentratie van multinationals rond Georgia Tech is een voorbeeld van de groeiende trend van bedrijven die zich vestigen in de nabijheid van universiteiten, dicht bij talent, kennis, voorzieningen en locaties voor ontmoeting en interactie. Zie: Bruce Katz (2016). Why Today’s Corporate Research Centers Needs to be in Cities. Harvard Business Review, March 1 2016.

afgelopen jaren veel aandacht gegeven aan transformatie, nieuwe economische programmering, de inrichting van de openbare ruimte en de komst van nieuwe horeca en andere voorzieningen. §§

Amsterdam Science Park is meer een beta-campus midden in de stad, maar de afgelopen jaren is er veel geïnvesteerd om interactie tussen wetenschappers en bedrijfsleven te stimuleren. Kennisinstituten als de universiteit en Nikhef stimuleren kennisuitwisseling door het organiseren van ontmoetingen met innovatieve bedrijven. Interactie is de afgelopen jaren versterkt door de bouw van een ontmoetingscentrum en een start-up village. Als internationale inspiratiebron voor Amsterdam Science Park zou Georgia Tech in het centrum van Atlanta kunnen dienen, waar door commerciële beschikbaarheid van laboratoria, grote bedrijven zich vestigen in en rond de campus.

Innovatie kan in principe overal plaatsvinden in stad en regio, maar Amsterdam kan in haar gebiedsontwikkeling wel inzetten op gebieden die kunnen bijdragen aan het innovatieve vermogen van de stad. Hierbij zijn drie elementen cruciaal: §§

Aansluiten bij aanwezige economische dynamiek in het gebied, zoals bijvoorbeeld bij een al aanwezig cluster of kennisinstituut;

§§

Versterken van ruimtelijke kwaliteiten van het gebied door stedelijke menging, en gelegenheid te bieden voor ontmoeting en samenwerking, zowel binnen in gebouwen als buiten in de openbare ruimte;

§§

Versterken van het informele netwerk tussen bedrijven.

Riekerpolder – West Innovation District De Riekerpolder, het kantorengebied langs de A4, was tot voor kort een monofunctioneel kantorengebied met grote leegstand. Met de recente vestiging van het startup-ecosysteem B.Amsterdam, en haar snelle expansie met drie grote kantoren van in totaal 40.000 m2, ontwikkelt de Riekerpolder zich nu al als het West Innovation District voor ict en techstart-ups. Door de komst van woningen met de groei van voorzieningen als gevolg, kan dit kantorengebied nieuwe economische kansen bieden.

Amstel III - kantorenpark Het monofunctionele kantorengebied Amstel III tussen het AMC en Amstel-Arena is een gebied met veel leegstaande kantoren. Maar in deze leegstaande kantoren hebben zich de afgelopen jaren toch een aantal bedrijven en laboratoria gevestigd met name op het gebied van medische techniek en gezondheidswetenschappen. Deze bedrijven zoeken programmatisch aansluiting bij het AMC en het Amsterdam Health & Technology Institute. Deze recente clustering maakt het mogelijk om aan te sluiten bij de transformatie van kantoren waarmee de leegstand in dit gebied kan worden aangepakt. Door transformatie van kantoren, stedelijke menging en de komst van woningen en voorzieningen ontstaat er op Amstel III een nieuw vitaal gebied voor wonen en werken.

Twee monofunctionele kantoorgebieden in Amsterdam bieden de komende jaren kansen om door transformatie en stedelijke menging te worden ontwikkeld als nieuwe vitale innovatiedistricten:

Ruimte voor de Economie van Morgen

61

MULTIMODAAL KNOOPPUNT

Figuur 41: Kansrijke locaties multimodale knooppunten

62

Ruimte voor de Economie van Morgen

Multimodaal knooppunt

4.3

Multimodale knooppunten

Een multimodaal knooppunt is door de aanwezigheid van meerdere verkeersmodaliteiten zoals trein, tram, metro en autowegen, goed verbonden met de stad maar ook met de regio. Hierdoor zijn deze locaties bij uitstek geschikt voor het bouwen van veel en grote kantoren. Vanuit een regionale vervoerstrategie is deze concentratie raadzaam om congestie in de toekomst te voorkomen.

Figuur 42: Principetekening multimodaal knooppunt

Omschrijving

Een multimodaal knooppunt is door aanwezige verkeersinfrastructuur zoals trein, tram, metro en autowegen, uitstekend verbonden met stad en regio, en daarmee bij uitstek geschikt als werkgebied en concentratie van kantoren.

Bijzonderheden

Amsterdamse gebieden bieden de komende jaren beperkte capaciteit voor nieuwe kantoren.

Economische ruimte (indicatie BVO)

Eerste 200 meter: ± 80%

Kansrijke locaties

Benutten ruimte op bestaande knooppunten: 1. Sloterdijk 2 (voor Sloterdijk-Centrum); 2. Amstelstation; 3. Arenapoort.

Voor langere termijn: 4. Duivendrecht (Ouder-Amstel); 5. Lelylaan.

De drie multimodale knooppunten Amsterdam Sloterdijk, Arenapoort en Amstelstation bieden ieder afzonderlijk slechts beperkte ruimte voor groei. Sloterdijk transformeert een deel van de kantoren en investeert in revitalisering van het gebied door menging met de komst van horeca, zoals café Bret, de realisering van Holland Casino en de bouw van veel woningen. Dit maakt Sloterdijk in de toekomst tot een aantrekkelijker gebied23 om in te werken en te wonen.

Ook op Amstelstation zijn er op dit moment geen grote ruimtelijke reserveringen voor de bouw van toekomstige kantoren. Alleen op Arenapoort lijkt er nog ruimte (± 100.000 m2) te zijn voor intensivering en verdichting voor zowel woningen als kantoren. Juist omdat multimodale knooppunten belangrijke werklocaties zijn voor de hele metropoolregio, is het belangrijk om voldoende ruimte te hebben voor toekomstige behoeften. Voor de korte termijn is er ruimte op de volgende plekken: §§

Sloterdijk: in de toekomst biedt Sloterdijk-Centrum geen ruimte voor nieuwe kantoren, maar op loopafstand van het trein- en metrostation ligt op Sloterdijk II, waar wel ruimte is voor nieuwe grootstedelijke functies zoals kantoren en andere voorzieningen;

§§

Amstelstation: hier kan kantoorruimte worden toegevoegd aan nieuwe gebiedsontwikkeling en transformatie;

23 Zie o.a. CPB (2017) De toekomst van kantoren. CPB wijst op kansen voor met name goed bereikbare locaties met een groot en divers voorzieningenaanbod.

Ruimte voor de Economie van Morgen

63

§§

Amstelpoort: de beschikbare ruimte kan worden benut voor intensivering en verdichting voor woningen en nieuwe kantoren.

Duivendrecht Ondanks deze maatregelen lijken deze drie gebieden gezamenlijk, bij aanhoudende economische groei, slechts voor een beperkte periode voldoende capaciteit te bieden als vestigingslocatie voor nieuwe bedrijven. Voor de ontwikkeling op langere termijn lijkt multimodaal knooppunt Duivendrecht bijzonder geschikt als nieuw concentratiegebied binnen de Metropoolregio Amsterdam voor kantoren, sport- en andere voorzieningen.

