AFT-05

t REGNERUS STEENSMA De voorstelling van 'Het Làatste

oordeel'

in Friese kerken spieqelvan anqstvoot dood en hel

7

ALBERT REINSTRA Het vont uit de grond

Opgericht

9

septembcr r97o

Dagelijks bestuur en dircctie

Drs.l. I(cnbergc4 voorzitter

Í

J.D Niemeije! sec.etdis Ë. Hidding RÁ, pemiqneester

Stichtingnieuws

IJ'

Ds. H. T Algra Dn.J.'M. Postna GA. Bakker, directeur

't9

sYT!E TEN HOÉVE 89oo ac If,€uwiÍden Bezoekadr€s:

Philippus Nicàsius

Emakade íe

'lel: ot8 239666

De

bijdtoge von een vlaming oon

E-nail info@aldefi''skets jerken.nl

de

bouw

en decorctiekunst in

Fiesland

Friesl,ndbink Dr 29.8r.oo.7ol

Midmal

per jaar

€ rzro

25

Opzegging vóór r november CARRY COPPÉE

Dr R- SteeBm4 voorzitt€r Drs. L. Dijkstra, sec.etdis Drs. I-LT AIgÍa Dr.J.E.À. Ituoesen

Het grefmonument voor Sicco van Coslinga te Dongjum

Dr IL Niidam

89oo Àc t-€euwarden

E-maiÍ louwdiikstn@hetnet.nl Vorngeving en opmrak.

Mdtha lQlÍna, Leewarden Robert Seton, Leerwarden

Foto's REcN ERUs STEEN sMA, tenzij àndeÍs vermeld fotovooÍzide:Wolvega,ddailvanhetolgelrrontmdmusicêÍêndenseitjê(r7rl).

REGNERUS STEENSMA

De voorstelling van

'Het Laatste Oordeel' in Friese kerken spieqel von ongst voot dood en hel

Deldên,duivek deDenverdoemden

nà

de hel

Ga.uoo).

Een belangrijk onderdeel van de chdsteliike beeld ta.l is de voorstelling vd Het láatste Oordeel. In de Middeleeuven tlram deze vcclvoor en in enkele Friese kerken bleef hii bevadd. lJíe vinden deze

voorstelling ook op twee protestatrtsc preekstoelen.

IIet cenÍale element vm IIet Iiatstc Oordeel is de o"'J(rnJc í'hrhru. H,j n, op J( ,(prnl'^ós me, /,in vopr.n op dc rFÉldbol Fn roon, d. son,Írn,n hdden, zijn voeten

en zijn zijde. Aàn de liihórkanr

^jn vd

zijn hoofd (dat 6 \€n dc bcschowcÍ uit gezien re.hts) is een med ,fgebeel.l Js teken vm her oordccl cn ad dc rcótcrkarr vd zijn hoofd ccn lclictak als synbool van de barnhartighcid. Ier reerszijde. blzen engel€n op een baztrin. Ad CtuistÍs' re.hterzijde 6 dc hcncl voorgesteld, warhccn ccn stoct mn gclukzaligen op weg

Mdià is afgebeeld tÍssen de henel en Christus. Àd zijn linkezijde is dc hel wecrseseven, vaak voorgesteld als eeD opengesperde ndl wxdin verdoendc. door dui vels worden gekweld. 'lusseD d€ hel €n ChÍistus knielt Johmes de Doper ondend stàm me.sen op u1r hun gnven. Soms ontbrcken bcpaalde o erdelen of zijn derails toegevoegd, óàls de zielerwegende aarrscna.l Nlich.el. Een gocdc indruk gccft dc schildeÍing in d€ kerk vm het Gronin€F Hrizinge.

Bij dc amlyr vm de voosrelling moct mcn in hct oog hnudpn í{,, dr \itudri- \Jn pc',,nên en ,) ml,nlcn gêlien moet wordcn vmuir dc positic vm Ch.istu, wurbij diens de ÍechteÍhdt de goede en dieN linkcrkant dc slechte zijde is. "Goed' zijn de lelietJr. Mxrià en de hemel, "slccht" hct maud,Johamcs (als \crtegenwoo!is.

dieeÍ

vd

het io.lendom) en de hel.

De best b€wadde middeleeÍwse voorÍeling is dic op tc Bolswud, gesneden lond r49o. CenÍxal stààt de figuur vd C}Íistus, gckenmcrLt door de vondcn in zijn hmden, voeten en zijdc. Links vd zijn hoofd is de lelietat àdsebra.hr, cr Íe.hts hcr daard. Van hct naard is ccn kleiq deel àf gcbroken. I)e voeten vrn Ch.istus rusten op de wereld bol die gedragen vordt door de (rcgen)boog. Lhks eD rechts van Christus bevindt zich een engel die eertij{s cen bà/ud blie.. do, h be,de m{flrmcn'.n gngen ^r vcrloreó. Links vd Christus ligt M^rià geknield en aan de mdcrc zijdcjohmcs dc Dopci H€t onderste deel onvàt de h€nel en de h€l. de linteÍzijdó zicn ve een €eNondig gcbouw nct ^an ee! ingang ondcÍ ccn puntgcvcl. Hct is dc hemelpoon waar Pctrui, herkenbdr àan ziin kàle s.hedel, de gelÍkzali gen ontvmgt. Zc wordcn begelcid doo! cm cngcl. Het .cchte.deel bestààt uit ee. veràarlijke muil, oÁ{el de ingang van dc hcl. Hicdr staan dric naaktc pcrsonen.

Ecn vierde, eveneens nàrkt, ligt op de voorgÍond en door ( cn du,v.lb..rgepakt D,du,\cl,.aan/iJn "ardt gczicht sterk beschadigd, maar Dog wel herkenbad àd de brede grijns en hoorN op her hoofd.

N@.lle w.arschijnliikhe was de wang net Het Ldtste OoÍdeel oorsprontelijk ad de schipzijde van dc bank bwestigd.' Hct oordccl mrd aldus m hct kcrkvolk een koo.banl in dc Maltinikcck

@rschrwedd voor ogen gehouden.

Op het apsisgewell van dc .omunse kerk in !íester geeÍ blceí cctr scl dering bewaard dic uit vieÍ horizontnle stÍoken bestr-at. He.ma van den tserg ve.noedt r

Wiren [lias, D' Ne/'án&he Porbnlen njlea' Gothi. lè,4!Ju.€, Ánr$erdam ,9r7 p. 69.

J S.

,t

T

ryl |[ Huizinse, Làatste oordeelka.4z5) mêt links van christus de h€melen rë.hts de hel,

dat de centrale liguur in dc halfrorule afsluiting een ffonende Christus betreft.' Zij geeft hiervoor gceD argumcntcn cn hct vcnoedcn bcÍusr warschijnlijk op soortgelijke schikleringen elders, bijvoorbeeld in Boazun. In Wcstc.geest is echtcr geen spoor van een ,,.nn re \ inden. mJJ, qêl /ija e, duidelijlc arwi)lmtff in ccn andcre richting. Aan wccmLantcn van het hoofd vm de c€nrrale figÍ!Í is een lmgwerpig \oolmrp te zien. Het smalle voomcrp rcchtskanals narrd geduid worden en dd is h€t bre.ler€ vooÍ*ery lints de resr vm een lelietak. Dit ziin duidelijkc unviling€n dat het hier een oordelende Christus betreft.r De booe

vad hij op

Ook vd Mrià enJohànnes bleven delenbe{add. Dc grotc fguur rcchrs vm ChÍiÍus isJohmncs. Maria zil in dezelfde verhouding weergegeven ziin, en dàt betekenr dat de plooilragmcntcn links Laar gcmad betrefíen re ijl ook nog iets vd een gezi.hr rc zien is. Tlscn het gewr-àd

net

de plooien en de regenl'oog is een geknietde

net handen geheven. Dir moet dan c€n on genade smeekt. opdêdne.rrnlen onderde h,lftondeal.luiring/r,n

Êguur afgebeeld

opgestane zijn die

tafcrclcn tc zio die los sraanvan het Laarstc Oordcel.

Een ervd is de uitdrijving van Adam en Evà uit het Paradijs. Dc nccstc moeretr nog geanalysecrd vordcn.

Problenatisch is de dàtering vd de schildering. I Ioo gewerffdatccrdc dic in 1919 op rond r1oo, naar volgens Vd den Berg is dàt te lààt en noeten we eerder denïen m het bcgin mn dc derticndc ccwa Het is dc waag ofeen dergelijke vroege dnt€ring juist is. Op hetgewelf van hct koor in d€ kerk van het Grodngse Bic'un is €en ChÍistus geschiklerd met dezelfde appelwm gerjes en neusvoÍn die door Crote en Vm der Plocg in de tweede helft van clc vcc.ticndc ccuw gcdate€rd wordr. De Íonende Chrisru\ in Borzum ddeerr un

z

I 4

r

H.M. lan den t\etg, Naan/elijt Oaí.rgo. Kolluneintl en N;'nN dn/,.s Gnaen\aqe e89, P 226 Rceds eeÍler wees iL op deze oplossin$ R St€ensmr, IzÁa z6

Km att/t

he b*n,

BnÍn

rll.

Van zanren nam deze gd .lkfue rveÍ:yn Znren, Atd!tr 6 apgevbirl*/, p. 88 89, noot vn <tenReÍsND elrt Oaíers, p. 12ó RJ GÍore / K. mn de. Ploes (t.d), MttithilltkuÁt i" Netlr

stud,

Rdn

a]tu"i

Groninaen zoor, p. 2r.

t97t, p.

9!" l/etuht

itj

a!

bd,thd.t,

Hntu\oaeÈ

Bokwàrd, dêelvàn kooÍbank {.r. 1490)- Boven deoordelende christus: ondêr links de hemelen Íe(hts de hel.

het tweede kwart van dc dcrtiende €euv cn in dic tcuw vindt de overgang plaàts vàn de tronende nd de ooÍde lende Chiistrs. Voorlopig lijkt eetr datering vm ca. rlo o oflatcrmccrop zijn plaats.lnzak€ de iconog.a6e ende datering vin de apsisschildeÍing in rvestergeest moet nos veel ondcrzoek sedun worden.

eo onvaryÍijke verbouwins mtr dc ke.k in Oosterbietun in r86t tot 1868 weÍd een ni€uw tongewelf Bij

aargebracht. Op hct outle gcwclf bsotrdcn zich trog middele€uwse s.hilderingen. tae zijn beschreven door

wêsteÍgêest, Làatste ooÍdeelGa. r3oo oÍ r4r).

H. Pottcr ir

r8o8.r'

'In hct hic. wcdcr

nibijgelegen

Oosterbirun vond ik àltoos zeer opneÍkelijk zekeÍ s.hildeserk tegen €en gedeelte vm hct vcmlfsel in de schoone kerk: hct is ccnc aÍbcclding van de hel en vm

henel in het e€Íste gedeelte zier netr ccnc g.ootc menigte iiss€lijLc dcvocrcn cr vc6chrikLclijkc koppcn, op verschillende wiize bezig, de verdoem.len nad een bnndend wur te brcrycn, gchcclc krriwagcns zijn nct dit soort van on eelÍkkige volgelnde., tetuijl sodnige duivers noe bezig den

zijn mdcrc kdrcn en vascns, mct rtrc iizcren vo.ken, vol te palken, of met hunne sterke hdden een of twee

vcroordccldcn op hmne dui\rlsruggcD slingeren, ot'

bii .rnen

en b€eDen vatt€n, €n zoo naar de

heercn sleepen.

n€l

h

sffxlllàa$

een mder gedeelte, hetwclk dc hc

,iet men.aasteen€ pooneen klein ma.nctjc spelende op d€ viool, teNijl zich in hct vc.' zal ve.beelden,

schiete€ne luchtig in hetrond dànzende

pdtijvd

regt

vrolijle hemclburgcrcnvcrtoont. Ecn zonderlingbewijs van de zo erlinge tu\íe denkbeelden die nen zich in dic cijdcn en hcl cn Hcncl noct gcvolnd hcbben.'

