drs. R. Steensnta
De oude friese kerken
Ter inleiding Friesland is rijk aan monumentale kerken. Het silhouet van de torens is nĂ uweIijks weg te denken uit het beeld van
friese kerk of or.er een bepaald onderdecl van de kerker.r. Bij aanrnelding krijgt men een ringband voor het bewaren van
dorp en stad, telwijl de kerken
de publikaties.
reeds
ongeveer 9O0 jaar het belangrijkste onderdeel vormen van de bouwkur.rst in Fries-
land. Zij herbergen dikwijls ecn schat aan beeldhouwkunst, schilderkunst en ho,rtsnijwcrk, terwijl vele onderdelen men denke bijv. aan zerken en rouwborden
-
van belang zijn voor de bestudering van de geschiedenis van dorp en streek. Door de ontvolking van het platteland is het voortbestaan
van
verschillende kerker.r
in gevaar, hetgeen geleid heelt tot de oprichting van de Stichting Alde Fryske Tsjerken. Deze Stichting neemt bedreigde
kerken over, restaureert ze zonodig en zoekt er een nieuwe bestemming voor. Zij kan dat echter alleen doen mer steun van een groot aantal donateurs. Met het oog op het gezegde ,,Onbekend maakt onbemind" en om de donateurs nauwer bij het werk van de Stichting te betrekken, krijgt iedere donareur rweemaal per jaar een publikarie over een
Foto's: Alex Luttmer en Jan Schurer
In dit
eerste
artikel wordt een overzicht
uln
de kerken en hun irrvcrrrarir.
gege\en
In
de eerste plaats ecn beschrijving van
de bouwstijlen en van verschillende belangwekkende onderdeler.r .,'an het eksterieur, terwijl ouk aan de omgeving van de kerk aandacht geschonken wordt. Bij de bespreking van het 'interieur valt vooral de nadruk op de inrichting en de preekstoelen. Na deze beschrijving volgt een hoofdstuk over de lotgevallen van de kerken, waarna een schets van de huidige situatie dit artikel afsluit, een artikel dat men kan beschouwen als een globaal overzicht van al de facetten van de friese kerken, die te ztjner tijd in afzonderlijke artikelen beschreven zullen worden. Een viertal artikelen zljn reeds in voorbereiding.
Tcnslotte: dit artikel wil niet meer zijn dan een overzicht met voorbeelden, geen volledige beschrijving.
tq, OLDEBERKOOP, her romaanse tufstenen schip (links op de Íoto)
Jatecit uit de l2de ecuv. De versiering besrrrr t,iL sprrrvclden dic rftr it.el.rrd mer rwee of drie L.oo;icr gedekt zijn. De kerk is later naar het oosten nret in bakstecn opgetroliken decl vergroot. Dc sluiting (rechts) datcert uit een
cle 16de ccurv.
GROU\í, de romaanse noorclnturir van het schip. De beneclcn zone van tu{stecn (1Jcle eeuw) is versicrcl mct ronclÉoogtel.lcn, clie tot clc' grond roe doorlopcn. I)c hovcn;tc zone vln tui- etr en bakstecn is *'a.rrschijnliik ' in hct begin vrn de 13de eeuu. r'ernicurvd (srnallc, cnigszins spitsbogige lerstcrs). Hct benedenriee'l is opgelirpt nrct kleine stcen. Dc laddcrs werden lroeqcr bij brrndcn gebru ih i.
\(/L,STli
RCI L'llrs'f
,
ecn gedeelte van cle zuitlmuur van de gchccl uit bak steen gebouwde ronr rirllse
kerk (omsrrceks tl0O1. ln
het benedendecl vij{ r,.11lg bogen, met in de middclsie de ingang. Links nog ccn
rorllaans lcostcr. )
f{ï
Bouwstijlen en ouderdom
van de muur aan te tasten. Vaak zijn de ramen binnen een spaarveld geplaatst, sen deel u.rn de muur met iets terug-
a
springend metselwerk. Deze spaarvelden
Ronaanse kerken
We mogcn a.rnllemen dat al spoedig na
cle beherins van de Friezen tot het Christenclom de eerste kerkjes in or.rze strelren gebouwd zijn, waarbij 754
-
een gemakkelijk moord op Bonifacius tc onthouden jaartal is. De oudste kerken zijrr gebouwd van materiaal dat in eigen omgeving relwezig was, nl. irout, riet en zoclen. De bouw van stencn kerken kwam pas goed op gang na het vertrek van de Noormannen, clus na het j;rar 1000. Hier voor gebruikte men tufsteen, een zach;e, grijzc natuursteen uit hct Eifelgebergte, die via Rijn en IJsel naar onze streken vervoerd werd. Ondanhs de kosten er.t moeiten van dit vervoer over grote afstand, zijn er toch een flink aantal kerken in Frjesland mee gebouwd: ongeveer 40 kerken in onze provincie bestaan nog geheel of ten clelc uit tufstecn. Dit aantal is nog troter geweest, want verschillende rufstecnherken zijn in dc loop der tijd tloor bakstcenlierken vervangcn. in cie tweede helft var-r de 12cle eeuw otrtclekte men nl. in deze kontreien dat het mogelijk is om van hlei steen te bakhen en al spoedig ging rilen over op het bouwet.t n.ret de goedkopere baLsteen. Roncl 1200 r.ond deze overgang zijn beslag. De oudste friese herker-r z.ijn gebouwd in de romaanse stí.jl, waarbij de rondboog en de horizontale lijn overheersen. De ramen zijn klein om de drager.rde funktie van de muren zo weinig mogelijk te ondermijnen. Ze zijr vaak tamelijk hoog aangebracht, opdat men zo weinig mogelijk lrst z-ou frebben van de tocht. Het was niet nodig
dat deze ramen veel licht doorlieten, want de gelovigen k or.rden toch niet
lezen. Bij het koor, aan het oosteincle van de kerh, zitten de ramen hger cn aan vcrschillende zijclen, opdat cle zonucstralen
het altaar zo l;rng mogeli.jk konclen belichten.
Van bclang zijn clc rluurvcrsieringen die de romaanse muurpartijen op pessende wijze verlevencligen, zonder dc soliditeit
worden aan de bovenkant afgesloten cloor een of meer ronde bogen en aan de zijkant door lisenen, smalle vertikaal uit-
gemetselde muurgedeelten. Son-rs is het één groot spaarveld, dat van west naar
oost loopt, bijr'. in Oudega (Sm.), vaker zijn het verschillende hleine velden met twee of drie boogjes, bijv. Oldeberkoop en Genum. Opmerkeiijk ri.jk versierd is
noordmuur van de 12de eeuwse tuf'renen kcrl( te lelsunr, waar t*ee rijen spaarveldcr.r boven elkaar geplaatst zijn. Soms is de benedenzone ingedeeld in grote rondboogvelden die tot de grond cle
toe doorlopen, bijv. in \íestergeest, Grouw en Kimswerd. In laatstgenoemde plaats zijn de raampjes binnen deze bogen geplaatst. Hierbi.i
zijn nog allerlei
kleine variaties mogelijk, zoals de versiering met een keperfries, wat we bijv. in Dantumawoude aantreffen. Opmerkelijk is het klimmende boogfries op de fraaie, maar helaas sterk verminkte koorsluitirrg in Grouw. Verder heeft Jorwerd blokken en banden van vierkante tuf,
Vetsens
lise ne
n van bremer zandsteen,
F{antum dunne kolonnetten op de lisenen en Giekerk een koorrand die versierd is met roodzandstenen kolonnetten. De meeste van deze kerken zijn van tufstccn en werdcn voor het merendeel gebouwd in de 12de eeuw. Enkele dateren uit het einde van de 11de eeuw of van rond 1100, zoals het schip van de kerk te Stiens en de toren te lVeidum. De oudste bakstcnen romaanse herken datercn uit de tweede helft van de 12de eeuw
of rond 1200, zoals Aalsum, Bozum, F{ichturn,\lestergeest,rWijns en Zwichum. De bouw van de romaanse kerken duurt voort tot ver in de 13de eeuw. Friesland is in het geheel van de neder-
landse kerkbouw bijzonder rijk aan romaanse kerhen. Dikwijls zijn ze in later
tijd verbouwd, bijv. door de
aanbouw
van ecn gotisch koor of doordat er grote ramen in het romaanse muurwerk zijn
i:;
..t '.4
;;;*:;,;{;:*.:: HANTUMHUIZEN, de zuidzi.jde
van de kerk, clie uit het midden van de 13de eeuw dateert en duideli.lk de kenmerken van de romano-gotiek verroonr bij rnuurindeling,
siermerselwerk cn krralprofilering.
