Mauthausen by Georgia Alevisaki

ΙΑΚΩΒΟΥ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗ

μαουτχαουζεν

θεατρικη περίοδος 2012 - 2013

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:52 μμ Page 1

O ναζισμός είναι ένα φαινόμενο που δύσκολα φαίνεται ότι μπορεί να υπαχθεί σε ορθολογική ανάλυση. Mε ηγέτη που μιλούσε σε τόνους Aποκάλυψης για παγκόσμια εξουσία ή καταστροφή και για καθεστώς στηριγμένο σε μια εντελώς αποκρουστική ιδεολογία φυλετικού μίσους, μια από τις πολιτιστικά και οικονομικά πιο προηγμένες χώρες της Eυρώπης [...] εξαπέλυσε ένα παγκόσμιο παρανάλωμα που φόνευσε 50 εκατομμύρια άτομα περίπου και διέπραξε αγριότητες – που κορυφώθηκαν στη μηχανοποιημένη μαζική δολοφονία εκατομμυρίων Eβραίων– τέτοιας φύσης και κλίμακας, που δεν το χωρά η φαντασία. Aντιμέτωπες με το Άουσβιτς, οι ερμηνευτικές ικανότητες του ιστορικού φαίνονται πράγματι μηδαμινές.

Eric Hobsbawm H εποχή των άκρων Θεμέλιο 1999, σελ. 145

[1]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:52 μμ Page 2

[2]

5 η Ε π ο χ ή Τέ χ ν η ς 5seasonart@gmail.com w w w. f a c e b o o k . c o m / 5 s e a s o n a r t

ISBN:978-960-98387-5-7

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:52 μμ Page 3

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Συντελεστές-Διανομή

σελ. 04

Ιάκωβος Καμπανέλλης - Ένα σύντομο βιογραφικό

σελ. 09

Η πνευματική μου καταγωγή είναι το στρατόπεδο (αποσπάσματα από συνεντεύξεις)

σελ. 13

Η δική μου συνάντηση, του Ιάκωβου Καμπανέλλη

σελ. 15

Ποτέ πιά, του Ιάκωβου Καμπανέλλη

σελ. 16

Μια ομιλία για το Μαουτχάουζεν, του Ιάκωβου Καμπανέλλη

σελ. 19

Τα όνειρα των κρατούμενων του Βίκτορ Φρανκλ

σελ. 23

Ένα βιβλίο ζωντανεύει στο θέατρο, της Κατερίνας Καμπανέλλη

σελ. 27

Το χρονολόγιο του Τρόμου

σελ. 29

Η διανοητική και ιδεολογική προετοιμασία του ναζισμού Αποσπάσματα από το βιβλίο του Jeffrey Herf «Αντιδραστικός Μοντερνισμός»

σελ. 30

Omega minor: Σκοτεινή ύλη - Η άνοδος του ναζισμού, του Paul Verhaegen

σελ. 32

Η νύχτα που γεννήθηκε το Τρίτο Ράιχ του William L. Shirer

σελ. 35

Nur für Arien [μόνο για Αρείους], Η ιδεολογική καταγωγή του ολοκαυτώματος

σελ. 38

Ναζιστικά Στρατόπεδα Συγκέντρωσης-Εξόντωσης

σελ. 41

Το χρονικό του Μαουτχάουζεν

σελ. 45

Η επίσκεψη του Άλμπερτ Σπέερ στο Μαουτχάουζεν της Γκίτα Ζιρενί

σελ. 57

Η Ομολογία του Φραντς Τσιράις, διοικητή του στρατοπέδου συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν

σελ. 60

Η μουσική του Μαουτχάουζεν, του Μίκη Θεοδωράκη

σελ. 67

Τα τραγούδια της παράστασης

σελ. 68

Η Ορχήστρα της Πάτρας, Σύντομο Βιογραφικό

σελ. 71

[3]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:52 μμ Page 4

ΙΑΚΩΒΟΥ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗ

μαουτχαουζεν ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ

[4]

Σκηνοθεσία Μουσική Δ/ση ορχήστρας Επεξεργασία κειμένου Σκηνικό-Κοστούμια Κινησιολογική επεξεργασία Μουσική τραγουδιών Στίχοι τραγουδιών Τα τραγούδια ερμηνεύει η Φωτισμοί Ενορχηστρώσεις Βοηθός σκηνοθέτης Διεύθυνση ήχου Διδασκαλία σκηνικής πάλης Βίντεο / Έρευνα αρχείου Συντονισμός παραγωγής Διεύθυνση παραγωγής Τεχνική διεύθυνση

ΘΕΜΗΣ ΜΟΥΜΟΥΛΙΔΗΣ G. MAHLER - Μ. ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ ΜΙΛΤΟΣ ΛΟΓΙΑΔΗΣ Σ. ΜΑΪΝΑΣ – Θ. ΜΟΥΜΟΥΛΙΔΗΣ – Κ. ΣΠΕΡΕΛΑΚΗ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΚΟΚΚΟΡΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΙΑ ΠΑΠΑΔΑΜΑΚΗ ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗΣ ΡΙΤΑ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΥ ΝΙΚΟΣ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΟΠΟΥΛΟΣ ΜΑΡΟΥΣΚΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΓΙΑΝΝΗΣ ΛΑΜΠΡΟΠΟΥΛΟΣ ΚΡΙΣ ΡΑΝΤΑΝΟΦ ΑΣΠΑ ΣΙΩΚΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΖΑΘΑΣ ΝΟΡΑ ΦΑΓΑ ΗΛΙΑΣ ΜΠΕΛΜΠΑΣ

Art Work Επικοινωνία

ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΒΙΖΑΚΗ ΕΙΡΗΝΗ ΛΑΓΟΥΡΟΥ

Κατασκευή σκηνικού Κατασκευή κοστουμιών Φροντιστές σκηνής Βοηθός ηχολήπτη

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΪΡΗΣ ΕΥΑΓΕΛΙΑ ΜΟΥΜΟΥΡΗ, ΕΦΗ ΚΑΡΑΝΤΑΣΙΟΥ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΛΙΑΠΗΣ, ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΚΑΝΕΛΛΑΤΟΣ ΚΩΣΤΑΣ ΚΑΡΜΙΡΗΣ

Η ηχοληψία και η μίξη έγινε στο στούντιο ΚΥΡΙΑΖΗΣ, με ηχολήπτη τον Θάνο Καλέα. Παραγωγή: 5Η ΕΠΟΧΗ ΤΕΧΝΗΣ Πρώτη παράσταση: Πέμπτη 6 Δεκεμβρίου 2012, ώρα 20:30, θέατρο BADMINTON

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:52 μμ Page 5

Mauthausen ΔΙΑΝΟΜΗ (με σειρά εμφάνισης) Αφηγητής: ΣΤΕΛΙΟΣ ΜΑΪΝΑΣ Σνάιντερ: ΑΡΗΣ ΛΕΜΠΕΣΟΠΟΥΛΟΣ Ιάκωβος: ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΥΡΠΑΣΟΠΟΥΛΟΣ Διοικητής-Ιωνάς: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Υποδιοικητής: ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΚΑΝΤΙΤΖΙΚΙΔΗΣ Κάντορ: ΠΑΝΟΣ ΓΚΙΟΥΛΗΣ Βαγγέλης: ΚΩΣΤΑΣ ΒΕΛΕΤΖΑΣ Αγρότης-Πολωνός στρατιώτης -Ερρίκος: ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΙΧΑΛΙΤΣΙΑΝΟΣ Αντώνης-Φασλ: ΒΑΣΙΛΗΣ ΜΠΙΣΜΠΙΚΗΣ Θανάσης: ΓΙΑΝΝΗΣ ΙΩΑΝΝΟΥ Επιστάτης: ΦΑΝΗΣ ΤΑΣΙΑΣ Ραχήλ-Σερβιτόρα-Γυναίκα Γερμανού αξιωματικού: ΙΡΙΣ ΜΑΡΑ Σάντρα-Γυναίκα Γερμανού αξιωματικού: ΜΕΛΙΝΑ ΓΑΡΜΠΗ Στέλλα: ΕΛΕΝΗ ΒΑΪΤΣΟΥ Βικτωρία: ΝΑΤΑΣΑ ΖΑΓΚΛΗ Γιαννίνα: ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΔΗ Χάνα-Γκίζελα Φασλ: ΕΙΡΗΝΗ ΚΥΡΜΙΖΑΚΗ Ξεκαρδάκης: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΡΖΟΥΛΙΔΗΣ Κερένσκι: ΓΙΩΡΓΟΣ ΠΕΠΠΑΣ Γκεόργκι Συμεόνοφ-Δραπέτης-Αμερικάνος λοχίας: ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΦΑΜΗΣ Γυναίκα-Φλώρα-Γυναίκα Γερμανού αξιωματικού: ΑΝΝΑ ΕΛΕΝΑ Έμα-Γυναίκα Γερμανού αξιωματικού: ΝΙΝΑ ΛΑΜΠΡΙΑΝΙΔΗ Σάρα-Γυναίκα Φασλ: ΙΩ ΚΥΡΙΑΚΙΔΗ Τραγουδιστής-Γερμανός αξιωματικός-Ρώσος στρατιώτης: ΣΤΑΜΑΤΗΣ ΠΑΚΑΚΗΣ Κατάδικος-Ρώσος στρατιώτης-Γερμανός αξιωματικός: ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΣΑΛΕΥΡΗΣ Πολωνός κρατούμενος-Ρώσος κρατούμενος-Γερμανός αξιωματικός: ΦΡΙΞΟΣ ΜΑΝΑΣΑΚΗΣ Νύφη: ΤΟΝΙΑ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ Πολωνός κρατούμενος-Γερμανός στρατιώτης: ΧΡΗΣΤΟΣ ΜΠΑΛΤΑΣ Φράνκο: ΗΡΑΚΛΗΣ ΚΩΣΤΑΚΗΣ Κρατούμενοι στο Μαουτχάουζεν: Ο ΘΙΑΣΟΣ

[5]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 6

[6]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 7

ΟΡΧΗΣΤΡΑ ΠΑΤΡΩΝ Α΄ Βιολιά Ιβανώφ Βλαντισλάβ (εξάρχων) Ασατούρ Σαρκισόφ Μπύκωφ Γκενάντι Μαυρίδης Νίκος Β΄ Βιολιά Τόκαρεφ Σλάβα (κορυφαίος) Σαντιούκ Σεργκέι Μπεσσόνοβα Αναστασία Γούτου Μαρία Βιόλες Χμούροβα Σβετλάνα (κορυφαία) Χολοντένκο Αντόν Τσέλα Γκαουρεάνου Φλωρίν (κορυφαίος) Μπεσσόνωφ Γιούρι Κοντραμπάσο Βιλέν Καραπετιάν

Πιάνο ΣΤΑΘΗΣ ΣΟΥΛΗΣ Κιθάρα ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΠΑΖΑΧΑΡΙΑΚΗΣ Φλάουτο ΘΥΜΙΟΣ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΣ Τρομπέτα ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΑΓΑΘΟΣ Τύμπανα ΝΙΚΟΣ ΤΟΥΛΙΑΤΟΣ

[7]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 8

[8]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 9

Ιάκωβος Καμπανέλλης (1921-2011) Γεννήθηκε στη Νάξο στις 2 Δεκεμβρίου 1921, το πέμπτο από τα εννέα παιδιά του Στέφανου Καμπανέλλη, εμπειρικού φαρμακοποιού, και της Αικατερίνης Λάσκαρη. Ο πατέρας του καταγόταν από τη Χίο, ενώ η μητέρα του προερχόταν από παλιά αρχοντική οικογένεια της Κωνσταντινούπολης. Ήδη από μαθητής στο δημοτικό σχολείο ο μικρός Ιάκωβος διακρίνεται για την κλίση του στη λογοτεχνία. Μετά τις δύο πρώτες τάξεις του Γυμνασίου, όπου έχει συμμαθητή τον Μανόλη Γλέζο, έντονα βιοποριστικά προβλήματα αναγκάζουν την οικογένεια να μεταφερθεί στην Αθήνα. Εγκαθίστανται στο Μεταξουργείο. Όπως όλα τα αδέρφια του, έτσι και ο ίδιος, την ημέρα εργάζεται και το βράδυ σπουδάζει σχεδιαστής τεχνικού σχεδίου στη νυχτερινή Σιβιτανίδειο Σχολή. Την ίδια εποχή, γνωρίζεται με συνομηλίκους του που έχουν κοινές λογοτεχνικές ανησυχίες όπως οι: Τάσος Λειβαδίτης, Κώστας και Αλέξανδρος Κοτζιάς, Δημήτρης Χριστοδούλου και Ρένος Αποστολίδης. Παράλληλα, εμπλουτίζει τις γνώσεις του με αναγνώσεις βιβλίων, κυρίως λογοτεχνίας και ιστορίας, που του αποκαλύπτουν την ανθρώπινη περιπέτεια αλλά και τα μυστικά της γραφής. Με το ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, σχεδιάζει μαζί μ’ έναν φίλο του να καταφύγουν στη Μέση Ανατολή. Επειδή η απόπειρα τελικά αποτυγχάνει, αποφασίζουν να περάσουν στην Ελβετία μέσω Αυστρίας. Όταν όμως φτάνουν στη Βιέννη, ο φίλος του αποφασίζει να επιστρέψει στην Ελλάδα, και ο Καμπανέλλης συνεχίζει μόνος. Συλλαμβάνεται στο Ίνσμπρουκ, μεταφέρεται στη Βιέννη για ανάκριση και καταλήγει στο στρατόπεδο συγκεντρώσεως και εξοντώσεως στο Μαουτχάουζεν. Εκεί θα παραμείνει ως τις 5 Μαΐου 1945, όταν το στρατόπεδο απελευθερώθηκε από τον αμερικανικό στρατό. Οι συγκρατούμενοι του, χίλιοι εκατό Έλληνες, τον εκλέγουν αντιπρόσωπο τους στη διεθνή επιτροπή που φροντίζει για την ανάρρωση και την επιστροφή τους στην Ελλάδα. Στην Αθήνα, που έχει απελευθερωθεί από τον γερμανικό ζυγό, αλλά μαστίζεται από έντονες πολιτικές αναταραχές, μια παράσταση που βλέπει τυχαία στο Θέατρο Τέχνης τον μαγεύει και τον κάνει να στραφεί στο θέατρο. Στερούμενος όμως των τυπικών προσόντων (απολυτήριο γυμνασίου), δεν μπορεί να φοιτήσει ως ηθοποιός στις δραματικές σχολές και αφιερώνεται στη συγγραφή θεατρικών έργων. Πρώτο του έργο το Άνθρωποι και ημέρες (1945), που παραμένει ανέκδοτο. Με το Χορός πάνω στα στάχυα (1950), που ανεβαίνει από το θίασο του Αδαμ. Λεμού, εγκαινιάζει τη μακριά πορεία του στη νεοελληνική σκηνή. Ακολουθούν: Ο κρυφός ήλιος, Ο μπαμπάς ο πόλεμος, Οδυσσέα γύρισε σπίτι, και τα μονόπρακτα: Η οδός, Ο γορίλας και η ορτανσία κ.ά., που θα παιχτούν πολύ αργότερα. Η γνωριμία του με την τότε νεοεμφανιζόμενη ηθοποιό Μελίνα Μερκούρη τον εμπνέει να γράψει τη Στέλλα με τα κόκκινα γάντια. Η πετυχημένη μεταφορά του έργου στον κινηματογράφο από τον Μιχάλη Κακογιάννη ματαιώνει την προγραμματισμένη παράσταση. Η προβολή της ταινίας Στέλλα σε ξένα φεστιβάλ κινηματογράφου επιβάλλει αμέσως τους συντελεστές της διεθνώς. Ακολουθεί η συνεργασία του με τον Νίκο Κούνδουρο στο σενάριο της ταινίας Ο δράκος (1955), που θεωρείται ταινία-σταθμός στην ιστορία του νεοελληνικού κινηματογράφου και της παγκόσμιας ταινιοθήκης. Η αναγνώρισή του ως θεατρικού συγγραφέα έρχεται με το έργο Έβδομη μέρα της Δημιουργίας (1956), που ανεβαίνει σε σκηνοθεσία Κ. Μιχαηλίδη στο Εθνικό Θέατρο και αγκαλιάζεται από κοινό και κριτικούς. Το μονόπρακτο Αυτός και το πανταλόνι του (1957), που παίχτηκε με τρία άλλα μονόπρακτα ξένων συγγραφέων σ’ ένα ρεσιτάλ υποκριτικής του Β. Διαμαντόπουλου, καταδεικνύει ότι υπάρχουν νεοέλληνες θεατρικοί συγγραφείς ισότιμοι των ξένων. Η Αυλή των θαυμάτων (1957), που ανεβαίνει σε σκηνοθεσία Κ. Κουν στο Θέατρο Τέχνης, με σκηνικά Γ. Τσαρούχη και μουσική Μ. Χατζιδάκι, μετά τη θερμή υποδοχή του από το κοινό, θεωρείται καλλιτεχνικό γεγονός και καθιερώνει τον Καμπανέλλη ως αναμορφωτή της νεοελληνικής δραματουργίας. Η απήχηση της παράστασης οδηγεί στην ανανέωση της συνεργασίας του με τον Κουν και την επόμενη σεζόν.

[9]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 10

Το έργο Η ηλικία της νύχτας (1959) ανεβαίνει σε σκηνοθεσία Κ. Κουν στο Θέατρο Τέχνης, χωρίς όμως την αναμενόμενη ανταπόκριση από το κοινό. Με την παράσταση Παραμύθι χωρίς όνομα (1959), βασισμένη στο ομώνυμο βιβλίο της Π. Δέλτα, που ο Καμπανέλλης γνώριζε από παιδί, πειραματίζεται σε νέους τρόπους έκφρασης. Η σκηνική αυτή αλληγορία, που ανεβαίνει από το θίασο του Β. Διαμαντόπουλου και της Μ. Αλκαίου, παρά τους εξαιρετικούς συντελεστές της και τη συμβολή του Μ. Χατζιδάκι στη μουσική, δεν έχει καλή υποδοχή και σύντομα κατεβαίνει. Ωστόσο η Αυλή των θαυμάτων και το Παραμύθι χωρίς όνομα θα αναδειχθούν στη συνέχεια στα δύο πιο αγαπητά και πολυπαιγμένα θεατρικά του έργα.

[10]

Η αντιμετώπιση που είχαν αυτά τα έργα και το έντονο ασταθές πολιτικό κλίμα της ταραγμένης δεκαετίας του ’60 προβληματίζει τον Καμπανέλλη, που βρίσκεται σε μια κρίσιμη περίοδο καμπής και αναθεωρήσεων των εκφραστικών του μέσων. Αποφασίζει να επισκεφθεί το Λονδίνο, όπου θα μείνει (1960-1963) για να ενημερωθεί για τις νέες καλλιτεχνικές και θεατρικές τάσεις. Καρπός αυτής της εμπειρίας είναι το έργο Η γειτονιά των αγγέλων (1963), που ανεβαίνει μόλις έρχεται στην Ελλάδα από το θίασο της Καρέζη, σε μουσική Μ. Θεοδωράκη, παρουσιάζοντας έναν νέο σκηνικό λόγο εν είδει λαϊκής όπερας. Η εμπειρία του στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκεντρώσεως που τον απασχολούσε πολλά χρόνια πριν αποτυπώνεται στο χρονικό του Μαουτχάουζεν. Μια μαρτυρία που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Θεμέλιο (1961), γίνεται αμέσως εκδοτική επιτυχία και με τις συνεχείς επανεκδόσεις μέχρι σήμερα αναδεικνύεται ως επίτευγμα της αντιπολεμικής λογοτεχνίας. Η απήχηση του βιβλίου παρακινεί τον Καμπανέλλη να γράψει, ανταποκρινόμενος σε πρόσκληση του Μ. Θεοδωράκη, τους στίχους των τεσσάρων τραγουδιών του ομώνυμου κύκλου, που ο συνθέτης παρουσιάζει στη συνέχεια με μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Η επιβολή της δικτατορίας στις 21 Απριλίου 1967 αναστέλλει την καλλιτεχνική δραστηριότητα της χώρας, και ο Καμπανέλλης, όπως και όλοι οι συγγραφείς, αποφασίζει να σιωπήσει. Διακόπτει τη σιωπή του με το έργο Αποικία των τιμωρημένων (1972), μια διασκευή σε θέατρο του διηγήματος του Κάφκα, που ανεβαίνει στην Πειραματική Σκηνή της Πόλης της Μ. Ριάλδη, και με τις επιθεωρήσεις: Το μεγάλο μας τσίρκο (1973) –που ανεβάζει ο θίασος Καρέζη - Καζάκου, σε μουσική Στ. Ξαρχάκου, και εξελίσσεται σε αντιδικτατορική εκδήλωση–, Το κουκί και το ρεβύθι (1974) και Ο εχθρός λαός (1975), που ανέβηκαν από τον ίδιο θίασο και

ανήγαγαν τον Καμπανέλλη σε σύμβολο αντίστασης κάθε μορφής φασισμού. Με το έργο Πρόσωπα για βιολί και ορχήστρα (1976), που διαρθρώνεται σε τέσσερα μονόπρακτα: «Ο πιστός άνθρωπος», «Ο πανηγυρικός», «Ο άνθρωπος και το κάδρο» και «Η γυναίκα και το Λάθος», που ανέβηκαν σε σκηνοθεσία Κ. Κουν, ο Καμπανέλλης τελειοποιεί τη γραφή και το ύφος που είχε εγκαινιάσει με το μονόπρακτο Αυτός και το πανταλόνι του. Το 1978 ξεκινά η έκδοση των Απάντων του με τον τίτλο «Θέατρο», που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Κέδρος. Στη σειρά αυτή έχουν εκδοθεί οι 8 πρώτοι τόμοι με δική του επιμέλεια, όπου το κείμενο συνοδεύουν φωτογραφικό υλικό και μικρό ανθολόγιο κριτικών των πρώτων παραστάσεών τους. Ο Κ. Κουν ανεβάζει Τα τέσσερα πόδια του τραπεζιού (1978) που παίζεται με επιτυχία στο Θέατρο Τέχνης. Το δρόμο προς τη σκηνή παίρνει και το έργο του Ο μπαμπάς ο πόλεμος, έργο του 1952, που παίζεται σε σκηνοθεσία Γ. Λαζάνη στο Θέατρο Τέχνης το 1980. Το 1981 του ανατίθεται η Διεύθυνση Ραδιοφωνίας της ΕΡΤ, όπου θα παραμείνει μέχρι το 1987, γεγονός που θα αναστείλει τις δραστηριότητές του στο θέατρο. Το 1987 μετατίθεται στην αντιπροεδρία της ΕΡΤ, θέση από την οποία αποχωρεί τον επόμενο χρόνο. Μετά από οκτώ χρόνια απουσίας, ο Καμπανέλλης επιχειρεί δυναμική επιστροφή στη σκηνή με το έργο Ο αόρατος θίασος (1989), που παίζεται σε σκηνοθεσία Γ. Μιχαηλίδη στο Εθνικό Θέατρο. Ο προβληματισμός του για τις σύγχρονες σχέσεις στη φθίνουσα μικροαστική κοινωνία της εποχής και οι προκλήσεις τυχοδιωκτισμού και διαφθοράς εκφράζονται στο έργο Ο δρόμος περνά από μέσα (1991), που ανεβαίνει στο Πειραματικό Θέατρο της Πόλης της Μ. Ριάλδη σε δική του σκηνοθεσία. Η σύγκρουση του ατόμου με την πραγματικότητα εντοπίζεται στα μονόπρακτα Ο Επικήδειος (1972) και Ο Πανηγυρικός (1972), που, αν και γραμμένα παλαιότερα, τώρα αρχίζουν να ερμηνεύονται στη σκηνή. Με την τριλογία Ο Δείπνος (Γράμμα στον Ορέστη, Ο δείπνος, Πάροδος Θηβών) (1993), που ανεβαίνει σε δική του σκηνοθεσία στο Εθνικό Θέατρο, συνομιλεί με έλληνες και ξένους συγγραφείς του παγκόσμιου θεάτρου που έγραψαν έργα βασισμένα σε θέματα και μορφές της αρχαίας τραγωδίας. Διανοίγει από δω έναν νέο κύκλο έργων του, πειραματικού χαρακτήρα, που αποκαλεί «σπουδές και απόπειρες». Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και το έργο Στη χώρα Ίψεν, όπου ο Καμπανέλλης δίνει μια νέα ερμηνεία του έργου του Ίψεν Βρικόλακες και έχει θερμή υποδοχή στο Διεθνές Φεστιβάλ Ίψεν στο Όσλο.