De noodzakelijke infrastructuur is hiervoor al aanwezig. Ontwikkeling van knooppunt Duivendrecht zou kunnen aansluiten bij de Nieuwe Kern in Ouder-Amstel, mits Rijks- en Provinciale regelgeving op deze locatie woningbouw toestaan.

Om op het goede moment de ontwikkeling van knooppunt Duivendrecht in te zetten als aanvullende capaciteit op de bestaande knooppunten, is planvoorbereiding nodig.

Mogelijk kan de ontwikkeling van knooppunt Duivendrecht, gelegen in de gemeente Ouder-Amstel, onderdeel worden van het bestaande coalitieproject van de Gemeente Ouder Amstel en Amsterdam: De Nieuwe Kern24.

Lelylaan In Amsterdam is station Lelylaan nog een onderbenut knooppunt. Ook hier liggen kansen voor kantoren en andere grootstedelijke functies. Significante ontwikkeling rond Lelylaan kan echter alleen bij sloop- en nieuwbouw in de nabije omgeving.

24 Op dit moment mogen hier geen woningen worden gebouwd door de ligging van de Nieuwe Kern in een zone met LIB-beperkingen wegens geluidsbelasting en externe veiligheid door vliegverkeer.

64

Ruimte voor de Economie van Morgen

Chapelle, Parijs

Figuur 43: impressie Chapelle International

Chapelle International, is een voorbeeld van een bijzonder programma rond een spoorwegenknooppunt. Het geplande programma biedt zowel ruimte voor een stedelijk distributiecentrum (van 40.000 m2 met geluidswal) , straatplinten, business incubators, tertiaire platforms (informele werkruimten), datacenters, woningen met uitzicht over Parijs en een stadsboerderij voor productie en consumptie. Inspirerend is de inrichting op straatniveau die bijdraagt aan de levendigheid en de aantrekkelijkheid van het gebied.

Ruimte voor de Economie van Morgen

65

66

Ruimte voor de Economie van Morgen

Foto Havenbedrijf Amsterdam

5

Productiezones BEDRIJVENTERREIN

Niet alle bedrijvigheid past in stedelijk milieu. Integendeel, veel bedrijvigheid heeft ook in de toekomst behoefte aan productieen emissiezones voor logistieke, bedrijfsmatige en industriĂŤle activiteiten. Bedrijventerreinen en de Amsterdamse Zeehaven & Industrieterrein bieden hiervoor ruimte als productieen emissiezones.

5.1

HAVEN

Haven

Een groeiende stad heeft een groeiende economische behoefte aan bedrijfsprocessen die niet mengbaar zijn met woonmilieus. De haven kan hierin de komende jaren een belangrijke rol vervullen. De Amsterdamse haven, officieel aangeduid als Zeehaven & Industriegebied, kan een steeds belangrijkere bijdrage gaan leveren aan de noodzakelijke transitie naar duurzaamheid en hergebruik van grondstoffen. De Amsterdamse haven, als onderdeel van de Circulaire Westas, heeft de ruimte en een deel van de noodzakelijke infrastructuur om te kunnen bijdragen aan duurzame economische groei en aan de groeiende behoefte van de stad aan schone energieopwekking, circulaire afvalstoffenscheiding, hergebruik en stedelijke distributie. In dit proces van transitie in de haven spelen de volgende ontwikkelingen: Van carbon naar circulair Een groot deel van de ruimte in de Amsterdamse haven wordt nu gebruikt voor overslag van steenkool en opslag van aardolieproducten. Maar de verwachting is dat de vraag naar deze fossiele brandstoffen de komende decennia afneemt, door de introductie van schonere energiesystemen. Voor de transitie naar meer duurzame energiebronnen kan Ruimte voor de Economie van Morgen

67

Figuur 44: Locaties haven en bedrijventerreinen

68

Ruimte voor de Economie van Morgen

Haven

de aanwezige infrastructuur voor fossiele brandstoffen in de haven benut worden voor nieuwe circulaire systemen en energiedragers.

Groei of afname zeehavenactiviteiten Medio 2019 wordt de nieuwe, grotere zeesluis in IJmuiden in gebruik genomen. De sluis biedt ruimte aan grotere schepen voor vracht- en cruisevaart. Hiermee kan de Amsterdamse haven zijn positie als zeehaven behouden en mogelijk verstevigen. Dit kan leiden tot meer economische activiteiten voor kade-gebonden bedrijvigheid en bedrijven die daarvan afhankelijk zijn.

Figuur 45: Principetekening haven

Omschrijving

De Amsterdamse Zeehaven & Industriegebied. Naast haar activiteiten als Zeehaven richt de haven zich op vestiging van bedrijven op het gebied van circulaire economie, wind offshore, duurzame energie opwekking, logistiek en maakindustrie.

Bijzonderheden

Een groeiende stad heeft een groeiende economische behoefte aan duurzame energieopwekking, circulaire afvalstoffenscheiding, en stedelijke logistiek.

Economische ruimte (indicatie BVO)

100% werklocatie

Kansen

1. Transitie van carbon naar circulair; 2. Plek voor de circulaire next-economy.

Ruimte in de Haven De rol van de Zeehaven is vastgelegd in de Havenvisie 2030 en deze richt zich, voor uitgifte en vestigingsbeleid, op het aantrekken van bedrijven die actief zijn op het gebied van circulaire economie, wind offshore, logistiek en maakindustrie. De Haven Amsterdam heeft op 1 januari 2017 nog ongeveer 60 hectare niet kade-gebonden beschikbare ruimte voor bedrijven25. Op basis van de Havenvisie 2030 wordt er gestuurd op het uitsluitend vestigen van bedrijven binnen de genoemde sectoren of op bedrijven die een (in)directe link hebben met de onderscheidende infrastructuur van de Zeehaven. Dat zijn bijvoorbeeld logistieke bedrijven voor stedelijke distributie en andere bedrijvigheid die aansluiten bij de ontwikkeling van de Amsterdamse Zeehaven als plek voor de circulaire Next Economy.

25 Zie www.noordzeekanaalgebied.nl/ruimtegebruik-noordzeekanaalgebied-in-kaart-gebracht/

Ruimte voor de Economie van Morgen

69

Bedrijventerrein

5.2

Figuur 46: Principetekening bedrijventerrein

70

Omschrijving

Bedrijventerreinen bieden productie- en emissiezones voor bedrijven die niet geschikt zijn voor integratie in stedelijk milieu. Bedrijventerreinen in Amsterdam worden schaars door transformatie. Metropoolregio biedt ruimte.

Bijzonderheden

Opgaven: • Intensivering ruimtegebruik • Reserveren ruimte voor bedrijven op transformatielocaties; • Keuzes maken over invulling laatste kavels.

Economische ruimte (indicatie BVO)

100% werklocatie

Kansrijke locaties

Formele bedrijventerreinen in Amsterdam: 1. Business Park Amsterdam Osdorp; 2. Sloterdijk III & IV; 3. Bedrijventerrein Amstel III. Daarnaast kent Amsterdam nog een aantal binnenstedelijke bedrijventerreinen.