BOZUM, interieur van het 13de
eeuwse
koor, dat met zijn koepelgewelf srerkc verwantschap vcrtoont met de groninger
romano-gotische kerken. De bakstcncn rondsraafribben gaan omhoog rrn rood zandstenen kolonnetten en komen .amen in doorhangend rozet.
gebroken. Maar er bleef genoeg bewaarcl om dc romaausc kcrkbouw in orrze pro vincie tot een uniek bezit te maken.
b
Kerken ui.t de otergangstid tussen romaans en gotisch
h.r de provincie Groningen is een aantal kerken bewaard gebleven, daterend uit de 13de en eerste helft 14de eeuw, die een geheel eigen stijl vertonen: de romanogotiek. De meest opvallende kenmerken aan de buitenzijde zijn de indeling van
het muurwerk, de kraalprofilering
en
het siermetselwerk. De indeling van het rruurvlak geeft met name een grote verscheidenheid te zicn bij de gevcls van rcchtgesloten koren, zoals tc \Westeremden, Leermens en Garmerwolde. Naast
de opvallende dekoratie van het muurwerk heeft dez-e stijl als tweede henmerk de overwelving met koepelgewelven met vier, zes of acht ribben.
Ook in Friesland trcffcn wc cnkele herken aan die de kcnmerhen van deze romano-gotiek vertoncn.
In Janum
en
Hantumhuizen zijrr de muurvlakhen per travee aan de noord- en zuidzijde op dez.elf de wĂjz.e ingedeeld met ramen en nissen.
Ilij beide kerkcn z.ijn de nissen in diverse
voorz-icn van siermetselwerk
ffi *
KOLLUM, ecn forse sotischc kerk uit de twcedc brede spitsboo*rxrncn en stcunlrcrcn).
he
llt
van dc l5ric c.cuw (houe
BOLS\ÃAiID, interieur nalr hct oostcn. Dezc gotischc kerk, nrct in hct schip ecn sterir vertikaal rhsent, is gehcel in stecn ovcrrvclfcl (rniddcn 15cle ccun,).
6
voÍuren, terwijl kraalprofielen zijn aangcbr.r. hr llnc.. lirencrr. t'all( lt (rl lli5setl. De 13cle eeurvse hcrk vrn Bergum bezit
rijk gcschakeerd sien.netseln'crk in de rtissen v:ur tlc koorwand etr vatt cie oostr.nuuÍ van cle dwarspanclen. Iiraalproiieleu vinclen we r.crcler bij de kcrlien ven Hal[inr, Sybrantlahuis, Scxbierum, Morra cl Bozurn (koor). Siernetselwcrh tref t mcn o.:r. nog in c1e topgclel \:i1n de torclts te Jorwerd cn C)uclkcrk en in rlc schip-
muren vxn cle kerli te Veiclunr. Voor irocpel gc*'cl ven k ;1n in Friesi ;lt cl sc\\rezel.l worclen op cle kerken te Ilaututtrlruizctt, Ilergurl, Eestrunr et.i Britsut-t.t. Dc vragetl aangaanrlc clc verbrcicling r';rn ilez-e stijl in Frieslancl z-ijn ecn nader otrclerzoeli
v:rn cle bcstc voorbeelclcrt r',rn de gotieh
is Frieslencl is
cle
Nlartinikcrk te Bols-
*.ard (t446-'66), met uattrc bct koor, dat cvcn hoog is als het schip. r'uttar een veel
rijzirer indruh naakt door dc hoge nissclr nlet lichtc tracering, door de langgcrekte vcrtsters en .loor cle schalken van cle gewclfribbcn, die tot a,rn de grond
tc,c.loorlopeu.
d
protcst,lntse kcrkbouu
waard.
N;r clc relorrnetie ziirt itt f rieslantl slcchts wcinig lierken gcbouwd in de voor het protest'lntisnlc t,vperencic stijl vln de centreelbout,: r'icr1i:rute of veelhoekige licriicn, ri';rarit.t cic preclistoel ccntraal srr.r.t. \r,rorbecldcn hierr.irn zijrt: St. Anna
t
l:tnt
,gotischa kerleen
ln Iiricslirnd rs ric ronrltro liotick tiiel tor lrluri.-rk.'rrreir. nr.r.tr hitt ziitl itt r.g.ttstclling tot Grorringctr u'cl vcrscheitlcnc 3,,ri.ill,' k,:k,rr r(i,(.'Lrl. L)r "L.lll,tr tul tle gotick vitr.len rvc rcecls in tlc llde reriw. nr:lrr .lc bloeitijd is voor;rl clc i5cle ccut'. ln tlic tijil tercicn ttict;tliccl.t starlshet-kcn gcLrour'.1 als clic tc Irr;rttckcr, Ilolswarcl cn LccLrwlrtlett, lttatilf \ crrczctt ook ccn flinL;rantal fttrse clorpsiierJictt, bijr. die tc Biija, l{;jl.iard, ["o1lunr, ]\lirrncrtsgir. i.vi.jland ctr ()tttl\\'ottdc. ()oli * crclcn er kleincrc Lcrktn itt.lcze.tijl gcborLwcl, zolis clic te Oostrurl, iiatlijk cn tWanswcrd. 'fcnslorte tre ï'ictt rvc g()lis( hc kenncrkcn allr bij licrl'en tlit'itl oi,rsprong ou,lcr zijrr. Kcrlicrr, tlic op tlr'zc l ijzc r e rL-L,rrvt1 zijn, rt,rart o.l. tc llor utrt' Cloutuur. ()()\tcrbierulit ttt'l'zutrl. \.r .1.,2., r orr: lret..tlq,r ,111,, l. rr,','rtitr'
,rr.t rlc' k('llilr.r'l'(lr \J r (t( -('1,,\. I.r. bcl;rngrijk punt b;t cle sLrtiseltt k()jr\trtll( tics is dc konscntrr.tic .an clc gctcll.lrult
op .le hockpunt('11. irl Plililts Villl oP (l(' ge]relt warrtl: litrrit:e r'.,'l'..,t vci:\'ililqe ll cle lioepe lgc* ri\ rir. ii!:r ir) r\:i.\ e wlnil is Irici nlccr tltltli.q ,.r: ,1 , ll ,' ' r:,tlletl lillil .i:'ttl.g ll.1.l: rlen tegctrr,retkot,,. i'r,i, ruinrt hc]icht jng ,.r, ' ' , I iIl .ic.,' stijl ovcrhccrst ht't r.'i .'l'.;,; i .i^ '.r:i. iriji. brj spitsbogcrr cn li.lrL,-''icLitri.reltrt. [:ctt
l)alrclrie (1682), Wons (1/28) en Berli-
(1777 -'79). 1\lecstal bourvde men kcrlicn in clc tr,rilitionelc lengtevorm, ivet tlikwijls hct voorclccl htrd dat met.t lln tlc outlc furtclrtlctrtctt gebruik kon nrrrlien. bijr'.: \\I jtnrtrsutl (1633), Sloten
(1621) cn \\/olvcg,r (16'+6). Daar het hier onr tlc oude fricsc ]icrken gaet, wordcn ,lc nroiicittc kerLcrt rlic na clc oorlog ge-
bourrcl zijn, buitcn bcschotrt'ittg gelaten.
Een wandeling Íond de kerk
Hct is,rrrr re ratletr ortr
c1c
bczichtigiilg
\'.1n ('cn kcrli tc bcginncn urct ccn wancicling roncl hr:t gebouw: men hceft daarLrij,nrcest.rl ccn bcter zicht op de architcliruur cr clc semcrrsteiling .'an hct gci)()uw, (lirr e,rn tle bit.tnctrzi.jdc. Ve willen
'r'il .t.llll.ll / 1k( ll \\ ijzcrr rv:.trop nren bij cen clcr'*elijkc rvandclir.rg dier.rt rr' ]ettcn. ()rr te bcginnen is er clc onrgei rng vxrr rir licrii: sournrigc stitatt verlatcn jn irct lrurlschap (\\-ursr',crcl, \\'csthcrrr). trnclcrc op tctr Itouc ttrp (;\rllstrnl, I-{t;ogcbciutunr;. l)e Iierk tc (}rouw ligt l:r. r' r'11
irrgcLr,ruwrl tus-.t n rlc lruize n, terwijl itr Sticrrs cic r:iju'eg hct licrkhoI gehcel om-
.lrrit. ln irrrri,,'rci ligt dc i<clh vcrscholen rrlrrcr liit Vrijthot-. L3ijna ovcrai is dc l.t'rl, onrqcrlrt c]oor hct licrkhof, clat in ',, l" il,rrl.crr nog als Lrcgrlafplaats in gel-rrLril, i.. In,\.rl.unr is he,rst gccn g,ras
VORKUM, de sakristie in de hoch tussen hoor en zuidelijke dwarsarn. Deze l6de eeuwse srkri.ric is tcbou"J rncr rlwisselenJ rode en gcle b.Lk'rcerr cn qcrd na de refornatie o.a. als latijnse school gebruikt.