Op dF '"urr(ll,nB In Ou.,, b\runs,'du.uiNoc,ig veergegeven hoe de veÍdoem.len door duiveis nad de hel gevoerd wcrdcn. Hct Laarstc Oordecl io D€lden

roonr nu nog dlivels die verooÍdeelden op hun rtrg naar de hel slepen, teMijlin !íarocnhuizen zondarenboven ccn wur geroosterd en gekookt worden. KÍuiwagcns net verdoemden vinden wc in À.ltcn en het Deense De schildering in OosterbieÍÍn zal waanchijnïjk zijn aangeb..cht tocn rond rjoo hct oudc stenen gewelf werd veÍvaq€r dooÍ €en houten tongewelí8 Tusc.7

6 H Paner,Roi daardaatule6,;atu. o'tultko,loj.íhn nawk

hÉ rrningrijÈ Holatul er b.t lJrlog,/otr Otl butg gctlet k d J;rr Jto,t, Harlem r8o8,I,p. ro 7 R. aÍnry loh,nsen, Da Daxhe óilledbibel in LnÈna/det,

Kópenhagen'9.r7,I, zro

8

V..J. Berghtris,

'lÈ

eescÈiedenis van de

keÍt re BoÍnvird', in

Sti.hti"g ÁL/. r.\*e Tje,* , r)8\ p. 6 20, n1eÍ p. ,9. Op rd lebr zor bsrÍlgde B€rghuis dat h* gewll weld Emn8en door cd kap.

PubliutiÍ

M(]EAËL ÈN JONANNXS In 1989 kwtueó in de kerk in Bornwir.t resten vm muun.hilderingen te voorschijr Dezc rvcrdcn amgcbrachr Lort nadat hct koorgewelf vas verwijderd- Dat gebeurde volgens Berghuis Íond r(ro rso Adr nc looru rldc nn d. trromtb"og s .en gevleÍgeld€ fisuuÍ te zier die in zijn li*crhand ccn staÍmet kruis draagt.'Ièrecht concludeer.le Muller dài hêt om de xartsengel Michxèl gaat die bij Her laatstc Oordccl optrccdt als zicletrvcgcre 'Ièn onrechte deent

Vin Zinrên {íir h.t MáÍhdN beheft ro Bebalve Àtichaël zijn c. mccr sporo mn het Oordeel te vinden. Rechts vm het venster is een lrd geschil deÍd in ccn gcci gsaad nct rossc bud cn haardos.

Hij lijkt schuin najr boven. l)eze houding en het de va,ê gebu vdr dc r' hn rhmd mu de bocr rcruj,cn na. een $ortgeÍijke figuu. op indere voostellingen vm IIer lÀtsrc Oordccl, biivoorbccld in !íestercnden en NoordbÍoek." Dad betÍeft hetJohmes de Doper dic dc voorbcdc doecvoordcmcnscndic tothccoordcel ku'''c,,.

G.l! u lelij( I'ii ,1" ^^,,l".hroorrFlling i\ drr \ mu,r de beschouver eezien rechts van Chrisrus Johmcs is afgcbccld cn links Maria. llicruit volgt dat de g€le omtreklen tinks vd h€t venster de resten vàn Mdia Bolen in be€ld zijn koppen net een nimbus geschil

dcrd. I-inls zij! er zcs, rcchts nu nog dric. Nar alle waan.hijnlijkneid betÍeít dit de twàJ{ apostelen die neer dan ccns bij dc oordclendc Cldstus zijr wccrscr(\c1. h,i'^^rheeld in,lê \'1,íinilê,1 rc C,oringpn

Ilienit

volgt dat ooL rcchts eertiids zes Loppen aanwc

/ig tseseÀr nodên /'jn. I \ uu'Jcl<ntlr .h, i.ru. F in Bornvird veÍloÍcn geeaan toen men in rSU een venst€Í in dc noordmuu. heeft gcnaakt. In het horizontale zw,rt€ deel ordeÍ de vooÍste ing is een tekst geschll de.d. Hêt lukte tot nu toe nietdi€ te ontcijferen.

9 \Í.^. r

l9 &)8q), p.gj {)4 q[zrbíLLrl ií;lLLhme mrytílbrin t6oo, GÍonlngen/l eurarden 1999, p ó,.

BMgrna, 'Dics IÉe' in Ktp?,Ltuk

ó M. ]trznftq,1Ua gen k FriÍ Aetad

n

'tao C r:lsinga en A. R€instn, Ee tijd 0," bU rtil te ít.

D. si í Jalh Iralke h oo$.rbitun, oo$crbicrln 2oó.1, p. 8.

r P de Co.lr,

,

íDn snt v1.N ItosrÊRBrÊP.U'' ncnigte issdiÉe nonten met lange staarten, paardeaoeten e11 aerschrikkeqjke te brengen, geheele kruiaakoppen, op urscbiuende sijre 6ezig, .le 1)erdoenden naat ecn brandead gens zijn met dit soort om ongeluhÉige wlgeladm, teruijl tonniee .luirek nog bezig zijn andere hme en @agew, net noare irercn oorken, wl te pahhen, of met hunne stzrAe handen em oftuee oeroordeelden op hmne .l ii,etsrugen stingeru, ofbi a,rnen m beenen oatten, ennonm de st'afPtaats heenen stee,en.

Jli.r riet nen eene groote

Àldls

een

urr

bes.hÍijving uit r8o8 vxn de schildeÍing

n OostcrbicNm

die daar te zien was tot r86t. Lldersvinden s,e

nu nosboeiendc hcllcvoo6rcllinsci.

i1.ll

waÍmênh!rzen, zdndaÍêí woÍden sekookt boven eeí v!uÍ en gêroondd

ruse: duivelmêt vrouw in kÍuiwágên. fótó

r6e

(DenemèÍl.en)

helkÍênê(r45o 7t.

/0í,n ftóêftn.

roro

j!íh

( róê+n.

kà.D4)-

wàÍmènhuizen, een duive neept een zondààrnàaÍde helemuilka.l525).

t;r;1,,

t,àtnê oórdêêl(.à. r55o '60). Doorhet inbÍekenvan k ch&tu!vêrdwênên. Linksván hetraàm MàÍia. Íechts

BornwlÍd. Hêr êen raàm

STOEI.EN IN WIJNA',DUM Vers.hillende preekstoelen in IrÍiese keÍkcn zijn \oorzicn vu snijwcrk ncr bijbclsc voolstcllingen, een bij zonderhê v{n deze provincie. Dxàrbij zijn d wcc mct Hct Laatstc Oordccl: Yninaldum eo L.ngerhoutn

De vooÍsteling in Wijnaldm verd in 1728

lcraardigd

BoÍnwird, aànsengel Michàèl als zielênwegeL

tc kàtholiek. Àm weeÍszijden qn ChÀtus is cen aintal hcnclburgers te zien. Op en onder de wolken zijn vijf

bzuinblazende engelen gesnedcn dic de wcdc.konst àanhondigcn. Ccntraal in hct ondeste deel stààt e€tr e.g€I, echter zonder weegschaal. I Iet is dus tucr Michaë], nar dc"algcmcne" scheióengel. Hetbenedend€€1toont de opstmding. Rechrsonder is hct vlamendc @u. vàn

wuheen

door Arjen l-ous." Hij gebruikte dàarbij àls voorb€eld een pÍent vd Mxtrhaeus l{etian.'t Dc lcone! Bibliac, ofscl Bijbelv óerlen \an Nie.im C j93 1650) veÍschener in r6,t 16,7te SÍàtsburg.Ia Meriàn werkte intDudcliik

een verdoemde a6.ocrr. Op dc prcnt À dat ccn grote stoet verdocmdcn. Iloven hcn i-liegen twee grote zwaite vogels. %!d.a1rs in hêt vuur steken hun hdden enekend on-

naa. de lufterse trxditie. Lous volgdc vrijnauwkeu.ig de

hoog. Lintsonder

atl'eelding op de prent van À{erirn,

mdr

de weergave

n

hoxtstrijweÍk bepeÍkrc zijn nogclijkhcdcn. Ve er moest hij op het pdeel vrn de preekstoel in dc lcrytc vcrkcn, tcNijl dc prcnr in dc brccdtc is uitgevoerd- On .lie reden heeít Lous het àntàl pesonenin d€ henel cn ordc! bij dc opstanding stcrk vcrnnrdc.d.

Op de prent en de preekstoeÍ is bovenad Clristus afscbccld.

Hij heefr dc vocten op ccn wc.cldbol, m@.

de boog sà1rop hij zit is niet naar beneder geÍicht, zoals in de Middeleeuwen, naÍ nad bovcn. Z.waa.d cn lelietak ontbreken. De figuur iinksboven net lmg har €n de hddend snellend geheÍen is kemcÍjk Maria. Ecn voorbi.ldendeJohdnés ontbrceki dit wd wd$hij,,rijk

dc hel uitgebeeld

bor, n.

klint

nrh.m.li.nnt

een duivel met geheven

knots

cen stoct lm gclukzaligco naar ,lgclr(1,1. mr

ree.ls boven de wolken geplaarsr.

""m"nsni,in

Het sniiwerk op .le preekstoel in Lngerhouw dat€c.t van ca. r7í7 Dc nakcr ;s niet bckcDd- De vormgwing venchilt anme.kelijk vd WijnJdm dàr de ldge snBlte pmelen ia Longerhouw ondcraan cn langs de rmdcn roorzien un rococo-ornadeDt. I)e opzet vd de

wdsdlnlijk

vooÍsteling is globa,l dezerde en het is dus nogeÍjk dat ook hicr Mcrim rot voo.bccld diendc. Christus rost net ziÈ voeten weer op een grote weÍeldbol, de scheidsengcl stat mct gclijLc gcbarcn ccntraal i! hct benedcndeel en g, Íul/Jigín Uinmêr in dplelnl" pn'c nrr ho,.n.

h,* j,ë*rta./e,, lt.uward.n r98o, p. 41. r,\'Í,n l"nl"r<Jr., ' nII !, ', \rlrJ\oo'd.\"'tr',/.ne

Dr c!xsrELrJ(r Ácrr, trRcRoND Hct Lafste Oordeel nm in devroomheidsbelevingvm de latc nnddclccuwo ccn bclangrijkc plaats in. I! de

r4Màtthà.us Meri,,,; A'r&' z/r -R;r'1, hdàusgcgcbcn ond .ing.leiter von Peter i\,Íeinhold, Hamhn.g ,9ót. IIct hàtst.

vccrtiende en vijftiende eeuw woedden trlrijke oorlogen en werd Europx door pesrepidemieèngereisteÍd. Groot

D

S.

t

n

11ó.r.,

Ooíleel stat op pag z4o

óthrbeo;gst, son oatustaehhend b6efoa" de iteelclijábcid

Matthàus MeÍiàn, hêt LaarsE ooÍde€|, pÍent (1625 ,27).

was d€ vrccs voor de onvoorzien€ dood, wànt wiid verbÍeid wàs de gedachtc dat dc mcns zou bliire! in dc geest€lijke toestand waarin hii stierí

h

haar strdie vàr làtmiddele€umc gcbcdcnboek€n

meÍkt Marià Mee.ted' op. De niddehd@en zijs be dngltN, Mtkt, bij da eedabte tu doo.l, oordeel en he[z ?ijre ... LÍjddllt bul dií@ijh en boorts in b t sebede tot God on hulp, qb4mkge"oe4li|ïeni, r zij"i" ba seóaba b@hjer ccniee xzr die felte Ék$e o"tcestu @ffiêe bM !bildeF

in

h

btkt

h.t h,ltet"ut Jilea

op

iana.n:

wijnàldum, Làatstê ooÍdeel op de prcekstoel ('224.

r

ne,"

In Bornwird is tegelijk m€t het Oo.deel op de teg€noverliggeDde muur een voorstelling vm Christoforus gc sclildcrd. Dc kerk lcc.dc dat Christoforus bescheÍmde tegen de onveNachte dood, de dood zontler heilig olicsel (hct srerment ro dc stererden). Zonder dit sà.rànent was eÍ geen heil eó dus na de dood gecn hcmcl, ma dc hcl. Dat laatste N was de gÍote angst van de nidd€leeuvse nens: de hel met duivels, wur en folccringcn, zontlcr cindc, eewigdurend. De me$en serden door preken bmg gemaJ<t met de hel. Mu. /e gelooid.n, AL )e mo'sen. ( hn{ororu. had B, /,pn. bes.heÍmd€ hij je die dag regen de onverwà.hte dood.