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 11

Τα επόμενα έργα: Η τελευταία πράξη, Μια συνάντηση κάπου αλλού, Μια Κωμωδία, Οι δύσκολες νύχτες του κυρίου Θωμά διευρύνουν και συμπληρώνουν τη θεατρική του προσφορά. Είναι μια ενδελεχής μελέτη ηρώων, συνομήλικων του συγγραφέα, με ανησυχίες και αγωνίες για τη φθορά του σώματος, συνδεδεμένες με υπαρξιακά ερωτήματα. Εκτός από θεατρικός συγγραφέας, πεζογράφος και δοκιμιογράφος, ο Καμπανέλλης υπήρξε και στιχουργός. Τα τραγούδια του, σε μουσική των Μ. Χατζιδάκι, Μ. Θεοδωράκη, Στ. Ξαρχάκου, συνέβαλαν στην εξέλιξη του νεοελληνικού τραγουδιού, έγιναν επιτυχίες και τραγουδιούνται μέχρι σήμερα. Εξίσου γόνιμη ήταν και η συμβολή του στον νεοελληνικό κινηματογράφο ως σεναριογράφου (Ν. Κούνδουρου Ο δράκος, 1956, Γρ. Γρηγορίου Η αρπαγή της Περσεφόνης, 1956, αλλά ενίοτε και ως σκηνοθέτη σε δικές του ταινίες όπως Το κανόνι και τ’ αηδόνι, 1968. Μεγάλο μέρος της δραστηριότητας του αφιέρωσε επίσης στο Ραδιόφωνο με πλήθος εκπομπών ως συγγραφέας και παραγωγός με πρωτότυπα θέματα ή διασκευές λογοτεχνικών - θεατρικών έργων. Ως αρθρογράφος, δοκιμιογράφος και αφηγητής, συνεργάστηκε με τις εφημερίδες Ελευθερία (1963-1965), Ανένδοτος (1965-1966) και Τα Νέα (1975). Το 1999 συνέβαλε στην κίνηση αποκέντρωσης της καλλιτεχνικής αγωγής, υποστηρίζοντας την ιδέα του Δημ. Παπαγιάννη και του Λ. Μίχου, Δημάρχου Δήμου Αγίας Βαρβάρας, για την ίδρυση της πρώτης Δημοτικής Ανώτερης Σχολής Δραματικής Τέχνης. Από το 2003 έως το 2007 διετέλεσε Πρόεδρος της Βουλής των Εφήβων, διαδεχόμενος τον Αντ. Σαμαράκη. Για την όλη προσφορά του ως συγγραφέας αλλά και ως ευαισθητοποιημένος πολίτης, τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις και αναγορεύθηκε επίτιμος δημότης πολλών πόλεων. Εκλέχτηκε επίτιμος διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κύπρου (1966), της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών του ΑΠΘ (1999) και του τμήματος Θεατρικών Σπουδών της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών (1999). Εξελέγη παμψηφεί και αναγορεύθηκε Ακαδημαϊκός (1999), εγκαινιάζοντας την έδρα του Θεάτρου στην Ακαδημία Αθηνών. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας του απένειμε το παράσημο του Ανώτερου Ταξιάρχη του τάγματος του Φοίνικα. Πέθανε στις 29 Μαρτίου 2011, λίγο μετά την εκδημία της γυναίκας του. Ο Καμπανέλλης συνετέλεσε ώστε το νεοελληνικό θέατρο να βγει από την απομόνωση που βρισκόταν και το οδήγησε από την ηθογραφία και την επιθεώρηση στον κοινωνικό ρεαλισμό, στον ποιητικό συμβολισμό, στη σάτιρα και την αφαίρεση. Θεωρείται ο πατριάρχης του νεοελληνικού θεάτρου και ο κύριος εκφραστής των καταστάσεων που βιώνει η κοινωνία μας το τελευταίο ήμισυ του 20ού αιώνα. Συνοδοιπόροι του είναι οι: Λ. Αναγνωστάκη, Δημ. Κεχαΐδης. Γ. Σκούρτης, Μ. Ευθυμιάδης, Μ. Ποντίκας, Γ. Διαλεγμένος, Α. Πάνου, Β. Κατσικονούρης κ.ά. Μετά το θάνατό του δημιουργήθηκε το Αρχείο Καμπανέλλη και το site www.kambanellis.gr. Τα θεατρικά του έργα, που υπερβαίνουν τα τριάντα, διδάχτηκαν και διδάσκονται απ’ όλους σχεδόν τους νεοέλληνες σκηνοθέτες και έχουν παιχτεί από τις κρατικές σκηνές (Εθνικό Θέατρο, ΚΘΒΕ και διάφορα ΔΗ.ΠΕ.ΘΕ.) της Ελλάδας, της Κύπρου (Θ.Ο.Κ.) καθώς και από ιδιωτικούς θιάσους. Τα κείμενά του έχουν μεταφραστεί και παιχτεί στις ΗΠΑ, Αγγλία, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία, Ισπανία, Αυστρία, Ουγγαρία, Πολωνία, Σουηδία, Ρουμανία. Βουλγαρία, Νορβηγία, Λιθουανία, Τουρκία, Ισραήλ, Αυστραλία και Κίνα. Τα Άπαντά του κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Κέδρος, ενώ τα έργα του διδάσκονται στην Ανώτερη Σχολή Δραματικής Τέχνης του Δήμου Αγίας Βαρβάρας. Σύνταξη-Eπιμέλεια: Θάνος Φωσκαρίνης

[11]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 12

[12]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 13

Η πνευματική μου καταγωγή είναι το στρατόπεδο Τι σας έχει επηρεάσει σημαντικά σαν θεατρικό συγγραφέα; Κάτι αναφέρατε πιο πριν για την αμερικάνικη σχολή. Δεν μπορώ να πω ότι οι συγγραφείς αυτής της σχολής με επηρεάσανε, απλώς μου άρεσαν. Γιατί η αμερικάνικη σχολή είχε ένα ρεαλισμό χωρίς να είναι φωτογραφικός, είχε κάτι το υπερβατικό, αν θέλετε, μια «απογείωση» όπως τη λέω εγώ, είχε έναν πάρα πολύ ωραίο διάλογο, ζωντανό, δεν είχε καθόλου φιλολογίτιδα ή εγκεφαλίτιδα, την οποία είχε το ευρωπαϊκό θέατρο της εποχής και ήταν, βασικά, ένα θέατρο χαρακτήρων, που αυτό εμένα πάντα μ’ αρέσει, ανεξάρτητα από το είδος του έργου που γράφω. Οι χαρακτήρες για μένα δεν μπορούν να λείψουν ποτέ από το θέατρο, οι αδροί και γεροί θεατρικοί χαρακτήρες δεν γίνεται να μην υπάρχουν. Αλλά, για να γυρίσω στην ερώτησή σας, δεν μπορώ να πω ότι μ’ επηρεάσανε σημαντικά κάποιοι συγγραφείς. Θα ’λεγα ότι μ’ έχει επηρεάσει, βασικά και πρώτα απ’ όλα, το στρατόπεδο συγκεντρώσεως, ο τρόπος δηλαδή που λειτουργούσε το στρατόπεδο, αυτή η ομαδική ζωή. Όταν πήγα στο στρατόπεδο, ήμουν στην ηλικία που ανακάλυπτα τον κόσμο. Και τον κόσμο τον ανακάλυψα μέσα σ’ ένα στρατόπεδο συγκεντρώσεως. Ήταν η μεγάλη εμπειρία από τη ζωή. Και υπήρξε μεγάλο θεατρικό ερέθισμα για μένα αυτή η κοινή μοίρα των 35.000 ανθρώπων που είμαστε στο κεντρικό στρατόπεδο Μαουτχάουζεν, που μ’ ένα χτύπημα καμπάνας πηγαίναμε να κοιμηθούμε όλοι μαζί, μ’ ένα χτύπημα καμπάνας έπρεπε να ξυπνήσουμε, μ’ ένα χτύπημα καμπάνας έπρεπε να παραταχθούμε, μ’ ένα χτύπημα καμπάνας να πάμε για φαΐ, μ’ ένα χτύπημα καμπάνας να πάμε για δουλειές και μ’ ένα χτύπημα καμπάνας να ξαναγυρίσουμε μέσα... Μια ομαδική δηλαδή συμπεριφορά, μια κοινή μοίρα διασπασμένη σε τόσα ανθρώπινα πάθη, όσοι ήταν και οι άνθρωποι που ζούσαν αυτή τη ζωή. Ύστερα, ήταν και κάτι άλλο. Η αντίφαση των ανθρώπων. Οι αντιφάσεις και η πολυφωνία που έβλεπες να υπάρχει μέσα στον ίδιο χαρακτήρα. Αυτά που βλέπουμε τώρα σε πολλές ταινίες, ο Ες-Ες που παίζει στο πιάνο Μπετόβεν ή Μπαχ και μετά πάει και σκοτώνει, είναι αλήθεια. Ένας ΕςΕς, ωραιότατος νέος, ωραίος σαν άνθρωπος, ωραίος σαν άντρας, ωραίος σαν μορφή ήταν παράλληλα και ένα φοβερό τέρας. Αυτοί οι άνθρωποι που τους βλέπαμε τη μια ώρα να παίζουν με το παιδί τους ή να παίζουνε θαυμάσια βιολί την άλλη ώρα τούς βλέπαμε ν’ αφήνουν το καβαλέτο της ζωγραφικής, να πηγαίνουν να σκοτώνουν και μετά να ξαναγυρίζουν για να συνεχίσουν το παιχνίδι! Αυτά από την

πλευρά των Ες-Ες. Αλλά κι από την πλευρά των κρατουμένων, οι αντιφατικές συμπεριφορές, αυτό το μυστήριο στην κυριολεξία («ανεξάρτητοι αι βουλαί και οι πράξεις του ανθρώπου»), όλα αυτά είναι ερεθίσματα που σε κάνουν να θέλεις να ψάξεις τον άνθρωπο� τι διάβολο, τι μυστήριο, τι άγνωστο είναι αυτός ο άνθρωπος. Αυτό νομίζω ότι ήταν ένα πολύ θεατρικό ερέθισμα. Στη συνέχεια, όταν άρχισα να διαβάζω και να με νοιάζει το θέατρο, μου άρεσαν πολύ ο Μπερνάρ Σω, ο Τσέχοφ, ο ‘Ιψεν, ο Πιραντέλλο, ο Μπρεχτ (τους κλασικούς τους βγάζω έξω, αυτοί εξυπακούονται), γιατί είναι μια διαρκής γνώση και αποκάλυψη. Ας περάσουμε τώρα στη δημιουργία ενός θεατρικού έργου. Πώς ξεκινάτε; Υπάρχει, βέβαια, πάντα ένας πυρήνας που μ’ ερεθίζει, αλλά δεν είναι ποτέ μια ιστορία και δεν είναι ποτέ μια ιδέα. Είναι πάντα ένα πρόσωπο ή κάποια πρόσωπα, συγκεκριμένα όμως. Μπορεί, ας πούμε, να μ’ ερεθίσει ένα πρόσωπο που μέσα στον πόλεμο συμπεριφέρθηκε έτσι, μετά αλλιώς κι αργότερα με άλλον τρόπο. Είναι λοιπόν πάντοτε ένα συγκεκριμένο πρόσωπο και όχι μια ιδέα που μου ’ρθε στο μυαλό ή μια ιστορία που άκουσα (αφήστε που μια ιστορία μπορεί να είναι και απρόσωπη)... Ας τελειώσουμε με το θέατρο. Πώς βλέπετε το μέλλον τον θεάτρου; Το πιστεύω το θέατρο. Το πιστεύω, χωρίς να είμαι θεατρομανής. Άλλωστε για μένα το θέατρο ποτέ δεν ήταν αυτοσκοπός. Ο αυτοσκοπός είναι η αυτοκτονία του Θεάτρου, αλλά και κάθε Τέχνης. Στο θέατρο, οι πιο καλοί και δυναμικοί θίασοι σήμερα ανά τον κόσμο είναι οι θίασοι που είναι ομάδες ανθρώπων με κέφι. Και, τελικά, αυτές οι ομάδες είναι οι, κατά το δυνατόν, πιο ελεύθερες φωνές. Ναι, σαν φωνή το θέατρο. Μπορεί να είναι πιο ελεύθερο απ’ ό,τι η κινηματογραφική ή τηλεοπτική δημιουργία. Γι’ αυτό και πιστεύω ότι έχει μέλλον το θέατρο. Αλλά είναι κι ένας άλλος λόγος που πιστεύω στο μέλλον του θεάτρου. Πάει λίγο μακριά αυτό. Εγώ πιστεύω ότι γρήγορα ο κόσμος θα καταφύγει σε μικρές κοινωνίες, ότι οι πόλειςκτήνη, οι μεγαλουπόλεις-κτήνη, θα φτάσουν σύντομα στο άκρον άωτο του απανθρωπισμού τους. Κι αυτό το πράγμα που γίνεται μεμονωμένα τώρα θα γενικευθεί και θα γίνονται πια μικρές πόλεις, μικρές κοινωνίες. Και εκεί, μέσα σ’ αυτές τις μικρές κοινωνίες, το θέατρο θα ξαναβρεί, όπως παλιά, την άμεση σχέση του με τους θεατές.

Αποσπάσματα από το περιοδικό Διαβάζω, τεύχος 12, Μάιος 1978

[13]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 14

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 15

Η δική μου «Συνάντηση» ... (…) 1980. Αποφασίζω, για πρώτη φορά να «ξαναπάω» στο Μαουτχάουζεν. Είναι Μάιος και οι πρώην κρατούμενοι στο στρατόπεδο, άνδρες και γυναίκες απ’ όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώπης, έχουν οργανώσει μια συγκέντρωση εκεί. Μια «πορεία σιωπής», ως εκεί, σαν μια ένδειξη μνήμης, αγάπης, σεβασμού στους 240.000 νεκρούς, που αφήσαμε στους κρανίου τόπους του εμείς οι 30.000 επιζήσαντες. Όταν πλησιάσαμε στην πύλη άκουσα ένα μουσικό ήχο, που ερχόταν από μέσα, απ’ τη μεγάλη πλατεία και που τον έπαιρνε ο πρωινός αέρας και τον ανέμιζε σ’ όλο τον τώρα δασωμένο λόφο και στις πλαγιές του. Μου φάνηκε σαν γνωστός, σαν να τον είχα ξανακούσει και τελικά... ναι, μόνο αφού πλησιάσαμε κι άλλο συνειδητοποίησα πως άκουγα τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη να τραγουδά «κοπέλες του Άουσβιτς του Μαουτχάουζεν κοπέλες, μην είδατε την αγάπη μου». Ύστερα από ώρα, χωρίς να πω ποιος είμαι πήγα στη γραμματεία του «Στρατοπέδου» και ρώτησα τι είναι αυτό το τραγούδι που ακουγόταν το πρωί και ακούγεται και πάλι κ.λ.π. κ.λ.π. Μου απάντησαν πως «είναι εδώ και χρόνια το ‘τραγούδι’ του Μαουτχάουζεν, το μουσικό του μνημείο»... Ήξερα βέβαια πως ο κύκλος των τραγουδιών του Μαουτχάουζεν με τις συναυλίες του Μίκη σε τόσες και τόσες χώρες ήταν γνωστά και έξω. Όμως η δική μου «συνάντηση» με αυτά σ’ εκείνο το μέρος, εκείνη τη μέρα ήταν... Από τότε ονειρευόμουν μια συναυλία επί τόπου και παγίδεψα στο ίδιο όνειρο και τον Θεοδωράκη. Έγινε το 1988 σ’ ένα Μαουτχάουζεν που πλημμύρισε από δεκάδες χιλιάδες προσκυνητές, ειρηνιστές, ανθρώπους υπέροχους που ήρθαν από παντού, από παντού... Πίσω στο 1965. Τι ωραία και δημιουργικά ανύποπτοι που ήμασταν τότε. ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗΣ Μ. Θεοδωράκη, Πρόγραμμα Συναυλίας Επιφάνια Μαουτχάουζεν Το Άξιον Εστί, ΕΡΤ

[15]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 16

Ποτέ πιά, [1993 ] Είμαι ένας από τος επιζήσαντες κρατούμενους στο Ες-Ες στρατόπεδο συγκεντρώσεως και εξοντώσεως του Μαουτχάουζεν. Ένας από εκείνους που το Μάιο του 1945 κλαίγοντας και ελπίζοντας εφώναζαν ποτέ πια! Ήταν τότε που οι οπαδοί του ναζισμού έχασαν τον πόλεμο. Ο ναζισμός όμως επέζησε. Κυρίως γιατί αιώνιες κοινωνικές πληγές αφέθηκαν αθεράπευτες. Και μένουν ακόμα! Και επί πλέον, γιατί η αντικομουνιστική υστερία έκαμε τον ναζισμό να ξεχνιέται και κάποτε και να αθωώνεται. Μετά από 48 χρόνια, αυτό που θέλω να φωνάξω είναι, πάλι; Φίλοι μου θυμηθείτε: ο Αδόλφος Χίτλερ δεν έπεσε από το διάστημα. Ούτε ήταν ένας και μόνος. Ήταν το διαμόρφωμα δεκάδων χιλιάδων αφανών χιτλερίσκων στη Γερμανία και την Αυστρία. Και όχι μόνο εκεί. Χιτλερίσκων διάσπαρτων σε μεγάλες και μικρές πόλεις, σε χώρους εργασίας, σε γειτονιές, σε συντροφιές, σε οικογένειες.

[16]

Και ο ναζισμός δεν ήταν ιδέα ενός και μόνου διεστραμμένου εγκεφάλου. Ήταν η συμπύκνωση της νοσηρής πολιτικής αντίληψης εκατοντάδων χιλιάδων ατόμων, φορέων του μικροβίου του ρατσισμού, του εθνικισμού, της μισαλλοδοξίας, της τελικής λύσης όλων των προβλημάτων με τη βία, τη φωτιά και το τσεκούρι. Ο ναζισμός δεν άρχισε με τον Χίτλερ, γι’ αυτό και δεν τον πήρε μαζί του, δεν εμφανίστηκε μόνο στην Γερμανία, γι’ αυτό και δεν επανεμφανίζεται μόνο εκεί. Αλλά παντού όπου ουσιαστικά κοινωνικά προβλήματα τον τρέφουν. Και ο κίνδυνος τώρα δεν είναι η εμφάνιση ενός νέου Χίτλερ και η σπορά ενός άλλου μεγάλου πολέμου. Ο κίνδυνος είναι η αδιαφορία για τα αίτια που αναγεννούν τον ναζισμό και εν συνεχεία η απάθεια και η ανοχή για ένα φαινόμενο που μπορεί να εξελιχθεί σε μαζική διανοητική μόλυνση. Οι μεγάλοι πόλεμοι δεν αρχίζουν στα πεδία των μαχών, ούτε οι ολέθριες πολιτικές ιδεολογίες ξεκινούν από μαζικές συγκεντρώσεις σε πλατείες. Αρχίζουν ανύποπτα σε χώρους της καθημερινής μας ζωής, ξεκινούν ακόμα και μέσα απ’ το ίδιο μας το σπίτι. Εκεί φωλιάζουν όλα. Γι’ αυτό μόνο με την πίστη σε μια καθημερινή ζωή, που να μας χωράει όλους, απροκάλυπτη και δίκαιη προς όλους μπορούμε έστω και καθυστερημένα να πετύχουμε αυτό που τόσο προσδοκούσαμε το Μάιο του 1945: ένα πραγματικό ποτέ πιά. ΙΑΚΩΒΟΣ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗΣ

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 17

Στον πύργο. Η Γιαννίνα πετάγεται στον ύπνο της. ΙΑΚΩΒΟΣ Τι είδες; ΓΙΑΝΝΙΝΑ (βαριανασαίνει προσπαθώντας να συνέλθει) Δεν μπορώ… ΙΑΚΩΒΟΣ Είσαι καλά; Τι είδες; ΓΙΑΝΝΙΝΑ Δεν μπορώ, δεν μπορώ να σου πω! ΙΑΚΩΒΟΣ Τι θα πει δεν μπορείς. ΓΙΑΝΝΙΝΑ Δεν μπορώ! Αλήθεια, δεν μπορώ… ΙΑΚΩΒΟΣ (την αγκαλιάζει) Εδώ μπορούμε να λέμε όσα είδαμε ξύπνιοι και δεν μπορούμε να πούμε έναν εφιάλτη; ΓΙΑΝΝΙΝΑ (κλαίγοντας) Δεν μπορώ… ΙΑΚΩΒΟΣ Μίλα μου… Γιαννίνα… (Παύση. Μένουν αγκαλιασμένοι.) Το ξέρεις, τους κρατούμενους που ρίχνανε τους όμοιούς τους στη φωτιά… Το ξέρεις πως οι Ες Ες τους άλλαζαν κάθε τόσο; Ξέρεις πώς; γιατί;… ΓΙΑΝΝΙΝΑ Γιατί; ΙΑΚΩΒΟΣ Τραβούσαν απ’ το φούρνο ένα μισοκαμένο πτώμα, τους δίνανε μαχαίρι και πιρούνι και τους λέγανε «φάτε». Όσους δεν υπάκουαν τους σκότωναν για ανυπακοή κι όσους τρώγανε τους σκότωναν για ανθρωποφαγία. Στο θεό σου, τι δεν μπορούμε να πούμε; Μίλα μου… Κάνανε άσκηση πάνω σε ζωντανούς στόχους… Ο Ντοπελάιτερ έβαζε να κόψουν βραχίονες και κνήμες των σκοτωμένων απ’ το παιχνίδι τους, τα ’στελνε στο ξυλουργείο να τα κόψουν σε μικρά μικρά κομμάτια, όπως τα ξύλα… ΓΙΑΝΝΙΝΑ Γιατί με βασανίζεις; ΙΑΚΩΒΟΣ Τα ’ριχνε στο τζάκι κι έλεγε: «Πρώτα οι Ρώσοι κι ύστερα τα ωραία μας γερμανικά δάση». Μουσική. Μένουν για ώρα αγκαλιασμένοι. ΓΙΑΝΝΙΝΑ Θυμάσαι που φέρανε τις Εβραίες από την Ιταλία; ΙΑΚΩΒΟΣ Θυμάμαι. ΓΙΑΝΝΙΝΑ Την τελευταία ομάδα τη φέρανε απόγευμα. Λίγο πριν σκολάσουμε. Κι ήταν μια γυναίκα μαζί που είχε ένα μικρό παιδί στην αγκαλιά. Ένα μωρό. Τις βάλανε στη γραμμή, πάνω στο πλευρό της τάφρου. Τα άλλα παιδιά κλαίγανε. Το μωρό δεν έκλαιγε. Η μάνα του είχε το βυζί έξω. Το μωρό βύζαινε με μια πείνα… Ο Ες-Ες πήγε και το πήρε από τα χέρια της… Το γαργάλησε λίγο, του γέλασε, και το μωρό άρχισε να παίζει… η μάνα νόμιζε πως το μωρό γλίτωσε… γονάτισε και φώναζε κλαίγοντας: «Γκράτσια, γκράτσια». Τα πολυβόλα αρχίσανε. Να ’βλεπες πώς σπαράζανε οι γυναίκες τα παιδιά… Παύση. ΙΑΚΩΒΟΣ Και το μωρό; ΓΙΑΝΝΙΝΑ Η μάνα του είχε πέσει μπρούμυτα. Ο αξιωματικός την έσπρωξε με το πόδι και τη γύρισε ανάσκελα. Έπιασε το φουστάνι της απ’ το λαιμό το έσκισε κι έβαλε το μωρό να βυζάξει. Το μωρό βρήκε πιο εύκολα το αίμα απ’ το γάλα κι έγλειφε αίμα… ΙΑΚΩΒΟΣ (μουγκρίζοντας) Πάψε! Παύση. Μουσική («Συμφωνία αρ. 1» του Μάλερ) ΙΑΚΩΒΟΣ Και το μωρό; ΓΙΑΝΝΙΝΑ Πήρε το φτυάρι και το χτύπησε… Ύστερα τους θάψαμε… Ο Ιάκωβος την αγκαλιάζει. ΣΚΟΤΑΔΙ [Από το κείμενο της παράστασης]