.$/[,lDUM, tletail vrn cle zuiclzijc{e. Dezc herh uit het begin van dc 13cle ecus. \'ertoolrt, o.ir. door het sicrnctsclr'erli in de nissen, cle invlocd lan dc romano-gotieh. Later is hier deze grote gotische ineang in-
.:cL'rokcn. rn( l l)u\ (n .lc .leur <, rr ni.jr. s r.rr in de middclecLrl.en het beclcl r.an cen heilige heeft restaan. Nog later is her raam L'otcrt de irr'j.rr'j,r.rnqel'rrilrt.
meeĂ? te zien, omdat hier vele invroners van Dokkum begraven zijn. Elk kerkhof is omgeven door een pacl, waarlangs dc begrafenisstoet enliele rnalen rond het hof trekt. In Marrum is dit aarr weerszijden met eel rij bomen omgeven. Dikwijls zijn de toegangshekken rijLelijh voorzien
Ferwerd, Grouw en Stiens. De oudste funktie van de toren was die als gelegen-
van doodssymbolen, zoals zcis, zandlo-
heid voor het ophanger.r van de hlok.
per, omgekeerde fakkels cn
doodskop, ,,Memerito
terwijl ook opschriften als Mori" de mens ad.n zijn sterfelijkheid herinneren.
De meeste van onze kerken hebben aan de westzijde een toren, 'waarvan het merendeel bekroond wordt door een spits.
Daarnaast vindt men een zadeldak of een koepel, terwijl Deinum bekend is om zijn ,,sipel". Terecht is het zadeldak voor 8
Friesland karallteristieh genoemd, hoervei
het niet de meerclerheid vormt en ook elders voorkomt. Toch kenmeriiend omclat een aantal opvallelde torens op deze wijze is afgedekt, zo;-Lls dic te Bolsward,
Soms hangt de
klok onder een afdah aan
de westgevel (Janurl),
terwijl nren in
een
aalltal dorpen, vobral in de zuidoosthoek van Friesland, klokkestoelen han aantreffen.'Deze zisn ten dele gebouwd bij kerken z-or-rder toren (Katlijk), ten dele op plaatsen waar kerk en torelr zijn a[gebroken (LoĂŤnga). Let u bij het bekijken
van de toren ook op de windwijzer: haan, paard, schip en anclere vorlnen.
ilij
cnkcle kerl<en treft men nog ecn sa-
kristie a,rn, ccn bilgebouw bij het koor wààr men clc voorwerpen ten behoel e van cie eredienst kon bewaren, zoals het
vaak kostbare vaatwerk cn de liturgische gewaden voor de geestelijken, die zich hier konder-r verkleden. De meeste sakristieën zijn nu in gebruik als konsistorie. De vroeggotische sakristie te Oostcrend bezit een gevel mer spitsboognissell.
In het
voorgaande is reeds gewezen op de verschillende bouwstijler-r en hun kenrrerken, zoclat dit belangrijke aspekt hier buiten beschouwing kan blijven. Nauw samenhangend
met cle bouwstijl is
de
vormgeving van de ingangen. Soms is het een eenvoudige romaanse ror-rdboog of gotische spitsboog. De kerk te Morra be\íE.STERGEEST, hagioskoop, een klein sraai raan, waardoor men op iets heiligs
kon zicn.
zit rog
een poortje met een klaverbladiroog, omgeven door een kraalprofiel.
Enkcle kerken bezitten een fraaie laatgotirche ing,rng'partij, s6lnIrrige mct ecn getorste bakstenen omlijsting, zoals te Blessum, Boxum, Kollumerzwaag en Minnertsga. Bij verschillende kerken treft
rnen boverr de ingang ecn nisie aan. waarin eens het beeld r.ar.r een heilige heeft gestaan, bijv. te \Weidum en Blija.
Dikwijls lijkt een ingang erg laag te zijn, hetgeen aanleiding heeft gegeverl tot de sage van de Noormannenpoortjes: bij het passeren van deze poortjes (in de noordnuur) zou men hebben moeten bukken r.oor cie Noorman. Onze kerher.r zijn echter gebouwd in een tijd dat hier geen Noorman meelwas. De oorzaak van de schijnbaar geringe hoogte van deze poortjes moet men zoehen in de voortdurende verhoging van het kerkhof door hct begraven. Een goed voorbeeld van een dergelijke ingang vindt men in de zuidmuur van de kerk te Buitenpost. Soms is zorvel de noord- als de zuidingang bewaard, bijv. in tVestergeest. Bij verscheidene kcrkcn zijn in het muurwerk bij of van het koor kleine vensters
op gerinre hoogte. Sommige zijn naderhand gedicht (Blija), vele nog of weer open (Eestrum, Westergeest). gemaakt
Deze venstcrs worden aangeduid als hagioskopen, d.w.z. dat mcn er door op het
heilige kon zien. \y'at dat heilige precies geweest is weten we niet: hct kan de irelk rret cle hostie geweest zrjn, de reliek van ecn heilige, de brandcnde godslamp of nog iets anders. Bij sommige kerken kon men cloor dit venster op het altaar zien, maar bij andcre was dat onrnogeli.jk. Tenslotte nog iets or.er het beeldhouw-
rverk dat mcn bij sommige kerkcn aatt de buitcnzijde kan aantreffen. Te E,e r.indcn we aan noord- en zuidzijde van
de 13dc eeuwse kcrk een rij goed ge-
vormde koppen van mensen en dieren
in
bakstecn. Maskerkopjes
in
tuf steen
kan men aantreffen in F{antum, Kimswerd cn Jorwerd. In de noordmuur van Achlurn is een onthoofd beeld van rode zandstecn ingernetseld. tstj zeer veel ker-
gen tlie aan de kathoiieke tijcl herinnerclen werden zoveel rlogeiijk verwijdcrcl, maar het gebouw zelf blcef staar, r'cn gebouw clat in zijn lengter.ornr gerichr vàs op het koor uret het altaar. I:r stond ook in de katholieke tijd meestal wcl ccrl preekstoel, nraar dat was niet het bc langrijhste onderdeel. Dit verandercle bij cle reformatie: de hervornrclen legclcr de ruadruk op dr' preek cn Llaarmec n'crcl clc
kansel het centrale pur.rt in clc kerh. Meest;rl liet rren cle preelistocl sta:rn op cie plaats, waar hij ooli vóór l58O stoncl, nl. aan de zuidzrjde op on€ievecr twe.'
uit het westen, anclers gezcgci: in oostelijke hell:t van het schip. Tocn cr in de loop van de i/cle en 18clc ccu*' steeds nreer banken in de kerkcn gcticrcle c1e
pl.L.rtrt *,cr.l.rr.
rirhrt. r'r.rr zilh I'ii.l.
op.tcllrrr{ ,l.t.irr lrr trit.:r.rr.l rr.r.rr
EE, aan de noord- en zuiclzijcle belinrlen zich vele clrargstenen rret nrcns- cn c{icrmaskcrs (l3clc eeur').
ken treft men stenen met opschriften aan, die me estal betrekking hebbcr.r op c1e
.1.
pl:rats van de preekstoel. A;rn cle zuidzijcic kwamer.r c'cnvouclige banken te stlen, dwars tcgcn clc nruur, cle vrous-enbanken. Tegenover cle prcelistoel werclcn de banken r.neestai il de lelgte langs de iroorclnruur geplaxtst, vaak naar achteren toe oplopend. Bij grotere kcrker.r heeft nren ook wel een clecl van clc banker.r (itr het westelijk deel) cfivars op cle muur geplaatst cn de bar.rken dichter bij clc preekstoel in cie iengte opgestel.i. Dik*'ijis
bouw van de kerk of toren, zoris 16de eeuwse stenen
in
de <le torens varr De;
num cn Minnertsga. Soms zijn clergclijke
stenen met beeldhouwwerk
Ycrsiercl, meestal familiewapens. Opnrerkelijk is dc
steen met wapens en een frics ops:hri{t boven c{e noordelijke ingang van clc kerh te Bornwerd. Dez.e stecn dateert uit 1/51 cn ir efl'om.rig \.ur (l( \ ror'Ë.re p.rrrori.
te FliauÍe.
Het interíeur
a De inricbting
Al de friese kerkcn clie uit de niclclcl eeuwen stammcn, hebben eerst gecijend uoor de k.rtholicli.'cr('.1;('n\t cn Tiill pj\ in 1580 door cle p:ott,stilntelt in gcbruik genomen. Allc vooru'c'rpcn cn afbecltlirr
MINNF.RTSGAl srecn nret t
()fclt
opse
hrifr in
tlc
:
L)... ttr.rr -,r,cf X\. rrr,lr \ ir.r Op Sintc l)csidcrius tlrch opcn[rrer
Toen leten dic foechdcn lan Sinte Merren i)it rvercli bestren toc rvcrckcn (lorl laeret <locr syn heiligc n,rcrl Vastciick in ccrcn sraen. Anrcu.