Ruimte voor de Economie van Morgen

Bedrijventerreinen

Het aanbod aan bedrijventerreinen in Amsterdam neemt de komende tijd af als gevolg van de geplande woningbouw. De Structuurvisie Amsterdam 2040 en Koers 2025 hebben samen in totaal ruim 230 hectare bedrijventerrein aangewezen voor transformatie. Op de bedrijventerreinen Business Park Amsterdam Osdorp, Sloterdijk III en Amstel III heeft Amsterdam voor de toekomst nog kavels beschikbaar, in totaal ongeveer 60 hectare beschikbare ruimte. Het aanbod aan bedrijventerreinen in Amsterdam wordt minder; bedrijven zullen als gevolg van de groeiambitie van Amsterdam op zoek moeten naar andere locaties. Amsterdam zal voor het schaarse aanbod aan bedrijventerreinen moeten kiezen aan welke bedrijven ze binnen de stad nog ruimte wil bieden en aan welke niet meer: Uitsluiten van grootschalige extensieve functies Hoe grootschaliger en extensiever (minder arbeidsplaatsen per vloeroppervlak) bedrijven zijn, des te kleiner het belang voor de Amsterdamse arbeidsmarkt. Grote logistieke bedrijven zijn vragen om veel ruimte per werknemer. Voor dergelijke omvangrijke bedrijven kan de gemeente overwegen geen of minder ruimte meer te bieden op Amsterdamse bedrijventerreinen, behoudens het Zeehavengebied.

Reserveren van ruimte op bedrijventerreinen voor bedrijven in transformatiegebieden Veel bedrijven op transformatiegebieden zullen op zoek (moeten) gaan naar een nieuwe vestigingslocatie. Om deze verplaatsing van bedrijvigheid te faciliteren, en om ondernemerschap en werkgelegenheid te behouden in de nabijheid van de stad, is het wenselijk om ruimte voor bedrijvigheid te reserveren. Voorkomen moet worden dat de laatste kavels bedrijventerrein te snel worden ingevuld door nieuwe groei, waardoor er geen ruimte meer is voor bedrijven die sinds jaar en dag in Amsterdam gevestigd zijn. Door voor de komende tien jaar een deel van de beschikbare kavels te reserveren om de vervangingsvraag van bedrijven op transformatielocaties op te vangen, biedt de gemeente mogelijkheden voor hervestiging in Amsterdam.

Intensivering van grondgebruik Door intensiever grondgebruik, o.a. door bedrijfsruimte te stapelen, kan de ruimte beter worden benut. Een voorbeeld hiervan is de nieuwe datatoren van Amsterdam Internet Exchange op het Sciencepark. Met een minimum aan grondoppervlak is in een 72 meter hoog gebouw met in totaal 16.000 m2 ruimte voor dataverwerking gerealiseerd. Niet alleen datacentra zijn stapelbaar, ook bedrijfsruimte kan gestapeld worden, zoals al gebeurt in Milaan en München. In de toekomst kan stapelen een voorwaarde worden voor bedrijven die zich in Amsterdam willen vestigen op bedrijventerreinen.

Kantoren en creatieve bedrijvigheid weren op functionele bedrijventerreinen Bedrijven die geluid, stank of andere hinder veroorzaken en/of zware logistieke behoeften hebben, zijn voor hun vestiging afhankelijk van functionele bedrijventerreinen. Voorkomen moet worden dat andere functies, die zich makkelijker elders in de stad kunnen vestigen, de ruimte op bedrijventerreinen innemen ten koste van bedrijven met emissies en zwaar vrachtverkeer. Voor deze functies bieden functionele bedrijventerreinen als Business Park Amsterdam Osdorp, Sloterdijk III en de bedrijvenstrook in Amstel III specifieke ruimte. Door deze locaties te reserveren voor bedrijven met emissies en zware logistiek, en dus geen hybride ‘kantoorachtige’ concepten toe te staan, blijft er ook voor dit type zwaardere bedrijven ruimte in de stad. Voor PDV/GDV-winkels kan ook overwogen worden geen uitbreidingen meer mogelijk te maken dan op dit moment is toegestaan, maar hiervoor goed bereikbare plekken aan te wijzen in de metropoolregio.

Anamet Europa, Amsterdam

Figuur 47

Een voorbeeld van een bedrijf dat vorig jaar is verhuisd van transformatielocatie Sloterdijk I naar een nieuwe moderne productielocatie op Sloterdijk III, is Anamet Europe. Anamet maakt o.a. hoogwaardige fittingen en slangen voor vloeistoffen, gassen en hittebestendige producten. De bedrijfslocatie op Sloterdijk I, waar Anamet sinds 1963 was gevestigd, was te klein en niet meer efficiënt. Met de verhuizing naar de nieuwe locatie met 950 m2 kantoor en 4000 m2 bedrijfsruimte is geïnvesteerd in ruimte voor nieuwe innovatieve productontwikkeling, expansie, en i nternationale groeiambities.

Ruimte voor de Economie van Morgen

71

72

Ruimte voor de Economie van Morgen

Foto Havenbedrijf Amsterdam

6

Realisatie In dit hoofdstuk wordt op basis van de beschreven werkmilieus uitwerking gegeven aan twee opgaven: 1. Sluit aan bij de vestigingsbehoefte van de kenniseconomie; 2. Ontwikkel Amsterdam als inclusieve stad van en voor iedereen, en maak ruimte voor economische diversiteit.

De eerste opgave dient als bouwsteen voor een nieuwe kantorenstrategie. De tweede opgave legt de basis voor een nieuwe ruimtelijke bedrijvenstrategie. Deze anticipeert op de door Koers 2025 geagendeerde transformatie van door de Structuurvisie Amsterdam 2040 aangewezen stadsverzorgende bedrijventerreinen.

6.1

Een nieuwe kantorenstrategie

Internationale topmilieus, innovatiedistricten, creatieve wijken en multimodale knooppunten in Amsterdam en de metropoolregio vormen samen de basis voor de nieuwe kantoren- en transformatiestrategie van Amsterdam. Transformatie van leegstaande kantoren, maar ook de bouw van nieuw is nodig. Het Centraal Planbureau en Planbureau voor de Leefomgeving wijzen daarbij ook op het belang van vervanging van gedateerde kantoren die nodig is om in te spelen op de kwaliteitswensen van nieuwe gebruikers, en het belang van concentratie van kantoren op multimodale knooppunten26.

26 Zie CPB/PBL (2017)

Ruimte voor de Economie van Morgen

73

Amsterdam heeft jarenlang een groot overschot gehad aan leegstaande kantoren. Begin 2017 heeft Amsterdam nog steeds een groot aanbod aan leegstaande kantoorpanden.

Veel van deze gebouwen, zoals op Amstel III of in Ringzone West, passen niet meer bij de behoefte van vandaag. Daardoor is er, ondanks de leegstand, toch kwalitatief schaarste aan grote moderne kantoren op locaties zoals de binnenstad en op loopafstand van multimodale knooppunten. Daarnaast gaat de transformatie van leegstaande kantoren de afgelopen twee jaar snel. In twee jaar is de leegstand met 4 procent afgenomen. In dat transformatietempo bereikt Amsterdam binnen enkele jaren het frictieleegstandsniveau van 8 procent. Daarbij zal de versnelling van stedelijke groei, zowel in Amsterdam als in de metropoolregio, de vraag naar kantoorruimte doen toenemen. leegstand

Voor nieuwe kantoren kan voor de korte termijn ingezet worden op: §§

Benutten van ruimte op multimodale knooppunten Sloterdijk, Amstelstation, Arenapoort;

§§

Bij de transformatie van panden in stadsdelen in Zuid en Centrum mogelijkheden voor kantoorontwikkeling meenemen;

§§

De internationale aantrekkingskracht van de Zuidas optimaal benutten.