[17]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 18

[18]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 19

Μια ομιλία για το Μαουτχάουζεν του Ιάκωβου Καμπανέλλη Είμαι μόνο θεατρικός συγγραφέας και επίσης κάποιες φορές και για ειδικούς λόγους σκηνοθέτησα ο ίδιος την πρώτη παράσταση κάποιων έργων μου. Τα αποσπάσματα που ακούσατε είναι από το μοναδικό βιβλίο που έχω γράψει. Μοναδικό, γιατί δεν υπήρξε κανένας σοβαρός λόγος να γράψω άλλο. Άλλωστε δεν πρόκειται για μυθιστόρημα αλλά για «χρονικό». Όλα όσα περιέχει είναι συμβάντα, βιώματα, καταστάσεις, που έζησα άμεσα ή έμμεσα στο Μαουτχάουζεν. Καθώς επίσης τα ποιήματα που έχω γράψει είναι πολύ λίγα. Εκτός από τα τέσσερα που έχουν πηγή το Μαουτχάουζεν, τα άλλα ανήκουν σε θεατρικά έργα. Είπα ότι είμαι μόνο θεατρικός συγγραφέας. Θα μπορούσα μάλιστα να πω πως είναι κάτι που το έπαθα και όχι κάτι που το επέλεξα και το αποφάσισα. Το Μαουτχάουζεν ήταν εγκατεστημένο σε μια τοποθεσία συναρπαστικής φυσικής φυσικής ομορφιάς, κάπου ανάμεσα στις αυστριακές και τις βαυαρικές Άλπεις, πάνω σ’ ένα λόφο που οι πρόποδες του κατέληγαν στις όχθες τού ποταμού Δούναβη. Σε μια τοποθεσία που θα έπρεπε να είχε να δημιουργηθεί ένα ομοίωμα τού παραδείσου οι ναζί είχαν κατασκευάσει μια κόλαση. Αναφέρω αυτή την παραφροσύνη, επειδή, η θέα και μόνο της ομορφιάς της γύρω φύσης που ήταν τόσο κοντά αλλά ουσιαστικά τόσο μακριά προκαλούσε αφόρητο πόνο. Αλλά την αναφέρω κυρίως επειδή περιέβαλλε μιαν εγκατάσταση οπού κάθε μέρα οι νεκροί από εκτελέσεις, βασανιστήρια, εξοντωτική δουλειά, ασιτία, αρρώστιες ήταν εκατοντάδες.

Ο αέρας που αναπνέαμε μας έφερνε συνέχεια στη μύτη τη μυρουδιά από τη σάρκα των νεκρών συντρόφων μας που ρίχνονταν στις φλόγες των φούρνων για αποτέφρωση. Το χειμώνα του 1944-45 οι νεκροί ήταν πολύ περισσότεροι και οι φούρνοι δεν προλάβαιναν να τους αποτεφρώνουν. Γι’ αυτό, τα πτώματα αραδιάζονταν το ένα πάνω στο άλλο στην πλατεία που ήταν και οι παράγκες που μέναμε. Σ’ αυτήν την πλατεία ήμασταν υποχρεωμένοι να σεργιανάμε απ’ τη μία άκρη στην άλλη ως τη στιγμή που θα ακουγόταν το σύνθημα να πάμε για ύπνο. Ίσως να σας φανεί απίστευτο αλλά είχαμε συνηθίσει στα πάντα κι έτσι σεργιανούσαμε πλάι σ’ αυτές τις εκατοντάδες τους νεκρούς σχεδόν αδιάφοροι... συναντούσαμε φίλους μας, κουβεντιάζαμε, ανταλλάσσαμε ελπίδες πως εμείς μπορεί να γλιτώσουμε... λέγαμε και κανένα αστείο, γελούσαμε... Οι εμπειρίες αυτές μου έχουν δώσει να αντιληφθώ σε πόσο ακραία αντιφατικές καταστάσεις μπορεί να βρεθεί κανείς κι όμως να συμπεριφέρεται φυσιολογικά. Και να αναρωτιέμαι ποιο απ’ τα δύο είναι πιο παρανοϊκό. Η κόλαση του Μαουτχάουζεν, στην οποία βρέθηκα στα δεκαοχτώ μου χρόνια, προερχόμενος από μια μικροαστική γειτονιά της Αθήνας, ήταν συν τοις άλλοις μια σπάνια σε ποικιλία σύνθεσης πολυεθνική κοινωνία. Πολιτικοί κρατούμενοι και αντιστασιακοί από τις κατεχόμενες χώρες. Από την Αυστρία και τη Γερμανία ομοφυλόφιλοι, τσιγγάνοι, αντιναζί διανοούμενοι και αριστεροί. Ισπανοί δημοκράτες που μετά τη νίκη του Φράνκο καταφύγανε στη Γαλλία και συνελήφθησαν εκεί. Ρώσοι αιχμάλωτοι πολέμου, και Εβραίοι που ιδιαίτερα από το τέλος του 1944 ήταν και όλο και πιο πολλοί. Και ακόμη όχι μόνο άνδρες αλλά και γυναίκες και παιδιά. Κάπου τριάντα χιλιάδες άνθρωποι, αριθμός που δεν άλλαζε, γιατί τους νεκρούς αντικαθιστούσαν νέες αφίξεις μελλοθάνατων.

[19]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 20

Κάποιοι μέσα στο πλήθος ήταν βαρόνοι, κόμητες, πρώην υπουργοί, στρατηγοί, πλούσιοι Εβραίοι έμποροι, πανεπιστημιακοί καθηγητές, διάσημοι καλλιτέχνες, ζωγράφοι, μουσικοί, τραγουδιστές όπερας. Όπως ήταν φυσικό, όταν έφτασα στην Αθήνα, όλοι οι συγγενείς μου, φίλοι μου, γνωστοί μου ήθελαν να τους λέω τα όσα είδα και έζησα στο Μαουτχάουζεν. Επί μήνες, λοιπόν, μιλούσα διαρκώς γι’ αυτά που όλα ήταν ακόμα ολοζώντανα στη μνήμη μου. Με το να επαναλαμβάνω τόσο συχνά την ίδια ιστορία, τη συμπλήρωνα με λεπτομέρειες, γινόμουν όλο και πιο καλός αφηγητής. Ταυτόχρονα- κι αυτό είναι το πιο σημαντικό- συνειδητοποιούσα όλο και βαθύτερα τη σημασία αυτών που αφηγούμουν. Πολλοί μου λέγανε «αυτά πρέπει να τα γράψεις, να μην τα ξεχάσεις», το ασπάστηκα, αλλά επειδή εκείνο τον καιρό δεν ήξερα να γράφω το αποτέλεσμα ήταν ένα τεράστιο, φλύαρο και άτεχνο κείμενο. Η ουσία χανόταν ανάμεσα σε σχόλια και εξηγήσεις. Απ’ την άλλη μεριά όμως, επειδή ήταν τόσο νωπά στη μνήμη μου καταγράφτηκαν όλα με κάθε λεπτομέρεια με τους διαλόγους τους, και με την συναισθηματική θέρμη εκείνων των ημερών. Όμως, χωρίς αυτό το αρχικό κείμενο θα ήταν αδύνατο, είκοσι χρόνια αργότερα να γράψω το χρονικό του στρατοπέδου με την ζωντάνια (ή παραστατικότητα) που έχει και η τελική του μορφή. Είπα στην αρχή πως είμαι μόνο θεατρικός συγγραφέας. Και έτσι είναι. Όταν δε, με ρωτούν αν έχω κάμει θεατρικές σπουδές απαντώ «ναι, και αυτές άρχισαν στο Μαουτχάουζεν». Και παρ’ όλο που το πιστεύω αυτό δυσκολεύομαι να εξηγήσω τι εννοώ… ωστόσο θα προσπαθήσω να σας πω ποιοι είναι οι λόγοι που με κάνουν να το πιστεύω… [20]

Το χειμώνα του 1945-46, τότε που άρχισα να καταγράφω τις αναμνήσεις μου απ’ το στρατόπεδο, βρέθηκα όλως τυχαία μέσα σ’ ένα θέατρο. Δε με ενδιέφερε ούτε τι έργο θα έβλεπα ούτε ποιοι ηθοποιοί παίζανε. Άλλωστε εκείνον τον καιρό δεν πήγαινα στο θέατρο, άλλες ανάγκες πιο ζωτικές με απασχολούσαν. Πάντως, το θέατρο ονομαζόταν «Θέατρο Τέχνης του Καρόλου Κουν» και το έργο που παρουσίαζε είχε τον τίτλο Tobaco road , και το είχαν γράψει κάποιος Κάλντγοελ και κάποιος Κίρκλαντ. Ήταν ένα φτωχικό θέατρο, χωρίς θέρμανση, οι θεατές λίγοι… το σκηνικό που υποτίθεται πως ήταν η αυλή του σπιτιού ενός φτωχικού αγρότη κάπου σε μια νότια αμερικάνικη πολιτεία ήταν φτιαγμένο με πολύ φτηνά υλικά. Όμως παρά την αρχική αδιαφορία μου για την παράσταση άρχισε όσο προχωρούσε να με συνεπαίρνει και όταν τελείωσε έφυγα απ’ το θέατρο στην κυριολεξία, συγκλονισμένος… Και κυρίως προβληματισμένος! Είχα γυρίσει απ΄ την κόλαση του Μαουτχάουζεν, ήμουν αυτόπτης μάρτυς μιας απερίγραπτης τραγωδίας… Δεν ήταν τελείως παράλογο να με συγκινήσει ένα δραματάκι που στο κάτω-κάτω κανείς δεν σκότωνε κανέναν αθώο; Αλλά όπως καταλαβαίνετε κάτι άλλο είχε συμβεί. Αυτό το μεγαλοφυές ψεύδος που λέγεται θέατρο μου είχε αποκαλύψει τη δύναμη του. Από τότε άρχισα να βλέπω μετά μανίας τις παραστάσεις του Θεάτρου Τέχνης, να διαβάζω θεατρικά κείμενα και να καταλαβαίνω πως το θέατρο είναι απόσταγμα των εμπειριών από τη ζωή. Η συνείδηση αυτών που στη ζωή μου είναι συχνά ένα ανεξήγητο χάος.

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 21

[21]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 22

Και όσο πιο πολύ παρακολουθούσα παραστάσεις το θέατρο μου γινόταν μια ζωτική ανάγκη, το ίδιο σημαντική όσο ήταν στο Μαουτχάουζεν αυτή που θα σας αφηγηθώ: όταν ερχόταν η νύχτα περιμέναμε με οδυνηρή ανυπομονησία να ακούσουμε τη διαταγή να πέσουμε στα κρεβάτια μας, να σβήσουν τα φώτα και να μη μιλά κανείς. Και το περιμέναμε ανυπόμονα όχι για να κοιμηθούμε- όσο κουρασμένοι κι αν ήμασταν… Αλλά για να κλείσουμε τα μάτια μας και ανενόχλητοι μέσα στην απόλυτη σιωπή να δραπετεύσουμε στο χώρο της φαντασίας μας, να γυρίσουμε στα σπίτια μας και στους δικούς μας ή να πάμε όπου αλλού θέλουμε, να κλάψουμε όπως εμείς θέλουμε… Δηλαδή, αφαιρούσαμε χρόνο απ’ τον ύπνο μας, για να τον δώσουμε σε ωραίες αναμνήσεις, σε ποθητά όνειρα… ή αναζητούσαμε την δική μας ευθύνη για ό,τι πάθαμε. Χρησιμοποιούσαμε τη φαντασία μας για να γίνουμε θεατές του εαυτού μας όταν ήμασταν ελεύθεροι ή όταν θα ξαναβρεθούμε ελεύθεροι. Με λίγα λόγια, το θέατρο και το Μαουτχάουζεν με βοήθησαν να ανακαλύψω την αξία που έχει η χρησιμοποίηση της φαντασίας μας.

[22]

Θα σας πω ακόμα κάτι σχετικό. Προσωπικό αυτό και κάπως αστείο… Στην Τεχνική Υπηρεσία του στρατοπέδου δουλεύανε κρατούμενοι που ήταν πολιτικοί μηχανικοί, αρχιτέκτονες... Στο μικρό διάστημα που δούλεψα κι εγώ εκεί σαν σχεδιαστής, ο επόπτης Ες-Ες αξιωματικός είπε μια μέρα ουρλιάζοντας πως ανακάλυψε ότι κάποιοι απ’ το προσωπικό κλέβουν σχεδιαγράμματα για να τα στείλουν σε κατασκόπους των αγγλοαμερικανών. Αυτό σήμαινε πως θα πηγαίναμε για εκτέλεση στα γρήγορα. Οι περισσότεροι που ήταν μεσήλικες άνθρωποι, είχαν οικογένεια στην πατρίδα τους, παιδιά, άρχισαν να κλαίνε, να τρέμουν. Ο μόνος ήρεμος ήμουν εγώ. Όχι γιατί ήμουν ο πιο γενναίος, αλλά επειδή ήμουν πολύ νέος και ίσως επιπόλαιος. Αντί να κλαίω φανταζόμουν την εκτέλεση μου και το πως με το θάρρος μου θα άφηνα κατάπληκτους τους εκτελεστές μου. Κατά κάποιο τρόπο έκαμα τον εαυτό μου συγγραφέα, σκηνοθέτη, ερμηνευτή και θεατή της εκτέλεσης μου. Τώρα πια ξέρω πως κάθε άνθρωπος διαθέτει έναν μυστικό «ιδιωτικής χρήσεως θίασο» τον οποίο χρησιμοποιεί αρκετά συχνά. Θα σταματήσω εδώ. Θα προσθέσω μόνο πως αρχικά είχα πιστέψει ολόψυχα πως ο προορισμός μου στη ζωή ήταν να γίνω ηθοποιός. Δεν τα κατάφερα και βρήκα σαν μόνη λύση για να φθάσω στη Σκηνή, να γράψω για το θέατρο. Αυτό το κατάφερα. Τα έργα που έγραψα ήταν πολυπρόσωπα με έντονα προβληματισμένους χαρακτήρες στην πιο κρίσιμη ώρα της ζωής τους και όλους δέσμιους σε μια κοινή μοίρα. Σαφής επίδραση από τη συλλογική ζωή και την κοινή μοίρα των κρατουμένων στο Μαουτχάουζεν.

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 23

Τα όνειρα των κρατουμένων Η απάθεια, το κυριότερο σύμπτωμα της δεύτερης φάσης (του εγκλεισμού), ήταν απαραίτητος μηχανισμός αυτοάμυνας. Η πραγματικότητα είχε απενεργοποιηθεί, και όλες οι προσπάθειες και τα συναισθήματα ήταν επικεντρωμένα σε έναν και μόνο στόχο: να διατηρήσεις τη ζωή σου, και τη ζωή του άλλου. Ήταν πολύ συνηθισμένο ν’ ακούς τους κρατούμενους, την ώρα που τους οδηγούσαν πίσω στο στρατόπεδο μετά από τις απογευματινές εργασίες τους, ν’ αναστενάζουν με ανακούφιση και να λένε: «Ωραία, άλλη μια μέρα τελείωσε». Είναι εμφανές ότι αυτό το επίπεδο σύγχυσης, σε συνδυασμό με τη μόνιμη αναγκαιότητα της επικέντρωσης στην αποστολή του να μείνει ζωντανός, έκανε την προσωπικότητα του κρατουμένου να συρρικνωθεί σ’ ένα πρωταρχικό στάδιο. Πολλοί από τους συγκρατούμενούς μου, οι οποίοι είχαν κάνει σπουδές ψυχανάλυσης, συχνά μιλούσαν για την παλινδρόμηση του κρατουμένου – μια επιστροφή σε πρωτόγονες μορφές πνευματικής κατάστασης. Οι ευχές του και οι επιθυμίες του φανερώνονταν στα όνειρά του. Τι ονειρευόταν πιο συχνά ο κρατούμενος; Ψωμί, κέικ, τσιγάρα και ένα ωραίο, ζεστό, μπάνιο. Η αδυναμία του να ικανοποιήσει αυτές τις απλές επιθυμίες τον οδηγούσε στο ν’ αναζητά την ολοκλήρωσή τους στον ύπνο του. Το αν αυτά τα όνειρα ήταν για καλό είναι ένα άλλο ζήτημα: ο κοιμισμένος έπρεπε να ξυπνήσει από το όνειρο στην πραγματικότητα της ζωής στο στρατόπεδο, και στην τρομερή αντίθεση μεταξύ αυτής και των ονειρικών παραισθήσεων. Δε θα ξεχάσω ποτέ πως ξύπνησα ένα βράδυ από τα βογκητά ενός συγκρατουμένου μου, ο οποίος έπεσε το βράδυ στον ύπνο του, προφανώς από κάποιον απαίσιο εφιάλτη. Και μιας και πάντα ένιωθα ιδιαίτερη κατανόηση για όσους υπέφεραν από τρομακτικά όνειρα και ντελίρια, ήθελα πολύ να τον ξυπνήσω. Ξαφνικά, όμως, τράβηξα το χέρι μου, τρομαγμένος από την ίδια μου την κίνηση. Ήταν η στιγμή που συνειδητοποίησα ότι κανένα όνειρο, όσο τρομακτικό κι απαίσιο κι αν ήταν, δεν μπορούσε να είναι χειρότερο από την πραγματικότητα του στρατοπέδου η οποία μας περιέβαλλε και στην οποία ετοιμαζόμουν να τον επαναφέρω. Man’s Search of Meaning, An introduction to logotherapy. Part One: «Experiences in a Concentration Camp» του Viktor Frankl Μετάφραση: Ελίζα Συναδινού

[23]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:53 μμ Page 24

[24]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:54 μμ Page 25

ΑΦΗΓΗΤΗΣ «Οι Ες-Ες κρατούσαν τις γυναίκες χώρια, μακριά απ’ τους άντρες. Ανάμεσα σ’ αυτές και σ’ εμάς ο ηλεκτροφόρος φράχτης. Και πιο πέρα άλλο συρματτόπλεγμα, και κάθε εξήντα μέτρα σκοπιά. Τον καιρό εκείνο, κάθε Κυριακή που δεν δουλεύαμε, στέκαμε ώρες ολόκληρες και κοιτάζαμε τις γυναίκες, που κι εκείνες μας κοιτάζανε πίσω απ’ το σύρμα. Αυτό το σιωπηλό αλληλοκοίταγμα που περνούσε δυο φράχτες από συρματόπλεγμα δεν είχε ανάγκη από μιλιά. Ήταν οι ώρες του έρωτα στο Μαουτχάουζεν. Όμως… αυτές οι γυναίκες κι αυτοί οι άντρες που αλληλοκοιτάζονταν σιωπηλά επί ώρες ατελείωτες ήταν ντυμένοι με τα ίδια ριγωτά, ξεθωριασμένα, χιλιοφορεμένα ρούχα του κάτεργου. Τα σώματά τους ήταν πετσί και κόκαλο, τα μάγουλά τους ρουφηγμένα και μαλλιαρά απ’ την αβιταμίνωση. Μόνο τα μάτια ήταν πιο μεγάλα και πιο βαθιά από άλλοτε για να χωράει ο φόβος. Εδώ μια διαταγή όριζε να χωριστεί τελεσίδικα τ’ αρσενικό από το θηλυκό. Μια διαταγή σε μέγεθος Μοίρας. Μια διάσπαση του αιωνίου ζεύγους. Ένα παρά φύση κόψιμο των από ουρανό και γη ταγμένων να «έσσονται εις σάρκαν μίαν». Η ζωή έσπασε, η φύση είχε δολοφονηθεί. Μέσα στο φαΐ ρίχνανε φάρμακα. Οι γυναίκες δεν νιώθανε πια γυναίκες. Τα σημάδια του μήνα είχανε χαθεί. Οι άντρες είχαν σακατευτεί, ούτε στύσεις, ούτε ονειρώξεις, τα σώματα δείχνανε νεκρωμένα. Κι όμως, αυτές οι Κυριακές ήταν οι μέρες του έρωτα στο Μαουτχάουζεν. Το αλληλοκοίταγμα επί ώρες ατέλειωτες ανέβαζε στα μεγάλα και βαθιά μάτια την επιθυμία σ’ όλη της την ιερότητα και το σπαραγμό. Κι ένιωθες ένα τράνταγμα στα πόδια, έτσι σαν κάποιος χωμένος βαθιά μέσα στη γη να βροντούσε ένα θεόρατο ταμπούρλο. Αν οι φράχτες ξαφνικά φεύγανε... άντρες και γυναίκες θα χιμούσαν για μια λυσσασμένη αλληλαρπαγή. Τα μισοπεθαμένα κοκαλιάρικα σώματα θα κυλιούνταν αγκαλιασμένα πάνω στα χόρτα και στα χώματα, θα πονούσανε, θα σκούζανε, θα πεθαίνανε… Σ ΚΟΤΑ Δ Ι

[Από το κείμενο της παράστασης]