\Vl.lDUI{. inrerieur rrrrr her o()sirn. l:.n lirrrkrcrisrick lrics licrkintericur Intt tlc prr'clistorl rrn clc zLri.lrijcl..; cr icilcno\cr ccn hcrcni)f,irk. r\rn rlt'rro,,rtlzijtlc (lLnlis) tlr: nrinnrrll)iukcn in clc ltngtc 1rn;1r.1c nrLrLrr, iriln dc zuitlzijJc (rcchrs) clc ccnr',,ucliqcr rrourlcnblnlicn clivrrs op.lc nruur. hopercn ktoncn en h.in.ltlrrrs; ccn Lrrcc.l nriclrlcnprcl iu hct koor enkelc orerhuifclc b.rnken.
crt
\\'er(l tcgcno\cr clc prcckstocl ctn hcrcrrl, :,p,...rr.r. .lre up tlcz. r,i:2, .trr tc'genrric]rt r onrcle r oor cle pf ccli-5tocl. \Yaarschijnlijli hcctt clegenc clic de b:rnli
rcr - Iicht of donlicrbrr.rin cikchout ,|ct *cc] kopcru'crli ccn henrottisch gchccl rllt bij rcstaur;rtics lnct zorg beh,rnrlclJ clicrrt te rvorclcn.
licr pi:r;1tscn ook \\'ci rcns bcu'ust ecD tegcnr-icJrt inzll.c .ic pcrsoon op r{c prcelstocl op hcr oog uchetl. ()p clc.:: rvij;:c is ceu -licrlrinteri('Lii ontst:tln clat voor Fricslan(1 kennrerkcncl irrg llcicu. L.r'cn;rls bil de z;rdelclaliiorcn qcJclt ol;1i hier cl;rt hct eltlers l'ci Vitorl'onrt cn clat het in Frieslancl nict c1e nrccrclerlrticl rornrt ontlcr tlc I'cikiirrcricurs, nra;rr tllt hcr toch door hct 'rij grote a;-Lt-rtrrl dat
i.cn orclcicicc] clat apartc lancl;rcht verclicrrt ls hct koor. Na lcrri ijtlcring var' hct altr,,rr is dc::c'ruinrtc cloor dc p;:otcsr. rrr( r ,,;r t c'.. ]r.]lerrJc n,:rri. t c;t gcLrruikt. \4ccst;rl (vooral bij klcinc licrken) is hcr rol stoc]cir en banken qez-et, op xnc]crc plliltscu wercl hct cchter onge-
l..r
bewalrcl bleef ecn typisch fries kcrf intcrieur genocnrci nr;r!i worLlcn. Coeric locr-
vinclt nrcrr in Iir-rizurrr, \\/eitltrrrr. l.,imsn,erd. Marssirn, [iuitenpost cr.1 \uttttrr.l.. L).2. keIl'irrL.r'iÃtlr-\ \,,r'rtt\'ll zowel clo:rr cle opstcllini; r'air hct trcu bilair. als ook cioor tlc ccrrt'oudigc lilcu
be'elclcr-r
bruikt gcl:rtcn cn ci:ttt sottts.-,rn cle prcekiuimte gcscheiclcn, hetzij cloor cen lioorhck, zoals in Kilnswercl en Ferwcrd, hetzij door ccrl sahit of ccn nruur tct aan clc zolciering, zoxis;rr Crourv cn Stjens. 13i.j ccn dcrgelijl:e eiscl:riding * eid de
ruinrtc in hct kol;r vxek voor andere Zo is het Loor vatr clc licrli tc Nijland in gcbruik gcweest als school, tcrv, ijl het gcnrecntehuis van cloclcinclcn gc5niikt.
11
e:.,:í'
\íORKUM, de door G. van der Haven uit Leeuwirrdcn rijk gesneden preeksroel (1718). Op het voorpanecl onder de lcsscnaar is dc gcnez-ing van ecn lamrre door Christus uitgebecld
fi!r
Personen laten dc ziekc door het dak zahkcn.
lrle:rrtlcrltleel lalge tijcl in hct koor van dc licrli rc Cr()urv gc\-est;gd was. lu de l',','r,,ri 'rr. rr .li, i'i, .l. Lcr'liruinitc :tr ge-
bruiii L.lclcn is
sonrs
ccn
tr.-onclmeals-
t:iieJ geplrrtst, I'ijv. in Berguur. ISij restillrr:rtics rs het gcbrLrik r.:rn het koor
la,rk ingrijpcr.rcl vcrautlertl:
rrfgescheitlcn
zijn clan mee.:;trl n'ecr bij cle kcrkruimtt gctrc.LLen. bijv. in \\'orl'ttnr
1\oorrL.linrtcn
cn l',olsw lrti.
l, Dc prctl:stoci Hct bci,rngrijliste nrcubelstuli in het fricsc kerliintclieur is cle prcelistocl. \,'c1e lierrscls ziin rijli gesielcl nrct suijri'et'k. zon-c1 op clc penclen e1s ook op clc stijlen, soms zclfs op tri:rp cn lilr-rnkborcl. Om tc be-
gilncn zijn er
cle prccl\stoeien Inct bijbclse loorstcllir.t*cn, wa:rrvillr die te Ki;.nsrvcrd ecr goed voorl;ei'1d is. Hier
zicn s-e t1c vo,rrsteliingcn r-an l)c zouc{e r.al r:rcr AdrLr cJr ]',r'4. l)c clroom van
Het oifcr ven Abrehlnr, N{ozc's rret clc liopereu slatrg eu Pctii;s cn Johalnes bij cle tempe lpoort. ()p clc prcekstoel in N{antgtrrn, ir 1781 gc:;nctlcn cloor H. 13erkebijl, zijn ecn vijlt;rl ontJr'Lcob,
noetingcn van Christus $-ecrlicllcYclt, terrvijl op de preekstocl te \Vorkttm gcnc-
zingcn door Christus hct belangrijkste
them,r r-ormen. Bijzoncler belangrijk is dc 18de eeus.se precLstoel te Longethour,
n-rct
vijf voorstellingen uit de hcilsge nis: Dc geboorte van Christus,
schiede
zijn Kruisiging, Opstanding, Hemelvaart en Het Laatstc Oordeel. Var.r de vele symbolische voorstellingen
op onzc preckstoelen moeten i'r ile eerste pla;1ts de vier cvangelistcn en hun
wirlrbij met kan wordel op clc sier-
synrboler.r genoenrrl worden,
name geg.czcn
lijk
gesncdcn kuip r.an de kanscl te Eng wierum. Een geliefkooscl thema is cle uitbeelding van Geloof , Hoop en Liefdc door allc'gorische vrouwenfiguren nret rcspektievcli jh: kmis, lnkcr cn hart.
Hierbi.j zijn ailcrlr.i vr-Lriaties nrogclijk, w:rt duidelijk na;lr \'orclr lionrt op de uit-
bundit
gcsneden prcciistt,cl te Scxbicrunr (1268, Joh. (icorg I-lcnr1-rl). Hier is tlc
fisuur ven hct. (lclooi- ,'klccr'l in
rlc
lvIANTGUlvl, Christrrs met sanaritarr:c vrouw bij de put. Ilen paneel r'an de prcekstoel, die in gesncdcn is.
l/80 door H.
ï3erkebill
geestclijke s'apcnrusting zoals clie be-
v'ordt in lrieze 6. Dc Lief.lc worclt o.a. r'oorgcstcld cloor ccn vrouw nrer kindercn en bij de Hoop is naast het arrkcr ccn cluif uitgebeeld. Ilij clh van de figuren zijn tocpassclijirc bijbcitelisten geplaatst. .Anclere syrrbolische fieuren zijn clic van cle Gerechtighcicl en de Standschrevcrr
vastigheicl,
r,cliie o.a. in Bccrs uitgebceld
zijn. Op cle f raaie preekstocl in
Bolswarcl, m;rar trict ailccn claar, z,ijn de jaargctijdcn uitgesncden. N'ie kent nict het pr,rchtige penccl tl:rt n.rct schaatscn, vis-
scn clr zwirvclstolikc:: cie g'tnter voor-
l1
wijzen op .rl1rr1ci en.lcrc l.clengl'elikerr
.le zaLeu. clie mcn in onze lierkert liln tcgcn
1i
onr eu.
Bij cle;:efornrrtre zijn de
hcrinncringet.t
a;rn dc lietholicl<c ereclienst grotcnclccis opgcruinrrl, nraar hier en claar cloerr bcparrltlc onclerilclcr r';tr iret geb.ruv' en voorsrcllingcn op nrurcn cn geu,eli en nog clcnlicn ,r,rn de rijd van voor 1580. In vcrschillcntlc lierkcn blcef clc altaarstecn beu'l;rrcl, nreestll r.oor clc jngeng liggord. nraar sonrs sreer op ccn voctstuli in hct lioor geplaatst (.fanunr, lluitcnpost). In ecn aantal I'crkcn blc'cf in het koor de sakranrcntsnis en clc piscina Llew.1-ri.J.