Voor de middellange termijn bieden nieuwe locaties ruimte voor groei:

20% 15%

§§

Sixhaven (Noordelijke IJ-oever), op voorwaarde dat het metrostation Sixhaven wordt afgebouwd;

§§

Marineterrein als internationaal topmilieu, of als plek voor innovatie;

§§

Duivendrecht als nieuw multimodaal knooppunt in de gemeente Ouder-Amstel;

§§

Kerncorridor Zuidas-Schiphol kan worden ontwikkeld als nieuwe, internationaal economisch onderscheidende, vestigingslocatie.

leegstand 10%

frictieleegstand

-5% 0% -5%

2000

2005

2010

2015 2016

jaar

Figuur 48: Dynamiek kantorenvoorraad in Amsterdam (bron: Kantorenmonitor BV)

Leegstandsaanpak en transformatie van oude kantoren kan de komende jaren een belangrijke bijdrage leveren aan de stedelijke groeistrategie van Amsterdam. Transformatie en leegstandsaanpak van kantoren draagt zo bij aan gewenste stedelijke mening en vitalisering van gebieden zoals in Riekerpolder en de kantorenstrook Amstel III. Maar transformatie van leegstand zal de komende jaren ook samen moeten gaan met realisatie van nieuwbouw, om niet onder het niveau van frictieleegstand te komen. Een initiatief voor de realisatie van een nieuw kantoor kost immers tijd: drie tot vier jaar van initiatief tot oplevering.

74

Ruimte voor de Economie van Morgen

Brexit De Brexit kan gevolgen hebben voor de snelheid waarmee nieuw internationaal topmilieu in Amsterdam ontwikkeld moet worden. Hoewel de Brexit voor de Nederlandse en Europese economie negatief is door de verstoring van vrij verkeer van mensen, goederen en kapitaal, kan deze ontwikkeling wel leiden tot de komst van meer internationale bedrijven in Amsterdam. Door de sterke internationale positie van de stad kiezen mogelijk meer internationale bedrijven voor Amsterdam als nieuwe vestigingslocatie. Om deze kansen te verzilveren is, in dat geval, snel en adequaat handelen noodzakelijk:

§§

Selectiebeleid voor kantoorkavels Het college heeft op 6 september 2016 het selectiebeleid, o.a. voor de uitgifte van kavels voor de bouw van kantoren, vastgesteld waarbij openbaar meervoudig selecteren de hoofdregel is. Alleen in uitzonderlijke situaties wordt van deze regel afgeweken. Op 24 januari 2017 zijn door het college de uitgangspunten vastgesteld voor kantoorgebruikers op de Zuidas. De Zuidas zal eindgebruikers die voldoen aan de criteria uit de Visie Zuidas meenemen in de tender voor nieuwe kavels. Een afwijking van het uitgangspunt dat openbaar wordt geselecteerd, met een beroep op de hardheidsclausule, is alleen mogelijk als een kantoorgebruiker voldoet aan de criteria uit de Visie Zuidas. Daarnaast moet het initiatief van belang zijn voor de doorontwikkeling van de Zuidas als dé toplocatie die concurrerend is met vergelijkbare (internationale) zakencentra, én het initiatief moet bijdragen aan de versterking van de ruimtelijk-economische structuur van Nederland.

§§

Nieuwe kantorenstrategie De nieuwe kantorenstrategie biedt het kader om te komen tot een duurzaam gezonde kantorenmarkt. De nieuwe geactualiseerde kantorenstrategie geeft een kwantitatieve uitwerking van de kwalitatieve principes van deze visie: transformatie, stedelijke menging en ruimte voor nieuw.

HafenCity, Hamburg

Figuur 49: Luchtbeeld HafenCity

Hamburg bouwt al bijna twintig jaar midden in het centrale havengebied een nieuwe wijk met woningen, kantoren, scholen en voorzieningen: Hafencity. In deze gebiedsontwikkeling zoekt Hamburg naar co-existentie tussen de traditionele haven- en industriële activiteiten en de komst van nieuwe bewoners en bedrijven. Hamburg heeft hiervoor speciale regels voor omgevingsgeluid, de inrichting van woningen (in de luwte, met kantoren als geluidsbreker tussen woningen en industriële activiteiten), en innovatieve oplossingen voor geluidsisolatie.

Ruimte voor de Economie van Morgen

75

METROPOOLREGIO

Figuur 50: Bedrijventerreinen in de Metropoolregio Amsterdam

76

Ruimte voor de Economie van Morgen

6.2 Bedrijvenstrategie Productieve wijken, stadsstraten, de haven en bedrijventerreinen in Amsterdam en de metropoolregio creëren samen de bouwstenen voor een nieuwe bedrijvenstrategie. Deze bedrijvenstrategie komt ter vervanging van de beschermingsclausule voor stadsverzorgende bedrijven zoals opgesteld in de Structuurvisie Amsterdam 2040. Deze bescherming werkt niet meer doordat Koers 2025 veel van deze binnenstedelijke stadsverzorgende bedrijventerreinen heeft aangewezen voor nieuwe stedelijke groei.

Greyston Bakery, Yonkers NY

Het begrip stadsverzorgende bedrijvigheid is lastig te definiëren. Vrijwel alle bedrijven leveren wel een cruciale bijdrage aan de stad, en voor vrijwel alle bedrijven geldt dat nabijheid een belangrijke factor is. Maar slechts voor enkele bedrijven geldt dat nabijheid – dus een locatie in de stad – zo cruciaal is dat het functioneren van de stad zelf in gevaar komt als zij zich niet in de stad bevinden. Feitelijk geldt dit slechts voor functies als de brandweer, ambulances, politie, of voor een kademuurbouwer voor die voor het onderhoud van de Amsterdamse grachten zijn materiaal via het water moet aanvoeren, en dat niet van te ver buiten de stad kan doen. Voor bedrijven met dergelijke speciale behoeften zal Amsterdam altijd een uiterste poging doen om ruimtelijke inpassing mogelijk te maken.

De nieuwe ruimtelijke bedrijvenstrategie is gebaseerd op drie uitgangspunten: integratie in nieuwe stedelijke gebieden en stadsstraten indien mogelijk; keuzes maken over het ruimtegebruik op de resterende kavels bedrijventerrein in Amsterdam; en samenwerking met de metropoolregio om ruimte op bedrijventerreinen in de regio benutten.

Integratie indien mogelijk De nieuwe bedrijvenstrategie vraagt om ruimte voor passende bedrijvigheid in nieuwe stedelijke gebieden en stadsstraten, voor zowel hybride bedrijven met een hoog percentage kantoorruimte, als voor meer traditionele kleinschalige ambachten en haar moderne varianten zoals 3D-printing. Deze type bedrijven passen in de stad en zijn inpasbaar in woonmilieu.