[25]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:54 μμ Page 26

[26]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:54 μμ Page 27

Ένα βιβλίο ζωντανεύει στο Θέατρο Όλα όσα γνωρίζω για το τι πέρασε ο πατέρας μου στο Στρατόπεδο Συγκεντρώσεως και Εξοντώσεως του Μαουτχάουζεν προέρχονται από το ομώνυμο βιβλίο του, διότι ο ίδιος απέφευγε να μιλήσει γι’ αυτό. Τη δεκαετία του ’80, το χρονικό «Μαουτχάουζεν» είχε φτάσει μέχρι την Αμερική για να γυριστεί ταινία. Οι παραγωγοί αλλά και ο σκηνοθέτης είχαν ενθουσιαστεί. Τα συμβόλαια ήταν έτοιμα κι εκκρεμούσαν οι υπογραφές, όταν ξαφνικά όλα ναυάγησαν. Δεν έμαθα ποτέ για ποιο λόγο. Ο πατέρας μου είχε τότε στενοχωρηθεί πολύ. Έμενε για ώρες σιωπηλός και σκεπτικός, όπως συνήθως αντιδρούσε όταν περνούσε μια στενοχώρια. Αυτή η εικόνα, σε συνδυασμό με την αναμφισβήτητη αξία του χρονικού που αισθανόμουν να αδικείται κλεισμένο στις σελίδες ενός βιβλίου χωρίς ποτέ να μπορεί ν’ απογειωθεί σε μορφή παράστασης όπως όλα τα άλλα έργα του πατέρα μου, μου γέννησε την περιέργεια αλλά και την επιθυμία να το δω να παίζεται. Ποτέ, ενόσω ζούσε, δεν τόλμησα να του το εκμυστηρευτώ. Η συνάντησή μου με τον Θέμη Μουμουλίδη πριν κάποιους μήνες ήρθε την κατάλληλη στιγμή. Και να τώρα που ζωντανεύουν μπροστά στα μάτια μου σκηνές, όπως αυτή με τις γυναίκες πίσω από το συρματόπλεγμα, ή με τον πατέρα μου, νεαρό τότε, όπως δεν τον γνώρισα ποτέ, στη σκηνή της συνάντησής του με τη Γιαννίνα και τις συζητήσεις του με τον Σνάιντερ. Χάρη στον Θέμη και τους άξιους συνεργάτες του, το έργο αυτό ξαναζωντανεύει μια ολόκληρη εποχή. Σας ευχαριστώ όλους εσάς που αγκαλιάσατε και αγαπήσατε αυτή την παράσταση. ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗ

[27]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:54 μμ Page 28

[28]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:54 μμ Page 29

ΤΟ ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ ΤΟΥ ΤΡΟΜΟΥ 1889 1918 1919 1920 1923

1924

1927 1930 1932

1933

1934 1935 1936 1938 1939 1940

1941

1945

(20 Aπριλίου) Γεννιέται ο Χίτλερ στο Μπράουναου της Aυστρίας. Ιδρύεται η Δημοκρατία της Bαϊμάρης. O Ντρέξλερ ιδρύει το «Γερμανικό Κόμμα των Εργατών», πρώτο πυρήνα του ναζιστικού κόμματος. O Χίτλερ συμμετέχει σ’ αυτό. Υπογράφεται η Συνθήκη των Βερσαλλιών. Αποτυγχάνει το ναζιστικό πραξικόπημα στο Bερολίνο. H Γερμανία δηλώνει ότι δεν μπορεί ν’ ανταποκριθεί στις πολεμικές αποζημιώσεις που οφείλει να καταβάλει ως υπεύθυνη του A΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Γαλλικός και βελγικός στρατός καταλαμβάνει την περιοχή της Ρουρ. Kαθεστώς έκτατης ανάγκης στη Bαυαρία. Αποτυχημένο πραξικόπημα των Ναζί στο Mόναχο. Tο ναζιστικό κόμμα διαλύεται με τη βία. (1 Aπριλίου) Συλλαμβάνεται ο Χίτλερ για τη συμμετοχή του στο πραξικόπημα και καταδικάζεται σε πέντε χρόνια φυλάκιση. Στις 20 Δεκεμβρίου δίνεται γενική αμνηστία, και ο Χίτλερ απελευθερώνεται από τις φυλακές. (27 Φεβρουαρίου.) Επανιδρύεται το ναζιστικό κόμμα: NSDAP (National Sozialistische Deutsche Arbeiter Partei). Στις εκλογές οι Nαζί εκλέγουν 107 βουλευτές. O Χίτλερ συμμετέχει στις προεδρικές εκλογές, αλλά ηττάται από τον στρατάρχη Χίντενμπουργκ. Ψηφίζεται όμως από 13.417.460 ψηφοφόρους. Στις 31 Ιουλίου στις γενικές εκλογές οι Nαζί εκλέγουν 230 βουλευτές. Στις 6 Νοεμβρίου, στις επόμενες εκλογές, οι Nαζί εκλέγουν 196 βουλευτές. (30 Iανουαρίου) O Χίτλερ γίνεται καγκελάριος της Γερμανίας. Ψηφίζεται το δικαίωμα της κυβέρνησης να προσφεύγει στη χρήση βίας εναντίον των δυνητικών ανατροπέων της δημοκρατίας. Στις εκλογές της 5ης Mαρτίου, οι Nαζί εκλέγουν 288 βουλευτές και κερδίζουν το 43,9% των ψήφων. Καταργούνται τα συνδικάτα. H Γερμανία πλέον κυβερνάται δικτατορικά και εγκαταλείπει την Κοινωνία των Εθνών. (29-30 Iουνίου) Εκκαθαρίζονται τα Τάγματα Εφόδου (S.A.) και δολοφονούνται επίλεκτα στελέχη της αριστερής πτέρυγας του NSDAP (λ.χ. Στράσσερ, Ραιμ κ.λπ.). (15 Σεπτεμβρίου) Ρατσιστικοί νόμοι της Νυρεμβέργης, σύμφωνα με τους οποίους αφαιρούνται από τους Εβραίους όλα τα πολιτικά δικαιώματα. H Γερμανία καταλαμβάνει την αποστρατικοποιημένη ζώνη του Ρήνου. O Χίμμλερ γίνεται αρχηγός της γερμανικής αστυνομίας. Γερμανοϊαπωνικό Σύμφωνο Φιλίας. Γερμανική εισβολή στην Αυστρία. Κατάληψη της Τσεχοσλοβακίας. Κατάληψη της Πολωνίας. Ρώσογερμανικό Σύμφωνο μη επιθέσεως (Μολότοφ Pίμπεντροπ). Τον Απρίλιο καταλαμβάνεται η Δανία και η Νορβηγία, το Μάιο το Βέλγιο, η Ολλανδία, το Λουξεμβούργο και η Γαλλία. Εγκαταλείπεται το σχέδιο εισβολής στη Μεγάλη Βρετανία μετά την αποτυχία της αερομαχίας για την Αγγλία και παρά τους καταστροφικούς βομβαρδισμούς των αγγλικών πόλεων. Την άνοιξη καταλαμβάνονται η Ελλάδα και οι υπόλοιπες βαλκανικές χώρες. Στις 22 Ιούνιου τα γερμανικά στρατεύματα εισβάλλουν στη Σοβιετική Ένωση. Αρχίζει η μαζική εξόντωση των Εβραίων. Στις 11 Δεκεμβρίου η Γερμανία κηρύσσει τον πόλεμο στις HΠA. O πόλεμος γίνεται παγκόσμιος. (30 Aπριλίου) O Χίτλερ αυτοκτονεί στο Βερολίνο. Πηγή: S.J. Woolf (επ.), European Fascism, Vintage Books 1996.

[29]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:54 μμ Page 30

Η διανοητική και ιδεολογική προετοιμασία του ναζισμού Αποσπάσματα από το βιβλίο του Jeffrey Herf «Αντιδραστικός μοντερνισμός»

Οι συντηρητικοί επαναστάτες ήταν εθνικιστές που πίστευαν ότι οι αρετές του γερμανικού Volk [λαού] ήταν ανώτερες από τις καταστρεπτικές επιρροές του δυτικού καπιταλισμού και φιλελευθερισμού, από τη μια, και του μαρξιστικού σοσιαλισμού, από την άλλη. Αυτό προσέδωσε στα κείμενά τους έναν κυρίαρχο αντιμοντερνιστικό τόνο. Υπεράσπιζαν τη Völkische Kultur [λαϊκή κουλτούρα] απέναντι στην κοσμοπολίτικη Zivilisation [τεχνικός πολιτισμός]. H πρώτη είχε τις ρίζες της στο λαό. H δεύτερη ήταν άψυχη, εξωτερική, τεχνητή. Γι’ αυτούς [...] «το Βερολίνο ήταν η άκαρδη μητρόπολη των αριστερών διανοουμένων, της πορνογραφίας και της μαζικής κατανάλωσης». [...] Το κεντρικό αντιθετικό δίπολο του εθνικισμού τους ήταν αυτό της Kultur vs Zivilisation. Από τη μια μεριά έστεκε το Volk ως κοινότητα αίματος, φυλής και πολιτιστικής παράδοσης. Από την άλλη βρισκόταν η απειλή του Amerikanismus, ο φιλελευθερισμός, το εμπόριο, ο υλισμός, το κοινοβούλιο με τα πολιτικά κόμματα, και η Δημοκρατία της Bαϊμάρης. O εθνικισμός λειτουργούσε ως μια εγκόσμια θρησκεία που υποσχόταν μια εναλλακτική λύση απέναντι σ’ έναν κόσμο που υπέφερε από υπερβολική δόση καπιταλιστικού και κομμουνιστικού εξορθολογισμού. [...] Ο αντισημιτισμός δεν ήταν απών από τη συντηρητική επανάσταση. Mερικοί πίστευαν ότι η πορεία της πολιτιστικής παρακμής και της ηθικής αποσύνθεσης στη Bαϊμάρη δεν ήταν διόλου συμπτωματική, αλλά αποτελούσε τμήμα μιας ενορχηστρωμένης και καλοσχεδιασμένης συνωμοσίας του διεθνούς εβραϊσμού, που είχε στόχο να υποσκάψει καθετί το υγιές στη Γερμανία, έτσι ώστε η χώρα να μην μπορέσει ποτέ ν’ ανακάμψει και να μεγαλουργήσει. [...] [30]

Υποστήριζαν ότι η Gemeinschaft [κοινότητα] ήταν κάτι το αφεαυτού καλό και ενωμένο, σε αντίθεση με τη διχασμένη και κατακερματισμένη Gesellschaft [κοινωνία]. H ιδέα της Gemeinschaft, και αργότερα αυτή της Volksgemeinschaft [λαϊκής κοινότητας], πήρε αυταρχικές προεκτάσεις. Διακήρυσσε την ύπαρξη μιας κοινωνικής αρμονίας δίχως να μιλάει για τις υπαρκτές κοινωνικές συγκρούσεις, και εγκαθίδρυε μια ηθική και ηθικολογική βάση για την ατομική θυσία και την υποταγή στις υπάρχουσες πολιτικές δυνάμεις. [...] O εθνικιστικός ιδεαλισμός ήταν προορισμένος να θριαμβεύσει επί των εγωιστικών συμφερόντων των συνδικάτων και της υλιστικής φιλοσοφίας των αριστερών κομμάτων. [...] Ενώ η άκρα Αριστερά επιδίωκε το τέλος της κυριαρχίας της οικονομίας πάνω στην κοινωνική ζωή μέσω μιας κομμουνιστικής επανάστασης, οι της άκρας Δεξιάς επιδίωκαν έναν παρόμοιο στόχο μέσω της επέκτασης του κράτους πάνω στην κοινωνία. [...] Ορισμένες προσωπικότητες της συντηρητικής επανάστασης, όπως οι «εθνικομπολσεβίκοι» γύρω από τον Eρνστ Nήκις, ερμήνευσαν τη συμμαχία του Βαν ντεν Mπρουκ με τους «νεαρούς λαούς» σαν ένα κάλεσμα για μια γερμανορωσική συμμαχία θεμελιωμένη πάνω σ’ έναν κοινό αντιφιλελευθερισμό και σε μιαν απέχθεια προς τις δυτικές δημοκρατίες. Αλλά ο Σπένγκλερ (και αργότερα ο Xάιντεγκερ) υποστήριζε μιαν άποψη που ήταν περισσότερο αποδεκτή, ότι δηλαδή η Γερμανία ως «ενδιάμεσο» έθνος θα έπρεπε να ακολουθήσει έναν «τρίτο δρόμο» ανάμεσα στην καπιταλιστική Δύση και την κομμουνιστική Ανατολή. O σοσιαλισμός, ισχυριζόταν ο Σπένγκλερ, πρέπει να γίνει συμβατός με τις αντιφιλελεύθερες, αυταρχικές παραδόσεις του γερμανικού εθνικισμού. [...] Επειδή είτε ποτέ τους δεν προσχώρησαν στο ναζιστικό κόμμα (Γιούνγκερ, Φράυερ, Zόμπαρτ, Σπένγκλερ), είτε προσχώρησαν για ένα μικρό μόνο διάστημα (Xάιντεγκερ, Σμιτ), κάποιοι αναλυτές τόνισαν το χάσμα ανάμεσα στις απόψεις τους και σ’ εκείνες του εθνικοσοσιαλισμού. Αλλά οι ομοιότητες είναι σημαντικότερες από τις διαφορές. Είτε αυτό τους άρεσε, είτε όχι, ο Xίτλερ επιχείρησε να πραγματοποιήσει την πολιτιστική επανάσταση που αυτοί επαγγέλλονταν. Ίσως ν’ ακούγεται παράξενο να χαρακτηρίζει κανείς τον Xίτλερ πολιτιστικό επαναστάτη, όμως τόσο οι ρίζες του όσο και οι προθέσεις του

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:54 μμ Page 31

οδηγούν προς αυτή την κατεύθυνση. Μαζί με τους αντιδραστικούς μοντερνιστές, συμμεριζόταν μια ιδεολογία της βούλησης, που κατάγεται από τον Νίτσε και τον Σοπενχάουερ, μιαν άποψη που θεωρεί την πολιτική αισθητικό έργο, μια κοινωνικο-δαρβινιστική αντίληψη για την πολιτική ως πάλη, τον ανορθολογισμό και τον αντισημιτισμό, καθώς και την αίσθηση πως η Γερμανία βυθιζόταν σε μια απελπιστική κατάσταση εκφυλισμού. O Xίτλερ υποσχέθηκε να αναστρέψει αυτήν την πορεία χτυπώντας την κύρια πηγή της αρρώστιας, τους Eβραίους. H ιδιοφυΐα του έγκειται εν μέρει στο ότι έπεισε αυτούς που τον ακολουθούσαν ότι θα διεξήγαγε μια πολιτιστική επανάσταση και ότι θα σταματούσε την πορεία απομάγευσης του κόσμου προς την οποία ωθούσαν ο φιλελευθερισμός και ο μαρξισμός, δίχως όμως να οδηγήσει τη Γερμανία πίσω στην προβιομηχανική αδυναμία. Όπως οι αντιδραστικοί μοντερνιστές, έτσι κι αυτός περιφρονούσε τον λαϊκό βουκολισμό, πρεσβεύοντας αυτό που ο Γκαίμπελς αποκαλούσε «ατσαλένιο ρομαντισμό». Αντίθετα όμως μ’ αυτούς, ο Xίτλερ είχε δεσμευτεί ν’ ακολουθήσει τις συνέπειες των ιδεών τους μέχρι τη λογική τους απόληξη τον πόλεμο και τη μαζική εξόντωση. [...] Η βιασύνη για συγκρίσεις συσκότισε τη γερμανική μοναδικότητα. Πουθενά αλλού στην Ευρώπη η τεχνολογική νεοτερικότητα και η ρομαντική διαμαρτυρία δεν συγκρούστηκαν με τόση σφοδρότητα όσο στη Γερμανία. Πουθενά αλλού δεν υπήρξε τόσο ταχεία εκβιομηχάνιση με την απουσία επιτυχημένης αστικής επανάστασης. Και πουθενά αλλού η διαμαρτυρία ενάντια στο Διαφωτισμό δεν αποτέλεσε συστατικό στοιχείο στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας, όπως έγινε στη Γερμανία από τις αρχές του 19ου αιώνα και ως τη Bαϊμάρη. [...]

Jeffrey Herf, Αντιδραστικός Μοντερνισμός - Τεχνολογία, κουλτούρα και πολιτική στη Βαϊμάρη και το Τρίτο Ράιχ, Μετ. Παρασκευάς Ματάλας, Επιστ. επιμέλεια: Χρήστος Χατζηιωσήφ, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 1996

[31]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:54 μμ Page 32

Omega minor: Σκοτεινή ύλη (Η άνοδος του ναζισμού) του Paul Verhaegen*

[32]

... Ένας άνδρας στην αίθουσα γρυλίζει λοιπόν «Βούλωστο!» Πώς μπορέσαμε –εννοώ εμείς, οι διανοούμενοι, που υποτίθεται πως είμαστε ενωμένοι με τους εργάτες– να μη δούμε αυτό που ερχόταν, πώς μπορέσαμε να μην καταλάβουμε πόσο άσχημες ήταν οι συνθήκες στο Βερολίνο, ότι η άνθηση των τεχνών και η άνθηση των ταραχών ήταν στενά συνδεδεμένες; Συζητούσαμε και απεραντολογούσαμε και στο μεταξύ μας διέφυγε ότι στο Βερολίνο υπάρχει πραγματικά μεγάλη φτώχεια. Η εργατιά τρώει κρέας από γέρικα άλογα και ρουφάει σούπα από πνευμόνια, εξήντα πφένιχ το μισόκιλο. Κάντε μια βόλτα στην πόλη, την πραγματική πόλη. Σηκώστε τα μάτια στη φατρία των τσιμεντένιων αγγέλων στα παλιά αρχοντικά στη Νολεντόρφπλατς: το σάπιο τσιμέντο τους πέφτει σε νιφάδες στα μπαλκόνια, τα ίδια τα μπαλκόνια είναι μαύρα από την κάπνα, οι κουτσουλιές των περιστεριών στάζουν από τους τουρλωμένους γλουτούς των τσιμεντένιων αγγέλων. Τα τρένα σε ξεκουφαίνουν καθώς περνούν στις γραμμές τους ψηλά πάνω από το δρόμο, εμποδίζοντας τους ανθρώπους να κοιμηθούν, κι αυτό τους θυμώνει και τους εξοργίζει. Κάτω από τις ανοιχτές ομπρέλες τους, οι πουτάνες με τις στρατιωτικές μπότες τους φτύνουν τους μπουρζουάδες. Οι Ναζί τα βλέπουν όλ’ αυτά, συνειδητοποιούν τη δυσαρέσκεια που σιγοβράζει, γιατί εκεί συχνάζουν κι ίδιοι, σ’ αυτούς τους δρόμους μένουν κι αυτοί. Στο μεταξύ, οι κομμουνιστές κάνουν ατελείωτες πορείες στις φαρδιές λεωφόρους της κυβερνητικής συνοικίας, τόσο χαμένοι στον κόσμο τους, που δεν βλέπουν την πραγματικότητα. Βίαιοι νεαροί εμφανίζονται ξαφνικά από το πουθενά, μαζεύονται στη Βίτενμπεργκπλατς και ουρλιάζουν: «Γερμανία, ξύπνα!». Αλήθεια, υπάρχει έστω και ένας σ’ αυτή την πόλη που τολμάει να σταθεί στη μέση του δρόμου και να τραγουδήσει στη διαπασών ένα ρεφρέν του στιλ: «Life’s a cabaret, old chum»; Στις εφημερίδες μιλούσαν για επεισόδια, για απρόβλεπτες αυθαίρετες επιθέσεις, για αστραφτερά μαχαίρια που έβγαιναν ξαφνικά κι απειλούσαν τον κόσμο, για σφαίρες που έπεφταν χαλάζι κι άνοιγαν τρύπες στις διαφημιστικές πινακίδες των νυχτερινών κέντρων, για συμπλοκές στους δρόμους όπου πλακώνονταν με σιδηρογροθιές ή με σπα-

σμένες πήλινες κούπες, μιλούσαν για συμμορίες από αγόρια που φορούσαν λευκά πουκάμισα με λαστιχένια πώματα από μπουκάλια μπίρας πιασμένα γύρω από τα κουμπιά του παλτού τους, διαβάζαμε για κανίς που πυροβολούνταν στους δρόμους (θηλυπρεπή γαλλικά σκυλιά). Δεκαπέντε δευτερόλεπτα ξέφρενης τρομοκρατίας, κι ύστερα πάει, τέλειωσε. Αλλά κανείς δεν είδε ποτέ το παραμικρό. Το έγκλημα είναι απλά ένα στατιστικό δεδομένο, η πόλη είναι τόσο μεγάλη, που κανένας δεν έχει ζήσει τη βία στο κορμί του. Στο Βερολίνο, λένε τα βιβλία Ιστορίας, ο κόσμος κρυφογελούσε με τους νεαρούς Ναζί και τα κακόγουστα αστεία τους. Όσο για τους υπολοχαγούς του Χίτλερ: τον έναν τον θεωρούσαν στολισμένο γουρούνι, σκέτο καρνάβαλο, τον άλλο επικίνδυνο φαφλατά που σε ξεγελούσε με τη μειλίχια, πλην φαρμακερή, γοητεία του, ο τρίτος έμοιαζε με υπερώριμο μοβ δαμάσκηνο με μουστάκι και μονόκλ, έτοιμο να σκάσει μέσα στην πανοπλία από ψεύτικα παράσημα. Kι αυτοί οι καραγκιόζηδες θα κυβερνούσαν το έθνος; Ένας μορφινομανής μπον βιβάν; Ένας αποτυχημένος κουτσός συγγραφέας; Ένας σαδιστής παιδεραστής; «Πώς είναι ο τέλειος άριος;» ρωτάνε στα καπηλειά; «Ξανθός σαν τον Χίτλερ» λένε. «Ψηλός σαν τον Γκαίμπελς», «Λεπτός και μυώδης σαν τον Γκαίρινγκ». Αν οι ηγέτες του κόμματος είχαν πραγματικά ενσαρκώσει το ιδεώδες, αν ήταν όλοι τους θεοί του Βορρά, μπορεί να μην είχαν πάρει ποτέ την εξουσία. Κάτι δεν πήγαινε καλά μ’ αυτούς. Υπήρχε αυτή η εσωτερική αντίθεση που μας απάλλασσε από το καθήκον να τους πάρουμε στα σοβαρά. «Το τσίρκο ήρθε στην πόλη!» είχε φωνάξει ο κόσμος μόλις λίγους μήνες πριν. «Οι κλόουν βγήκαν στους δρόμους!» Έτσι ξεκίνησε το ναζιστικό κόμμα: σαν μια ομαδούλα ηλιθίων που μπορούσες να κοροϊδέψεις κατά βούληση. Για να σκιτσάρεις μια καρικατούρα του καθενός από τα στελέχη, έλεγαν στα καφενεία, δεν είχες παρά να φτιάξεις το πορτρέτο του. Καλά, εντάξει, εκείνος ο Χίτλερ ήταν τελείως διαφορετικός. Αυτός ήταν άνδρας. Και τώρα λοιπόν οι κλόουν που τον συνόδευαν κρατούσαν μαστίγια, τώρα οι καρικατούρες είχαν γίνει θηριοδαμαστές και, πριν το καταλάβει κανείς, φορούσαν φράκο και ημίψηλο καπέλο (σταβλάρχες, και έτοιμοι μάλιστα να καθαρίσουν το στάβλο). Μια απλή ερώτηση: Αν ολόκληρο το Βερολίνο κρυφογελούσε, από πού προέρχονταν οι εκατοντάδες χιλιάδες που συμμετείχαν στις παρελάσεις; Ο Ταλεϋράνδος έγραψε κάποτε: «Δυστυχισμένος εκείνος που δεν έχει ζήσει στα χρόνια αμέσως πριν από την επα-