\'.lr'l.le
eeT'1. i5.'1'11 111,','i
rs,rl
in Anjun te zien, r'l.r
clc trvcede in Huizunr. Zeer belangrijh zi.jn dc koorbanlicn in clc l\'Iartinrl<erh te Bolswerd. rret hun rijktlom:ran voorstcllingcn: bijbelse t:rferclcir, hcrligcrrfigurcn, spreclirvoortlcn. s1'nrbolcn. rvepens c'tc. Iu ĂŠĂłn bcclcl
friesc'kerk blccf hct rlolisaal bew:rrrcl.
-We nroc ccn g;rlcril tussc:r hoor cn schip. tcn hiervoor nx.rr Oostcrcncl en zicn ciear dat dczc liraali aan beicle ziitlcn voor-
z-icn is
vrn snijwerk. r'oornamclijli
belse t;rfcrcie n.
Dit
verr,a:rrcligcl cloor
ENGVIERUM, detail vrn de prcclistocl (1,746, Jurjcn Stelnalier): tle lecu* als
synbool van cle ei'an lclir;i
l\'l.rrkLrs.
stelt? Zoals dc provincie Groningen rijk is aan muur- en gcwelfschildcrinllen, zo kan Friesland wijzen op cen grote rijk dom aan houtsnijwerk.
c
1.4
beschreven. 'Sile
Hein H(agart).
Ten
slotte de schilcleringen op nrurcrr en se rvelven. l:cn vln de oudste loorstcllingen is ciie in Hoogebcintun-r: Christus tlct enkclc lnclere persolrcn. Het is ctrr verhalcr-rcle voorstelling, wx:lrvan ccu rest;r1rt ber';rarcl ble cf . Irr het lioor vrtr IJozunr is een tronenclc Christustiguur afgcbecld, omgeven cioor cle synrbolen v;rn de vier evangelisten en gcilrrnkeerc{ cloor vier staa'r.le heiligen. Dezc schilderirrg c{atcert waarschi;nlijk uit het bcgin van cle 14dc eeuw. Uit cle l:rte'middcleeuwcn cl;lterelr o.a. c1e rij heiligenfigurcrr op tle pil;rrcn tc Fr;rneker, tlc voorstelliugen uit hct lcvc1l van Maril en het Christuskincl in clc noorrlbcuk r':-ru rle bolsn'ardcr Martini cn irr
Kollum. Iu l,ratstgenoemdc kerk is zowel friese
kerkinterieur zijn de ir-rrichting en cie gesneden preekstoelen. Beicle zijn hierboven
in het kort
bijwcrcl in 1554
de grote Christoforus-voorstelling
Een wandeling door dc kcrk
De belangrijkste facetten yan het
clolisr-L,rl
wilicn
nog
n;rar kleurschema als kunstcnaarshancl c{c invLrecl van cle eroninger kerken meriibaar.
ln
cle miclclclceuwen stoncl
in hct westc
clelaars op de banken (Lengrveer), kearsensranclers op de preekstoel, soms een
zendloperholrdcr (Burgu.erd) cn hangende kalrsenkroncn, soll.rs nret opschriftcn of n'epenschilcljc's, z,olls in Ferwerd. Hincleloper.r cn Flceg. Nlet nlme moet, s'rt het lioperwcrli betrc'it, op de bijzonilcr mooie lez-cn,r,rrs gewe;:en \\rorden. dic mcn hicr tn rl:ier op de prceli stoel oi hct doopheli li:rn vinclen. Dic te LIoi.r,erd. I)riezurn cn Dlniumar.oudc wercicn in de trvcccle hciit van de isdc eeut vcrr:rrrrlrqtl door cie dokkunrcr gcelgicttr Lieurve Gccrts. i3ijn:r ovcrrrl l orclt het intcricnr aan cle rvestzijdc rrlgcsloten cloor hct orgcllront, det ilikwi;1s r oorz-ien is r',rir houtsnij,r-crk. Fict instrumcnt in dc i\Ă?lrtini te
Bolsq'ard. \iilrr\'f,n dc k1;rnli in ciezc l<cr1i met zijn goedc rlioestir.li uitste-
BUIThNPOST, c.n irr)r! q()t;sch r1{ro!i\onl wirrrop o.,r. cle rpostc'l i)cttrrs, licnirrtrtr lln zijn attribuut cle slcutcl, is uitgeL)eelri.
BOI.SV'ARD, hct lront \f.i] lrcr rlrote or:cl. clru in 17-;'5-i7Si grb,rr,u.i ucrcl cl,,,,r
A i\
Hirseh-
lijk deel vxn dc kcrk eerr (loopvont, mcestal \jar1 steen
rn vcrsicrd nrct
bcelcl
houwwcrk. Hicn,an zijn slechts cnhclc elisempleren bcwelrd gcbleven. [rr stlrrn
drrc in het Fries N'[usculr, werr\:ar] voorxl hcr vont riit'fjllhuiz-um rlet ht-iligeniiguren e'n het vont uit Vier nrcr r.oorstellinscn dic op de doop betrehking hebberr, genoemci m()cten rvor.len. In Buitcnpost strat bet oude vo;-rr wcer irr .1,' lte|k. W. zicn lri.rup .'. t. eett ttiI bcclc{ir-rg v:rrr hct Llnr Gocls cn clc Pcliliaan, bceldcn vln clc z-ich opolicrcrrde Clrristus. In enhclc licrlicn is bij ccn restluratic of lnclerc gelcgcnheid ecn nicuw \,ollt in clc herk gcplxrtst, nrl,rr in irct ovcrgrotc tlccl v;rn onze l{crl\cn bcstirilt hct vont uit ccn liopcrcn sch:rrl, l1 r,l'
niet rr'Ln cle krnsel bcvcstigti. L)c bcvcstiging v,ru de .kroprelr,rrrl ,r,rr cle lilnsel bestert irr vcrschillcnrlc licr lierr uit ccn lr,r,ri gcvornrr]c l\()p('r-cn
lrnr, bijr'. in'l'crtt,r,rrtl cn llrritcirpost. ()olt ,rp .tn(lerc plrrirtscn lirtrr ntcrr irr
onzc li,'r'li.'n li,rpcrwcrli ll.tntrcllcrr:
L
rr il
kend tot ziln recht komt, werd in 1775'81 vervaardigd door de bekende orgelbouwer A. A. Hinsch te Groningen.
Vermaarde friese orgelbouwers'waren Jan Harmens van Berlikum (orgel te Ried) en de familie Van Dam te Leeuwarden. Van Dam-orgels t;:eft men o.a. aan in Lekkun'r, rWirdun en Langweer. Van de orgelfronten mag met name de kas van het in 1791 voltooide orgel te Bozum genoemd worden, met snijwerk van F. Twentrop en A. Solaro uit Leeuwardcn. Gelukkig neemt het aantal orgelkonserten de laatste jaren toe, want het is in de eerste plaats door de bespe-
ling dat dit onderdeel van het kerkmeubilair tot zijn recht moet komen en pas in tweede instantie door zijn uiterlijk.
In tientallen
friese kerken zi.jn de wan-
OUDEGA (Sm.), rouwbord uit 1/92 r'oor Johanna Maria van \Ăijckel, wecluwe van Livius van Haersme. Naast wapen en opschrift is het bord voorzien van doodssymbolen: knel.els, doodrkop. zei.en zandloper.
cn
den behangen met rouwborden! sons enkele zoals in tVomncls en Jouswier,
soms een hele rij, zo:rls in Hoogebeintum en Friens. In het laatstc geval do-
mineren deze borden volledig het intc-
rieur, dat het karakter heeft van
ecn
slotkapel. Voorname f riese geslachten zoels de Van Eysinga's (Rauwerd), Van Sminia's (l#ommels) cn Van Haersme (Oudega, Sm.) hebben op deze wijze de herinnering aan hun gestorven voorvaderen wel bijzonder levend gehouden. Dikwijls was hun invloed in de kerkvoogdij zo groot, dat deze het ophar-rgen van dergelijke borden niet kon tegengaan, als men dat al wilde. Flerinneringen aan vooraanstaande friese families vindt men in nog grotere getale op de vele grafstencn in onze kerken. In Franeker cn enLele anclere plaatsen heeft men de zerken overeind gezet tegen de muur om ze voor afslijten te behoeden, maar meestal ligsen ze in de vloer. Ook op dit terrein neemt Friesland een bijzondere plaats in, want rrele zerken zijn rijk gebeeldhouwd met personcn, wapens en andere voorstellingen.
Beroemd is het werk van de
16cle
Vincent Lucas, dat nren o.a. kan aantreffen in de kerken van Franeker, Deinum en Blija. Soms zijn de personen op de stencn levensgroot uitgebeeld, bijv. Philips van Boshuysen (1652) en Anna van [.ysinga (1655) op een zerk in Stiens. eeuwse beeldhouwer
In
de derde plaats kan men wapens, op-
schriften en allcgorische voorstcllingen aantreffen op gedcnkborden (Burgx'erd),
in gebrandschilclercle ramen (Akkrum) en epitafen. Belangrijke voorbeelden van laatstgenoemde stukken zijn te vinden in Beetgum, I.fsbrcchtum en Hichtum.