Figuur 51: Foto Greyston Bakery

Sinds 1982 is de Greyston Bakery een richtinggevende sociale onderneming, die in Yonkers in de staat New York werk biedt aan mensen met beperkte toegang tot de arbeidsmarkt. De bedrijfsfilosofie van Greyston is ‘wij bakken muffins om mensen aan het werk te helpen’. Door bij werving geen onderscheidt te maken in werkervaring, opleiding en achtergrond biedt Greyston werknemers nieuwe kansen op het vlak van maatschappelijke participatie en zelfstandigheid.

Ruimte voor de Economie van Morgen

77

Datatoren AMX, Science Park Amsterdam

Keuzes maken voor resterende kavels Daarnaast agendeert de bedrijvenstrategie de noodzaak keuzes in het ruimtegebruik voor de laatste kavels grond op Amsterdamse bedrijventerreinen. Die keuzes zijn nodig omdat ruimte op bedrijventerreinen in Amsterdam een schaars goed wordt. Naast het intensiveren van grondgebruik op bedrijventerreinen maakt Amsterdam op de formele bedrijventerreinen Sloterdijk III, de bedrijvenstrook van Amstel III en Business Park Amsterdam Osdorp voor de komende tien jaar een reservering voor bedrijven die nu nog zijn gevestigd op bedrijventerreinen die Amsterdam heeft aangewezen voor transformatie. Deze bedrijven moeten op termijn verhuizen. Dit geldt niet voor creatieve (hybride) bedrijven omdat die veelal de mogelijkheid hebben om zich te vestigen in de stad.

Ruimte in de metropoolregio Uit de nieuwe vraagraming van het Platform voor Bedrijven en Kantoren van de metropoolregio (Plabeka 3.0) blijkt dat, als Amsterdam de door Koers 2025 aangewezen bedrijventerreinen transformeert, de stad onvoldoende aanbod aan bedrijventerreinen heeft om aan de vraag ernaar in 2030 te kunnen voldoen. Tevens blijkt dat de metropoolregio voldoende ruimte heeft op bestaande bedrijventerreinen. Gemeenten met ruimte op bedrijventerreinen zien hierin nieuwe economische kansen voor groei van werkgelegenheid.

Zij spreken de gezamenlijke ambitie uit om bedrijven die moeten verhuizen te behouden binnen de metropoolregio. Plabeka ziet daarin voor zichzelf een rol bij het coรถrdineren van deze opgave.

Figuur 52:: Foto datatoren

Een goed voorbeeld van adaptief bouwen en optimaliseren van grondgebruik is de nieuwe datatoren op Amsterdam Sciencepark. Hierbij is het grondgebruik geoptimaliseerd: op een kleine kavel wordt door hoogbouw een groot volume van 16.000 m BVO gerealiseerd. Rekening houdend met de technologie van morgen: de techniek van datacentra zal na verwachting vervangen worden door fotonica en nanotechnologie, waardoor datacentra mogelijk kleiner worden en minder energie gaan verbruiken. Met een vloerhoogte van 5,4 meter is deze toren adaptief gebouwd om later mogelijk ook als kantoor of woontoren te kunnen dienen.

78

Ruimte voor de Economie van Morgen

Project overstijgende coรถrdinatie De transformatieopgave van Koers 2025 voor een groot aantal bedrijventerreinen betekent dat veel bedrijven op zoek zullen moeten gaan naar een nieuwe locatie, of dat aanpassing van bestaande gebouwen nodig zijn. De opgave van bedrijvenherhuisvesting vraagt om een project overstijgende coรถrdinatie tussen verschillende ruimtelijke projecten onderling waarvan sommige bedrijven uitplaatsen en projecten die ruimte voor bedrijven ontwikkelen in wijken, op bedrijventerreinen in stad en metropool. In deze coรถrdinatie moeten ook vastgoedontwikkelaars betrokken worden die ruimte realiseren voor eindgebruikers. Door in de toekomst vraag en aanbod bij elkaar te brengen kan bij nieuwbouw goed worden ingespeeld op de speciale wensen van de eindgebruiker.

De gemeente Amsterdam moet in dit proces van relocatie niet optreden als makelaar, maar kan wel in een vroegtijdig stadium de vraag naar ruimte en aanbod van nieuw vastgoed bij elkaar brengen. Om de komende jaren dit proces van bedrijfsverplaatsingen te versnellen, en ondernemerschap te behouden in stad en metropoolregio, gaat Amsterdam werken met een coĂśrdinator voor het begeleiden van deze grote opgave.

Prodock, Haven Amsterdam

Instrumenten voor vastgoedontwikkeling Voor de ontwikkeling van bedrijfsruimte in nieuwe woon-werkwijken worden ook de instrumenten die de stad tot zijn beschikking heeft, ingezet, zoals grondprijs, tenderstrategie, selectiecriteria en bestemmingsplannen. Dat kan betekenen dat de stad minder verdient in haar grondexploitatie door een lagere grondprijs voor bedrijfsruimte. Maar in de nieuwe wijken waar bedrijfsruimte wordt geprogrammeerd wordt ruimte gecreĂŤerd voor economische activiteiten en werkgelegenheid. Die leiden weer tot toekomstige baten in de vorm van directe en indirecte belastingen.

Figuur 53: Foto Prodock in de haven van Amsterdam

Prodock biedt ruimte aan innovatieve en snelgroeiende bedrijven - actief in energietransitie en circularie economie - die de laboratoriumfase zijn ontgroeid en willen opschalen. Prodock is een incubator waarbij bedrijven de stap van een kleinschalige proefopstelling naar commercieel niveau kunnen maken en waarbij ondersteuning vanuit het Havenbedrijf mogelijk is om toegang tot financiering, markten en distributienetwerken te krijgen. Met behulp van Prodock wordt een versnelling gemaakt in de ontwikkelling van Amsterdam als centrum voor de circulaire economie.

Ruimte voor de Economie van Morgen

79

Kantorenstrategie

Wat

Groeikansen

INTERNATIONAAL TOPMILIEU

MULTIMODAAL KNOOPPUNT

INNOVATIE DISTRICT

Hoogwaardige vestigingslocatie.

Vestigingseisen: §§ Directe verbondenheid luchthaven §§ Verbonden met MRA §§ Hoogwaardige omgeving §§ Groot aanbod stedelijke voorzieningen.

Multimodale knooppunten bieden ruimte voor grootschalige kantoren door goede verbondenheid met stad én met metropoolregio.

Stedelijk gebied dat door mix bijdraagt aan innovatief vermogen van stad.

§§ Centrum / Zuid / Zuidas

Bestaande knooppunten: §§ Sloterdijik §§ Amstelstation §§ Amstel-Arena

Groei later mogelijk op: §§ Sixhaven §§ Marineterrein (of innovatief) §§ Kerncorridor ZuidasSchiphol

Realisatie strategie

80

§§ Ruimte voor nieuwe groei. §§ Voor locaties als Sixhaven en kerncorridor zijn investeringen in infrastructuur noodzakelijke voorwaarden

Ruimte voor de Economie van Morgen

CREATIEVE WIJK

Gemende woon-werkwijk. Sluit programmatisch aan bij bestaand centrummilieu in Amsterdam.

Menging met kleinschalige kantoren.

Van monofunctioneel naar gemengde, goed verbonden locaties.