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 33

νάσταση». Δυστυχισμένος, λέω εγώ, εκείνος που πρέπει να ζήσει την επανάσταση κάποιου άλλου. Για ένα διάστημα οι τέχνες και οι ταραχές ανθούσαν μαζί, και ύστερα οι τέχνες παρέδωσαν τα όπλα. Λίγες μόλις μέρες αφότου ανέλαβε το νέο καθεστώς, η Κουρφίστενταμ έγινε η παγκόσμια σκηνή της μαύρης προπαγάνδας. Στα παράθυρα των υφασματοπωλείων και των κοσμηματοπωλείων εμφανίστηκαν ταμπέλες: «Deutsche, verteidigt euch gegen die judische Greuelpropaganda, kauft nur bei Deutschen!» Για να ενημερωθεί και η κοσμοπολίτικη κοινότητα, το μήνυμα επαναλαμβανόταν και στα αγγλικά: «Γερμανοί, προστατευτείτε από την ειδεχθή προπαγάνδα των Εβραίων και αγοράστε μόνο από γερμανικά μαγαζιά!» Άνδρες της Sturmaabteilung φύλαγαν σκοπιά μπροστά σ’ αυτά τα μαγαζιά και δυσοίωνες τετράποδες αράχνες χοροπηδούσαν στα κατακόκκινα περιβραχιόνια τους. Την 1η Απριλίου 1933, τα τζάμια του Κεμπίνσκι γίνονται θρύψαλα και βγάζουν έξω τους πελάτες με ρόπαλα. Στα κουδούνια Εβραίων γιατρών στερεώνονται αυτοκόλλητα: «Προσοχή, Εβραίος! Απαγορεύεται η επίσκεψη!» Φοιτητές λεηλατούν το Μουσείο Σεξουαλικών Επιστημών του Βερολίνου και εξαφανίζονται μαζί με τα λάφυρα με το φορτηγό της εταιρείας μετακομίσεων Πάγκελ –άγνωστο για πού. Μια νέα καφετιά κηλίδα απλώνεται στην πόλη, στους δρόμους, μια πετρελαιοκηλίδα, παχύρρευστη, κολλώδης και εύφλεκτη. Καλά το κατάλαβαν οι Ναζί. Ο δρόμος έχει ζωτική σημασία για όποιον θέλει να κερδίσει την πολιτική μάχη. Τα σλόγκαν και οι κα-

ρικατούρες που τοιχοκολλούνται, τα ανέκδοτα που λέγονται («Ξέρεις αυτό με τον Εβραίο που...»). Όποιος ελέγχει τον κόσμο των σημασιών, των ερμηνειών, των ψιθυριστών μυστικών, όλες τις μισές αλήθειες της κοινωνίας που βγαίνουν στην επιφάνεια μόνο τη νύχτα – αυτός κρατάει τη μάζα από τ’ αρχίδια της (ήδη παίρνουμε μια γεύση τού τι μας περιμένει: φλόγες που τριζοβολάνε, γυαλιά που σπάνε)... ...Αυτή τη φωτιά θέλουν να σκοτώσουν οι Ναζί. Όχι έναν λαό, αλλά μια στάση ζωής. Όχι μια θρησκεία, αλλά την εισβολή της σύγχρονης εποχής και των αβεβαιοτήτων που αυτή συνεπάγεται. Όχι ένα έθνος, αλλά την επίγνωση ότι η απόλυτη αλήθεια έχει χαθεί και ότι ο καθένας πρέπει να ακολουθήσει τον δικό του δρόμο. Από το βραβευμένο μυθιστόρημα Omega minor (εκδόσεις Πόλις) του Βέλγου συγγραφέα Paul Verhaegen (και καθηγητή της γνωστικής ψυχολογίας στο Georgia Institute of Technology) (*) Οmega minor: Η παράμετρος Ωμέγα, γνωστή αλλιώς ως κοσμολογική σταθερά. Το Ωμέγα είναι η μεταβλητή που περιγράφει το μέλλον του σύμπαντος. Αν το Ωμέγα είναι μικρότερο της μονάδας, τότε το σύμπαν είναι ανοιχτό, θα διαστέλλεται αενάως. Αν είναι μεγαλύτερο της μονάδας, τότε το σύμπαν είναι πεπερασμένο, θα αρχίσει να συστέλλεται πάλι εξαιτίας της βαρύτητας. Το Ωμέγα (όλα δείχνουν) ότι βρίσκεται κάπου πολύ κοντά στη μονάδα. Επίσης είναι συνδεδεμένο με τη συνολική ποσότητα της μάζας στο σύμπαν και φαίνεται πως επιβεβαιώνει ότι πράγματι λείπει ένα μεγάλο κομμάτι μάζας: η περίφημη σκοτεινή ύλη.

[33]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 34

[34]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 35

Η Νύχτα που γεννήθηκε το Τρίτο Ράιχ Την ίδια εκείνη νύχτα της γέννησης του Τρίτου Ράιχ, στο Βερολίνο επικρατούσε πυρετώδης ένταση. Όπως όλοι έβλεπαν, η Δημοκρατία της Βαϊμάρης ήταν έτοιμη ν’ ανατιναχθεί. Για παραπάνω από ένα χρόνο, βρισκόταν σε κατάσταση αποσύνθεσης. Ο Στρατηγός Κουρτ φον Σλάιτσερ, όπως ακριβώς και ο προκάτοχός του, Φραντς Φον Πάπεν, ενδιαφερόταν λίγο για την Δημοκρατία της Βαϊμάρης και ακόμα λιγότερο για την ίδια τη δημοκρατία. Επίσης, όπως ο προκάτοχος του, είχε χρισθεί καγκελάριος με προεδρικό διάταγμα το οποίο δεν είχε προηγουμένως περάσει από τη Βουλή. Ο Σλάιτσερ είχε φτάσει στο τέλος της διαδρομής του μετά από 57 ημέρες στη θέση του καγκελαρίου. Το Σάββατο, 28 Ιανουαρίου του 1933, o γηραιός Πρόεδρος της Δημοκρατίας στρατάρχης Φον Χίντενμπουργκ τον είχε καθαιρέσει βίαια. Ο Αδόλφος Χίτλερ, ηγέτης του Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος, του μεγαλύτερου στη Γερμανία, απαιτούσε για τον εαυτό του την καγκελαρία της Δημοκρατίας την οποία είχε ορκιστεί να καταστρέψει. Παντού στην πρωτεύουσα έφερναν βόλτα οι πιο τρελές φήμες για το τι θα μπορούσε να συμβεί – και, όπως αποδείχτηκε, υπήρχε κάποια βάση πίσω από τις πιο ανησυχητικές εξ αυτών. Υπήρχαν διαρροές ότι ο Σλάιχερ και ο Αρχηγός του Στρατού, Στρατηγός φον Χάμερσταϊν, ετοίμαζαν πραξικόπημα με τη συμβολή της Φρουράς του Πότσνταμ, για να συλλάβουν τον Πρόεδρο και να εγκαθιδρύσουν στρατιωτική δικτατορία. Άλλοι μιλούσαν για πραξικόπημα των Ναζί. [...] Κυκλοφορούσε επίσης η φήμη για γενική απεργία. Την Κυριακή, 29 Ιανουαρίου, εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες είχαν μαζευτεί στο κέντρο του Βερολίνου για να εκδηλώσουν την αντίθεσή τους στην ανάληψη της καγκελαρίας από τον Χίτλερ. Ένας από τους εκπροσώπους τους είχε προσπαθήσει να έρθει σε επαφή με τον Φον Χάμερσταϊν για να προτείνει κοινή δράση του Στρατού και οργανωμένων εργατών, σε περίπτωση που ο Χίτλερ σχημάτιζε κυβέρνηση. [...] Την ίδια νύχτα, ο Χίτλερ την πέρασε βαδίζοντας πάνω-κάτω, στο δωμάτιο του στο ξενοδοχείο Κάιζερχοφ, που βρισκόταν στον ακριβώς από κάτω δρόμο από την Καγκελαρία. Παρά τη νευρικότητά του, ήταν σίγουρος ότι η ώρα του είχε έρθει. Για σχεδόν ένα μήνα διαπραγματευόταν κρυφά με τον Πάπεν και τους άλλους ηγέτες της συντηρητικής Δεξιάς. Είχε χρειαστεί να συμβιβαστεί – δεν μπορούσε να σχηματίσει κυβέρνηση αμιγώς ναζιστική. Μπορούσε όμως να οριστεί καγκελάριος μιας κυβέρνησης συνασπισμού, της οποίας τα μέλη είχαν συμφωνήσει μαζί του στην κατάργηση του δημοκρατικού πολιτεύματος της Βαϊμάρης, παρόλο που οκτώ από τους έντεκα δεν ήταν Ναζί. Ο μόνος που εμπόδιζε τα σχέδιά του ήταν ο γέρος κατηφής πρόεδρος. Δύο μόλις ημέρες πριν την έλευση αυτού του κρίσιμου Σαββατοκύριακου, στις 26 Ιανουαρίου, ο γκριζομάλλης στρατάρχης είχε δηλώσει στον στρατηγό Φον Χάμερσταϊν ότι «δεν είχε καμία απολύτως πρόθεση να ονομάσει αυτόν τον Αυστριακό δεκανέα ούτε Υπουργό Άμυνας, ούτε Καγκελάριο του Ράιχ». Παρ’ όλα αυτά, κάτω από την επιρροή του γιου του, ταγματάρχη Όσκαρ φον Χίντενμπουργκ, του Γραμματέα του προεδρικού γραφείου Όττο φον Μάισνερ, του Πάπεν και άλλων μελών της κλίκας της Βίλχεμστρασσε, ο πρόεδρος επιτέλους έδειχνε σημάδια εξασθένησης. Ήταν ήδη 86 ετών, και σιγά σιγά παραδιδόταν στην άνοια. Το απόγευμα της Κυριακής, κι ενώ ο Χίτλερ βρισκόταν με τον Γκαίμπελς και άλλους βοηθούς του και γευμάτιζαν με καφέ και κέικ, όρμησε στην αίθουσα ο Χέρμαν Γκαίρινγκ, πρόεδρος του Ράιχσταγκ και δεύτερος μετά τον Χίτλερ στο Ναζιστικό Κόμμα. Τους πληροφόρησε κατηγορηματικά ότι την επόμενη μέρα ο Χίτλερ θα χριζόταν καγκελάριος. Λίγο πριν το μεσημέρι της Δευτέρας, 30 Ιανουαρίου 1933, ο Χίτλερ πήρε το αυτοκίνητό του και οδήγησε προς την καγκελαρία. Η συνάντηση που θα είχε εκείνο το μεσημέρι με τον Χίντενμπουργκ θ’ αποδεικνυόταν μοιραία για τον εαυτό του, τη Γερμανία και τον υπόλοιπο κόσμο. Από ένα δωμάτιο του Κάιζερχοφ, ο Γκαίμπελς, o Ραιμ και άλλοι αρχηγοί των Ναζί είχαν στραμμένο το βλέμμα τους με άγχος κατά την πόρτα της καγκελαρίας, από την οποία θα έβγαινε σε λίγο ο Φύρερ. «Θα καταλάβουμε από το πρόσωπο του αν πέτυχε ή όχι» είπε ο Γκαίμπελς. Ακόμη κι εκείνη την ώρα, δεν ήταν σίγουροι. «Οι καρδιές μας διχάζονται συνεχώς ανάμεσα στην αμφιβολία και την ελπίδα, τη χαρά και την αποθάρρυνση» σημείωσε στο ημερολόγιό του. «Έχουμε απογοητευτεί τόσες φορές, που δεν μπορούμε πια να πιστέψουμε ολόψυχα σ’ ένα μεγάλο θαύμα». Λίγες στιγμές αργότερα, είδαν το θαύμα με τα μάτια τους.

[35]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 36

Ο άνθρωπος με το μουστάκι του Τσάρλι Τσάπλιν, που στα νιάτα του ήταν ένας αλητάκος στους δρόμους της Βιέννης, ένας άγνωστος στρατιώτης του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, που εγκαταλείφθηκε στο Μόναχο στις πρώτες βλοσυρές μέρες μετά τον πόλεμο, αυτός ο κάπως κωμικός ηγέτης του Πραξικοπήματος της Μπιραρίας, αυτός ο ρήτορας που δεν ήταν καν Γερμανός αλλά Αυστριακός, είχε μόλις ορκιστεί καγκελάριος του Γερμανικού Ράιχ. Οδήγησε τα εκατό μέτρα μέχρι το Κάιζερχοφ και σύντομα βρισκόταν με την παλιά του παρέα: τον Γκαίμπελς, τον Γκαίρινγκ, τον Ραιμ και τους άλλους φαιοχίτωνες που τον είχαν βοηθήσει στον δύσκολο δρόμο του προς την εξουσία. «Δεν είπε τίποτα, κι εμείς δεν είπαμε τίποτα, θα σημείωνε ο Γκαίμπελς, αλλά τα μάτια του ήταν γεμάτα δάκρυα». Εκείνο το βράδυ, από το δειλινό μέχρι αργά μετά τα μεσάνυχτα, δεκάδες χιλιάδες εκστασιασμένοι στρατιώτες με πυρσούς στα χέρια παρέλασαν για να γιορτάσουν το θρίαμβο. Σχηματισμένοι σε πειθαρχημένη διάταξη, ξεκίνησαν από το Τιργκάρτεν, πέρασαν κάτω από την Αψίδα του Θριάμβου της Πύλης του Βρανδεμβούργου και συνέχισαν προς τη Βίλχεμστρασσε. Οι μπάντες τους να ηχούν αέρα πολεμικό κάτω από το βροντερό χτύπημα των τυμπάνων, οι φωνές τους να τραγουδάν δυνατά τον ύμνο των Ναζί και άλλες μελωδίες που ήταν όσο παλιές όσο η Γερμανία, οι μπότες τους να χτυπούν ρυθμικά και δυνατά στο πεζοδρόμιο, οι πυρσοί τους ψηλά να σχηματίζουν μια φλογερή κορδέλα που φώτισε τη νύχτα και πυροδότησε τις επευφημίες των θεατών που είχαν στριμωχθεί στα πεζοδρόμια.

[36]

Από ένα παράθυρο της Βίλχεμστρασσε, ο Χίντενμπουργκ κοίταζε κάτω το πλήθος που βάδιζε, χτυπώντας το μπαστούνι του στο πάτωμα στο ρυθμό των στρατιωτικών εμβατηρίων. Ήταν ευχαριστημένος που επιτέλους είχε διαλέξει έναν καγκελάριο που μπορούσε να ξεσηκώσει τα πλήθη με τον παραδοσιακά γερμανικό τρόπο. Αμφίβολο είναι αν ο ηλικιωμένος άνδρας, στην κατάσταση της αρχικής άνοιας που βρισκόταν, είχε καμία προαίσθηση για το τι άφησε ν’ απελευθερωθεί εκείνη την ημέρα. Μια ιστορία λέει ότι, στη μέση της παρέλασης, γύρισε σ’ έναν γέρο στρατηγό και είπε: «Δεν είχα ιδέα ότι είχε αιχμαλωτίσει τόσους Ρώσους». Λίγα μέτρα πιο μακριά, ο Χίτλερ στεκόταν μπροστά από ένα ανοιχτό παράθυρο της καγκελαρίας, εκτός εαυτού από τον ενθουσιασμό και τη χαρά. Χόρευε πάνω-κάτω, υψώνοντας συνεχώς το χέρι του στο ναζιστικό χαιρετισμό, γελώντας μέχρι τα μάτια του να ξαναγεμίσουν δάκρυα. Ένας ξένος παρατηρητής παρακολούθησε εκείνο το βράδυ τις διαδικασίες με διαφορετικά συναισθήματα: «Το ποτάμι της φωτιάς περνούσε μπροστά από τη Γαλλική Πρεσβεία, έγραψε ο πρέσβης Αντρέ-Φρανσουά Πονσέ, την ώρα που εγώ, με βαριά καρδιά και γεμάτος ανησυχία, παρακολουθούσα αυτό το φωτεινό ξύπνημα». Κουρασμένος αλλά χαρούμενος, ο Γκαίμπελς έφτασε σπίτι του εκείνη τη νύχτα στις τρεις το πρωί. Πριν αποσυρθεί για ύπνο, έγραψε στο ημερολόγιο του: «Είναι σαν όνειρο... Σαν παραμύθι... Το καινούριο Ράιχ γεννήθηκε. Δεκατέσσερα χρόνια δουλειάς στέφθηκαν με επιτυχία. Η γερμανική επανάσταση ξεκίνησε!» Το Τρίτο Ράιχ, που γεννήθηκε στις 30 Ιανουαρίου 1933, θα διαρκούσε για εκατό χρόνια, όπως καυχιόταν ο Χίτλερ. Στη γλώσσα των Ναζί, συχνά αναφερόταν ως «το εκατονταετές Ράιχ». Κράτησε 12 χρόνια και 4 μήνες, αλλά σ’ αυτό το φτερούγισμα του χρόνου, όπως κυλά η Ιστορία, προκάλεσε μια έκρηξη σ’ αυτή τη Γη πιο βίαιη και κα-

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 37

ταστροφική από οποιαδήποτε προηγούμενη είχαμε ζήσει. Μια έκρηξη που ανέβασε τους Γερμανούς ψηλά, με δύναμη που δεν είχαν βιώσει για παραπάνω από μια χιλιετία. Τους έκανε μεμιάς αφέντες της Ευρώπης από τον Ατλαντικό ως το Βόλγα, από το Βόρειο Ακρωτήρι ως τη Μεσόγειο. Και μετά τους βύθισε στα βάθη της καταστροφής και της ερήμωσης, στο τέλος ενός παγκοσμίου πολέμου τον οποίο το έθνος τους είχε εν ψυχρώ προκαλέσει και κατά τη διάρκεια του οποίου εγκαθίδρυσε ένα βασίλειο τρόμου στους κατεκτημένους λαούς. Ένα βασίλειο που, σαν χασάπης που μετρούσε την ζωή και το ανθρώπινο πνεύμα, ξεπέρασε όλες τις άγριες κατοχικές πρακτικές των προηγούμενων ετών. Ο άνθρωπος που ίδρυσε το Τρίτο Ράιχ, ο οποίος κυβέρνησε άσπλαχνα και συχνά με ασυνήθιστη εξυπνάδα, που το οδήγησε σε τέτοια μεγάλα ύψη και σ’ ένα τέτοιο θλιβερό τέλος, ήταν ένα πρόσωπο με αναμφισβήτητη, αν όχι σατανική, ιδιοφυΐα. Είναι αλήθεια ότι βρήκε στον γερμανικό λαό, τον οποίο είχε διαμορφώσει μέχρι εκείνη την εποχή μια μυστηριώδης πρόνοια και ολόκληροι αιώνες από εμπειρία, ένα φυσικό όργανο το οποίο στάθηκε ικανός να μεταμορφώσει με τον δικό του, μοχθηρό τρόπο. Αλλά χωρίς τον Αδόλφο Χίτλερ, ο οποίος διακατεχόταν από μια δαιμονική προσωπικότητα, με ατσαλένια θέληση, απόκοσμα ένστικτα, ψυχρή σκληρότητα, αξιοσημείωτη διάνοια, μεγάλη φαντασία και, μέχρι λίγο πριν το τέλος όπου, μεθυσμένος από τη δύναμη και την επιτυχία, ξεπέρασε τον εαυτό του, μια τρομερή ικανότητα να μετράει τους ανθρώπους και τις καταστάσεις, χωρίς τον Χίτλερ λοιπόν, δεν θα είχε υπάρξει ποτέ το Τρίτο Ράιχ. [...] Σε κάποιους Γερμανούς και, αναμφίβολα, στους περισσότερους ξένους, φαινόταν ότι ένας τσαρλατάνος είχε μόλις πάρει την εξουσία στο Βερολίνο. Αλλά για την πλειοψηφία των Γερμανών ο Χίτλερ είχε, ή θα αποκτούσε πολύ σύντομα, την αύρα ενός πραγματικά χαρισματικού ηγέτη. Θα τον ακολουθούσαν τυφλά, σαν να κατείχε κάποιο είδος θεϊκής κρίσης, για τα 12 επόμενα θυελλώδη χρόνια.

Rise and Fall of the Third Reich-A History of Nazi Germany του William L. Shirer, Βιβλίο 1, σελ. 3-6 Shimon and Schuster 1960, Μετ. Ελίζα Συναδινού

[37]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 38

Nur für Arien [μόνο για Αρείους] Η ιδεολογική καταγωγή του ολοκαυτώματος

[38]

Το 1904, ο Άλφρεντ Πλαιτς (Alfred Ploetz) ίδρυσε την Γερμανική Εταιρία Ευγονικής (Deutsche Gesellschaft für Rassenhygiene). Δεκάξι χρόνια αργότερα εκδόθηκε το έργο «Άδεια καταστροφής της ζωής που δεν αξίζει να ζει» (Die Freigabe der Vernichtung lebensunwerten Lebens), το οποίο ζωογόνησε την ανάπτυξη του γερμανικού κινήματος της ευγονικής. Με συγγραφείς τον Καρλ Μπίντινγκ (Karl Binding], έναν ευρέως αναγνωρισμένο δικαστή, και τον φημισμένο ψυχίατρο Άλφρεντ Χόχε (Alfred Hoche), το έργο αποτέλεσε το κλειδί για τη διαμόρφωση της ναζιστικής ιδεολογίας, ρητορικής και πρακτικής: [...] Υπερασπιζόταν τη θεωρία που υποστήριζε ότι η εξόντωση των «άχρηστων ανθρώπων» θα έπρεπε να νομιμοποιηθεί. Έτσι, οι έννοιες της «άχρηστης ζωής» ή «ζωής που δεν αξίζει να ζει» που χρησιμοποιούσαν οι Ναζί προήλθαν από εκείνο το βιβλίο. Οι Μπίντινγκ και Χόχε μιλούν στο βιβλίο για «άχρηστους ανθρώπους». Ζητούν «την εξάλειψη εκείνων που δεν μπορούν να σωθούν [...], των οποίων ο θάνατος είναι επιτακτική ανάγκη», [...] για εκείνους που είναι υποδεέστεροι και από τα ζώα «χωρίς τη θέληση ούτε να ζήσουν ούτε να πεθάνουν». Σε αυτούς που είναι «διανοητικά νεκροί» και που αποτελούν «ξένο σώμα μέσα στην κοινωνία των ανθρώπων». Οι δραστηριότητες του Πλαιτς και τα λόγια των Μπίντινγκ και Χόχε ήταν οι πρόγονοι της «τελικής λύσης» του Χίτλερ που θα ακολουθούσε είκοσι χρόνια μετά. Το Ολοκαύτωμα ήταν μια εκ προθέσεως, σχολαστικά σχεδιασμένη προσπάθεια για την ολοκληρωτική εξόντωση των εθνοτήτων-στόχων. Εκτιμάται ότι η Τελική Λύση του Εβραϊκού Ζητήματος (die Endlösung der Judenfrage), όπως την αποκάλεσαν οι Ναζί στη διάσκεψη της Βάνζεε το 1942, προέβλεπε τη δολοφονία του 64% των Εβραίων της Ευρώπης, που ισοδυναμούσε με το 35% του εβραϊκού πληθυσμού παγκοσμίως. Σ’ ένα λόγο του τον Οκτώβριο του 1943, ο Χάινριχ Χίμλερ, αρχηγός των Ες-Ες, είπε, απευθυνόμενος σε ανώτατους αξιωματικούς των Ες-Ες και ηγετικά μέλη του κόμματος: «Τι θα κάνουμε με τις γυναίκες και τα παιδιά; Αποφάσισα να βρω μια εντελώς ξεκάθαρη λύση και γι’ αυτό το θέμα. Θεωρώ ότι δεν έχω κανένα δικαίωμα να ξεριζώσω (ausrotten) τους άντρες –με άλλα λόγια, να τους σκοτώσω ή να βάλω να τους σκοτώσουν– και ν’ αφήσω τους εκδικητές με τη μορφή παιδιών να μεγαλώσουν και ν’ αναμετρηθούν με τους γιους και τα εγγόνια μας. Έπρεπε να ληφθεί η δύσκολη απόφαση να εξαφανιστούν οι άνθρωποι αυτοί από το πρόσωπο της γης».