In Driezum zijn in het muurwerk een aantal gebecldhouwde wapenstenen !ieplaatst, waarvan cle oudsten r.rog uit de 16de eeuw dateren. Te oordelen naar de aard van het gebouw horen dergelijke zrken nict in een kerk thuis. mrar uit historisch en kunstzinnig oogpunt vormen ze een belangrijk onderdeel van het monument. 16
V'r\AhStrNS (\'.D.). etn lrrrrric. strtige
t., . rl.t rl ,.ir lr, rr'.l.len .rr ,l. i-,lc voor het geslrc]rt Vrn Hrrrjnxnrl-
BOt.S\\'ARD, clctril t,rn ecn cler
ec,r'r
15clc ccuwsc
koorblnhcn: Sint l\lrrrirrus snijclt ccn stuk vln zijn nrirntcl onr c]r.t irirn clc bcclclaar tc gcrcn. Dc lir;rrstc hecit cen houtcn bccn. He
r zl rrrrrtl vrn
clc hciligc, ',r1sook zijn
rcchtcrbccn zljn afgcbrol<cn. Dc verhouclinucn zijn \\'irt zock bij tlczc voorstelling: i\'lrrtinus is tc groot in vcrhoucling tor het prartl rn het parr.l zclf is slccht gcvornrd. 7,ot)s t.o r rrlk nroctcn rvc ooh hicr ons ncer
,rfrrrqcn *'át cr uitgei.rcclcl is, clan hcic het uitgcLrcclci is.
De lotgevallen van de kerken
Illli
eebourv is vroeg of laat aarr rcp;rratie toe, cn ecn kerk vormt op clcz-c rcgcl sccn Ll;tzonclering. Hoe eroot rlie repa-
rxtic nroet zijn hengt af van de soliditeit van het gebouw cJr van dc omstandigheid of het regelmatig is onclerhouden. Hct ia;1tstc hxngt dikwijls weer sa-
nlcn nret het gcbruik, waarbi.j in her ;llgemecn gesteld kan worclcn dat hoe kerk gcbruikt worclt, hoc bctcr hij onclerhouden worclt. lJitcraard zijn er ook op deze algemene rcgel uit-
it.rtc:rsiever ecn
zondcringen. De oudste fricse kerken die bewaard blcven, datcren uit het einde van de 11dc ceuw, nraar het bouwen, vcrbourvcn cn herbouwen is stcecls doorgegaan, zodat
vrij kerken bezittcn uit
de
11de tot cn mct de 2Oste eeuw. Het is nict ecnvouclig om àan te geven hoeveel
er uit elke eeuw stammen, zeker niet wat de middeleeuwen betreft, daar vele kerhcn in later tijd meer dan ecns verbouwcl zijn. In velc plaatsen is de oude
kerk afgebroken en het is van belang om de oorzaken na te gaan die bij het verlies van deze kerken ecn rol gespeeld hebben. (midcleleeuwse)
17
f*
:A
1:.
t-
r
uir 1723 \,ertoont de ruĂŻne r.an een kleine gotische herh hlokkestoel. Bij de reformaiie is deze gemccnte gckombineerd nct clic \an oudega (v.) en Sandfirden en is de kcrk buiten r1c'sruik gei,rrkt, r'at het verval in dc hand gcrverkt heci't.
1DZEGA, deze tekcning van Stellingwerf
nrct
een
In de eerste plaats kan men wijzen op enkele bijzondere oorzaken zoals verwoesting of ernstige vernieling door oorlogsgeweld, brand en overstroming. In de laatste wereldoorlog heeft Friesland hiervan geen last gehad, maar met de partijtwisten in de 15de en 16de eeuw was dat anders. Zo verhaalt ons de kroniekschrij-
ver Petrus van Thabor (! 1460+ 1536) hoe in 1498 soldaten de dorpen
rond Sneek plunderden. De inwoners v.ln Folsgare werden bang en namen hun toevluchr in de kerk: ,,Doe liepen sommighe huysluden van Foldsglerstera meent in hoer kercke, ende worden aldaer mitter kercken ende toern ses nannen verbrant; ende drie mannen worden den hals af steken opt herckhof, alsoe dat a1heel die schone kercke verbrande, God 18
betert". Vaak leidde het bezoek van sol' daten tot ernstige vernieliugen zonder dat het tot verwoestirlg van de kerk kwam. Zo vermeldt een steen in de muur van de kerk te Buitenpost dat dit gebouw in april 1594 door ir.rlegering van soldaten verbrandde en pas iu 1611 tot 1613 door het beleid van de srietman werd ,,opgetimmert". Meer dan eens zijn kerken door branden geteisterd. Volgens twee gedenkstenen
it.t
het koor is de kerk te Pietersbierum in 1843 afgebrand en
ln juni
L947
in 1845 herbouwd.
zijn kerk en toren van Min-
netsga door een felle brand geteisterd: alleen de muren bleven staan. Zo is het dikwijls met kerkbranden het geval geweest: de muren waren sterk genoeg om het vuur te trotseren, maar al het hout-
werk Eí1n!í verloren, bijv. bij .le brar-rd in cle kerk te Joure (1939). Enkele kerken zijn ten prooi gevallen aan de waterwolf. In de eerste helft van de 18de eeuw werd het dorp lWest-Vlieland net cle kerk door de zee verzwolgen. Hetzelfde gebeurde op Schiermonnikoog in 1760, met de kerk die in 1715 was verplaatst. Maar ook op het vasteland heeft het water kerken doen verdwijnen. In 1,723 stond er nog een kerkje te Elahuizen, in de vorige eeuw nog eeÍI
klokhuis, maar sedertdier-r is zelfs het kerkhof in de Fluessen verdwenen. FIetzelfde geldt voor de kerk van Rohel aan het Tieukemeer in de 18de eeuw.
Ii-r de tweede plaats heeft naast
cleze
bijzondere omstandigheden de konsentra-
tie van kerkelijke gemeenten een belar-rgrijke rol gespeeld inzake de afbreak var.r
Voor de reformatie had ieder dorp zijn eigen geestelijke
middeleeuwse kerken.
en vaak meer dan een. Zo hadden
in 1543
in cle grietenij lfforrseradeel 11 dorpen alleen een pastoor, waaronder Flieslurr, Flartwerd en Piaam. In 10 plaatser.r was er naast de pastoor ook een vikaris of prebendaris, zelfs in kleine dorpen als Ferwoude, Kornwerd, Eksmorra en Hichtum. In '1 dorper-r vinden we 3 geestelijken, terwijl in Pingjum en Arum zelfs vier geestelijken waren. Het groot-
van de inkomsten van deze mensen bestond uit de opbrengst van het land dat bij hun geestelijk ambt ter plaatse (beneficie) hoorde. Soms verhuurden zij dit land, maar meestal gebruikten ze het ste deel
zeif en waren dus tegelijk boer
en
pastoor. Zo had pastoor Reiner te \flons in 1.546 601/: ponderraat in gebruik. Na de reformatie is dit ingrijpend veranderd:
de predikanten kregen zoveel mogelijk een universitaire opleiding en voelden zich dikwijls minder tot het boerewerk aangetrokken.
ln
vele Jorpen is pastorie-
land verkocht of aan de Staten ven Friesland overgedragen (o.a. 1.744 en 1.746), die
dan de verplichting op zich
namen om een deel van het traktement van de predikant te betalen. Dit overheidstraktemept en/of de opbrengst var-r
het land was echter in veel dorpen niet
voldoende om de predikant te onderhouden en er kwamen kombinaties van twee, drie of vier dorpen die gezamenlijk een predikant betaalden. Een deel van deze kombinaties is a1 direkt na de reformatie in 1580 ontstaan, omdat er toen een groot gebrek aan predikanten was' Toen er later meer predikanten kwamen, dwongen de ekonomische omstar-rdigheden er dikwijls toe om de kombinaties te handhaven.
Deze gang van zaken heeft een belangrijke invloed gehad op het wel of niet
instandhouden
van de
kerkgebouwen.
Het onderhoud van een kerk vergt geld en als er weinig geld is kan men beter een, dan twee of drie kerken in stand
houder-r. In verschillende gevallen betekende dit het behoud van de kerk in het dorp dat het meest centraal gelegen was en het verval van de eksentrisch gelegen
kerken, welk verval maar al te vaak tot
afbraak heeft geleid. Enkele voorbeelden kunnen dit verduidelijken. Voor 1580 hadden'Siloudsend, Smallebrugge,
Indijk en Ypecolsga ieder hun kerk en geestelijke. Na dit jaar gingen zij een
kombinatie aan en men ging in hoofdzaak rcr kerke in lWoudsend, waar in 1660 een nieuwe kerk gebouwd werd, die in 1.837 door de tegenwoordige is vervangen. De kerk van Indijk raakte het eerst in verval en in 1722 was er slechts een ruïne van over. De kerk te Smallebrugge is tussen 1718 en 1847 verdwenen.