§§ Riekerpolder (West Innovationdistrict) §§ Amstel 3 (kantorenpark) §§ Marineterrein (of internationaal)

§§ Wijken die aansluiten bij bestaand centrummilieu §§ Centrale locaties in stad §§ Minder goede logistieke bereikbaarheid in toekomst

§§ Inzetten op multimodale knooppunten §§ Monofunctionele gebieden indien mogelijk stedelijk mengen voor economische vitaliteit

§§ Transformatie, en stedelijke menging van monofunctionele kantoorgebieden §§ Programmatisch aansluiten bij aanwezige economische dynamiek

Menging met kleinschalige kantoorruimte, incubators, of bedrijfsverzamelgebouwen (co-working % sharing)

In afstemming met Plabeka 3.0 gebieden indien mogelijk stedelijk mengen voor economische vitaliteit en nieuwe vestigingskansen

Werk-woongebied met woonwerkbalans van +/- 50%-50% rond kennisinstelling of trekker.

Nieuwe kansen op: §§ Duivendrecht §§ Lelylaan §§ Eerste jaren bestaande knooppunten optimaal benutten §§ Start planvorming knooppunt Duivendrecht (Ouder-Amstel)

METROPOOLREGIO

Bedrijvenstrategie

PRODUCTIEVE WIJK

STADSSTRATEN

HAVEN

BEDRIJVENTERREIN

METROPOOLREGIO

Wat

Woon-werkwijk op voormalige bedrijventerreinen. Bij transformatie tot woon-werkwijk maakt passende bedrijvigheid onderdeel uit van nieuwe stedelijke mix.

Stedelijk functielint: Biedt niet alleen ruimte voor winkels, horeca en diensten, maar ook ruimte voor kleinschalige bedrijven in de stad.

Zeehaven & industriegebied: Haven transformeert van carbon naar circulair.

Bedrijventerreinen in Amsterdam worden schaars. Dit vraagt om het maken van keuzes.

Volgens Plabeka 3.0 heeft MRA voldoende ruimte voor toekomstige behoefte aan bedrijfsruimte.

Voor welke bedrijven

§§ Hybride bedrijven (50% kantoor-50% bedrijfsruimte) zoals architectenbureaus, moderne maakbedrijven ) §§ Kleinschalige bedrijven (30% kantoor, 70% bedrijfsruimte) klassieke ambachten (food, techniek, creatief)

Voorbeelden: §§ Reparatie & verhuur §§ Logistieke afhaalpunten §§ Circulaire afvalscheiding; §§ Autoreparatie en -verhuur. §§ Gereedschapuitleen §§ Kleinschalige maakindustrie (3D) §§ Technische ambachten §§ Lokale foodbewerking

§§ Zeehaven en plek voor kade-gebonden bedrijvigheid §§ Duurzame energieopwekking §§ Circulaire processen (afvalstoffenscheiding, hergebruik) §§ Stedelijke distributie

§§ Bedrijven met emissies 3.1 en hoger §§ Bedrijven met zware logistiek §§ Bedrijven die behoefte hebben aan goedkopere locatie, en huren niet kunnen betalen in de stad Welke bedrijven niet meer: §§ Grootschalige extensieve functies zoals: §§ Grootschalige logistiek §§ Meer PDV/GDV dan nu toegestaan

Een deel van bedrijven op de aangewezen transformatielocaties zal in de toekomst vestigen op bedrijventerreinen buiten Amsterdam in de metropoolregio.

Maatregelen

Realisatie bedrijfsruimte met op grondvloerniveau aanvullende kantoorruimte op bovengelegen etages)

Realisatie bedrijfsruimte op grondvloerniveau

§§ Ruimte in haven voornamelijk benutten voor bovengenoemde bedrijvigheid §§ In samenwerking met havenbedrijf mogelijk ook ruimte voor andere bedrijven

§§ Intensivering (geen parkeren op maaiveld, ruimte beter benutten) §§ Reservering ruimte voor verplaatsing bedrijven §§ Geen extra PDV/GDV; geen grootschalige logistiek

§§ §§ §§ §§

Samen werken met regio coördinatieteam Plabeka Aanbod monitoring MRA onderzoek ruimte op juiste plek in MRA met name voor groei stedelijke logistiek

Ruimte voor de Economie van Morgen

81

82 Ruimte voor de Economie van Morgen Verbeelding in kleur van nieuwe ontwikkeling Arenapoort op het Getz-kavel en in grijs verdichtingskansen rond het knooppunt.

7

Metropoolregio Amsterdam De Metropoolregio Amsterdam is een economisch diverse regio met een gevarieerd aanbod aan werkmilieus27. Het is de ambitie van de Metropoolregio Amsterdam om bij de mondiale top 25 van stedelijke regio’s te behoren. Om deze ambitie waar te maken is het essentieel om als één stedelijke regio te handelen, waarbij gebruik wordt gemaakt van de onderscheidende kwaliteiten en complementariteit binnen de Metropoolregio Amsterdam. Alleen op die manier kan (internationaal) economisch verschil worden gemaakt.

De economische groei gaat in de toekomst steeds vaker over de stadgrenzen heen. In steden die grenzen aan Amsterdam liggen vergelijkbare economische kansen als in de hoofdstad. Duivendrecht zou, door aanwezige infrastructuur, een nieuwe locatie kunnen zijn waar nieuwe concrete economische gebiedsontwikkeling ook buiten Amsterdam kan worden ingezet. Door transformatie en toekomstige schaarse aan bedrijventerrein in Amsterdam is de verwachting dat meer bedrijven zich de komende jaren vestigen in de metropoolregio.

27 Zie hiervoor Plabeka 3.0: Ruimte voor werken in de MRA van morgen 2017-2030.

Ruimte voor de Economie van Morgen

83

Amsterdam en de metropoolregio hebben elkaar nodig om te profiteren van elkaars kwaliteiten en verschillen. Gemeentegrenzen worden minder belangrijk en de Metropoolregio Amsterdam wordt uitgangspunt voor overkoepelend economisch beleid. Om in de toekomst te kunnen profiteren van de schaal van de metropoolregio en om de economische diversiteit van de regio optimaal te kunnen benutten, is het zaak dat de Metropoolregio Amsterdam zich op de volgende drie punten blijft ontwikkelen: samenwerken, verbinden en een gezamenlijke uitstraling realiseren (branding).

7.1

Samenwerken

De Metropoolregio Amsterdam werkt op vele fronten al intensief samen: Amsterdam in Business werft internationale bedrijven voor de gehele Metropoolregio Amsterdam; Amsterdam Marketing doet dit voor toerisme en citymarketing in het programma ‘Amsterdam bezoeken, Holland zien’, en in de Amsterdam Economic Board werkt men aan vernieuwing van de economie. Deze samenwerking draagt bij aan één gemeenschappelijke internationale oriëntatie vanuit de Metropoolregio Amsterdam, en is een belangrijke voorwaarde voor het versterken van het vestigingsklimaat. Daarnaast is in 2016 een brede MRA-actieagenda vastgesteld met concrete ambities op het gebied van toerisme, economie, mobiliteit en duurzaamheid.

Het behouden van verplaatsende bedrijven voor de metropoolregio Het onderzoek van Plabeka 3.0 geeft aan dat de metropoolregio kwantitatief voldoende bedrijventerreinen heeft voor verplaatsende bedrijven en ruimte voor groei. De metropoolpartners zien het als een gezamenlijke opgave om verplaatsende bedrijven te behouden, en nieuwe bedrijven zich te laten vestigen in de metropoolregio. Alleen dan wordt de Metropoolregio Amsterdam als geheel sterker, en ontstaan er in de metropoolregio meer kansen voor werkgelegenheidsgroei. Het begeleiden van deze opgave is topprioriteit voor regionale afstemming binnen Plabeka.