Nrrr Je Jo' 'gr,Lcht. /i1n ool andcr mo',d.n va betek€nis. Hct liatsrc Oordeel is d€ grootse veÍ heerlijking van Christus, wdt hiemee wortlt zijn verlos singsverk voltooid. In de tweede plàats is er het di &ctisch-noraliserende motiei Aan dc gclovigc mrdt voorgehoÍder wat hem vacht bij een christelijk leven cn wclk oordccl vordr uitgesproken oveÍ hen die niet Irfu Go.tr gebod leeít{e. In de dagelijkse devotiepraL tijk zÀl hct aspect vafl hct oordeel hebben overheerst.

Ook in her pÍorestantisme speelde de vrees voor dood en hel een rol. maar veel mioder srcrk dan in de katholieke Middeleeuwen. In Groningen bleef een la.tniddclccume schildcring van Het LaatÍe Oordeel in acht kerker bewàdd. Het is niet alleen d€ meest voorkomcadc vooretelliog natr fungeerr hier ook als een losstaàn.l g€heel, dÍs zondeÍ andere bijbelse voorstcl lingcn. V/aa$chijrlijk zal dar in de lxte MiddeleeÍwen net schild€ringen in veel Friese kcrkcn niet anders g€weest zijn. Ca. r too verd in h€t kooÍ vd \(/est€rgeest een schildering àdgebracht metvcrhalcnurr het Oude Tèstamcnt cn Het I?atstc OoÍdeel. Rord rtoo ftJeeg de kerk in OosteÍbiefum in het koo. alleen een grotc schildcring van het Oordccl.

Den sterk verschil hierhe€ zien m bij de protes tantse pr€ekstoelen wdt dÈ is Het J-aatste Oordccl de Llatstc van eetr íiftal bijbelse voontellingen. I. Yrijnaldun zijn de eente vier: Abrahams oÍfcrande, Jacobs droom, Christus' gcboorte en ClÍistÍs' opstd ding. In LongerhoÍw hebhen dle Íoo.stelliryen op Christus bctrekking: gcboorte, kruisiging, opstdding, hemelvàdt en oordeel.

Dc bcwaad geblcvcn voorstelingen en sch.iftelijk€ gegevens onÍent Het Laatste Oordccl zjn nier aleer van belug als kcmis vd de decontie van het kerkgebouw Zij vomen ook een spicgcl vd her de.ten over her hieÍnmaals in roeger cijden in Friesland.

(Poaltuit ,1, 9,8t LH B"nenpast, rttd"nd@ Reg etu AtnlldteL.l) 'tuM DtuLt Jralie tun otule Acfte,, in het bijnndÍ a d;ê i, Fn6bn./ .n Gravrye"

rr

un

g,lw.rt

&hàf

í, dc Netutudt geóetlentazhet d.t Xue eu@, I, Lcuven / Nijtueg€n,

M. Meert€ns, D. tun

"tth

r

91,,

(àrb- 1)Het doopvont met het ÍijmpÈ op de nooÍdzijde. (Á. nernnÍd, Rc4

kfteg de kerkvm Baium h6 veel besproken eÍ vergeten doopvoÍt terug. Dat vertelt oÍs althms een rijmpje uitseho'lmn op één \m de zijpánelen.

Het vont is ÍÍet álleen vaivege dit opschrift bii zondei Ook de vierkdte vom, het materiaáI, de bowsporen cn vooral het Friese gezegde dat eram verbonden is, o,ken het tot eer opmerkelirk naar tcgeliikenijd ook twi,felachtig objecÍ.

h

1668

De kerk van B@ium uit 1876 staàt bij kerk en dchit€. tuuÍicfhcbbcrs vooÍal bckcnd om t'iÍcc zaken. te weten het rijke, decoratieve stucwerk vd J D. Fasr er her

opvalcrd€ roodzddÍeftn doopvonr. (aft.t Het vont wo.dt vcelal omschcvetr als viiltiende eeuws en stan

vf

kerk in 196, opgest€ld i! her vcrhoogdc liturgsch ccntrun dat io dat jaa. werd aange legd.' Dadvoor had het zijn tunctie verloren en stond her vanaf de bouv mn de nieuwc k€rk in 1876 opgesteld in sinds de verbouwing

.1e

Hc. vont is opgeboÍwd uit een grondplaat, vicÍ vandplaten cn ccn dckplaat. (aib.r). In dc 8 ch. dikke dek plaar vaD grijswitte, Bentheiner zàndst€en is een klenrc ronde opening uitgcspaald voor ccn doopbekken. Een rond deksellan hetzelf.le tuateÍi.al slÍit de opeling ai Het deksel heefr n hct middclpnnt aan de bovcnzijde

frJs

voorporraal. I Iier werd het ia her midden vm dc j cn tachtig mn de ncgcnticndc ccuw ungct.offen door riiks mbtenàd Adolph Mdder die het verlolgens docuncn

]tr

tccÍdc.'(alb.r. Uit

dc tckcnina mct bijschriften bliikt dat h€t doopvont gedeeltelijk beschilderd wàs. Zo was het opschift litgNoerd in mdte lettcrs tcgcn ecn blauw à.htergrond. Die kleuren zijn in 196, vetuijderd, nei aLs

dc batstcnen basis.r Dadnaast werd het doopvoot op dc goedkoopste vijze en niet erg v.Lkundig'bijgeholpen

r

.a

Peter (ar{ttrrel, N€l Hm &/Áir ,jl',r, ,9711ofR. Stuensda, MALhzLue rlDotutua à IràE Á€ré€,, Keppelstok r8, juni

: Sch.slbckic AVIII 4 \t ttru

Adolr,h À'lulíler (r8t6 1916),

4. tt{o4der oe[

"e,

dt

Bdlan, r

bd ,a titi,a atotilq\

1.

làrb.2) opmëtingen een sedeelteliike Íeconstructie vàn depan€len wààruit het vont is samensesteld. (Á. ReinÍÍd, Rcq

H€t beeld an de brit€nldt van het vont woÍdt g€kemerkt door hct tckstpanccl aan de noordzijdc cn rl.nr i.(ê dc, n, ar,ê. op de dJie o' erig" /ijden. Die v", s;c.d€ platco zijn per stuk voorzie. van dÍie verdiepte, rechthoekige virkkcn. BinDcn dczc kadc6 is icdcr vcld ,-rn de bovenzijde versi€Íd net een zogenàmd gotisch

driepasmoticf Daarnaast is clk vlak orycvccr halvcrveg€ de hoogte voorzien van een klein en ondiep gàt.

Ook ,n her rek{panc.l /Ín dc dn. garen aanM/18. l)e natuu.steen is op twee mànie.en dgewerkt; vlak kÍb.4) oe binnenkàntvrn het doopvont mêt steen en moÍtel̀̀n. (Á. ne,níl4 Rcq

etr mer een s.ribbcldc slas. Dczc zogcnaandc frijnslag

dê Íuw behouwen

toont zi.h voorumelijk in het ondeÍste gedeelte vd het vont cn op de kopse randcn vm dc platen. Ook het ronde del6el kent deze wiize vd bewerk€n, maar dad is clc atucrLing Êjner en zorgwldiger Opvallend is dat de bovenkant middels dunne lijtren in vier kwartcn is vcrdceld. Door die verdeling en de .ichtingvan de slàg

ontstad

er {isgraatachriSc parron€n.

BijzondeÍ am hct Baaiumcr doopvonr is dat cr nog altijd eeo F.ies gezegde dn verbonden is.'Sa gtut as de Baaiuner fontc'is ccn enduiding voor grocc vooruec pen, net nane drinïbekers, komen of potten. IIet gczcgdc hcclieen oude oonprong. Al in 1614wordthet 'Bayene font'vemeld door C. G. !àn B!Ínmià en wel in eo hddschrift gctitcld De oane enje Fn6en 'preuA' tuoarden....t

De arteu bepeÍkt zich sle.hts tot beide

woorden enlaat zth rcrdcr u.t urt overdc betckcnr.

Een kl€ine halve eeuw later dÍikt het doopvont op

deuw op in dc bromcn. Dc ccste veÍmclding is tcrug te vildeD i! een boekje ovet'Oprchrifu ot laifek,.,tnnq gldzn, daodbmr, herhbrkhe", @4m, dz...l vd een otrbe kende auteu.ó Het werkje dàteêÍt ve.moedelijk uit het pmdc

uit

tr

1668.

de

/c\cn,rndc., us ,n 'emeldr hq

ljit omÍreek

n;mp;e

rToo dareeÍr her tweede werk

wam amda, hr wrdr gc..honlcn am hrr Baaumcc \unr {nJ, (. (, hopmilêl ,chnjh in JÊ u^,hJrinË ran Iir'6r,/: '...In dese kerk wàs eertij& een gÍoote doon (àrb.3) adolph MuldeÍ had oogvoord€tails en tek€nde êen vàn zijn r.hèBbo€kjes. (corre.ds nc4

hetvont

it

vonte wa.imn hct sprcckmord noch gcbruijkeÍjk is,

Balmerdoop ronte'.r Schoemaker is daamee veÍdoe-

sIÍ

delijk de ee6rc dic

*Mvr

het bevestigingsoog net lood in de natuursteen is gcgotcn.

Dc grondplaat ofhet bàseftent (91 x 93 x J4 cn.) n vàn .ode zn.dsteen vaarbij kan worder opg€neÍki dat de ccn nctalcn gÍijpring,

ad

de bovenzijde zijn afgeschuind. De st&lDde platen vao dc ziim en ziin eveneens vm rode zdd sreen en,lle ól .n- hoog. Ze staao op dc grondplut €n randen

ro.men een ncrkanr net e€n grondvlak

vd

7ó cm.

Deze

platen ziin vànwege de ondcrlingc hoclscrbindingcn niet allc ocn breed en diller dm ze buiten op de hoe ker lijk€tr. Zo veÍhdlt .te constructie dat het om zandste n€nplàten vrn circa rr.5 rot r2 cm. dikre gaat- Wic door het gat in hct dcksel kijkt zal zi€n dat .le stenen àd de

br

en/iide rus er m(r

nihii /i.h hi"r bd'""n

d ^jn. de

^\erlê\cringcn

ofdat hij zich liet lcitlen door hct in 1668 gcrcalsccrde doopvont is onduidelijk- De grootte En het 'nieuwe',

rcnt Lan dc aadeiding zijn gereesr om voonaan e\-tra te benadrukkc',, ,o' als de vele auteurs na Schoenaker in elk geval deden.s smengesrelde

die kar*teritiek

t Êev,r

sign.i

2It IIs FLnL r.r.t. Mer

Itenkei Zie oof:

IJ

dank

an

pÈilippns

BamaiaapeÉM^+n. sdníjkt1èn'&e trryA, iffthunnien fuhk|n. 4 r" bat tiitl leia.,, |rrske Ákadenr LÍDvert zool.

6 -tieÍur sign.: 97o Hs Plnk r.4+ Ofíbilten af luiíelt, ld van dsr Knip. t)e

ne,4azn. toadbd8. hèAbeAê", en?$, en tajna xixhitmll in li;atbè d (;rani gr1l tu.b" ." dnryh, nm,/el' n le ,e em. \. .' .,, u"l. 7n oo\. Tl, o Ku'D. F. <r gar r',1- BrJrr.'