De kerk van Ypecolsga is in 1664 nog eens flink opgeknapt, maar werd omstreeks 1750 afgebroken.
In
Loënga, dat
met Scharnegoutum gekombineerd
was,
in
1722 nog slechts een ruïne en hetzelfde geldt voor het met Oudega (\W) en Sandfirder-r gekombineerde Idzega. Uit het voorgaande mag men niet konkluderen dat dit proces zich in de meeste koiribinaties heeft voltrokken, want met nanre in het noorden van de provincie is kerkafb-aak om deze redenen slechts bij uitzondering voorgekomen, bijv. in Firdgum, dat tn 1794 zijn kerk verloor. Men kan alleen in het algemeen opmerken dat
stond
t9
:ïi I
ïl:}ir':;-. OOSTL,RI,{EER. jn 1711 maaktc Stcllingrrcrl clezc teke ning r rn clc licrl;. ivrrrbij nrrrst ccn toren ook cen hlokhestocl sroltdl dc roren !crtoonr clln ooli qecn rirlnrqrr.n. I)c kerk l.ls in
her nriddcn van dc lorigc ccul'bijzoircicr bounrrllig sc\y,r'\l n tn i, rir 1\írs.ri;cL.r'llcn, sriin. Op ecn rlldcre pl.rr:s is ccn nicu*i. kcrli gcboul'ci. Al in 1835 rvrrs dc liloLhestocl rfgcbrohcn cn \\'.rren .le bcidc otrclc liloklicn 'crliocht. \\'f,ir\.oor ecn nicuwe hlok in tlc pllrts lilrnr,.iic in cle torcn opqchrngcrr wcrtl. allecn de torcn hce{t meu larcn
wanneef hct financieel ntocilijh w;ls onr de kerk in stancl tc houcien, bijr'. cloc:
ontvolkins of door het ontbrclicn
r':rn
inkor,sten uit bezittingen, ('r rot xlbraak is overgegaan, wa!rneer cle noodzaek ontbrak het gebouw voor de ereclienst in stand te houclen. Ongcvecr 40 dorpen! vooral in hct midden cn zuiden r.an
Friesland, hebbe n op dczc wijze hun kerk verloren, hct mcrcncleel in dc 18dc eeuw. Meestal kw:rnr op het kcrklrof ccn klokkestoel te staanJ onrdat nrcn bij ccn begrafenis dc klok wilcle kunncn luidt:n. In een aantal dorpcn hceft Ílrcn vooral om deze reden de toren geh:nclh.rafcl els de kerk werd afgebroken, bi.jv. in Schillaard cn \i/esterrnccr. In de derde plalts mocten we ons hicr 20
bezis houclcr.l nrcr cle vrllg in hoc.vcrrc kerhcr-r bij bouu.r'alligheid hersteld, dan wel door nicuu,c vcrvlngcn zijnJ als men tcr plaetse wcl cc:r kerh wilcle houtlcn. Onr tc bcginncn hct gcval llaurvcrd. Dc tcgcnwoorcliec l<crii datce rt uit 1814, in wclli j:rar de ouclc licrli wcrcl rfgcbrokcn. Meer dan 60 jeer hecl nren clc ciude
rk .,1t r cr.ehillrnclc lrr.rnicr..rr l;..r, |r recrd. Zo warcir in 1747 cn 17.18 ecn
k.
:rlntal stcunbcrcn rond hct gcbouw plaatst,
dlt
uc-
van tufstccn w:rs c:-r dus van voor 1200 rlatccrdc. ln I U I'1 mocsr dc kcrk of ingrijpcncl hcrstcld worclen of door cen nicuwc wrlrcien vcruinqcn. Mcn koos voor lrct laatstc cn in tientel-
lcn pllatscn is in ccn soortgcli.jkc situltic cvcnccns voor afbraak cn hcrbouw gc,
*R -irffi
rcrlint,eicl: cr zijn gro:e voor ric vcLr rrmin{s
lioz-en. Vernrocelelijli hccft
het
fin.rn-
ciële:rspelit mcestal clc cloorslag ve
gcgc-
n, tcrwi;i men anderzijds nrer
nieuwc kcrk, hoe lclijli ooli ir.r
de or.rzc
ogclr, ccll gebouw hlcl clet a;r.ngep:lst wils
lan dc boulvliurrclilae wcnscn vrn ciic tijd. ir.r Lrcstoncl no!ï gce n i{ijhsclienst \,','- (l, Milnltnt('l)t!n7'r.-. f(\t,lUr.l:rs subsic{ics u'erdcn
nict gcgevcn cn
w:lt
(Nilland) bleei clc nriclclcleeuwse licrk beu'aarcl cn in 21 dorpen is de oude hcrk ;rigcbrolien cn door nieuwbouw vervangcn. De ecrstc wrrs Uit*'cllingerga (1680),
.l.
l,r.rr'1.. O().rll, rtr \
W'eerschijnlijk
lSbl,.
t dc
onrsrandighcid
det cle bodem in her nrcrengebied i'eel slapper is .l:rn op dc lilci, hierbij cen rol 'focn cr in dc tv'eede helft van
- gc, nrisschicn hct beirngrijkstc is het r,ocl voor de walrcle ven hct nronLrnlent ontbrilk. ()oli ir-r dit gcvll r'inclt ntcn
gcspeelcl.
tot herbouw is oycrgcg.rrrn in hct micldcn crr zuiclcn r';rn rlc provincic. ln dc genrccntc rli/ynrbritscr,rdccl liugcn 28 riorpcr.r; in 6 crv:rn is dc lierli;rlgcbrohcn cn nict hcrbotrwrl, in óón plrr.rts
sics
hct gr,rotrtt- ;1;tltttl plit:ttscn wit11r lttctl
heef
de vorige ceu* rloor parriculieren en or,erheicl nrccr cn nrecr geijverd werd \'oor hct behltrd \'rr.) onz-c rronumentcn, kwanr ooii in Iiricsland bij diskus-
over ltbralk of hcrstcl van de kerk hct argurlcnt nr:lr \'()rcn, dat cr naasr hct linrrnciëlc ook op het monumentale rrspclit r:clct dic:tdc te wordcn. Het zou echtcr nog gcruimc tijd duren voor dit 21
laatste aspekt voldoende gewicht in de schaal legde. tr'n L875 kregen de kerkvoogden van Tzummarum van het rijk 50 procent subsjdie aangeboden als ze hun fraaie gotische kerk herstelden. Ze kozen echter voor afbraak en bi.j de gotische toren staat nu een lelijk bouwsel van machinale steen. In 1873 werd de romaxnse bakstenen kerk van Drogeham afgebroken; ook hier bleef de toren staan. In 1889 volgde de afbraak van he: gotische kerkje te Bcets, in 1905 viel de gor,schc kerk tan Oorterwierum ten offcr aan slopershanden. Zeer betreurenswaardig is de afbraak (1912) van de ronlaanse tuf stenen kerk in '$íierum, waar gelukkig de toren met westwerk bleef staan. \n 1922 werd het halfronde tufstenen koor van de romaanse kerk in Suawoude afgebroken. De laatste afbraak vond plaats in 1.94A,toen de 15de eeuwse Galileërkerk in Leeuwarden het veld moest ruimen voor de uitbreiding
van het postkantoor. Gelukkig zijn na Suawoude geen monumentale dorpskerken meer afgebroken, waarbij de toekenning van overheidssubsidies en een
op de monumenten rol hebben gespeeld.
strenger toezicht een belangrijke
LIONS
een gedeelte van noordmuur r'óór
de de
restauratie: duidelijk
beeld van verval.
De steunbcren verzakten en stonden los van de nuur; de kapottc goten veroorzaakten inwatering; achter dc pleister zat veel los metselwerk. Gelukkig rs de kerk op het nippertje gered. 22
lg
**
De huidige situatie
Op 11 juli 1961 stond er een bericht in de Leeuwarder Courant met de titel: ,,rffie genoeg geld biedt, mag kerk Lions slopen". De kerk verkeerde in deplorabele toestand en de kleine gemeenschap zag geen kans het geld voor de restauratie bijeen te brengen. Monumentenzorg gaf toestemming r.oor de afbraak
omdat zij de architektonische waarde van het gebouw niet hoog aansloeg Het
in de krant eir-idigde met: ,,Men kan er maar op rekenen, dat er nog I'el meer kerkjes-zonder-gemeentc zullen volgen, die te weinig monumentaal z-iin om ze uit architekronische orerwegingen te redden". Ve rchrijven nu seP verslag
tember 19ZO: de restauratie van de kerk
in Lions nadert zijn voltooiing. Na
de
alarmerende berichten in 1961 namen enkele mensen het initiatief tot een aktie voor het behoud van de kerk, met name rrevrouw T. Castelein-Van der F{em en de heer O. Santema beide te Leeuwar-
den. In 1,963 had de aktie reeds I 2O.OO0,- opgebracht: de plannen voor sloop waren van de baan en men kon zich serieus met de Íestauratie gaan be-
BOI{N\(/ERD, ecn lJde eeuws kcrlije op ecn srerk af!:ellraven terp. Her echecl ligt daar lcrlaten te dromen in het wijde land bor,cn Dokkurn. Landschappelijk en bous,kunclig van belanpJ cn waard om behouden tc blijr,en.