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 39

Το Ολοκαύτωμα δικαιολογήθηκε στη βάση του ότι τα θύματα ήταν Untermenschen, δηλαδή κατώτερα πλάσματα ή υπάνθρωποι, που θεωρούνταν αφενός κατώτεροι βιολογικά (όπως για παράδειγμα οι Σλάβοι) και αφετέρου, ειδικά στην περίπτωση των Εβραίων, πιθανή απειλή στην ανωτερότητα και την κυριαρχία των Αρίων. Αυτοί που το διέπραξαν το έβλεπαν ως μια μορφή ευγονικής, ως τη δημιουργία μιας καλύτερης ράτσας μέσω της εξαφάνισης όσων θεωρούνταν «ακατάλληλοι», στην ίδια λογική με τις υποχρεωτικές στειρώσεις, το Πρόγραμμα Ευθανασίας T-4 και τη «φυλετική υγιεινή». Το Ολοκαύτωμα χαρακτηρίστηκε από την αποτελεσματική και συστηματική προσπάθεια βιομηχανικής κλίμακας για τη συγκέντρωση και δολοφονία όσων περισσότερων θυμάτων ήταν δυνατό, χρησιμοποιώντας όλους τους πόρους και την τεχνολογία που ήταν διαθέσιμα στο ναζιστικό κράτος. Για παράδειγμα, με τη χρήση υπολογιστικών μηχανών της εταιρίας Dehomag δημιουργούνταν και ανανεώνονταν λεπτομερείς λίστες των υποψήφιων θυμάτων, και οι δολοφονίες καταγράφονταν σε λεπτομερή αρχεία. Καθώς οι κρατούμενοι έμπαιναν στα στρατόπεδα εξόντωσης, αναγκάζονταν να παραδώσουν όλα τα προσωπικά τους αντικείμενα, που κατόπιν καταγράφονταν και ταξινομούνταν, και για τα οποία εκδίδονταν αποδείξεις προκειμένου τα θύματα να πιστέψουν ότι κάποια στιγμή θα τους επιστρέφονταν οι αποσκευές και τα αντικείμενά τους, κι έτσι να καλλιεργείται μια ψευδαίσθηση ασφάλειας. Επιπλέον, γινόταν σημαντική προσπάθεια καθ’ όλη τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος για ν’ ανακαλυφθούν όλο και πιο αποτελεσματικές μέθοδοι δολοφονίας μεγάλων αριθμών ανθρώπων. Οι πρώτες μαζικές δολοφονίες χιλιάδων Εβραίων στην Πολωνία από στρατιώτες προκάλεσαν, σύμφωνα με πολλές στρατιωτικές αναφορές, πτώση του ηθικού και δυσάρεστα συναισθήματα στους στρατιώτες των Ναζί. Οι διοικητές τους παραπονέθηκαν στους ανώτερούς τους ότι οι «προσωπικές» δολοφονίες είχαν έντονα αρνητικά αποτελέσματα στην ψυχολογία των στρατιωτών. Έχοντας αποφασίσει να εξοντώσει τον εβραϊκό πληθυσμό, το Βερολίνο αποφάσισε να αναζητήσει μεθόδους δολοφονίας που θα ήταν πιο απρόσωπες και μηχανικές, ξεκινώντας με τα εκρηκτικά και τα δηλητήρια. Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η ναζιστική Γερμανία και οι συνεργοί της δολοφόνησαν σχεδόν έξι εκατομμύρια Εβραίους. Ο όρος «ολοκαύτωμα» αναφέρεται στη συστηματική, προγραμματική και κρατική πολιτική πρακτική διώξεων και εξόντωσης. Με αφετηρία τους ρατσιστικούς νόμους στη Γερμανία, η ναζιστική πολιτική οδήγησε στη μαζική γενοκτονία των Ευρωπαίων Εβραίων.

[39]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 40

[40]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 41

Ναζιστικά Στρατόπεδα Συγκέντρωσης Με την έναρξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όλοι όσοι θεωρούνταν εχθροί του Ράιχ άρχισαν να μεταφέρονται σε στρατόπεδα συγκέντρωσης που κατασκευάστηκαν γι’ αυτόν το σκοπό, κυρίως στην Κεντρική Πολωνία, τη Λευκορωσία αλλά και στη Γερμανία. Σ’ αυτούς τους τόπους, οι αντιφρονούντες στην καλύτερη περίπτωση κρατούνταν σε άθλιες συνθήκες βασανιστηρίων και υποσιτισμού ή υποχρεώνονταν σε βαριά καταναγκαστική εργασία, και στη χειρότερη θανατώνονταν μαζικά ή ατομικά. Πολλές γερμανικές εταιρίες χρησιμοποίησαν εργατικό υλικό από τα στρατόπεδα. Το πρώτο στρατόπεδο που κατασκευάστηκε ήταν το Νταχάου το 1933. Σύμφωνα με τις τότε γερμανικές αρχές, ήταν ένα κέντρο συγκέντρωσης επικίνδυνων για την ασφάλεια του κράτους ατόμων, τα οποία δεν χωρούσαν στις φυλακές. Το Νταχάου μπορούσε να στεγάσει μέχρι 5.000 άτομα, και λειτούργησε σαν πρότυπο για τα επόμενα: μέχρι το 1939, έξι από τα μεγαλύτερα στρατόπεδα λειτουργούσαν κανονικά: το Νταχάου, το Σάξενχαουζεν, το Μπούχενβαλντ, το Φλόσενμπεργκ, το Μαουτχάουζεν και το Ράβενσμπρικ. Μέχρι το τέλος του πολέμου, είχαν δημιουργηθεί από τους Γερμανούς 15.000 στρατόπεδα συγκέντρωσης και παραρτήματα. Η μεταφορά των κρατουμένων γινόταν συνήθως με τη χρήση αμαξοστοιχιών για τη μεταφορά εμπορευμάτων, κάτω από απάνθρωπες συνθήκες – πολλοί πέθαιναν πριν φτάσουν στο στρατόπεδο. Όταν άρχισε η εφαρμογή της «Τελικής Λύσης», δημιουργήθηκαν και τα λεγόμενα στρατόπεδα εξόντωσης, τα οποία οι ιστορικοί του Ολοκαυτώματος διαχωρίζουν από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Αυτοσκοπός αυτών των στρατοπέδων ήταν η μαζική και ανηλεής εξόντωση όσων μεταφέρονταν εκεί. Προς το τέλος του πολέμου, τα στρατόπεδα χρησιμοποιήθηκαν ως τόποι ψευδοϊατρικών πειραμάτων με φρικιαστικά αποτελέσματα. Το μεγαλύτερο ποσοστό των κρατουμένων ανήκε σε δύο κατηγορίες: Εβραίοι και Σοβιετικοί αιχμάλωτοι πολέμου. Αυτές οι δύο κατηγορίες απο μόνες τους μετριούνται σε εκατομμύρια. Υπήρχαν επίσης μεγάλα ποσοστά Ρομά, Πολωνών, πολιτικών κρατουμένων, ομοφυλόφιλων, Μαρτύρων του Ιεχωβά, αναπήρων και διαννοητικά καθυστερημένων, καθώς και κοινών εγκληματιών. Μετά το τέλος του πολέμου, οι μόνοι κρατούμενοι από τους εναπομείναντες ζωντανούς που δεν απελάθηκαν ήταν οι ομοφυλόφιλοι, οι οποίοι υποχρεώθηκαν να εκτίσουν την ποινή τους σύμφωνα με τον προναζιστικό νόμο περί ομοφυλοφιλίας.

[41]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 42

[42]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 43

ΠΟΡΕΙΑ ΣΤΟ ΜΑΟΥΤΧΑΟΥΖΕΝ Ήχος τρένου. Ταξιδεύουμε απ’ τα χαράματα μέσα σε φορτηγά βαγόνια. Θεοσκότεινα βαγόνια. Έχουμε κιόλας περάσει σαράντα μέρες στην απομόνωση. Τέσσερις μήνες σ’ ένα μικρό στρατόπεδο. Κοντά στο Ζίμερινγκ. Το τρένο σταματά σε πολλούς σταθμούς. Τα άλλα βαγόνια είναι κανονικά. Ταξιδιώτες κατεβαίνουν. Άλλοι ανεβαίνουν. Σωπαίνουν. Κολλάμε τα αυτιά στα τοιχώματα… [Ήχος από κόσμο… Συνομιλίες…] …Δεν καταλαβαίνουμε πού είμαστε. Ούτε πού πάμε. Ξεκλειδώνουν τις συρτές πόρτες και τις ανοίγουν. Είναι μέρα ακόμα. Ο ήλιος μας στραβώνει. Ο σταθμός μπλοκαρισμένος από Ες-Ες. Φτάσαμε στον προορισμό μας… Οι κρατούμενοι στη σειρά. Η παραλαβή μας από τους Ες-Ες του Μαουτχάουζεν γίνεται ονομαστικά. Οι ταξιδιώτες που είναι στην πλατφόρμα ούτε μας πολυπροσέχουν. Ούτε οι σιδηροδρομικοί. Ένας ελεγκτής μάλιστα πίνει καφέ από το θερμός. «Καλά σημάδια» λέμε. «Φαίνεται πως θα δουλέψουμε στο χωριό». «Το πολύ-πολύ στα χωράφια» ψιθυρίζουν οι διπλανοί μου. Παίρνουμε το δρόμο του χωριού. Ώσπου στη γωνία του δρόμου ξεπροβάλλει από μακριά εκείνος ο μακρύς γκρίζος τοίχος. Δεν έχουμε πια ψευδαισθήσεις… Αριστερά κυλά θολός ο Δούναβης. Προχωράμε. Ο ήλιος έχει κατέβει. Κάνει ψύχρα. Αρχίζει η ερημιά. Σ’ ένα στύλο ένα πανό: «Μην προχωράτε πέρα απ’ αυτό το σημείο. Οι παραβάται συλλαμβάνονται. Εις περίπτωσιν απόπειρας διαφυγής, εκτελούνται επιτόπου». Αλτ! Δεν έχουμε πια ψευδαισθήσεις. Στο βάθος το Μαουτχάουζεν καθισμένο σαν κάστρο στη κορφή του λόφου. Όσο πλησιάζουμε, οι λεπτομέρειες φανερώνονται. Μια καμινάδα που βγάζει φωτιά, τιναχτή φωτιά, όπως στα διυλιστήρια πετρελαίου… Ο αέρας μυρίζει καμένο κρέας… Προσέχουμε πως το χαλίκι του δρόμου είναι ανάμιχτο με αποκαΐδια. Ανάμεσά τους βλέπουμε κομμάτια κόκαλα. Κανείς δεν μιλά. Ποιος τολμά να πει «έχεις ακούσει πως απ’ τους ανθρώπους βγάζουν σαπούνι κι άλλα χημικά προϊόντα»; Η πύλη ανοίγει. Στο κεφάλι της πύλης μια ειδοποίηση: «Εσείς που μπαίνετε αφήστε έξω κάθε ελπίδα». Και πιο πέρα η επιγραφή: «Αρμπάιτ μαχτ φράι». Είμαστε μέσα. Η πύλη κλείνει. Στο προαύλιο αραδιασμένοι νεκροί άντρες και γυναίκες, ένας αξιωματικός μετρά και ξαναμετρά: «164, 165, πού είναι ο 165;» Ρωτάμε: «Τι είναι αυτοί οι 165 νεκροί;» «Οι νεκροί της ημέρας» μας απαντούν. [Από το κείμενο της παράστασης]

[43]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:56 μμ Page 44

[44]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:57 μμ Page 45

Το χρονικό του Μαουτχάουζεν 13 Μαρτίου 1938:

Ο Χίτλερ επισκέπτεται τον τάφο των γονιών του, κοντά στην Αυστριακή πόλη Λιντς. Είναι η πόλη που θεωρεί γενέτειρά του και το μέρος που σκοπεύει ν’ αποσυρθεί στα γεράματά του. Μέσα στα αρχιτεκτονικά σχέδιά του, είναι να την ξαναχτίσει ολόκληρη, όπως και το Βερολίνο. Τα σχέδια αυτά απαιτούν μεγάλες προμήθειες σε γρανίτη και οικοδομικά υλικά, οπότε πολλά στρατόπεδα συγκέντρωσης από το 1937 και μετά χτίζονται κοντά σε λατομεία, έτσι ώστε οι κρατούμενοι να χρησιμοποιηθούν ως εργάτες στις εξορύξεις.

15 Μαρτίου 1938:

Η Αυστρία προσαρτάται στο Τρίτο Ράιχ.

Απρίλιος-Μάιος 1938: Ιδρύεται η ελεγχόμενη από τους Ες-Ες εταιρία προμήθειας οικοδομικών υλικών DESΤ, με διευθυντή τον ηγέτη των Ες-Ες Όσβαλτ Πόολ. Ο Πόολ ταξιδεύει στα λατομεία γρανίτη που υπάρχουν κοντά στις αυστριακές κωμοπόλεις Μαουτχάουζεν και Γκούζεν, με σκοπό το σχεδιασμό στρατοπέδου συγκέντρωσης στην περιοχή. Ιούνιος 1938:

Η DESΤ διαπραγματεύεται με τον Άλμπερτ Σπέερ, Γενικό Επιθεωρητή Αρχιτεκτονικής του Ράιχ και προσωπικό αρχιτέκτονα του Χίτλερ, την προμήθεια οικοδομικών υλικών σε δεκαετή βάση.

8 Αυγούστου 1938:

Oι δυνάμεις των Ες-Ες διατάζουν τη μεταφορά τριακοσίων κρατουμένων από το στρατόπεδο συγκέντρωσης Νταχάου στην περιοχή του λατομείου Βήνερ Γκράμπεν, κοντά στο Μαουτχάουζεν. Οι κρατούμενοι χρησιμοποιούνται για τις εξορυκτικές εργασίες του Βήνερ Γκράμπεν και άλλων γειτονικών λατομείων και την κατασκευή των εγκαταστάσεων στρατοπέδου καταναγκαστικής εργασίας για τον εγκλεισμό πολιτικών κρατουμένων.

18 Αυγούστου 1938:

Αυτοκτονεί ο πρώτος κρατούμενος, μετά από δέκα μόλις μέρες στο Μαουτχάουζεν. Ήταν ο πρώτος από τους εκατοντάδες χιλιάδες θανάτους που έλαβαν χώρα εκεί.

Τέλη του 1938:

Στο Μαουτχάουζεν υπάρχουν ήδη 1080 κρατούμενοι.

Φεβρουάριος 1939:

Επικεφαλής του Μαουτχάουζεν τίθεται ο αξιωματικός των Ες-Ες Φράντς Τσιράις. Εκτός από τη μονάδα των Ες-Ες, τους κρατουμένους υποδιοικούν οι Kapos, άλλοι κρατούμενοι στους οποίους έχουν δοθεί αρμοδιότητες φύλακα. Οι πρώτοι Kapos είναι Γερμανοί εγκληματίες, οι οποίοι φέρονται με βαρβαρότητα στους υπόλοιπους κρατούμενους, με αντάλλαγμα περισσότερες παροχές μέσα στο στρατόπεδο.

Σεπτέμβριος 1939:

Ξεκινά ο πόλεμος με την Πολωνία, και ο αριθμός των κρατουμένων στο ακόμη ανολοκλήρωτο στρατόπεδο αυξάνεται αισθητά, με την προσέλευση Πολωνών αιχμαλώτων. Ο Γερμανοί το επιφορτίζουν με την ειδική αποστολή να εξοντώνει τους διανοούμενους και υψηλά ιστάμενους πολιτικούς αντιτιθέμενους στο καθεστώς. Μεταξύ των κρατουμένων, εκτός από τον Ιάκωβο Καμπανέλλη, είναι ο μετέπειτα καγκελάριος της Αυστρίας Λέοπολντ Φιγκλ, Αμερικανοί πράκτορες, διπλωμάτες, στρατηγοί, αλλά και σοσιαλιστές, κομμουνιστές, αναρχικοί, ομοφυλόφιλοι, Ρομά και Μάρτυρες του Ιεχωβά.

[45]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:57 μμ Page 46

[46]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:57 μμ Page 47

[47]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:57 μμ Page 48

[48]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:57 μμ Page 49

[49]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:57 μμ Page 50

Δεκέμβριος 1939:

Το Μαουτχάουζεν έχει γεμίσει, αφού στεγάζει πλέον 3000 κρατουμένους. Οι κρατούμενοι που επιλέγονται για θανάτωση αρχικά στέλνονται στη Σκάλα του Θανάτου, αναγκασμένοι να μεταφέρουν ο ένας πίσω από τον άλλον, τεμάχια γρανίτη 50 κιλών (την περίοδο 1940-1942, ο μέσος κρατούμενος ζυγίζει 40 κιλά) από το λατομείο στο στρατόπεδο. Όταν πέφτει ο πρώτος, εξοντωμένος, δημιουργεί ένα φρικιαστικό ντόμινο θανάτου, παρασύροντας και όλους τους επόμενους. Κι αν κάποιος σταματά να ανεβαίνει τα σχεδόν 200 σκαλιά, τον ξυλοκοπούν μέχρι θανάτου. Ξεκινά η κατασκευή ενός ακόμη στρατοπέδου συγκέντρωσης, 2 χιλιόμετρα μακριά από το Μαουτχάουζεν, σε περιοχή όπου επίσης υπάρχει λατομείο. Πρόκειται για το Γκούζεν Ι.

25 Μαΐου 1940:

Το Γκούζεν Ι είναι έτοιμο για λειτουργία, και οι κρατούμενοι του Μαουτχάουζεν δεν χρειάζεται πια να διανύουν καθημερινά την απόσταση που χωρίζει το στρατόπεδο τους με το λατομείο του Γκούζεν για να δουλέψουν εκεί.

Καλοκαίρι 1940:

Το Μαουτχάουζεν έχει επεκταθεί σ’ ένα από τα μεγαλύτερα συγκροτήματα στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας στα ευρωπαϊκά εδάφη που βρίσκονταν υπό την εποπτεία της Γερμανίας. Μέχρι το τέλος του πολέμου, διοικεί κι άλλα μικρότερα υπο-στρατόπεδα, λατομεία, εργοστάσια πυρομαχικών και συναρμολόγησης αεροπλάνων, καθώς και ορυχεία.

Τέλη 1940:

Παρά τη συνεχή κατασκευή νέων υπο-στρατοπέδων, δεν μπορούν να καλυφθούν οι ανάγκες στέγασης των κρατουμένων, που συνεχώς αυξάνονται. Η αναλογία κρατουμένων - κρεβατιών είναι 2 προς 1. Μια κινητή μονάδα θαλάμου αερίων φτάνει στα σύνορα Μαουτχάουζεν και Γκούζεν Ι, για την αποτελεσματικότερη εξόντωση των ανεπιθύμητων κρατουμένων.

Ιανουάριος 1941:

Τα Μαουτχάουζεν και Γκούζεν βαθμολογούνται στην «υψηλότερη κλίμακα βαρβαρότητας ΙΙΙ». Είναι τα μόνα στρατόπεδα σ’ αυτή την κλίμακα και φιλοξενούν κρατούμενους με την περιγραφή «ανεπιθύμητη επιστροφή». Οι Ναζί αποκαλούν το Μαουτχάουζεν «μύλο που αλέθει κόκαλα». Το ποσοστό θνησιμότητας εκείνη την περίοδο αγγίζει το 58%, ενώ το αντίστοιχο στο Νταχάου είναι 36%, σύμφωνα με τον Στάνισλαβ Ντομπόσιεβιτς (συγγραφέα της μελέτης Στρατόπεδο Εξόντωσης Γκούζεν). Οι μέθοδοι εξόντωσης είναι πολλές και εκτός ορίων της ανθρώπινης φαντασίας. Οι Ες-Ες δέρνουν τους κρατουμένους μέχρι θανάτου, τους πνίγουν σε μεγάλα βαρέλια, τους αναγκάζουν να κάνουν κρύα ντους και μετά τους αφήνουν στην παγωμένη αυλή μέχρι να γίνουν ανθρώπινα αγάλματα, τους αφήνουν νηστικούς μέχρι εξάντλησης, τους ρίχνουν διά της βίας στα ηλεκτροφόρα καλώδια της μάντρας του στρατοπέδου, τους εγχέουν θανατηφόρα χημικά, τους αναγκάζουν με την απειλή του όπλου να ρίχνουν ο ένας τον άλλο από το γκρεμό και τους χρησιμοποιούν ως πειραματόζωα σε ψευδοϊατρικά πειράματα, μεταδίδοντας τους τύφο και άλλες ασθένειες και υποβάλλοντάς τους σε ανηλεείς χειρουργικές διαδικασίες.

Ιούνιος 1941:

Ο Χίμλερ επισκέπτεται για επιθεώρηση τα Μαουτχάουζεν και Γκούζεν και διατάζει την κατασκευή οίκου ανοχής εντός του στρατοπέδου, για την εξυπηρέτηση κυρίως των Kapos. Σ’ αυτό μεταφέρονται κρατούμενες από τα γυναικεία στρατόπεδα, στις οποίες υπόσχονται καλύτερες συνθήκες κράτησης προκειμένου να δουλέψουν ως ιερόδουλες.

Δεκέμβριος 1941:

Το Μαουτχάουζεν αποκτά τον δικό του θάλαμο αερίων, που μπορεί να εξοντώσει μέχρι και 120 άτομα τη φορά. Το μεγαλύτερο ποσοστό των πρώτων κρατουμένων που βρίσκουν το θάνατο εκεί είναι αιχμάλωτοι που μόλις καταφτάνουν από το σοβιετικό μέτωπο.

Φεβρουάριος 1942:

Το Άουσβιτς «γεμίζει» και στέλνει την πρώτη του αποστολή στο Μαουτχάουζεν. Οι αποστολές από διάφορα στρατόπεδα προς το Μαουτχάουζεν θα συνεχιστούν, και σταδιακά σε αυτό συρρέουν κρατούμενοι από σχεδόν όλες τις ευρωπαϊκές χώρες.