((n .:p,rnjrr bchos(n

Opvallend is dat alleen de plat m de oostkant ond€rzijde enige bewerking hccft. (aÍb.4)

op dc omvang vd het doopvont. np de nnn,leliFgê

7

fóít Kldd;hl,tà, Jàtsxaqrc, tóó6 2, pp.27 ta. .ties.r sign.i 998 IIs Plfh r.r4.2. Andries Schoem.keÍ, Íhtiainsan Frc ant,Is.t., u. qaal

8

Zie biioorbeeldlègenvooÍdigeStaat, laulus Scheltema,Ábra

,

hanJacob rnn derAa oijrcob Hepkenà.

B€

Grb.

In

t

Het

1668

n*uuurnên rebbel

in de Dympnàkerk te ceel(Bêlsiè)- (roto xóesen^teeisna)

kmm hct vont volgens het opsctuift tooor

schijn, in delen k€nnelijk wmt het werd '\íederon op gerecht'. De srukLen vm katholieke oonprong wren

vermoedelijk tiid€ns of net na de Refomtic in rí8o onder de rrold gestopr, zoáls dat i! die roerige tijd net ftee. w@devol beeldhouwerk (doopvodcn Y4cr en TjalNian, relièfs Co.nwc.d), geb.odschilderd glas (DÍotutp) oí litugsch vaàiwerk (zilvercn hostiedoosje JoMrt - ;ngemetscló g€beurde. Men km zich voorstellen dr dp \^nd.r de,hjd\ enigc ve ond.nngernifls' gierighcid wcktc cn dat er nct als tegenwoordig gezochr *eÍd IÈ een ddding vd d€ sttrkte.. Dabij zal het 'Baycmc fontc' tcr spmlcc zijn gckoneD. Of dit nog altijd een gmgbàd begrip wàs of dat het uit Burmania's boek werd opgcdiept, is onduidclijk De restanten werden in elk geval geinterpreteeÍd Àls sche doopvont,

net

als

,ftonsrig vd het

goolg

een

lcgc i

.econstructie.

De bcwcrLingssporen op het huidige vont tonen ver dcr a-rn dat €Í in 1668 behoorlijk aan de flatuuÍsteen geknutscld is. De panelen zijD op màat genàalr en

van de vi€r stuklen st€en met driepasvcrsicring veÍd eÍ één bestemd tot t€kÍplaat. Op die plaat weÍden de vlatrerdcling eD driepassen w€ggehakt mdr blevetr dc ,luulgtu, j"' vr$.ge de drepr b, houdcn. Dtu'n6r ir op de drie andere pmelen, gezien d€ bserkingsslag, de onderzijdc vlak gchakt. Opmllend zijn verder de ruw€ rhterkdten ner morteLesten. Dezc vijzc. eÍop dat de stukken der nooit als zichtwerk bedoeld zijn gewccst, na.aÍ ingemetseld wrJen. Een open, vi€Íkant doopbassin in dc vorm er ró68 is du.om - e. oók vanuit p.aktisch oogpunt geen optie.

clnN DooPvoNT'

M^ÀR wÀT D^N?

Am de oorspÍonkelijke fun rie vd doopvont

sterkgclijfcldwo

kd dls

en. Een logische verolgvnag is

dm

waa.toe de Íode zadstenen fiagnentcn wcl bchoord ONVÀÁRSCHIJNLIJI(E R

Vm de ádgetÍoffen na ursreen werd ccn doopvont samengesteld, een aardige maaÍ toch onwdschijnlijke ÍeconstÍLctie. Ni€t alleen de bow en bocd<ingssporen op de plate4 naar ook de vorn cn hct rnateriadge bruik maken een oorsprongals doopvont tqfelachtig.

FIer vont is nier te vergelijken net mdere middeleeuwse Friese doopvonten, waàvan er sle.hts zeven

'ru1'rrtnoverg.l.vrrd U,.nvand,ce\(mllJ,ênir^Í'

kumcn hebben. Enkele kenmerken zijn dMbij ri.hting gevend: de hosc bchouwn ondcrmd bijvoo$eeld of de mct mo.t€lreste. vooÍziene, onregelnatig€ er niet afgeweÍkte a.hterLmt. Belangrijk is verdd het gegqe! q.rpuclcn mrt ..n dn,dc[nscn ccn Juokgal,i".

'm

Het g@tje duidt erop &u er iets aan bevestigd is gev€est, zeer warschijnlijk eetr beeldje. TÍaalf nissen lijkt seen toevat de gedachte àrn de twrJf àposteleÍ iigt dm voor d€ had. fttgaandc vd vicr platcn vm 75 cm breed, zou

een dergelijke wijze,

uit ,fzondeÍlijke plaren, samcnse í.ld oí hccf' e.n vrerkanre vom. AlJc b.ltntl< lurpen zijn vrn Belgische kJksteen (blauwe 'hrdsteen) of Bentheimer zmdsteen en rond ofachtzijdig. D€ kuip is dtiiduit d€ steen gehouwe! en staat op een s.ha.ht

bij plaatsing 'koÍd' nàast elkad €en horizontàal geheel van teminste drie merer lengte ontstam. Bcn stenen altadr€tabel zou in dat geval, in combióatie net de ver onderstelde iconogÉÊe, tot de nogelijklleden kumetr b.horcn Dc qaag n wel ho. dan Jc midJênpJ',ij $A \o'msege,en. Vers"Liilbr nmeeberrbels n her bu,rcn

Rode zandsteetr in FÍieslmd uit de gotisrhe periode vaat herg€bÍuikt oud€r mateÍiaal. De hmdcl h dczc natuursteensoort aÍkomstiS uit het stroomgebied vm de Main en Weser (BÍemer' sreed kendc voo.al in de twàalfde en deniende eerw hàd hoogtijdagen toen het veel werd tocgepast voor bccldhouwrk, Jtrarnensa en sarcofagen/sdcofagdeL.els.

land ronctr

is

9 R. SteerÍna, Middclccw* doopvodcn nlt KePN$nk ta,

i!ít

Í999, pg. ta4-zat.

door divese deskundigen als onderdelenvan cen rctabel

,o J. F i€se kerkeÍ,

mnclijk altijd ccn centrale Christufiguur"

(alb.t) Interessrnt in relatie tot het bovenstàdde is de discussie ovcr de roeg vijfticndc ccumc Íeliëfs, eveneens vd Íode zddsteen, aJkomtig uit Cornverd. (afb.O Deze rerden in 1898 in de grond sêvonden en

Kroc*n

cn R. Stcnsna, -art hi,ldtlètui dnry&èrbntton.ur, tt. ij8 71. DrL ooh ab Dolfvdvêêzêl DÍ.rs

1f,lycn zoó4,

íàÍb. 6) Dê zàndstenen rclia:fs diê bij dê toÍênbouw in 1393 in coÍnw€d weden aàngeÍoffen. Hid d€ oÍiginêlê êxêmplaÍên vooÍ zê wêdên uitsênomên en ovꀀbrá.ht naàÍ hd rÍiês Mu*um. (coíkdk Rc4

(arb.3) F.N.M. Eyck tot zuylichem bezocht in r347 de kerk vàn 8ààium ên mààkte ëen vrn deweinise tekeninsen van de oudë keÍk

\m a;uienrijkc

persorcn nogal ccns met dricpasscn cn

beeldhouw€Íl veÍsierd." Deze optie iijkt ller e.hter

Uit bovcnstaande

(àrb.7)Dêêlvan dê kooraÊcheidine in appinsedàm. (Íoto xroesenl

onwaàrschijnlijk is, dat er adÍnlende vondsten nodig ziin om tot ccfl de6nitier oordccl te komcn cn dat cr nu neerdere opties open blijven. !ínt de oorspronke liike tunctie van dc ondcrdclcn wn het doopvont ook geweest i!, zondeÍ de 'Íeconsttu.tie' uit 1668 wden de interessmte bodcmvondstcn vaa6chijnlijk arhg v€r dwenen en was het legendàrische doopvont uit Iladum alldg vergetcr Dit nocgc voorbeeld wr 'monumen

tenzorg'houdt beschotrwd. Kroesen concludeerde echter recentelijk op basis

vo

puallcllcr en eetr uitgebreide iconoerxfische dit zccr otrvaarschijnlijk is cn da.

onderbouwing dat

her knisigingsrelièf

Íit

Cornwerd eerd€r ftet een voor

Iriese beg.ippeD wcl bijzonder riiL sedecoreerd sacra ncntshuis re nDten heeft."

Eer tweede nogelijkhe is dat dc pmclcn dcel uitmakten lm ccn aÊcheiding, misschien teÍ hoogte vd het koor De zanótenetr platcn stondor dm, gezicn dc rum achterkmt etr d€ monel, tegen een mulnje. De afscheiding van het noordcrtraffcpt in de NicolaliL€rk tc Appingedm geeft vd zo'n situàtie een aadige indruk, al blijven de doolsgitm dan ml onveÍtJadbaÍ. (a1}.7) Een derde optie is dàt de pinelen verband hield€n det de onderbouw vm ccn artad. De srukter zorden dd als beklcdinS vd h€r altadbloL gediend hebben. Ilet vijfiiendeccuwsc alta in her Sint Amahofe te Leiden gccft ccn indÍuk vd een dergeiijkê situatiê. To.h lijftt deze mogeliiheid vanw€ge dc vcrondcrtcldc bccldcr iets mindc. losisch. Tot dot ziin ook de gr,ftombes

mag duidelijk zijn dat een doopvont

de

herimerins echter levend.

Dàt er overigens niets nieÍws onder de zon is bleek ftij net voor het veNtrijLer vd d€ deadline vd dit dtikelie.

In rstr sctucef F.N.M. Eiick vm Zuylichcn naar aadci dingvàn een b€zoekad de k€rk Gie ooknf}.8) nameliik' 'Dc bckcndc grootc doopvont vonden vii aldad det, do.h wel eene sooÍt vd vierkdte steenen kist net een rond gat en deksel, versierd net eenigc puntbogcn, gcel er blaauv gescbilderd...'. En na het Íijnpje '-..Uit deze

blijkt rlzoo, dat zij njmncr ccne niddeleeumche doopvont is g€weest, màd een in dien tijd geftokt vootrerp om voor dc oorsprontelijke doopvont, di€ rcgcls

denkelijk rerdwenen was, te doen doorsan'.!

DB.Á. Rci4ttu (aftíBt @ehutueletgit.,t) irerbond.n e" de R|k!/íaÁt rM het Oít"ftet Erfsoet/ taÁne^Íoort. zr, turbutd ó.tftIt ,".t rdna no,untntah herkan.

Zie biiroorbeeld Arnhem, FllsebnE, poalg0Í KÍel vdr GelÍc, rr4o ofd€ tombenit r47r vm Sibct Àttcnà tc Escns. rr f.N.M. E ck tot ZuylicLcn, KoÍ ovdzi$ vd den bóustdt dcr midd.,l..u*schc LdLcn in lriesled en Ctuningen, re hèt lIir,nih Gnaatrbdr,ÍJÍrecht r8rr, p.,lr. ,

z

r'9

n J. Kró*ên, Hd tdabel var Cornwrd opnicly b.kclcn, D. rri. arrJ (ni, LeenuÍden zooj, pp.rot r27.

I(,,iI

lo

ln detor.nspits van wieÍ

moêí

hêêl wat

houtwe* woÍden veÍvangei. fotoi Éllsdbéth P€nninqd_rdutenbdch.

Van het bestuur

voorzichtig verdeÍ uit te bouwen- Dat is nodig met hct oog op de kerkgebouwen die ons vo.dcn aangeboden en die wc de komende jarcn wellicht overnenen. De kerk

Met veel voldoening daakt het bestuÍÍ bekend dat ccn rienral cultuurfondsen bereid is gcvonde! om een fi naDciële bijd.age te leveren llan de instàndhouding var orze kerkgebouwen.In toraal is €670.,)0() toegezegd.