Van aanbodanalyse naar kwalitatieve vraag Plabeka 3.0 heeft berekend dat de metropoolregio in zijn geheel kwantitatief voldoende kavels aan bedrijventerreinen heeft voor economische groei tot 2030. Maar of dit aanbod ook kwalitatief goed aansluit bij de ruimtevraag van bestaande en toekomstige bedrijven is nog niet beantwoord. Vooral voor de stedelijke distributie en bevoorrading, is het zeer de vraag of er voldoende bedrijventerreinen beschikbaar zijn op de juiste plekken om de stad te kunnen bevoorraden.

Als de aanvoer naar de stad geschiedt vanaf verre locaties leidt dit tot files en vertraging.

Aan de westkant van Amsterdam lijkt in de Haven en in de Haarlemmermeer voldoende ruimte beschikbaar te zijn, maar aan de oostkant lijken de bedrijventerreinen in Almere te ver gelegen van Amsterdam voor efficiënte stedelijke bevoorrading. De metropoolregio zal op verzoek van Amsterdam als onderdeel van de vervolgafspraken in Plabeka 3.0 een onderzoek doen naar de specifieke behoeften van de hedendaagse stedelijke distributie.

Met de logistieke sector, verkeersdeskundigen en specialisten op het gebied van stedelijke distributie kan vanuit de behoefte van de markt worden gezocht naar optimale locaties voor distributie van en naar de metropoolregio. De uitkomsten hiervan worden meegenomen als input voor nieuwe omgevingsvisies.

7.2

Verbinden

Werkgelegenheidsgroei in en rond Amsterdam vergt een sterkere infrastructuur, met betere verbindingen tussen stad en regio. Investeren in de bereikbaarheid van Amsterdam betekent dat omliggende gemeenten als Haarlemmermeer en Zaanstad onderdeel gaan uitmaken van een ‘daily urban system’. Daarmee worden gemeenten aantrekkelijker voor woningzoekenden en bedrijven, waardoor werkgelegenheidsgroei zich ook tot buiten de stadsgrens van Amsterdam kan uitstrekken.

Voor de bouw van nieuwe wijken is nieuwe infrastructuur nodig. Doordat Amsterdam het groene landschap rond de stad wil behouden, worden nieuwe gebieden waarschijnlijk intensief bebouwd tot ‘dichte’ wijken. Om intensieve bebouwing mogelijk te maken en om

84

Ruimte voor de Economie van Morgen

Amsterdam

Agglomeratie

Metropoolregio

Figuur 54: Relatie tussen verschillende schaalniveaus

Ruimte voor de Economie van Morgen

85

deze nieuwe gebieden te verbinden met andere delen in stad en regio ligt uitbreiding van het Amsterdamse lightrailnetwerk voor de hand. Bij investeringen in nieuwe lightrailverbindingen gaat het om meer dan vervoerswaarde alleen. Drie uitgangspunten moeten meegenomen worden bij afwegingen voor nieuwe lightrailverbindingen: §§

Nieuwe verbindingen optimaal inzetten voor stedelijke groei;

§§

Verbinding met buurgemeenten. Door uitbreiding van het lightrailnetwerk kunnen buurgemeenten beter worden verbonden met de binnenstad. Hierdoor wordt de stad groter, neem de agglomeratie toe, en dat biedt economische voordelen;

§§

Neem ook nieuwe economische kansen mee.

Figuur 55: Pendelstromen

86

Ruimte voor de Economie van Morgen

Uiteraard liggen niet alleen binnen de stad Amsterdam nieuwe economische kansen voor groei. Neem als voorbeeld de kerncorridor Zuidas-Schiphol-Hoofddorp. Bij directe verbindingen met de binnenstad worden andere gemeenten integraal onderdeel van Amsterdam en de stedelijk-economische groeimotor. Dit leidt tot meer vestigingskansen voor de stedelijke economie, ook op locaties buiten de gemeentegrenzen van Amsterdam.

7.3 Branding Als de Metropoolregio Amsterdam wil functioneren als één samenhangende economische eenheid dan wordt het tijd om te gaan werken met één internationaal herkenbare naam. Een gemeenschappelijke achtervoeging zoals ‘Metropoolregio Amsterdam’, respecteert bestuurlijke zelfstandigheid van gemeenten, maar maakt voor de promotie van de Metropoolregio Amsterdam als vestigingslocatie een groot verschil. Voor bedrijven die nu nog primair op Amsterdam als vestigingslocatie zijn gericht vanwege de internationale herkenbaarheid van de naam Amsterdam, worden Haarlem Metropoolregio Amsterdam, of Almere Metropoolregio Amsterdam, aantrekkelijker als vestigingslocatie door de internationale uitstraling en herkenbaarheid. Zo wordt het succes van de stad het succes van de metropoolregio.

Ruimte voor de Economie van Morgen

87

88

Ruimte voor de Economie van Morgen

Nawoord Met Ruimte voor de Economie van Morgen staat Amsterdam aan het begin van een nieuwe ambitie om in nieuwe gebiedsontwikkeling aan te sluiten bij de behoeften van de economie van morgen, maar ook ruimte te bieden aan het ondernemerschap van vandaag.

Deze visie geeft richting aan toekomstige ruimtelijke projecten die deze ambitie, gebiedsgericht per project, nader uitwerken. Maar een nieuwe richting betekent ook ontdekken, nieuwe vragen en oplossingen vinden.

“The path to renewed economic progress and prosperity will turn on our cities and the rise of a better, more inclusive urbanism.”

Richard Florida, 2017

Deze visie agendeert ruimte voor bedrijvigheid in nieuwe gebiedsontwikkeling, maar bij aanhoudende marktdruk kan, net als bij woningen betaalbaarheid een bedreiging vormen voor de economische diversiteit in de stad.

Amsterdam staat aan het begin van een nieuwe periode van stedelijke groei, met een nieuwe concrete ambitie en opgaven voor menging van wonen en werken. Draagvlak voor deze visie is een vertrekpunt voor verdere uitwerking in projecten, beleid en besluitvorming.

Het integreren van bedrijven in woon-werkwijken is niet nieuw. Wel is het een wijziging in de manier van bouwen uit het recente verleden waarin wonen en werken werden gescheiden. Deze koerswijziging vraagt om nieuwe inzichten die passen bij de eisen van deze tijd. Dit jaar hoopt Amsterdam in dit opzicht te leren van o.a. de architectuuropgave Europan, dat als thema ‘De productieve stad’ heeft en waarvoor Amsterdam vijf locaties beschikbaar heeft gesteld voor het uitwerken van dit onderwerp. De resultaten hiervan kunnen ook bijdragen aan kennis en ontwikkeling van andere locaties.

Ondernemers die zijn gevestigd op bedrijventerreinen waar gebouwd gaat worden, komen voor een nieuwe keuze te staan: voortzetten van hun bedrijf op een nieuw kavel op een van de bedrijventerreinen of kiezen voor stedelijke integratie omdat de stad beter past bij hun bedrijfsconcept. Iedere ondernemer zal hierin een eigen afweging maken.