[50]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:57 μμ Page 51

Διάδρομος λατομείου. Σκαλοπάτια. ΑΦΗΓΗΤΗΣ Έπρεπε… ν’ αποχαιρετίσουμε τον Αντώνη… (Παύση.) Ήταν μετά το μεσημεριανό φαΐ. Στο λατομείο… Ο επικεφαλής Ες-Ες είχε ως εκείνη την ώρα ξεκάνει δεκαεφτά Εβραίους και Ρώσους αιχμαλώτους πολέμου. Μόλις κάποιος παραπατούσε, έβαζε τους άλλους να τον κατουράνε στα συρματοπλέγματα του φράχτη. Ύστερα τον πυροβολούσε… Σ’ ένα ανέβασμα της σκάλας ένας Εβραίος παραπατά. Ο Αντώνης του κάνει νόημα να πλησιάσει. Ο Εβραίος πλησίασε, κι ο Αντώνης πήρε και το δικό του αγκωνάρι. Ο Ες-Ες τους είδε και τους χώρισε. Διέταξε τον Εβραίο να τρέξει. Εκείνος προχώρησε λίγο, μα παραπάτησε κι έπεσε στα σκαλιά… Ο Ες-Ες τον πλησίασε, τον διέταξε ν’ ανοίξει το στόμα, του έχωσε το περίστροφο στο στόμα και πυροβόλησε. Ύστερα κάρφωσε τα μάτια στον Αντώνη… Εκείνος πήρε το αγκωνάρι του νεκρού, μα ο Ες-Ες του έδειξε ένα μεγαλύτερο και τον διέταξε να το φορτωθεί. Ο Αντώνης πήρε ένα ακόμα μεγαλύτερο και του ’πε: «Αυτό είναι το δικό μου…» ΣΝΑΪΝΤΕΡ «…Όλες τις μέρες, τους μήνες, τα χρόνια, οι Έλληνες του Μαουτχάουζεν ήταν τέλειοι σύντροφοι. Κανείς δεν κατηγορήθηκε για καταδότης ή για συνεργασία με τους επιστάτες ή με τους Ες-Ες. Αυτό είναι κάτι για το οποίο δεν μπορούμε όλοι οι άλλοι να παινευτούμε... Στα πέντε χρόνια που έμεινα κλεισμένος εδώ μέσα, τρεις φορές η Ελλάδα έστειλε την ελευθερία να χτυπήσει την πόρτα του Μαουτχάουζεν. Η πρώτη ήταν όταν μάθαμε πως ο Μουσσολίνι νικήθηκε στα βουνά της Αλβανίας. Η δεύτερη, όταν έφτασε ως εδώ το μήνυμα πως στην Ακρόπολη των Αθηνών δυο Έλληνες ανέβηκαν μια νύχτα και κατέβασαν τη γερμανική σημαία. Η τρίτη ήταν εκείνη που εδώ κοντά μας, στο λάκκο του λατομείου, ένας Έλληνας, ο Αντώνης...» Οι κρατούμενοι αρχίζουν να φωνάζουν ρυθμικά: «Α-ντώ-νης... Α-ντώ-νης...» Ο Ιάκωβος πάει στο μικρόφωνο. ΙΑΚΩΒΟΣ Ο Αντώνης έφυγε...

[Από το κείμενο της παράστασης]

[51]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:57 μμ Page 52

[52]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:57 μμ Page 53

[53]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:57 μμ Page 54

[54]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 55

[55]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 56

30 Μαρτίου 1943:

Ο στενός φίλος του Χίτλερ Άλμπερτ Σπέερ επισκέπτεται το Μαουτχάουζεν με τη νέα του ιδιότητα ως Υπουργός Εξοπλισμών. Είναι το μόνο στρατόπεδο συγκέντρωσης το οποίο επισκέπτεται κατά τη θητεία του. Διατάζει την απασχόληση του συνόλου των κρατουμένων στην πολεμική παραγωγή, η οποία υπερτερεί έκτοτε της εξόντωσης των ανεπιθύμητων. Πολλοί κρατούμενοι αναγκάζονται να δουλέψουν για περίπου 45 εταιρίες παραγωγής πολεμικού εξοπλισμού. Το Μαουτχάουζεν μετατρέπεται σε εξαιρετικά προσοδοφόρα επιχείρηση και οι βιαιοπραγίες εναντίον κρατουμένων με ικανότητες χρήσιμες προς την πολεμική βιομηχανία μειώνονται. Κάποιοι κρατούμενοι (κυρίως Πολωνοί και Γάλλοι) μπορούν πλέον να δέχονται πακέτα φαγητού από τις οικογένειές τους, κι έτσι γλιτώνουν από τη λιμοκτονία. Ορισμένοι, μάλιστα, βοηθούν και άλλους κρατούμενους να γλιτώσουν από το θάνατο μ’ αυτόν τον τρόπο.

Άνοιξη 1943:

Στο Μαουτχάουζεν φιλοξενούνται 18.655 κρατούμενοι, εκ των οποίων οι 2.400 είναι κάτω από την ηλικία των είκοσι ετών.

Μάρτιος 1944:

Ο αριθμός των κρατουμένων φθάνει στα όρια της ασφυξίας, καθώς μεταφέρονται σε αυτό εξαθλιωμένα άτομα από άλλα στρατόπεδα που βρίσκονταν πιο κοντά στις γραμμές της μάχης. Δημιουργούνται παραρτήματα καραντίνας για τους καινούργιους κρατουμένους, παρ’ όλα αυτά ο τύφος και άλλες ασθένειες εξαπλώνονται. Πεθαίνουν γύρω στα 200 άτομα την ημέρα. Το στρατόπεδο επεκτείνεται, με τη μετατροπή μιας αποθήκης λαφύρων στο στρατόπεδο Γκούζεν ΙΙ. 17.000 άτομα στεγάζονται εκεί, χωρίς καμία κάλυψη των βασικών τους αναγκών.

Φθινόπωρο 1944:

Στήνονται δεκαέξι μεγάλες σκηνές, που φιλοξενούν 11.000 χιλιάδες Εβραίους που καταφτάνουν από την Ουγγαρία. Κατασκευάζεται το Γκούζεν ΙΙΙ. Η παραγωγή παρ’ όλα αυτά συνεχίζεται, με το ετήσιο κέρδος για το 1944 ν’ αγγίζει τα 11 εκατομμύρια μάρκα (εκείνη την εποχή, 1 μάρκο αντιστοιχούσε σε 4,2 αμερικανικά δολάρια).

Μάρτιος 1945:

Τους τελευταίους μήνες πριν από την απελευθέρωση επικρατεί χάος. Καταφτάνουν συνεχώς νέοι κρατούμενοι από τα στρατόπεδα που εκκενώνονται, με τις περίφημες πορείες θανάτου. Όσοι δεν μπορούν να περπατήσουν εκτελούνται. Ταυτόχρονα, οι Ναζί καταβάλλουν προσπάθειες να καλύψουν τα ίχνη των εγκλημάτων τους. Καταστρέφουν αρχεία, δολοφονούν μαζικά κρατουμένους για να «μην πέσουν στα χέρια του εχθρού» και περνούν τον ίδιο αριθμό σε νεόφερτους κρατούμενους με άλλους που έχουν ήδη πεθάνει. Την περίοδο εκείνη χρησιμοποιούνται περισσότερο από ποτέ ο θάλαμος αερίων και το κρεματόριο. Όσοι κρατούμενοι δούλεψαν εκεί θανατώνονται μαζικά.

5 Μαΐου 1945:

Αμερικανικό άρμα της 11ης Θωρακισμένης Μεραρχίας σπάει την πύλη του Μαουτχάουζεν, αφοπλίζει τους φρουρούς και αποχωρεί. Στο σύμπλεγμα του Μαουτχάουζεν βρίσκονται περίπου 80.000 ζωντανοί κρατούμενοι, εκ των οποίων 16.000 παιδιά. Οι περισσότεροι αξιωματικοί και υπάλληλοι των Ες-Ες έχουν ήδη εγκαταλείψει το στρατόπεδο. Όσοι έχουν παραμείνει (περίπου 30) δολοφονούνται από τους κρατούμενους. Μερικές μέρες αργότερα, το στρατόπεδο παραδίδεται στις Σοβιετικές Δυνάμεις. Ο ακριβής αριθμός των ατόμων που πέρασαν από το στρατόπεδο και όσων έχασαν τη ζωή τους στο Μαουτχάουζεν και τα παραρτήματά του είναι αδύνατο να υπολογιστεί, εξαιτίας της καταστροφής των αρχείων από τους Ες-Ες αλλά και τις συνεχείς μεταφορές κρατουμένων. Η πιο αποδεκτή τοποθέτηση από τους ιστορικούς κυμαίνεται ανάμεσα στους 120.00 με 300.000 χιλιάδες θανάτους σε ολόκληρο το συγκρότημα στρατοπέδων.

1949:

Το στρατόπεδο ανακηρύσσεται εθνικό μνημείο.

1970:

Ο αυστριακός καγκελάριος Μπρούνο Κράισκι εγκαινιάζει επίσημα το Μουσείο του Μαουτχάουζεν στην περιοχή του κεντρικού στρατοπέδου.

[56]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 57

Η επίσκεψη του Άλμπερτ Σπέερ στο Μαουτχάουζεν Πέρασε [στο στρατόπεδο] περίπου 45 λεπτά, καθώς του προσέφεραν αυτό που ονόμαζαν VIP-περιήγηση. Αυτή η περιήγηση προσεκτικά προφύλασσε τους επισκέπτες απ’ το να δουν οτιδήποτε μπορεί να τους σόκαρε. Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι αυτή η ουτοπική εικόνα [του Μαουτχάουζεν] τον οδήγησε σε αυτό που έγραψε πέντε μέρες αργότερα στον Χίμλερ, δυσανασχετώντας για τα πολυτελή οικοδομικά έργα που είδε στο στρατόπεδο. Δεδομένης της έντονης έλλειψης σε ατσάλι, ξύλο και εργατικά χέρια, προκειμένου να χτιστούν τα εργοστάσια εξοπλισμού που ήταν τόσο απαραίτητα για το μέτωπο, ένιωθε ότι παρότι οι εργασίες που είχαν ανατεθεί στα στρατόπεδα σε σχέση με την πολεμική παραγωγή ήταν σημαντικές, οι Ες-Ες δεν μπορούσαν να συνεχίσουν να χτίζουν με τόσο... γενναιόδωρο τρόπο. «Πρέπει λοιπόν να εκπονήσουμε ένα καινούργιο πρόγραμμα κατασκευής για τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, το οποίο, ενώ θα επιτρέπει το μέγιστο της επιτυχίας για τις τωρινές απαιτήσεις της στρατιωτικής βιομηχανίας, θα απαιτεί το ελάχιστο σε υλικά κι εργασίες. Η λύση είναι μια άμεση στροφή σε πρωτόγονες μεθόδους κατασκευής.» Τώρα, φυσικά, ξέρουμε πια ότι αυτά που του έδειξαν ήταν φτιαχτά: μερικοί καλοφτιαγμένοι στρατώνες με βαζάκια και λουλούδια, για όνομα του Θεού! Λαμπερές κουζίνες με νόστιμο φαγητό στη φωτιά, αθώες ντουσιέρες και καθαροί, εύρωστοι κρατούμενοι, οι οποίοι δήλωναν ικανοποιημένοι από τις συνθήκες κράτησης. Δεν είναι ν’ απορείς που στον Σπέερ δεν φάνηκαν τόσο άσχημα όλα αυτά». Από το βιβλίο Albert Speer: His Battle with Truth της Gitta Sereny Μετάφραση: Ελίζα Συναδινού

[57]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 58

[58]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 59

ΓΙΑΝΝΙΝΑ … Όταν μας φέρνανε… Μόλις το σλέπι άφησε την όχθη…, ο Ες-Ες που ήταν επικεφαλής άρχισε να μας λέει πώς μέσα στο στρατόπεδο πρέπει να ’χουμε αλληλεγγύη μεταξύ μας, αλλιώς δεν γλιτώνουμε. Πως εκεί ούτε ο Θεός μπορεί να μας δει, ούτε και κανένας άλλος. Βοήθεια και έλεος δεν μπαίνει, όλες οι τρύπες με τον υπόλοιπο κόσμο είναι φραγμένες. «Ό,τι κάνετε εσείς μόνες σας. Το μόνο που μπορείτε να περιμένετε είναι να βοηθά η μια την άλλη». Τον κοιτούσαμε άφωνες… «Θα σας δείξω αμέσως τι θέλω να πω. Ποια από σας ξέρει να κολυμπά;» Μερικές γυναίκες σηκώσανε τα χέρια τους. «Ωραία» είπε ο Ες-Ες. «Έλα εδώ εσύ, η ψηλή». Ήταν μια Γιουγκοσλάβα μέχρι τριάντα χρονών. Ύστερα φώναξε μιαν άλλη απ’ εκείνες που δεν ήξεραν κολύμπι. Έλα εδώ κι εσύ… Για σένα φροντίζω. Βάλτε το δεξί σας χέρι πλάι-πλάι. Πήρε ένα σύρμα, έδεσε τα χέρια τους γερά. Τις έφερε άκρη-άκρη και είπε: «Δείξτε μου τώρα αν είστε γυναίκες ή σκύλες… Ή η μια θα σώσει την άλλη ή θα πνιγείτε κι οι δυο». Τις έσπρωξε και τις έριξε στο νερό. Παλεύανε με το νερό πάνω από μισή ώρα, ώσπου να πνιγούνε. Άμα βουλιάξανε, ο Ες-Ες είπε στον καπετάνιο να κάνει κι αυτός μια αναφορά πως οι δυο γυναίκες προσπάθησαν να το σκάσουν κολυμπώντας… Σιωπή…

[Από το κείμενο της παράστασης]

[59]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 60

[60]

Ομολογία του Φραντς Τσιράις διοικητή του στρατοπέδου συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν Στις 23 Μαΐου 1945, ο Ες-Ες συνταγματάρχης Τσιράις, διοικητής του στρατοπέδου συγκέντρωσης του Μαουτχάουζεν, ενώ προσπαθούσε να διαφύγει, τραυματίστηκε σοβαρά από πυροβολισμούς Αμερικανών στρατιωτών. Την επόμενη μέρα, ο ετοιμοθάνατος Τσιράις ανακρίθηκε από τις Aρχές. Ακολουθούν τα πρακτικά της ανάκρισης του Τσιράις πιστοποιημένα από τον δήμαρχο Φάιχτινγκερ και τον διοικητή της αγροτικής αστυνομίας στον Αγ. Βαλεντίνο. Αντιμέτωπος με το θάνατό του, ο Τσιράις ομολόγησε. […] «Το όνομά μου είναι Φράντς Τσιράις, γεννήθηκα το 1903 στο Μόναχο, όπου εξακολουθούν να ζουν η μητέρα μου και τα αδέλφια μου. Εγώ, προσωπικά, δεν είμαι κακός άνθρωπος και καταξιώθηκα μέσω της εργασίας μου. Ήμουν έμπορος στο επάγγελμα και, κατά τη διάρκεια της περιόδου που ήμουν άνεργος, εργάστηκα ως ξυλουργός. Το 1924 μπήκα στο ενδέκατο σύνταγμα πεζικού της Βαυαρίας. Αργότερα μεταφέρθηκα στο τμήμα εκπαίδευσης και στη συνέχεια στο Μαουτχάουζεν ως διοικητής. Τα ακόλουθα στρατόπεδα ήταν υπό τις διαταγές μου: Μαουτχάουζεν, Γκούζεν, Λιντς, Έμπενζε, Πασσάου, Τέρνμπεργκ, Γκρος-Ράμινγκ, Μελκ, Άιζενερτς, Μπέπερν, Κλάγκενφουρτ, Λάιμπαχ, Λόιμπλ, Λοίμπλπας, Χάινκελ, Βίνερ-Νόυσταντ, Μίτελμπερ και Φλόριντσντορφ με περίπου 81.000 τροφίμους. Η φρουρά του στρατοπέδου Μαουτχάουζεν αριθμούσε 5.000 άνδρες των Ες-Ες. Με εντολή του Λοχαγού Δρος Κρέμπσμπαχ χτίστηκε ένας θάλαμος αερίων με τη μορφή λουτρού. Σ’ αυτόν το θάλαμο, οι κρατούμενοι δηλητηριάζονταν με αέρια . Όλες οι εκτελέσεις πραγματοποιήθηκαν με εντολή του Ηγέτη του Ράιχ και του επικεφαλής της γερμανικής αστυνομίας Χίμλερ, του Αντιστράτηγου των Ες-Ες Κάλτενμπρουνερ, ή του Υποστράτηγου των Ες-Ες Μούλερ. Τέλος, 800 κρατούμενοι δηλητηριάστηκαν με αέρια στο Γκούζεν Ι. Δεν ξέρω πού βρίσκεται ο Επιλοχίας των Ες-Ες Γενσκ, ο οποίος δολοφόνησε 700 τροφίμους στο Γκούζεν.

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 61

Ο Γενσκ, με εξωτερική θερμοκρασία μείον 12 βαθμούς Κελσίου, ανάγκαζε τους κρατουμένους να βουτήξουν στο νερό και στη συνέχεια να σταθούν ολόγυμνοι στο κρύο μέχρι να πεθάνουν. Ο Δρ Κίζερβαϊτερ σκότωνε τους τροφίμους με ενέσεις βενζίνης. Ο Ανθυπολοχαγός των Ες-Ες Δρ Ρίχτερ, καθώς χειρουργούσε τροφίμους, ανεξάρτητα από το αν ήταν άρρωστοι ή υγιείς, ξερίζωνε ένα κομμάτι του εγκεφάλου τους προκαλώντας το θάνατό τους. Αυτό συνέβη σε περίπου 1.000 κρατουμένους. Ο Αντιστράτηγος των Ες-Ες Πόολ έστειλε αδύναμους και άρρωστους κρατούμενους στο δάσος και τους άφησε να πεθάνουν από την πείνα. Οι άρρωστοι προσπάθησαν να μείνουν ζωντανοί τρώγοντας γρασίδι και το φλοιό δέντρων, αλλά όλοι πέθαναν από την πείνα. Ο Πόολ, επίσης, μείωσε στο μισό τις μερίδες του φαγητού των κρατουμένων και θανάτωσε όλους τους αδύναμους και άρρωστους κρατούμενους στον θάλαμο αερίων. Αυτός ο θάλαμος βρισκόταν στο Χάρτχαϊμ, δέκα χιλιόμετρα μακριά από το Λιντς. Περίπου 1.500.000 κρατούμενοι δηλητηριάστηκαν εκεί με αέρια. Στο Μαουτχάουζεν, όλοι οι δηλητηριασμένοι με αέρια κρατούμενοι καταχωρήθηκαν στα αρχεία νεκροί από φυσικά αίτια. (Σημείωση: Ο εκτιμώμενος καταγεγραμμένος αριθμός των κρατουμένων που θανατώθηκαν σε θαλάμους αερίων στο Χάρτχαϊμ είναι 30.000.) Ο Πόολ μου έστειλε 6.000 γυναίκες και παιδιά, που χωρίς τροφή και ενώ είχε παγετό, μεταφέρονταν σε ανοιχτά φορτηγά για περίπου δέκα μέρες. Με διέταξε να στείλω τα παιδιά μακριά. Πιστεύω ότι όλα πέθαναν. Από τότε και έπειτα, έγινα πολύ νευρικός. Με εντολή από το Βερολίνο 2.500 κρατούμενοι, σε μια μεταφορά από το Άουσβιτς, λούστηκαν με ζεστό νερό και αναγκάστηκαν να σταθούν στο κρύο μέχρι να χάσουν τη ζωή τους. Ο Αϊγκμπούργκερ δεν έστειλε φαγητό, και διέταξε το 50% των τροφίμων που προορίζονταν για τους κρατουμένους να παραδοθεί στον άμαχο πληθυσμό. Με διαταγή του Γκλουξ οι κρατούμενοι που απασχολούνταν στο κρεματόριο έπρεπε ν’ αποσύρονται κάθε τρεις εβδομάδες και να πυροβολούνται στο σβέρκο, επειδή γνώριζαν πάρα πολλά. Επιπλέον, διατάχθηκε ότι όλοι οι γιατροί και το νοσηλευτικό προσωπικό έπρεπε να σταλούν σ’ ένα υποτιθέμενο στρατόπεδο εργασίας, προκειμένου να θανατωθούν. Ο Πόολ με την παρέα πολλών γυναικών έδιναν μεγάλες δεξιώσεις και πάρτι σε μια έπαυλη. Στην έπαυλη εργάζονταν κρατούμενοι, οι οποίοι στη συνέχεια θανατώθηκαν επειδή είχαν δει πάρα πολλά, με την κατηγορία της κλοπής. Μεταφέρθηκαν στο Μαουτχάουζεν με την εντολή «ν’ αφανιστούν». Ο Χίμλερ έδωσε την εντολή να φορτωθεί ένας κρατούμενος με μια πέτρα 45 κιλών στην πλάτη και τον ανάγκασε να τρέξει γύρω-γύρω μέχρι που έπεσε νεκρός. Στη συνέχεια μας διέταξε να δημιουργήσουμε μια επιχείρηση που να λειτουργεί μ’ αυτό το σύστημα. Οι κρατούμενοι έπρεπε να μεταφέρουν πέτρες μέχρι να καταρρεύσουν, και τότε πυροβολούνταν με τη δικαιολογία –στα πρακτικά– ότι «προσπάθησαν να ξεφύγουν». Άλλοι οδηγήθηκαν και ρίχτηκαν σ’ ένα φράκτη από ηλεκτροφόρο σύρμα υψηλής τάσης. Άλλοι, κυριολεκτικά, κομματιάζονταν από το σκυλί με το όνομα «Κύριος» που ανήκε στον διοικητή του στρατοπέδου Μπάχμαϊερ. Στις 30 Απριλίου 1933, οι κρατούμενοι του στρατοπέδου διατάχτηκαν να συγκεντρωθούν στην αυλή. Εκεί πυροβολήθηκαν σαν άγρια ζώα από τον Αντιστράτηγο των Ες-Ες Νίντερμαϊερ και την Γκεστάπο. Συνολικά, απ’ όσο γνωρίζω, 65.000 κρατούμενοι δολοφονήθηκαν στο Μαουτχάουζεν. Στις περισσότερες περιπτώσεις, εγώ ο ίδιος έπαιρνα μέρος στις εκτελέσεις, μ’ ένα μικρό όπλο. Οι άνδρες των Ες-Ες είχαν εκπαιδευτεί στη σκοποβολή σε περιοχές όπου οι τρόφιμοι χρησιμοποιήθηκαν ως στόχοι. O Χίμλερ και o Αντιστράτηγος Καλτενμπρούνερ με διέταξαν να σκοτώσω όλους τους κρατούμενους αν τα μέτωπα πλησίαζαν το Μαουτχάουζεν. Είχα εντολές από το Βερολίνο ν’ ανατινάξω το Μαουτχάουζεν και το Γκούζεν, συμπεριλαμβανομένων όλων των κρατουμένων. Όλοι οι κρατούμενοι επρόκειτο να μεταφερθούν στο ορυχείο Γκούζεν και ν’ ανατιναχθούν. Η ανατίναξη έπρεπε να πραγματοποιηθεί από τους Αντιστράτηγους Βόλφραμ και Άκερμαν. Την απόφαση αυτή την εξέδωσε ο Πόολ». Ο Τσιράις πέθανε λίγο μετά την ανάκριση.

Το παραπάνω απόσπασμα είναι ακριβές αντίγραφο από τις αυστριακές δικαστικές αρχές από στη δίκη του Δρος Γκουίντο Σμιντ, όπως δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Wiener Arbeitszeitung, 20 Σεπτεμβρίου 1945.