Dat * tweederde vm het bedrag dat nodig is vooÍ de

Voorzitte.Jo Kersbergen noent het heel bijzo er dat dc Fricse olcuu.fondscn smcn hun schouders on deÍ de Stichtirg willen zetter. "FIet is bijm onvcrkclijk dat dc Íondweri4 voor her zcsidc.plan nu reeds tot

dit ongelooflijke Íesultaat heeft geleid. Dád kunnetr we aJleên miárêrken'eltk voot /\n. \tt.t @, \oot/r'tt m Douve de Vries vd de Ottema Kingma Stichting en besruurslid mr EÍnesr de Lange hcbbcn achter d€ scheÍnen veel werk verzet- "De Sti.hting is hen veel dant verschuldigd."

De hiidÉgen /iJÍ,Jróm.rig \rn de Orremà InnÊmd Stichtng, Stichring woudsend Amo r8ró, Old Buryer

Itrec.hui. r( l(euM,dên. Sin, qn,hon) Gr.rhui, tF Leeuwrden, Juckena SideÍius londs, Vatr Helona Stichting, Kingma Stichting, de P\{{ Jrnssent FÍiesche Stichting, Stichring DioÍaphte, en drie doDicme stichtingeo. D€ Stichting is m€t direGe mdere cultuÍrfond seD h gesprek oveÍ àdq ende bijdmgen. In totaal is er de konende zcvcn iaÍ ccn €;sen bijdrase vd een niljoen euro nodig. 'Tíe hebber goede hoop dat dit zal ld.keí', aldus Kersbergen. De voorzitter benadrukt dat de Fnanciëlc stcun mtr dc doflateurs onontbeerlijk

bllÍi. "DêproLin.'die \ub.idiê óê se jMLjk.l,JUg.n.6 niet toereikend on dc kostcn rm het bureau te dekLen. Tcgeliikpíiid hebben wê Jnb,rie' om de orsmi.rrie

gebouwen worden wetisad beheerd door vrijwillige.s, mar he t bcstuur is zich €nm bemst dat die neer on dersteuning verdienen. En ve zitren nog met de kosten vm gas, clckcra cn wto Dic worden ni€t in alle k€rken

tcrugverdi€nd. Dàd moet nog ieder ,aar geld bij. Hct is dÍs der zo dit cr Du ccn schip net geld binnenvam, en dÍ we ruÍig achterover kme. gun leunen. Hct blijfr belansrijk dat donateurs ons steunen net gíten, schenkingen en legat€r"

Ía. de SticÀ ting is opgesteld door AccountdtskàntooÍ Bp€mà in Leeuwdden er gecon troleeÍd door Verstegen accountants cn adviscu.s te Dordrecht. Drs. J. Dê Groot RA MpA vm dat kdtoor De jaa.rekeni,g ,o ro

heeft een gocdLcurcndc vcrklaring afgegeven.

Het venlagjàd 2oro is geèindigd met een negatief resultdt van € 27.018. Dit wordr in hoofdzaaL vcroorzaakt door de ertra kosten die zijn getuaakt ten behoeve van de viering vm h€t v€enigidig iubileun in 2oro, cn

b." heidcn prn'io(n\uo' /i" vd t'e€ uit dienst Íe.lende med€weÍkeE van de

her al.nog r. gclcn ran ccn

ning

Stichting. Bcn andcrc tcgcnvallcr bctreft het ongereali sccrde negàtieve koeÍsr€sultaat vàn de in h€t veÍleden

mgeschafte obligaties.

Het Íesultàat is positi€f b€invloed doordat ds gevolg

van de toenue van het uotal donaters

€

r4.ooo

begroor, t€sijl de Stichting ook jubileumsubsidiê vrn € 7too. H€t wcrd rerrast met een meer is onwangen

bed,ag

rd

dd

orerig" gften nverrroi de !prua(hflng(n

De neegeefsotrum bii ovemme woÍden shds etr kele jden geston in het zogenaand€ Stipe,llns. Dit zijn geooÍmerkte bedÉgen wNar het rendement is bestemd rcor onderhoudsweÍkza,rneden. Dit fonds groeit gestaag met de toenare vrn het rmtal kerken dat in het bezit ve de Stichting komt. Àan domties weÍd ontungen € 9r.988, a?n subsidies en gilien Lmn € zJ2.o87 himen.

De peÍsoneeb en bureaukosten bedroegen € z84.z3o en de or€rige kostcn € 69.147 De pÍovin iale subsidie bedroeg € r97j69, hetge€n

betekent dat de Stichting een belangrijk bedrag

ad

eigcn middelen noet inbrengen on de Stichting draài ende te houden. Voor hct goed tunctioneren bliiÍt dc

Kemerkend voor hem was det ,I€€n zijn uitmn d€rliik inprovisatietalent, inaar ook zijn kenn;s op het sebied \d orsclbow Hij n in zijn zeer wÍkzme le ven op aÍe oÍgel gerelateeÍde teÍeinen actief geweestAls kerko.ganist, concenoryarist en orgeladviseur, als lena, als auteur en redacteur, als leider vd talloze oÍ gelexcursies en o{gelreizen en als b€stuurd€r

Nu een oryeneeslijke ziekte :m zijn leven een einde heeft genaakt, valt vooral op hooeel wardevols hij de orgelw€Íeld heeft geschonïen. Niet alleen in de vo.n ve rijdens concenen of kerkdicnstcn klinken de nuzieh naaÍ ook door zii. ímdmenrele biidng€ d de organ^l^gje. nêergêÍêgd in talloze publcarie.

l

renrallen

iru

gercstauccrde ocgels hggen gerurgeoi.

Stichting naast de provinciale sÍbsidie in belangÍijke nate mgewezen op donaties, giften en eístelingcn.

Aangezietr de provinci,le srbsidie als gevolg van be zÍinigingen onder druk stmt, rcrdt door de toename Id het aatal overdragen kerken aan de Stichting de

.f vd de kwalit€iten vd hm nakeIs ên .estaurateuÍs. mm óók vm h€t inzicht van Jongepier die als advi

,Ihankelijkh€id van domties en sche.kingen steeds gro ter De Sti.hting is door de fisos mgryezen als een Algeneen Nut Beogende InÍeling (ANBI). De status he.Ít at voo.deeldrr n henlingen jan de 5('chring /iin riigesteld vm belastingen. Voor ccn nalatenschap is dc

Pietef zoon Sreeliackprii9

StichtingookgeensuccessieÉchtenverschÍdigd IN MEMORTAM JAN JON(rE!IER

deze Íestauaties beg€leidde- Wegens zijn verdien-

.ten voor dc orgelculruur. mct ontving Jongepier op

nm.

als orgetadqseu.

r nov€nbe oo3 de

eerste Jan

M€t het ove.lijd€n vao Jm Jongepier is eetr cinde :d Íuim veeÍtig jád enoÍne inzet vooÍ de orgelcultuur Di€ inzet gold heel in het biizond€r het Friese orgel. Voo. hct behoud damm en het onder de addacht brensen vd de wrfde daarván, was ge€n noeite hem te vcel. Wij zijn hem in onze provia.ie voor

gekomen

die inzet grote drnk verschuldigd. Op uijdag 5 augustus j.l. is aíscheid Im hem genomen in een plechtigheid in

DoorThcoJeÍema Al\ iongcn $óJanJon8cp'cr

str

'ziií

(Zddm

GÍote Kerk

i.

Leeùrden.

,ó rpbruán r04 | L€euwarden rr idi 2or) áI diep onder de indruk vaa de s.hoonheid ve de historische heÍvomde kerken in Z&ndm en vm de Lldk v1n de orgels di€ dd stonden.

De enome fascinati€ vooÍ het orgel ging smen met een grote begaafdheid voor het bespelen vrn hêt insÍument-

Stitrt;"sAll. Fryske Iijeftm besekíae .'Íb Jors.lier d, olsehs' terdttu le Skt-Jaabt?atubi. 6et), Rht@ (teel, Tvóand

Da"rdooÍ sl,agde hii erin al op zestimidte leeftijd oÍsanir te rcrden van de Grore Kerk \d Pu'he,end Gehoor gevend am de we6 van zijn vadtr volsde hij

Van de Emmakade

ccNt ee! opleiding tot onderyiizer Bii Cor IGooftnburg bereidde hii zich voor op het Statsdiplona Orgel A dat

hii in 1962 haálde. Vrn 1963 tot r97r studeerde hii aan het Ansterdams Muzieklycem bij Piet Kee. De ortwikhe ling va het aangeboÍen inprovisatietalent kreeg bij Ke€

ruime,ddrchr. Dat rc.ule.rde em

dár Joígepier m

r9ó8 het Natiomrl Improvisatieconcours

\m Bolmd

won, tervijl hij in r97o, r97r en 1972 wimàar wrs vd het InteÍ.ationa.l Imprcvisatieconcou6 vm Hmlem.

De Prix d' Exccllence behaalde JongepieÍ in

1972.

Van

196l tot r97l wa{ hii als orgeldoccnt verbonden am de nuziekschool sn Pumerenrl Jong€pieÍ we.d in r98r benoemd tot oÍgdist m de C,or( oÉ Ja.ob'jne rke.r ,e Leêuwdden. een tun(,'e die hij tot begin 2006 zou vervullcn. In Leeweden wd Jongepier sinds 1972 docert am de toenm,lige Muziekp€dagogsche Acadenie (at€r het If,euÍdd€r

CoNeÍatoÍilm). Na

de Álsie in 1989

vm dit cons€Íva

torium mct dat uit croningen Í"s hij h d€z€lfde ftnctie nog enige jaren in Groningen werkzam.

Tbeojelk

4 iJ orydnitt

vd, d. Gtute K-É

Qoo), Htsehthtun Aoo4

en z@eitu

te

Leusad.n. Uon d.

(,oai.

Op \Íiida8 ,3 septenber is de gerestaureerde kerk vm

KoÍteryaag opnieuw in gebfuik genonen. De ofticiële h€ropening werd verricht door burgeneester nerouw Ravcstein m Opsterlad, in smenweÍking met kinde Íen van vijf basisrcholen in Goredijk. Ondc de gasten

bqond zich oud sportjounálist Heinze BÀkker die in het kerkie vo Kortemg de schrceiplek rerugvond

vd

zijn vadds sigad.

Het kerkje wn Kortcnaàg

wÍd

in

1977 overgeno

m€n door de Stichting en *"s iq 2oo9 opnicuw aa restinririe roc. On.leÍ mee. hêr .1, k ên .lê vlóêr wêr.leÍ aàngepakt, evenals de dalruiter (roro).

Voorzitter Ke6bergo bedantte in ziin toespraak iFderêen die een fiirn, iéle biidÈge vuo' ,le rcsrauraric had geleverd. Onder de gull€ gevcrs bevonden zich di verse eigemren

\d

ee! graí op de beg.Mfpláats naast het kerkie. Een vàn hen was de as rm oud sportver slaggeve. lle'n/e B*keí Zj had haa, b,od. die nu n elders woont, meegmaagd nad de opening.

Dê hêÍopêning vàn dê

kêÍkvàn Kofr€zwaàg wêrd veÍicht door buÍgemêestei Rav€sièin ván opsteíànd. Foto: MÍidm vdn oun.

Heinze Bakker vertelde dat hij opgroeide op boerderij

vd

het kerkje. Hij hcrinn€rde zich ho€ zijn nder t zondags al sigarokend ma de kerk liep. "In de kerk àangekonen legde hij dc siger op ecn richeltic in dc achte.ste banl, zodat hij na de dienst op weg nm huis de rest kon oproken. Ik bcn hcel bcn;€uwd ofik dat plekj€ nog kan terugvinden."