Voor het behouden van ondernemerschap is matching en maatwerk cruciaal.

Sommige marktpartijen hebben de afgelopen jaren in nieuwe projecten al laten zien dat zij openstaan voor de stedelijke ambitie om wonen en werken te mengen. Andere vastgoedontwikkelaars, die voornamelijk woningen willen realiseren, zullen moeten wennen aan een ambitie waarin menging in economisch en sociaal opzicht een belangrijke plaats inneemt. Dat vraagt per project om dialoog en afstemming over de mogelijkheden die de markt biedt om deze ambitie te realiseren.

Ruimte voor de Economie van Morgen

89

Literatuur Amsterdam is voor iedereen (2014-2018). Coalitieakkoord D’66, SP & VVD Amsterdam Tech Map 2016 (2016) http://blog.honeypot.io/amsterdam-tech-map

Gemeente Amsterdam (2015) Amsterdam Circulair. Visie en routekaart voor de stad en regio Gemeente Amsterdam (2016) Koers 2025. Besluit College B&W van 26 mei 2016

Bathelt, H., Malmberg, A., & Maskell, P. (2004). Clusters and Knowledge: Localbuzz, Global Pipelines and the Process of Knowledge Creation

Gemeente Amsterdam (2016b). Circulair innovatieprogramma 2016-2018 met een doorkijkje naar 2025

Bos & Van Der Sluis (2011) Kantoorgebouw op multimodaal knooppunt populair; Vastgoedmarkt augustus 2011

Groot, H. (2017) Diversiteit en Dynamiek in de MRA: een analyse op buurtniveau. MRA beleidsonderzoek 2017/1

Center for London (2016) Spaces to Think: Innovation Districts and the Changing Geographpy of London’s Knowledge Economy

Havenbedrijf Amsterdam (2016) Visie 2030. Port of Amsterdam, Port of Partnerships Jester advies (2016) Werkmilieus van de toekomst

CPB/PBL (2015) De Economie van de Stad. Agenda Stad CPB/PBL (2017) De toekomst van kantoren Daranton & Puga (2013) The Growth of Cities Economist (2016) Leaving for the city. Lots of prominent American companies are moving downtown. September 3rd 2016

Katz & Bradley (2013) The Metropolitan Revolution: How Cities and Metros Are Fixing Our Broken Politics and Fragile Economy. Brookings Katz & Bradley (2014) The Rise of Innovation Districts: A New Geography of Innovation in America. Metropolitan Policy Program Katz, Bruce (2016) Why Today’s Corporate Research Centers Need to Be in Cities. Harvard Business Review. 1 March 2016

Europan 14 theme (2016) Productive Cities Krombeen, Jerryt & Voets, Jurian (2016) Affordable Paradise. Stadsbuurtenonderzoek Florida, Richard (2017) The New Urban Crisis.

Gadet, J. & K. van Zanen (2013), Stadsstraten: Vernieuwde wegen naar interactie. In: S+RO 2013\04

Lee, Jessica (2017) Older adults have much to offer - and much to gain from - innovationdistricts. Bookings.org. 22 March 2017 Metropoolregio Amsterdam (2012) 2025: Scenario-analyse MRA

Gemeente Amsterdam (2011) Structuurvisie Amsterdam 2040. Economisch sterk en duurzaam

90

Ruimte voor de Economie van Morgen

Metropoolregio Amsterdam (2017) Economische Verkenningen Metropoolregio Amsterdam 2017

Metropoolregio Amsterdam (2017) Ruimte voor Werken in de MRA van Morgen: 2017-2030 Moretti, Enrico (2012) The New Geography of Jobs. Mariner Books.

NZKG (2016) Monitor Ruimte-intensivering Noordzeekanaalgebied 2016 (concept tweede meeting). Projectbureau Noordzeekanaalgebied.

SPcitl (2016) 11 Stories x 2025.

Vereniging Deltametropool (2016) Blind Spot. Metropolitan landscape in the global battle for talent. Vereniging Deltametropool

Planbureau voor de Leefomgeving (2016a) De verdeelde triomf. Verkenning van stedelijk-economische ongelijkheid en opties voor beleid Planbureau voor de Leefomgeving (2016b) Cities in the Netherlands. Facts and Figures on Cities and Urban Areas Planbureau voor de Leefomgeving (2016c) Cities in Europe. Facts and Figures on Cities and Urban Areas Rode, Phillip (2016) Spatial Governance and Environmental Sustainability. 8 June 2016, LSE Cities Ruimtelijk-Economische Ontwikkelstrategie (REOS) (2016). Bestuurlijke intentieverklaring: visie, ambitie, opgaven en aanpak. 9 juni 2016 Ruimtevolk (2015) Pamflet Ruimte voor Smart Industry. www.ruimtevolk.nl Ruimtevolk & Planbureau voor de Leefomgeving (2016) Kernelementen van succesvolle innovatiemilieus Smit, A.J. (2008) Ruimtelijke kwaliteiten van creatieve werkmilieus. (NICIS, DRO Amsterdam, dS&V Rotterdam, ROEZ Groningen) Smit, A.J. (2012) Spatial Quality of Cultural Production Districts (proefschrift). Groningen: RUG Ruimte voor de Economie van Morgen

91

92

Ruimte voor de Economie van Morgen

Projectgroep: Petra Boegheim Jos Gadet Peter Kroon Jalal Loutfi Arjan van Nieuwenhuizen Lies ter Voort William Stokman Ambtelijke opdrachtgevers: Elvira Vreeswijk (R&D) Hans van Wijk (EZ) Ellen Nieuweboer (Team GO) Foto’s: Beeldbank Gemeente Amsterdam John Sturrock.

Jakob Drenth Ed Seeder Fotofrizz Met dank voor gebruik fotomateriaal: King’s Cross Development B.Amsterdam Georgia Tech WeWork Joolz Havenbedrijf Amsterdam Hafencity GmbH Digital Realty Greyston

Met dank voor gebruik verbeeldingen: Cees van der Giessen / A’dam Lookout ODE / Booking.com AM AUC Architects Danny Edwards Stadsontwerp Studioninedots / Lingotto Heijmans Buro Duck / Anamet Europe Met dank aan vertegenwoordigers van ondernemersverenigingen: Petra Tiel (VNO-NCW) Bart Drenth (MKB-Amsterdam) Paul Wevers (ORAM) Jurrian van den Eijkhof (ORAM) Margreet Westerbeek (Metaalunie) Ton Paalman (Metaalunie) Rene Ton (EVO) Jaap Verkiel (TLN) Met dank voor deelname aan de marktconsultatie: Henk Markering (Amsterdam-Arena) Bas van Veggel (Timeless) Rudolf de Boer (CBRE) Allard van Spaandonk (Bouwinvest) Harm Jansen (BPD) Jason Blackmore (G&S Vastgoed) Jan Hein Tiedema (OVG) Ruimte voor de Economie van Morgen

93

WOONWIJKEN

INTERNATIONAAL TOPMILIEU

CREATIEVE WIJK

INNOVATIE DISTRICT

PRODUCTIEVE WIJK

BEDRIJVENTERREIN

MULTIMODAAL KNOOPPUNT

STADSSTRATEN

HAVEN