[61]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 62

[62]

ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ Στο γραφείο του Σνάιντερ. Πίσω τους, στο ημίφως, κελιά με Γερμανούς κρατούμενους. Μπαίνει ο Ιάκωβος. ΣΝΑΪΝΤΕΡ Κάθισε… Έχεις πιει ποτέ απ’ αυτό; ΙΑΚΩΒΟΣ Τι είναι; ΣΝΑΪΝΤΕΡ Θα το έχεις ακουστά, το λένε ουίσκι… ΙΑΚΩΒΟΣ Ναι, ξέρω… ΣΝΑΪΝΤΕΡ (του βάζει να πιει) …Βλάκες που είναι οι Γερμανοί, πίστεψαν έναν παράφρονα που φώναζε: «Δεν θέλουμε βούτυρο, θέλουμε κανόνια!» Να γιατί οι Γερμανοί χάνουν πάντα τον πόλεμο. Γιατί προτιμάνε τα κανόνια απ’ το βούτυρο. (Ο Ιάκωβος καίγεται με το ουίσκι.) Αν δεν σ’ αρέσει το ουίσκι, μη στεναχωριέσαι, όλα τα καλά πράγματα είναι δύσκολα στην αρχή. Είναι ώσπου να τα καταλάβεις… Οι Αμερικάνοι λένε πως θα πάρετε παράσημο, γιατί με κίνδυνο της ζωής σας σώσατε τα αρχεία… ΙΑΚΩΒΟΣ Ποιος νοιάζεται για παράσημα… Τελικά, πόσοι είναι οι νεκροί; ΣΝΑΪΝΤΕΡ 240.000… Οι περισσότεροι γίνανε στάχτη που σκόρπισε… ΙΑΚΩΒΟΣ ...μου είπαν πως θα μείνεις. ΣΝΑΪΝΤΕΡ Δεν πρόκειται να φύγω από το Μαουτχάουζεν πριν βεβαιωθώ πως οι φάκελοί τους είναι αρκετά δίκαιοι για μια δικαστική απόφαση «εκατοντάκις εις θάνατον δι’ αγχόνης». Εδώ είναι τα βιβλία που είχατε κρύψει. ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΣΕ ΚΕΛΙΑ ΙΑΚΩΒΟΣ Τι κάνουν τώρα; ΣΝΑΪΝΤΕΡ Σκέφτονται… ΙΑΚΩΒΟΣ Σκέφτονται; ΣΝΑΪΝΤΕΡ Ξαφνικά ανακάλυψαν το μυαλό τους. Μη γελιόμαστε. Αν γινόταν να τους ξαναφέρεις στα πόστα τους, τα ίδια θα έκαναν και χειρότερα. Όμως αυτοί θα δικαστούν, θα κρεμαστούνε. Όλους τους άλλους ποιος θα τους δικάσει; Όλα αυτά τα εκατομμύρια Γερμανών που τα ξέρανε όλα, που τα ανέχτηκαν όλα, ποιος θα τους δικάσει; Νομίζεις πως όλες αυτές οι δολοφονίες γίνονταν μόνο στα κρυφά στο Άουσβιτς, στο Νταχάου, στο Γκούζεν, στο Μαουτχάουζεν; Βλάκα… Όλα αυτά άρχισαν στο Μόναχο και στο Βερολίνο απ’ το 33… Με γιορτές και με τραγούδια… Μπορείς να φανταστείς ότι οι δήθεν αγαθοί αυτοί αγρότες γύρω απ’ το Μαουτχάουζεν δεν ξέρανε τι γινόταν εδώ μέσα; Είναι δυνατόν εννέα ολόκληρα χρόνια να μην είδανε τίποτα, να μην ακούσανε τίποτα, να μην καταλάβανε τίποτα; Μήπως δεν βλέπανε τα συνεργεία απ’ τους σκελετούς που δουλεύανε κάτω στο χωριό, στα χτήματα, στις σιδηροδρομικές γραμμές;… Όλοι τα ξέρανε… Ολόκληρη η Γερμανία απ’ άκρο σ’ άκρο το γνώριζε… Άλλωστε τις ίδιες θηριωδίες που έκαναν οι Ες-Ες στα στρατόπεδα τις έκανε με την ίδια ευκολία η Βέρμαχτ στα κατεχόμενα εδάφη. Όλοι τα ξέρανε, όλα τα ξέρανε… ΙΑΚΩΒΟΣ Ηρέμησε . ΣΝΑΪΝΤΕΡ Μην πιστεύετε κανέναν, μην τους πιστέψετε ποτέ… Οι Ες-Ες στα στρατόπεδα σταδιοδρομούσαν ανταγωνιζόμενοι ποιος θα είναι ο χειρότερος. Και φροντίζανε να το μάθουν οι ανώτεροί τους στο Βερολίνο. ΙΑΚΩΒΟΣ Είσαι καλά; ΣΝΑΪΝΤΕΡ Πήγαινε κοιμήσου, αύριο θα είμαι καλά, έλα αύριο… ΙΑΚΩΒΟΣ Καληνύχτα… Βγαίνει. [Από το κείμενο της παράστασης]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 63

[63]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 64

[64]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 65

TEΛEYTAIA EIKONA «Μια φορά κι έναν καιρό ήταν μια γυναίκα και το απόγευμα έβαλε τη σκάφη στην αυλή για να πλύνει... Είχε κάνει πολλά παιδιά, αλλά τώρα ήταν μονάχη. Ο μικρός της γιος είχε πάει στρατιώτης. Τι παρακάλια έκαμε, τι κλάματα για να τον καταφέρει να μην πάει. Άδικος κόπος. Εκείνος από μικρός ήταν έτσι. Έφευγε το πρωί και χανόταν όλη μέρα. Το βράδυ γύριζε πληγιασμένος με τα βρακιά κουρελιασμένα. Και νάσου εκείνο τ' απόγεμα παράτησε τον πόλεμο κι ήρθε σπίτι. Τα ρούχα του ήταν γεμάτα ξερά αίματα και λάσπες. Κρατούσε το ντουφέκι του κι ένα σακούλι. Επειδή ήξερε πως η μάνα του θα θύμωνε, φοβότανε να μπει στην αυλή. Εκείνη όμως δε θύμωσε. Έσκυψε πιο πολύ στη σκάφη, έπλενε κι έκλαιγε. Ο στρατιώτης μπήκε σιγά-σιγά μέσα κι έκατσε στο πεζούλι του πηγαδιού. «Βγάλε τα ρούχα σου να τα πλύνω» είπε η μάνα του. «Κοίταξε χάλι, σ' όλη μου τη ζωή δεν κάνω άλλη δουλειά απ' το να παστρεύω αίματα και λάσπες». «Διψώ», είπε ο γιος της, «έχω ξεχάσει πώς είναι το καθαρό νερό». Ήπιε νερό κι ύστερα μπήκε στο σπίτι να βγάλει τα ρούχα του. Έβγαλε τ' αμπέχονό του και τότε η μάνα είδε πως οι σφαίρες του 'χανε σκάψει την καρδιά. Έπεσε σε μια καρέκλα, άσπρη σαν το πανί. Ο στρατιώτης έκατσε στην άκρη του κρεβατιού και είπε:., «μη στεναχωριέσαι, τώρα δε θα ξαναπάω στον πόλεμο». Η μάνα μάζεψε μάνι-μάνι τα ματωμένα ρούχα και βγήκε στην αυλή. Τα’ βαλε στη σκάφη με καθαρό νερό και τα’ πλυνε. Τ' άπλωσε και ξαναμπήκε στο σπίτι. Ο γιος της είχε ξαπλώσει στο κρεβάτι. Έγειρε πάνω του κι άρχισε να τον νανουρίζει και να κλαίει και κάπου κάπου να του λέει: ‘Ρέμπελο παιδί, ποτέ σου δε θα βάλεις μυαλό». Ο στρατιώτης έκλεισε τα μάτια, αποκοιμήθηκε κι εκείνη σκεφτότανε: ‘Αχ, να’ σουν πάντα έτσι φρόνιμος». Τότε άκουσε βήματα στην αυλή. Πήγε στην πόρτα και είπε στον άνθρωπο που είχε έρθει να κάνει ησυχία. Ήταν ο γραμματέας της Κοινότητας. Της είπε στ' αυτί: «Ήρθα να σου πω πως ο γιος σου σκοτώθηκε στον πόλεμο». «Το ξέρω», απάντησε η μάνα, «μέσα τον έχω, στο κρεβάτι του... Έπλυνα και τα ρούχα του». Ο γραμματέας κοίταξε τ' απλωμένα ρούχα του στρατιώτη που ήταν σκισμένα απ' τις σφαίρες. «Θένε μπάλωμα» είπε. Η μάνα τού ψιθύρισε στ' αυτί: «Δε θα του τα μπαλώσω, πιο καλά να μην έχει να βάλει, αλλιώς θα ξαναφύγει...»… και ζήσανε καλά κι εμείς καλύτερα»... [Από το κείμενο της παράστασης]

[65]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 66

μαουτχαουζεν η μουσικη

[66]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 67

Το 1966, κυκλοφορεί η «Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν»: πρόκειται για τέσσερα μελοποιημένα ποιήματα του Ιάκωβου Καμπανέλλη, που αφορούν στην περίοδο της κράτησής του στο Μαουτχάουζεν, μελοποιημένα από τον καλό του φίλο Μίκη Θεοδωράκη. Στην αρχική ελληνική έκδοση του έργου, που ηχογραφήθηκε το 1966 με τη φωνή της Μαρίας Φαραντούρη, περιλαμβάνεται η «Μπαλάντα του Μαουτχάουζεν» («Άσμα ασμάτων», «Ο Αντώνης», «Ο δραπέτης» και «Όταν τελειώσει ο πόλεμος») καθώς και έξι τραγούδια άλλων ποιητών (Γκάτσου, Χριστοδούλου, Σταύρου, Λειβαδίτη). Τα έξι τραγούδια αργότερα ο Θεοδωράκης, για να τιμήσει την ερμηνεύτριά του, τα ονόμασε «Κύκλος Φαραντούρη». Στην γερμανική έκδοση, που ηχογραφήθηκε μεταξύ των ετών 1995 και 1999, περιλαμβάνονται τα τέσσερα μελοποιημένα ποιήματα του Καμπανέλλη σε τρεις γλώσσες: την ελληνική, την εβραϊκή και την αγγλική. Το ύφος των τραγουδιών ποικίλλει ανάμεσα στις γλωσσικές αποδόσεις μεταξύ της τζαζ και της κλασικής μουσικής. Τραγουδάνε η Μαρία Φαραντούρη, η Ελινόαρ Μοάβ Βενιάδη και η Νάντια Βάινμπεργκ. Στο τέλος αυτής της έκδοσης περιλαμβάνονται τα λόγια του Σιμόν Βίσενταλ, ενός επιζήσαντα του Μαουτχάουζεν. [67]

[…] Με τον Καμπανέλλη γνωρίστηκα το 1952 και κάναμε πάρα πολλά πράγματα μαζί τότε. Δεν είχαμε μόνο επαγγελματική σχέση αλλά και μια καλή φιλία. Όταν έγραψε το Μαουτχάουζεν, το έδωσε στον Μίμη Δεσποτίδη στο Θεμέλιο, ο οποίος του είπε γράψε και τέσσερα ποιήματα, να βάλει μουσική ο Μίκης για να μπορέσουμε να λανσάρουμε περισσότερο το βιβλίο. Ένα απόγευμα ήρθε στο σπίτι μου ο Καμπανέλλης, μου είπε την ιστορία, τα κοίταξα, μου άρεσαν πάρα πολύ. Του λέω: αύριο, μεθαύριο θα είναι έτοιμα. Όταν έφυγε ο Ιάκωβος, κάθισα στο πιάνο, τελείωσα το πρώτο ποίημα, το «Άσμα Ασμάτων», και τον παίρνω τηλέφωνο. Δεν είχε φτάσει ακόμα σπίτι του. Τον ξαναπαίρνω, του λέω: θες να ακούσεις το πρώτο τραγούδι; Και του το έπαιξα στο πιάνο. Αυτό που εισέπραξα από το Μαουτχάουζεν δεν μπορώ να το περιγράψω, το έχω εκφράσει με τη μουσική μου, το εξέφρασα πλήρως νομίζω. Δεν περιγράφεται με λόγια αυτό. Σέβομαι πάρα πολύ το κείμενο και με εμπνέει το κείμενο, ακούω τη μουσική. Στο Μαουτχάουζεν την άκουσα πλήρως τη μουσική. Ήταν στιγμιαίο αυτό που συνέβη. Σ’ αυτό το έργο έκανα ένα νέο είδος ενορχήστρωσης, επειδή ήταν διαφορετικό το κείμενο και το νόημά του, και ήταν φυσικά και η παρουσία της Μαρίας Φαραντούρη. Έγινε η παρουσίαση του βιβλίου και της μουσικής μαζί – ήταν το 1965, σ’ ένα θέατρο της Ιπποκράτους. Έγινε χαλασμός κόσμου. Μαγεία. Λείπουν φωνές σαν του Καμπανέλλη σήμερα. Μίκης Θεοδωράκης

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 68

μαουτχαουζεν τα τραγουδια

[68]

Άσμα ασμάτων

Ο δραπέτης

Τι ωραία που είν’ η αγάπη μου με το καθημερνό της φόρεμα κι ένα χτενάκι στα μαλλιά. Κανείς δεν ήξερε πως είναι τόσο ωραία. Κοπέλες του Άουσβιτς, του Νταχάου κοπέλες, μην είδατε την αγάπη μου; Την είδαμε σε μακρινό ταξίδι, δεν είχε πια το φόρεμά της ούτε χτενάκι στα μαλλιά. Τι ωραία που είν’ η αγάπη μου, η χαϊδεμένη από τη μάνα της και τ’ αδελφού της τα φιλιά. Κανείς δεν ήξερε πως είναι τόσο ωραία. Κοπέλες του Μαουτχάουζεν, κοπέλες του Μπέλσεν, μην είδατε την αγάπη μου; Την είδαμε στην παγερή πλατεία μ’ ένα αριθμό στο άσπρο της το χέρι, με κίτρινο άστρο στην καρδιά. Τι ωραία που είν’ η αγάπη μου, η χαϊδεμένη από τη μάνα της και τ’ αδελφού της τα φιλιά. Κανείς δεν ήξερε πως είναι τόσο ωραία.,

Ο Γιάννος Μπερ απ’ το βοριά το σύρμα δεν αντέχει. Κάνει καρδιά, κάνει φτερά, μες στα χωριά του κάμπου τρέχει. «Δώσε, κυρά, λίγο ψωμί και ρούχα για ν’ αλλάξω. Δρόμο να κάνω έχω μακρύ, πάν’ από λίμνες να πετάξω». Όπου διαβεί κι όπου σταθεί, φόβος και τρόμος πέφτει. Και μια φωνή, φριχτή φωνή: «κρυφτείτε απ’ τον δραπέτη». «Φονιάς δεν είμαι, χριστιανοί, θεριό για να σας φάω. Έφυγα από τη φυλακή στο σπίτι μου να πάω». Α, τι θανάσιμη ερημιά στου Μπέρτολτ Μπρεχτ τη χώρα. Δίνουν το Γιάννο στους Ες Ες, για σκότωμα τον πάνε τώρα.

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 69

Ο Αντώνης Εκεί στη σκάλα την πλατιά στη σκάλα των δακρύων στο Βήνερ Γκράμπεν το βαθύ το λατομείο των θρήνων Εβραίοι κι αντάρτες περπατούν, Εβραίοι κι αντάρτες πέφτουν, βράχο στη ράχη κουβαλούν βράχο σταυρό θανάτου. Εκεί ο Αντώνης τη φωνή φωνή, φωνή ακούει ω καμαράντ, ω καμαράντ βόηθα ν’ ανέβω τη σκάλα. Μα κει στη σκάλα την πλατιά και των δακρύων τη σκάλα τέτοια βοήθεια είναι βρισιά τέτοια σπλαχνιά είν’ κατάρα. Ο Εβραίος πέφτει στο σκαλί και κοκκινίζει η σκάλα κι εσύ, λεβέντη μου, έλα εδώ βράχο διπλό κουβάλα. Παίρνω διπλό, παίρνω τριπλό μένα με λένε Αντώνη κι αν είσαι άντρας, έλα εδώ στο μαρμαρένιο αλώνι.

Άμα τελειώσει ο πόλεμος Κορίτσι με τα φοβισμένα μάτια, κορίτσι με τα παγωμένα χέρια, άμα τελειώσει ο πόλεμος μη με ξεχάσεις. Χαρά του κόσμου, έλα στην πύλη να φιληθούμε μες στο δρόμο, ν’ αγκαλιαστούμε στην πλατεία. Κορίτσι με τα φοβισμένα μάτια, κορίτσι με τα παγωμένα χέρια, άμα τελειώσει ο πόλεμος μη με ξεχάσεις. Στο λατομείο ν’ αγαπηθούμε, στις κάμαρες των αερίων, στη σκάλα, στα πολυβολεία. Κορίτσι με τα φοβισμένα μάτια, κορίτσι με τα παγωμένα χέρια, άμα τελειώσει ο πόλεμος μη με ξεχάσεις. Έρωτα μες στο μεσημέρι σ’ όλα τα μέρη του θανάτου ώσπου ν’ αφανιστεί η σκιά του. Κορίτσι με τα φοβισμένα μάτια, κορίτσι με τα παγωμένα χέρια, άμα τελειώσει ο πόλεμος μη με ξεχάσεις.

[69]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 70

[70]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 71

ΟΡΧΗΣΤΡΑ ΠΑΤΡΩΝ Το 1991 το Διοικητικό Συμβούλιο του Δημοτικού Ωδείου Πατρών αποφάσισε τη δημιουργία Ορχήστρας Εγχόρδων με ονομασία «Οι Σολίστ Της Πάτρας» και την ανάθεση της μουσικής διεύθυνσης στον μαέστρο Δημήτρη Μποτίνη. Η Ορχήστρα αποτελείται από διακεκριμένους μουσικούς με τεχνική αρτιότητα η οποία τους επιτρέπει να λύνουν τα πιο σύνθετα καλλιτεχνικά προβλήματα και να συμπεριλαμβάνουν στο ρεπερτόριό τους έργα συνθετών από τη μπαρόκ εποχή έως τον 20ό αιώνα. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στα έργα Ελλήνων συνθετών, τα οποία παρουσιάζονται σε ετήσια βάση. Αξίζει να σημειωθεί ότι κάποια από τα έργα αυτά είναι αφιερωμένα στην Ορχήστρα. Η Ορχήστρα Πατρών καταξιώθηκε πανελλαδικά έχοντας μια σημαντική παρουσία σε φεστιβάλ διαφόρων μεγάλων πόλεων. Πραγματοποίησε συναυλίες στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών και Θεσ/νίκης και συμμετείχε στα εκπαιδευτικά τους προγράμματα. Το 1999 αποφασίστηκε η ανάθεση της διεύθυνσης της Ορχήστρας στον διακεκριμένο μαέστρο Saulius Sondeckis, καθώς επίσης και η μετονομασία της σε Ορχήστρα Πατρών. Στο σημείο αυτό σηματοδοτήθηκε η έναρξη μιας διεθνούς καριέρας με την πραγματοποίηση ενός μεγάλου αριθμού συναυλιών σε Ιταλία, Αυστρία, Γαλλία και Γερμανία. Αξίζει να σημειωθούν οι εμφανίσεις στο Philharmony’s Grand Hall του Μονάχου και οι πέντε συναυλίες στο Mirabell Schloss στο Σάλτσμπουργκ. Ενδεικτικά αναφέρεται η συμμετοχή της στα Φεστιβάλ Catania Musica Estate, Festival da Bach a Bartok, Feste musicali in Emilia Romagna, 32èmes Semaines Musicales du Mont Blanc στο Σαμονί της Γαλλίας, Ost-West Musik Fest 2000 στην Αυστρία, Deutsche Mozart Tage 2000 στο Ουμπερλίνγκεν της Γερμανίας, καθώς και στο Διεθνές Φεστιβάλ Πάτρας και Αθηνών. To 2004 στο Ωδείο Ηρώδου Αττικού στην Αθήνα με την προσφώνηση «the best sound of Greece» επιλέχθηκε για την επίσημη συναυλία, την παραμονή της έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων, για τους υψηλούς προσκεκλημένους απ’ όλο τον κόσμο, εκπροσωπώντας επάξια την Ελλάδα και την πόλη της Πάτρας. Την Ορχήστρα Πατρών έχουν διευθύνει διακεκριμένοι μαέστροι, όπως: Alexandru Lascae, Μaxim Schostakovich, John Georgiadis, A. Sunshine, V. Schmidt-Gertenbach, Georg Mais, Αλέξανδρος Μυράτ, Νίκος Τσούχλος, Θεόδωρος Αντωνίου και άλλοι. Έχει συμπράξει επίσης με διεθνούς φήμης σολίστ όπως οι: Μ. Τιρίμος, Άρης Γαρουφαλής, Δημήτρης Σγούρος, P. Lang, Alexei Lubimov, Yuri Martynov, Λεωνίδας Καβάκος, Γιώργος Δεμερτζής, Z. Bron, I. Oistrach, V. Tretyakov, L. Leskowitz, G. Winischhofer V.J. Geffert, N. Kynaston, G. Touvron, B. Soustrot, O. Sautter, Ευάγγελος Μπουντούνης, Κώστας Κοτσιώλης, Ε. Ασημακόπουλος, καθώς και με το σύνολο σχεδόν του δυναμικού της ελληνικής κλασικής μουσικής σκηνής. Έχει κάνει ηχογραφήσεις για την Ελληνική Ραδιοφωνία και παραγωγή CD. Iδιαίτερα πρέπει να σημειωθεί ότι οι ηχογραφήσεις στις όπερες του Χαίντελ Ιούλιος Καίσαρας, Ταμερλάνος, Αριάδνη στην Κρήτη παίζοντας σε όργανα εποχής –ήταν το πρώτο ορχηστρικό σύνολο σε όργανα εποχής στην Ελλάδα υπό τη διεύθυνση του Γιώργου Πέτρου– απέσπασαν διεθνείς διακρίσεις, όπως τα τρία σπουδαία βραβεία ECHO για την καλύτερη ηχογράφηση όπερας της χρονιάς από τη Γερμανική Ακαδημία Δίσκου, μοναδική διάκριση για ελληνική ορχήστρα, τις διακρίσεις Editor’s Choice από το περιοδικό Gramophone και Choc από το περιοδικό Le monde de la Musique, καθώς και το βραβείο της Ένωσης Ελλήνων Κριτικών Θεάτρου και Μουσικής. Η ηχογράφηση του Ταμερλάνου προτάθηκε από τους Times του Λονδίνου ως ο δίσκος της εβδομάδας.

[71]

pgr202_2_12_Layout 1 3/12/2012 2:58 μμ Page 72

Επιμέλεια ύλης-Έκδοσης ΕΛΙΖΑ ΣΥΝΑΔΙΝΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΖΑΘΑΣ ΚΑΤΙΑ ΣΠΕΡΕΛΑΚΗ Φιλολογική επιμέλεια ΛΗΤΩ ΤΣΕΚΟΥΡΑ Φωτογραφίες ΑΡΧΕΙΟ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΚΑΜΠΑΝΕΛΛΗ ΠΗΓΕΣ ΑΠΟ ΤΟ ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ Καλλιτεχνική επιμέλεια ΓΕΩΡΓΙΑ ΑΛΕΒΙΖΑΚΗ Εκτύπωση ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΟΥΛΕΔΑΚΗΣ

μαουτχαουζεν