"En javel hooa" vertelde hij na aloop opgelucht, 'het richeltje is er nog en je kunt het schro€iplekje h het hout nog Íeeds zien zirten."

KeÍkzicht, ten nooÍden

wil gebruiken voor rouw en ÍouwdieBten en crlturelc activiteiten. De keÍk mrdt dadom ook voorzie! van keukeq toilet en veÍv1Íning.

Tiidens de restauratie heeft ecn lccrling mcegelo pen van het Restauratie Opleidingenprcject Noord Nederl,nd. Een inreÍvis met deze leerling vindt u elders in dit kate.n net Stichtingsnieuws.

De k€Ík v I{àeÍ vas jrenlang het 'laatstc zorgen kindje'van de Stichting. Als deze restauratie voltooid is, stut het vo edige bezit vm de Stichtiry G9 kcrke. en twce kloklenstoelen) er relatief goed bij. De her opening staat gepldd voor medio april 2or2. Naderc

Dc restaurarie van de kc.k in rxie. is i. volle sds.

BowbedJiif D€ Gnaí uit Engwierum heeft eerst hct interieur veryijderd. Drrrna ziin de kap msepakt, de buitcmuren en de toren.

Nà het veMijd€re. vrn de lanbriserins en de heÍen kwm ia de rcordmuur een gotisch ram tfloorDe J'ch're, r ondd /octL uiJiL up êcn , r"r ic'e 'chijn. mnier zichrbM kd worden gemaït. Een bouwhisto .ic!s h€eÊr h€t pÍoicct begcleid en alles vastgelegd op papier en íoto's. ïèvens heeft er een historisch kleuren bank

onderaek plaatsgcvonden.

De preekstoel en het klankbord ziin in de werkplaats onder hodcn gcnoncn cn mocsten gedeelt€lijk worden verdeuwd. D€ze tum.iéle tegenvaler kon vordetr ge.ompenseerd door af te zien van het ,rnbrengen vm een tundcriry onder hcc koor Na oveÍlcg met €xterne deskudigen bleek dat toch niet nodig.

De

I]

rcrkzaaíÍÉden vinden plaats ir gocd overleg net \el'jle Comrusi(,,-bc d( le,I na de,e'rdddr ie

dp Plàd,

Konezwààg: Hèinzê Bàkkêr wijst de plek ààn waar ziin vader bÍ binnenkom5i in dê kêÍk z'n sigààÍ neerlegde. Foto: Mííidd vdn Du".

"r_.wrFq;

d

De kerkvan

wieÍ is inmiddêk wêêrondêÍ dê pànnên. roto: cerhdíd sdkkêr

ln dê nooÍdmuuÍ vàn wieÍ Ê achteÍ hêt stucwerk e€n gothch nàm ontdekt. Foto: 6eÍdíd sdkkei

Hêt intêrieurván de kelk vàn wiêÍiijdêns de restauÍatie.

De Stichting gaat sanetrvcrkcn met Uirgeverij Born meer in Go..edijk. De boeken vd Bornneer zijn sinds koÍr re koop vi! onze webwinkcl voor gewone wi.tcl píÈ€n. Ecn dccl van de opbrengst is best€hd voor het werk vd onze Stichting. Imidd€ls melden zich ook

ddere uitgeÍerijen. Hun àmbod is eveneens tc vinden in onze vcbwinkel. Fffl bijzondcre ambieding wordt geddn door ÍitgeverijVd Wljnen: 'F.iezeo uit vroegcr eerrwcn'v:n Hesseldc \Vrll. Don,rern hêrilên qlê.hr. €l 69,to inclutief verzendkosten.

14

oude Friesê kerkên rcepen w me gevoelens op, maar kunnen ook tot àllerlel(ontroverses àànlelding teven.

Die kunnen gàan over rertaurati€opvaftinàen, over de waaídeingvên het iÍtedeur als 'Gesamtkunstwe*', ov€r eigentiids m€ubilairin oud€ kerken, over het afstoten ván dê monumentale kerk bij kerkfusies of ovêÍ het nut ván plaatsÊlijke stichtingen náàst onze jubileGide stichting. zê zijn t€ vlnden ln het pÊchtigejublleumnummervan ons

tiidschrift (nr 3/àpdl rort.

De r7e-eeuwse

kerkin <hting met pÉekstoel

en doophek

en h€Bnbank eftegenover beschouw€n wij thanr algemeen als hoogtepunt van het triese kerkinterieuí Toch zocht

men in hêt ve êden naar nieuwe oplosslng€n. NarToo ging men geleidelijk dê ple€ktoel áan het eind vàn de

Het,oh.

fi werthii

oÍgel uit

1371 in de

kelk van zwêins

De vooÍjaa.sexo.sie van dc Stichting Orguum Frisiom vindr plaats op zaterdag lr mà,rt €n gàat l"ngs de ker ken r"n Tirnnmm (L. van Dan, r8z8l Sexbierun (dÁ. Hiffz, r76x ntu totàal verdderd en lirg€breio, wljnaldun (1. un Dam, ,869) o Ha.linsen (A.4. Hins, 1776 en gcrcconstrueerd in zorr). Van f o9.4t uuÍ is men welkom in de kerk te Tanmmm. Dc eig€nlijke exorcie

bcgiDt om ro.lo

uu

en is om r6.U

Ír

rfgelopen. Op deze d.g veGchiint ook de lfl;v Oryelbat nD. Opga\e. zie t.z.t. de website vo Organum Irisiom ofkom op tijd naÍ

Tanmarun. (woÍgdunfrisi.um.nl

llet doMteuÊ.oncertvan de StichtingOrgaum Frisi.un @rdt dit kcer gehouden in de kerk te Zveins, een wn de kerken vd de Stichtins Alde Fryske lijerken. In deze ke.k bcvindt zich een oÍgel vd]oh. h \íenrhin Íit 1781. De tuna vd Dam bouwdc hcr orgcl i! 1877 gehccl om e! de tum B,tler en ïmenga restàueerde het insÍÍnent in,o()4. BÍoer dc Wirrc b€spcclr hct olgcl en zijn dochrer Hamá de (dwÍtÍluit en/of tÍaveiso- Het cór.en

is

voor de donaceurs van dc StichtjrgAldc Fryske

c j€rken

eratis to€gankelijk.

Dàtd: vrijdaS 29 juii ,or,. Vmaf r9.4j uur is de ontvangst, om 2o.oo ftr is eÍ een toelichting óp het pro grm, terwijl hêt concert om 2o.lo uu.beaint.

Ubtnt l dn htu,

!.hun

bij

oaze

a,ttuiteiten.

ona Roelofsn

r5

Ooorzitter Stichtina Orgdum

lÍisi.!m)

ruimte plaàtsen, waardoor een indelingontstond die in de negentlend€ eeuw algeÍreên gebruikêlijk wêd. sommlgen vinden dat een betreurenswaadige ontwikkeling. steensnà schrÍít bivooóe€ld in hetjubileumnummer dát het totaalbeeld niet all€en stíakk€í, maar ook ímpeler weÍd.

Maár màgje het qê-eeuwse interieuràls noÍm gebruiken

bljde beoordêllngvan een htere ontwikkêling? Daàrkomt brj dàt de beoordelingvan dat interleur nogalsterk door cultuurhistoris<he motiev€n bepàald is.

Je kunt het D€-eeuwse kê*inteíetlí vanult vêrschillende gezichtspunten ook positief beooÍdelen. Hetwàr in feite eên logis.he consequentievàn dê reformatorische eredienst

om de prcekstoelak liturgisch centrum in het koor op de plaàts vàn h€t vroeg€Íe altaar te zetten. De pÍeekstoêl werd

in de refomàtoÍische tiid alr êen soon gewijd vooÍwêrp beschouwd. Daár làg de opengeslàgen bÍbel, dàarwerd 60& wooÍd verkondigd. Daarop was iedeE ooggeílcht.

Maar ook d€

àrdit€ctuur kwam

zo weer beter

tot zijn

recht. Dezichdiin van de mlddelêeuwse kerk is naarhet

terkht.de plàersvàn h.iàhààr ln de r7e eeuw werdderuimtewerkintdiffuus.optweederdewedde oosten

zi(híïn

doorbrokên doodat preekstoel met dooph€k en heEnbank dê áándacht opeinen. Dooí d€ preekstoelaan het êind ván d€ ruimtetê plaatsên wed de ooEpbnkeltke Íuimrewerking hêrsrêld.

Bovendien kan de Íuimt€ ve€l bet€r dan in h€t r7e-eeuwse

intêíieurzonders<hàdevoordein chtingàannieuwe liturgischê ontwikkellngeí (zoals ruimte voor de avondmàalrtàfel!) en voor veelvutdig multifunctloneel g€bruik worden aangepast.

ook het r9e-eeuws nodel wàs ttdgeboÍden. Het wás geschikt voor hêt luisteren naarde píeek. ln onze tid ligt het accênt op het same.vierenván degemeensch.p.

3€n ik bevooroordeeld? Dàt zàlwel. Àls jongetje van vier ging ik met mijn vader alnaar e€n keft waar de prcêkstoel aan

heteindstond. de kêrk van Sraveren.

I

i

1,.;

MaÍ.el wijtsmà: zo'noudê kêrklààt jê nàdênkên. toto:ÍiffdnyPet€n.

Marcel S7ijtsma leert het restauratievak in de kerk van'Wier

De r2e eeuvs€ kerk

vd

\X/ier wordt gerest,ureeÍd door

Bous- cn Re.,au,a,,.b.d.,jí D, GÍadru,, Lnswícrum. in opdracht vm de Stichting Alde liyske Èierken. De namcn vm Dc Graaf hebben de krus begin 2or2 gc krdd. rén vd hen is Marc€r wÍsma (,r jaat. Hij lcerdc ir Wicr het restàuntievaï.

Inthonsiast laat Marcel rxtjtsma zicn vat er de afge lopcn menden h de ke.k geb€urd is. Vanaí de steiger kjken we het houten toogevelf in. Marcel: "We heb bcn op alcrlci plekken ni€uwe stukjes in her otrde hout gezei. IIieÍ €n dd noesten we slechte stukken bàlk renangen. Ik heb gclccrd hoe je de oudeMtse verbindingen moet malen. Ook hebben we ftet houten klos sen het ilak dat gigmtisch golfde, weer vlal gekregen."

"I Iet is e.ht pÍa.htig ftooi we.k €n e. gebeurt elk dng wel mt. H€t mooisr€ vd het restatratiev,t is dat je helenaal in een klus km opgad. In de nicwbouv is het bijna altijd opzetten er wegw€zen. Zo'n oÍde keÍk laat je nàd€nl€n.Je moet steeds voo. jezelf op e€n.ijzetteó hoe ie iets het bcstc kurr doen. Niets is hetzelfde, ales

Initiator van dc oplcidiogcn is Resraufrtie Oplcidings prcj€cten Nederl,nd (ROP). De orgnisàtie probeert het verlies ad qkmcnscn n de sector op re v 4en door jongc bouwakkers de kans te gwen om op het werk het v,t van oldere co egat te leren. ROI orga ns,tct oplrrdrng.plaat'cn up'c{rura'(p'o1crren'n het hele l,nd. In NooÍd NedeÍl d zijn de b€drijven die zr.h rn r,rau,etir"r,l, g+pec'alr.cerd hcbbcn.'",r9 ÈrÍ gd .,m"n$erk"n In dê Vêrcnisins Re{auidrip Anthony de Gmaf is behalv€ bestÍuslid vd de ver eniging ook de werkgever v.n Marcel. Hij is on v€rschillende Íederen blii ner de klus iawier: "Voor ons als res tauraticbcdriif is zo'n opdrncht een buitcnkmsjc, ondat het steed! nind€Í vooÍkomr dàt we in één keeÍ een compl€te restauratic mogctr doen. Steeds vater voÍden dit soort prcjecten in kleine plukjes opgedeeld. Eerst het tundm€nt, vijf jaar larer is er geld vooÍ de muen, dan kan het dak, de toren enzovoort. Daokzii die complete restauratic hcbbcn wc Mdcel in \VieÍ zo'n beetje alle facetten vàn het vàh kunn€n làten

Na trce jad primaiÍe er rwee jd looÍtgeztte oplei

dins vokt Marcel

\íiÍsma

neeftalen.'