zighouden. Binncnkort zal het gebouw in nieuwe luister op de terp staan. Maar wat dan? De voorspelling in het kran-
teverslag dat wel meer kerkcn zullen worden afgebroken, is nog niet uitgekomen, maar zal dat zo blijven? In het verleden zijn reeds tientallen kerken afgebroken, wanneer het niet nood-
zakelijk was ze voor de eredienst instand te houden en het geld voor onder-
houd of r€paratie slechts met grote moeite bijeengebracht zou kunnen worden. Bij de strijd voor het behoud van onze monumentale kerken spelen ook in het jaar 1970 beide omstandigheden
nog ecn rol, dikwijls in nog sterkere mate dan voorheen. Door goedc wegen en het gebruik van de auto kan men ge-
makkelijk in een naburig dorp ter kerke gaan, terwijl anderzijds de ontvolking van het platteland doorzet, in elk geval wat de kleine dorpen betreft. Het is niet moeilijk om een aantal kerken op re noemen, die nog door slechts enkele huizen worden omgeven, soms zelfs bijna verlaten in het *'ijde friese land liggen. Men denke bijv. aan Jouswier, \Wetsens, Bomwerd, rVesternijkerk, Genum, Lichtaard, Augsbuur, Britswerd er-r Schalsum. Er is echter in 1970 ook iets veranderd ten
opzichte van de 19dc eeuw. Er is een veel groter besef dat ecn monument grote w.rarde heelt irr deze rijd van eenrorrige nieuwbouw, dat een gerestaureerde kerk Êen rustpunt kan vormen in een jachtige tijd, dat restauratie derhalve een stuk
welzijnsbevorderir-rg inhoudt.
Al
meer
dan vijftig jaar wordt dit ook door
de
overheid beseft en heeft zij subsidies voor kerkrestauraties gegeven. In 1968 heeft de provinciaie restauràtiecommissre van de Nederlandse F{ervorm-
de Kerk in de provincie Groningen een nota opgesteld over het gebruik en bezit van historische kerken. Uitgangspunt van deze nota is dat de provincie Groningen een groot aantal monumentale kerken
bezit. Zolang men ze vanuit kultuurhisrorisch oogpunt beschour r. is er nauwelijks diskussie mogelijk over het belang
van het behoud van deze monumenren. Maar wanneer men ze gaat bezien vanuit het gezichtspunt der kerkelijke arbeid, dan blijken deze gebouwen duur te .oude zijn in restauratie en onderhoud, maar laag in rendement. Diverse kerken zijn reeds gerestaureerd, maar in verschillende andere gevallen maken zakelijke om-
standigheden het onmogelijk om tot restaurat;e over te g,aan en er zijn ver23
schillcndc t ooriret'iclcu \ it1r i'crlicliilie liemeentcll clic in grotc iiil:rnciè1r uoo.l gcr:1a1(t zijir, cloortlet z-ij toch hiLrl licrl. zijn glt.rn rest.lLliir.n. l'-cn oucle hcrii ]r,rrr sorll: ()ok ttog attdere Lrez*'aren oplevcrcn loctr hct gebrurk cloor dc licikelijlie scrrecnte, \\'ij stellen anclere cisen.r;rr; het Lolrriort clatt liocger het gcr,ai *rs: r'ij zijii gcliiccci op hct
l.\cn i1 Lc1 \cr\\ t r,'J. r. tt,l uij rct' langen goetl zittencle b:rn1'en of stoclert, tlc aenr-ezighcicl \':ur kapstokkcn elr toiletten en r.ij vragen ecu goetie rhoc-stich. Vercler biijkt het rn de praktijh wel mogcli,;k te zijn cle chiistelijke ererlicnst te r.ieren rn eliie urnrte. r'oor welli cloel ooli bcstenrd, meer i-. hct tlottutttcrttllc herhgc5ourv onbmikb:r:rr lottr .rlierlci soci:r1e lktir-itciterr .1rc r'.t:rli trcvcitrrtttu tcn vereisen. N{ct het oo[ op clcz-c iaccttell \':1ll het lgebruik ctr otrclcrhoutl r.,rtr tlc
zli tlcrr zich"'"arruit ,le ktrle gcziou, nroeteu afvr:rgcu oi het altijd r.crantrvoorcl is ccrr eroot ge .leelte '.ttt ,lc i . rl'.lij''. ttit;.t', tt t. .ickeir in tlc hanclhaving lart oucle kerii gebouwcr. Het is vc;or cle hcrkvoogciij zeer cle vraag of re'st.turatie zin heeft, wanneer latcr het onclerhoud Lritblijft oncl:rt cr lraar Ls-cc ol clric lieer pcr oucle lierkgebourven,
jaar ecn kerkdienst is. De liorrnrissic die nota opstelclc li s,;rm o.a. tot cle konklusre clat het uit kerkclijk oogpunt gezicn onr.erautwoorcl is ecn gioot bedrxg te besteclen aan cle rcstauratic r,alt de cle
kerk, als clat bijr.. tcrl gcvolge heeft .ltrt cle llemeente gecn prcclikant Inccr katr bcroepen. In dat geval t.uoet clc he rkvoogclii
het oucle gebourv rfstoteu. (f:l clit cchter nogelijh te trakcn, luoest cr ecl] aparte ir-rstantie kotnen clie clezc gebouwen wilde ovcmemen! ouclat.le ovcrheicl dit niet doet. Des te mecr was cie Lottrst van cen dergelijke instautic noodzaiielijk omdat ir-r cnkele gevallen partikulicrcn cle kerk wilden overneilen en cla:r z.ou uretr
nllirr nr()ctcrr rilrchter
t'rt cr tlet ltct
gcbous'grnq gebcur.n. l)crhrrltc t'errl irr rnci 1969 tie 5tichting ()utle Croningcr Kcrl\en opgcrirht. Zij Ieerttt I'crlictl or cr, r'...t.LUr'..r'r /( ,(. rr,,,l: .r 't.(.ir 1r !! bestenrnring dic zorc'e1 nrogc1il1. itr orcrecnstennring is irct hun;rrrrti. l.ielst ytrr
huurt zij tlc iicrl'cn i1a11 ecrr licr1.e1ijiic gcileclr!chrp: hcrvorurcl. gcreiorrtteercl, lirtholiek oi anclere gezinc{tcn. Is cl:rr nict mogclijk clan worrlt ccn:rutlcrc ku1tlrrelc bcstei.nnrin* gczocht: uithoi van ecn musclurl, ieeszaal, aula brj cctr bcgr;1f,lpli1:1ts of clergelijIe. Is ook d.rt nlct nrogelijk,.l;-Ln rvorclt hct gcbouw allccn nre;-Lr onci
crhourlcn.
llct vocrgelnclc i-, r:rok zotrtler tleer op Itricsllnd r ln tocrpitssit'r9 ctr cr k*"tutctt :r1 spoctlig liontlkten tot str-rncl tttsscu cle groninser stirhtmg cn licrlivoo*clijen ot kcrliclijkc inst,rntics in Frieshntl, rlic tcn slottc gcrcsulrcer.l hcbL.cn irr clc oprichting van clc Stichrirrg Aldc frvslie'fsie'rkerr. L)ezc stichtrng hoopt tlrt ..-lctr irt F'rics l.rrr,l l.i.t-*cIk zLrl.rtt .iL[](t). H.t I,r.ri
h:r,rr om het monunrcttt. cilt vttor cctt ierler van beiang is, keilteii.ih oi ttict lierlielijl<. Bij cie rcst:ruraties gccft cle ovcrheicl ilinke subsitlics,;l e1k geval 90 proccnt, nr;,;rr d;rt blijft er nog l0 proccnt voor clc cigcna,tr ttver. Als tlleu
c]e rcstaurrtic \:alr cen gerlitldcldc clorpslicrk op ./ 50O.OOO,- stclt, clrn is i 5O.OOO,- r'oor rckcning r';m clc kcrlivoogdij oi Stichting. Dar-Lrbij liotrren ech tcr t.iog rlc nict subsicliabele liostctt, r'ttor rl ,.rrr r, r'li-lrtitl-. t ct q .lttttitt-l . I ir ri:hting. L)czc l.cclr;rgcu al spocclig
i 25.000, . zocl:rt clc eigctra;-Lr / 75.000,bijccn moet brcngctr- Mct stcutt vltr clc hele friese bcvolking zrl cle Stichting Alclc Fryskc Tsjcrken ha;rr u'crli kuunetr rlocn ct.t vele fricsc iierhc'rr, die uit otrs lanclschap ujet s'eg te clenlicn zijn. hope-
li.jk kunner, recldcn.