Bovenin de torer laat Mar.el rxÀjtsm zie! dat

de

dc oplciding Állround TmROC friese poon in Dràcht€n.

houten spits nagenoeg los bovenop de torcn stond tocn ze begonnen. Hij legt nu de lààtste hand ààn het Íepare

Voor Mà.cel duurt deze oplciding via de zogeheren bcrocpsbcseleidende leeMeg (BBL) één ja,r, mer een d dere vooropleiding duurt het mccstal twee iar Marcel en ziF conesat gaan één dag per week naàr school en we.ken vie. dascn bij cer baas. Daar hcbben ze ecn arbcidscontract en ze wordeÍ volgens d€ cao beraald- Mrcel hoopt eind dit j@ zijn diploma Allround Timnerman Rcstaurati€ Nriveaí I in de zak tc hcbben.,{an de Friese poort is ook een opb ing voor

rcnvan dc goten rond de spits: "!íc doen biina ales zelf Ook het slopen. Als je weet hoe je ding€n eruit hadt, wct je ook hoe je zc cr vcer h moet zetten-" \v'r .oÍd Vr,cl her moonre \dn de,elllu,drie in Wicr? Hij anwoordt ecfl bectjc lacheM: "Dat de kerk er zo gigdtisch slecht en to€ *asl Èr dat het àllemaàl weeÍ prachrig nooi hebben kunoen nakcn..."

nermd RcsraxÍatie

:d

restàuràtiemetselaa6.

Itcftat Boioifl it jatmdlist.

MeeÍ infomatie opwÍestàlntienooÍd.nl

Van de excursiecommissie 17 maart zor: laqs en kairrreraag, Nij€holtpade enwolvega.

De voorjadsdcusie gaat op zaterdag de kerkeD

wolvesà, tëkstbord mêt náàmlijstvàn pÍedrkanten van r5sotot

1759,

U ontlangr vd uw àdmelding en betding van

ons

w bewiis vd inschrijving. Ínschrijven rot r mart 2o r2i .lrÍna loopt u het risico dit u nict meer met de bus mce kunt. U kunt de desbetrefíende kerkbeschrijvingen toegestuurd krijscn door overna king \d € 1,7í. Bezoeken met eigei veÍoí kunnen re, pl&r'ê her tu.lJc m(r dc d.re kerlbe\ hrijving"n Uw betaling is

kd

Deze zaalkerk is in 1797 geboÍwd te. veringing vàn een kap€l. Het geschubde daklak mrdt gekemerkt door bijzo cre platie en gegolfde dakpmD€n. De dakroitcr is in 2oro gerestaurccrd. ODder de 17' eeÍwse preekstoel

meftoogpmelen ligt een rood zandstenen altarblad.

E NIJEgOLTPÀDE D€ kerk, net lutgotischc kemerken, dateeir uit b€gin 16" ccuq De spitsboogvensters worden gebroken door een bijzondere zandsrcnen vate.lijsr. In de vloer vd de

ke.k liggen twee rTqeeuwse grafzerken mn de familic Lycklama à Nijholt en een altadstee4 álle hero ekt bij Jc,r{auidr,e. He' doophel ui,,ooo,\vuu,/i(nvdn getordeerde balustcrs. De preekstoel, m€r baluÍers en trapvlcugels, dateeÍt uit 1883.

De in 1646 s€bouwde kerk is voor een deel gebouwd van kloostcmoppen vm de voornalige kerk. De toren dateert rit 1894. Bovetr de ingdg is een ged€nlsteen uit 16,Í6 vd grietnan Dirck vd Baerdt. Het veelderig versierde orgclftonc toont op een paneel rwee fraaie

Kon€zwaà8, intefiêur na d€ €stauratie.

nuiBpelende engelen. Een herenbanr< en rwee ÍouwboÈ den zijn van Van Flden. In de consistorie, met gebrmd schilderde Ímen. is hetorileuntuêrk tê ziên

De bussen vertrekten on r2.oo uur van het t.eiflstatior Hecrcnveen en konen daar rond rToo uur terug. De

€ rt,oo per peÍsoon- Inschriiving bij ontnngst van genoend bedrag op rckc ngnumer 1690669 t.n-{ Exorsiccomi$ie ÁIde Fr}ske'Êjerk€n kosten bedragen

17

te Leeuvarden onder verrnelding vd 'vooritusexcu sie 2or2'. Verneld ook her mtàl person€n.

Nijeholtpád€, hêÍontdekte altàaÍstëen mêt viir kruÊjes op de gebÍul kêlijk€ plaàtsên ên Echtsbovên €en ongehruikêlijk zesde &rulsje.

Henk Nàutà: behêêÍdêÍ vàn d€ wêbsitê. Foto: Frdns Ánd.in4d.

Creatieve Kollumer Henk Nauta webmaster van Alde Fryske Tsierken

Bouwer von

huísorgels en websites

JAAP VAN DÉR BOON De *eÍftl{ameÍ vm H€nk NaÍta in Kolltrm .oont neÈ een ziin creatieve kunnen: e. stain een zelfgemaaït huis en kistorgel, er hmgen schnderijen van zijn hand cn hct beeldscherm van zijtr computer toort de diveÍse websites die hij ontworpen heeít. Nautà is van profcssie graÁsch vorngevea gcpcnsioneerd meÍ zeker niet 'in ruste': hijontwerpt en beheeÍt onder ddere de vebsite rm de Stichting Àltle Fryske Tijerken.

Jàrenldg heeft de tot gÍatisch onwerper opgclcide Ituluer bij Rijkswatcrstut gcwe.kt. In r96t kwrm hij op het LeeuwardeÍ kdtooÍ vd de Íijksdienst te wrkcn. \ner jaar lat€. kmn hij in I-alwersoog terecht, war hii ner eigen ogen en die vd zijn foto en ÉLncmcra de afsluiting van de Lauwerszee zag. Hij was de ofÊciêle voorlichter over dit project bij Riiksaterstaar.

Nauta werd beheerdcr va het bczoeterscentrun Èxpozee vrn RijkswlteÍstaat op Lauw€rsoog. Hier verd dir afdamingsprcject uitgebreid uit de do€kengcdan.

De veelziidige en .reltieve Kollumer m,ahte zef de fotot, 6lms en maqucttcs voor Expozce. Nauta bleeí €r rotdat RijkswateÍstut ia 1992 besloot om het bezoe-

kerscentrun uit beahigirgsov€N€gingen te sluiten.

Hij k€erde tefug nàar het kantoor in Leerwdden en volgde c€n comunicatie opleiding. VerokeN wrd hij comnunic*ie adviseuÍ bij zijn w€rkgever wàdvoor hij ook de vebsite matr€ er beheerde. Nauta wcÍkt€

,o, /iin eenen/e{,g.,e <n,ratl roen v.n,oegJ uir.

Hoc k!/m hii bij de Srichthg rerecht? "Ik ha my

ornneld en ik

seach

in website, dlt technysk net

Al.le lryske ]Èjcrkcn, sanen met ofltve.pster Màrthà Kalma. E. is z€lfs €en heel hddboek oveÍ dc ongmg mê, dc hu*,,Jl op $, b{rr. b,irft.pr,. aJ\í,en,ier. xitnodigingeD enzovoorts. \írrmn doet hij dir uiiwiligcrscrk? "lt háldt rny fan de srrjirre cn ik ha it )n de fingen. Jo bliuwe sa aLtÉ sa as in oar nei skaïen ofpuzz€ljer dwddc n, sa puzzelje ik hjir nei on." Over €en jad gerekend is Nàutà zo'n zes uu. peÍ week bezig mer de wcbsitc vd dc Stichtiry.

Nmsr hct mrk voor de AIde l'ryske Tsjeiken houdt hij zich ils voorzirrer vd de Sti.hting Miartcnske.kconcerten nog bezig met het orgrniseren vm Hàssieke duziekuitvoeringen. Nautat grote passie vas hct maken

va

huisorgcls. Hij heeft er drie gebouwd,

ge

wcldich wic." Dat ws in 2oo5, ecn jam mdat hij met de vur ging.In Éprembry \ m herzêfde jar gjng de tuFu$( website vad de Stichting in d€ lucht. Voo. deze website hebben de Plaatsdijke Commissies van de Stichting inlogcodes gekregen, wa.me€ ze zelf activiteiten ov€r hun eigetr Lerk ktmen inÍdlen ia d€ Uitagenda.

Ook he€lt Nauta adviczcn over dc hui$tijl geg€

\en. onder dder" v^^r hêr ve,a,êu$Jê magr/ine

eÍ dus

kost hcm hct zelÊ de kast,

de roc$cn, d€ registerknoppen, de pijpen. Hii is emee gestopt "Der kin rhís gjin oargel near by en qn gehoa

mrdt mind( Sa kin ik net meaÍ )dtonedje.' Stemen kd NaÍta mgvcl, mct ccn stcmapp aat.

Het tekent NàÍta dat hij andere oÍgelbouweÍs wil hel pen: hii nàakrc ccn bouwhandlciding voor het nalen r an hunorgcÍ. op cd ,on. De bFlang{elling hici'o^r i. groor hij heeft er reeds een honderdtal van verLocht in bimetr en buicenlmd.

Nauta ontweÍpt tÍouwens vooÍ ve€l meer siichrin

g"n en \.n niC,ngen seb{r('. sels

vd sie

tree in ziin werkl<mer stad. Duirend uen rDten vm zo'n o.gel. Naut naalte dles

/uJ' dr

Kullumer uit vaartvereniging, de Otrdheidkmer KoltuneÍla , hct Seniorenwcb en het Lichtpunt in Kollunerzwàag. "Ik doch it omdat il ir leuk 4n." Ook maakt hij cigcn vcb-

vd de Stichting.

Nàuta zou hicrmcc nog een audig zakantje kunnen vedieDen- Waàron doet hij dàt niet? "Ik ha in goed )n konmen. Ik hocch mt miljonêr tc mrdcn. As ic mrk sitcs voor Pl.-atseliike Conmissies

18

JMp va"

tu Êun íijaunatií

r!ànêkêÍ, PooÍt ln de oranjêrie vàn deÀ.àdemie aan de Hortusstraàt met het wap€n van rriBland.

In een vorige aflevering van dit tiidschrifí' is dddclijk gemaakt dat het zuidpoortje v de kerk van Boer voor dc kcrk vcrd venaardigd cn nilt aÍ<omstig is vm het voormálige Elgersmastate, zoáls dikwiils is gcschrcver In 1664 vond i't Bocr eer kerkverdeuwing plàts en het was bi, die gelegenheid dat hct poortje, tegeliikertijd met de pr€ekstoel, tot stmd kwam. De vrag is nu: welke ambáchtskunstenadva hicrbij bctrokkcn?

hcn bewrtl gebleven n, vhdcn rc in zijn plaats vd heÍkonst, Drotuijp: de oosteliike kerkpoort net ge beeldhowdc alcgorische fuuen en qmbolirhe voor verpen- Hijkreeg€r in ró5o en 165r rechtstrecks ofvia zijn vader 486 gulden voor betaald.' De poon is ftlassie ker van opbouw dan die ra Bocr en tlaunec nict gocd

Een vergelijking kan wel wordcn genaakt mct

Fracker

werk var Ptulipptrs Nricasius.

Her rekedngboek dat kerkvoogd lgóatius van Kingna in 1667 moest prcsenteÍcn en dat het aa mu Lumen tonen, is det bewààrd gebleven. loch lijkt e. wel een vervaardiger tc

Lmen

worden :mg€wezen, doordat d€

uirvoFrinp vJn hcr bccÍdhowrk aan h. r poor;c cn hct snijrerk ad d€ preekstoel gekennerkt woÍdt dooÍ een stijl, die àliÍijkt var d€ in F.ieslod Íond 166.+ gcbrui kelijke, voo.al die var mbachtstieden uit Leerwdden.

De details vd festoenen, àcanthusornamenten en andere bladvormige omm€ntiek hebben e€n bepaalde log h€id die ook opvalt bij

in Frmeker Ook

ornuctrtiek

aan

c. h gebouwn

de wàt t2àie, sons weinig plàstische

uinreÍking lnn de kmbornmentiek am het poortje en m dc preekstoel in Boer zien we terug in nntuursten€n v€Ísieringen

19

KaràLteÍistiek voor het verk Ftr Nicasius is in de wt srirve toepa$ing vd bládoÍnden

eerste plaats de Len.

Lr

prenten vm de versieringen aan het raadhuis-paleis

Omstreeks 16ó4 vinden wê in FFneker doop en tÍouwegiste.s enkelc steedrouwere verneld: Maten SieG G66a) en Did{ Jn G67o). Niet duidetijk is of

heid

z'J

mee{"r oi lne, hr srrn. L\en ccrdc, urÍftn s( in l'dekcr dc í.cnnousFr Johme\ lheodon rd.

Dczc zoon van ds. Th€odorN Pet.i uit D.onri,p verd in r6jo poo.t€Í \m FrmeLer Eer werkstut dar vd

peo}curcl. wcr.l

r

2 'tiesod.

Syt*

ên

Horye,'Het kerkpootjc m Bocl, uon) re-:,.

B/rén n.a (r,eellMdcn,

i4,llt

-F/:rlÉ,

rarcn

de /evenricnde eeus \êÍJnde,ên dê bl.d\omige

versicringcn van de beeldhouwer in loraboÍmenten, w&rs.hijnliik onder invloed vm prcntcn uit Hollmd \á JohmDcs Lutma en G€rbÍmd vd der Eeclhout.

On'JlFnd is d,, dclê l$,bo'nJm(nrcn ,und dc gc.rts leerde gezichten soms wat pxntig zijn, wat agpisch is \n.r karbommenriel. De rtenhuwcr pare. wrL in Frieímd h zijn tijd aiet zeer gebruik€lijk wàs, dràpe rieën toe. Zijn festoenen vertoncn enigszim vlak uir gevoeÍde bladeren, bloemen e. vruchten, die opvalle. door hun robuustheid. Deze festoenen zijn gemalrt

lÉ

etrFrmckcrbouwerken.

rooul rond $dpen..tuld.n ln d. zcrre.r

in Amsterdam

vd

de

uit r648i66t, nadze mi$en

o.mentieL vd

de

verEnd

dat gebouw

PhilipFs Nicasius, g€boortig uit het Vlaanse ScheÍ o roas burger vm Frdcke. oÍ' ,o jmi r Licr hii/ii h alsruílêÍ, in tlc sslun.le aan dc unncr 'n5 sit€it nn Fra€ke. inschrijren in hetÀlbm Sttrdiosom, hoêwel hij het latijn niet za1 hebben beheersr 'Philippus 244 r9),

Geneenr Drodjp (to€gmestr

^r.hi€aHênornd€ n.

82, Rekeningboek rr97

1969.

DronÍijp, bekroningvàn hêt poofrjê in hèt koor, gemààkt door,ohannesÍheodoÍi in 1650. Dediê Íigurcn boven stellên voor Hoop, Lièfdê en cêdê Pelikàan àk eymboolván chdstus. ttnks dàátoàn dêTien cebodên (Lêx Dei) ên rêchr het NieuweÍêÍàment (Évàngêll!n), de syhboliekvan weten Evànsêli€. ceh€ellink een oms€vallen lamp ên rechts een zandlopen beide symbolen vàn de dood.

lool ondeÍde boog in hetmidden

-í

'$tau Nicasius eerst gcvestigd was, is nog onduidclljk, mar h r6j7 liet hij een nieuw hdis net weÍlplaats bouwen'...op de Schilbaock op't Suiid-Sijdevm't Dicpt op't oost !àr de brugge'. Dat huis kwam tot stdd op dc plaats aar dc straac cn dc daarachter gelegen 'twee een loods endè WeeÀvinckel'. naa"a" blcven gecn koopattcs bqaard. Uit ró81 is er een koopàkte vin het huis, dxt dàn verkocht wo.dt door ds. Rcinicls Ausonidcs. Dat wijst er op dar Philippus Ni.Àsius er in elk geval in dat jààr niet ftee.{oonde.l

D. n(.nhow.r hct n

lueler

d.lxe\en wer nis sporen na, onder ddeÍ€ doordat hij ea.schiinlijk ,oom' kirhoL,k q. ln rors bl,,l hr g.hwd '. z'tn net Dlisàbeth Roelofs. In admerking genonen dat het lmnclcr radsb.sruur hcn sree.nouwe^$erk het ut voeÍen €n dat het in 1676 gebruik maaktc \m dc dicnstcn m de .rcênlouwêr Din k JJ.. /al philipnu\ \i.\,u. rcor dat pac I rant l,er h bbcn vt rtaten oÍz1n ge.roruen. dc

uouwrN (ró5o r65r) m ziin Lomst in FÍd€ker leveÍde Nica sius daar in opdracht Ian Gcdeputccrdc Statcn var Friesldd in ró5o en r6tr belangrijk stee.houwers{e.k Rceds spoedig

ï Franek€n

Voo6Íàat, bêeldhouwwêÍk ààn dewaag, t65Z

lficasius, BÍabdtLr, tuath.". W€llicht ws hij vd platr om landmetcr tc vorde4 md hij is niet als zoddig seadmirrceÍd. Het zou ook kunnen dat hii als Íd van dc academische gemccrschapvd belastinsvoordelenvilde gcdcten. EÍ zijn in de j,ren vijftig nogal wat studcntcn in de $ i\kunde. /ur(r lddr hun h.r n c]]r op dF bcLa.r ing v.iiheden otrtzesd vordt op 2r mei r6ur.

J. fó.tÊna AndÍeae e...0ed), Atb"n stu/iaJatu ,4.d,]nid r3n e rír8,í-l, r. tr:]] Ord.kê! 1968), blz. rt4. Md dant.an d6. Árjd Dijlsttu te Climmen..lie mij bi€r opnerk?aamop nnaltc. s.

frhzÈt$i' \8t

dc acadcnicgcbouwcn, die werdenverdeuvd o er lei,ling vd \Xrdhelmu, JÍ í hemmuruch ' D. u. lurs' ' bchartisde var 164r rot 16í, ds lddsbouwmeester de

m

4 lieÍ,r,

RÁ

ftrêkd

r6tjj66ó, 79v

,\nena verkxD

80

tc DelÍt,

d

L,

(toegmgsm

rl

ar

C,

rÍ

297 HlT,orheetboeli de heer

ir

$/.I

vie iL o.,t indere ge8evers over huizen

beteft dit het hnidige p.nd Schilcanpen

r,lu. rrrL . ' '. ..à.'VmJ.ruilcn',,.

6 P KrÍtml rÍ (

rl),

.n 93\l V,lgens mededelingvan

n",

<rrf

nE'u-o

4.{

'elen het !iie* Arhene het truh hcrcnklóóÍer cn dc á.àdcni.ge6oNen re FanekeÍ in: G.Ti. Jcnsnà e.a. (rcd.) Lkítu\h.n to rraeÉ{ \8t t3rr. BitltuBt tot .!. g*hid2"n un & Èisz ba$.haal (l,eenwÁer! t98) hrz.2óó 2',. E. En{leman e.,. Oottelik d.e/ Á.adenisnh,i, ,1.a,/,aiettut t'tu|etr Botubntunrbt o? d nd 26

d.$e(i"s.

'a, kktwÉe

irs

(ute.\Í,,aai.

In r6jr lcvcrdc Nicasius een wàt€ÍspuweÍ in de vom een dÍae.k op de hoeck vd de toÍen' en ander beeldhouwerwerk aan de to.cn ra dc Mdtinikcrk itr FÍ ckcr voor 16 .arolig dens en rl stuiveÍs- In r6t, deed hij ooL leveranties l4 de stad., Nog gocd am-

vd

wijsbad

is

het beeldhouwerk

m

uit r6t7, geÍnaakt in opdracht van

d€ waàg

de

in Frrneker

hienoor reeds ge

noende buigemeeÍer drJàcob vd Ghennenich." lr'e zien hier vooral wapenschildcn cn de opschÍiftcdrou che, omgcven door Nicasiu,' kdahteÍisti€ke hlàdoma ment. D€ grirlddes en kleine festoenen zii. uitgevoerd al' rn Boe, en aan I rancker gn, t \r w@nlu/pn.

De gebeeldhouwde doelen, linten en stÍikken, die de mpeos verbinden, docn denken aan sooÍtgelijke oÍna menten op her voorpdeel van de preekstoel in Boer

lware. selhast o!c,dad,S, í.''o, n,n rrrÍpn

FÍaneker. valck€nie6huis, vooutàat 5i. 1662.

bouwzaken vm de provircie Friesland. Ierdea

Dnelijk

van 1626 tot 1617 was hij secretaris van zii! vaderstad FranekeÍ om dadna advocàat bij het Hofvd lriesldd re voÍ.len. AÍs bÍoe. van Jacobus vd chctrmcmich vas hij de ,wger vm diens echtgenote, Cathrina vd Kingm, de aste. €n Igmtius van Kingrm 7 Nicasius ma-kte be€ldhouwerk voor de ni€uwe, nog besimde oranjeri€ en aatr dc ccloorgcgmc hortuspoort.

De Staten lm FÍieslmd deden hen vooÍ geleveÍde nà tuusteen en àrbeidslonen am dc aGclcmicgebouwcn zes

betalingo tot

e€n rotáal

vd

188,1

wn

FrmekeÍ am als ormenten v:In de rijk gedecoreeÍde goel \d dc Doclcn am Breedeplets 8 in lrdekea de woning uit 166r van p.ofessor Ulricus Huber cnvm hct Valckenierhuis aa de VooÍstÍat tr Íit 16ó,. Het beeld houww€Ík ad deze gevels is, gezien de robuusthcid van dc ung€b€elde blocmcn, vÍuchten en schelper, onge twijfeld vd de hdd van Nicasius. Hiikoos hiervoor de 9 GÀ FrÀrlcr, nr 274r Rekening van de burgemee$er ke.L vóóed r644-rójt Vgi.:Tr*oan Aanrekeningen Coiledie Ávis

Naderetêgder.t12. lrd.ker, n. 2714. Relcning

door Jacob v.n Ghemedch de kerkegoederen rór7 r6t8. VooÍs: ]i€sod, lmilie rchief Beijma the Kingna (tftgargso. ]r9) r' .)1a R' l'lnd ' n \1rMo'di18 \-r de\c,r.',",qn ri €lter,Jad)v GnenmericL ah .ertnesrr vm de Íad,

ró GÀ

vr

als arlminntateu

r mêi

r6t7

3órp

rót8.

croiusgrlde8 en

Het poortjc \a de ormjerie, gema,tt nad vooÍ beelder vd de grot€ Italiense ootvcrpc. VinceDo

Gtí, 1616), is een belàngriik en karakteristiek serk\hr( En Nra.rus. D. rhlddrag.nde lFFu$Fn in dc bclÍoning hebben een andere houding dan die op hF, pooí,ê ran Bocr. maa. wel dezelld. expre*ieve koppen. Dc bebladerde consoles onder de sootlijst !"n Scanozzi

de oranjeÍie zijn goed vers€lijkbar ncc rulke consoles op h€tzelrde pooÍtie in Boer

Op een bewm.d gcblcven tekening doorJ Gardenier \4sscher var onsÍeeks r79o is de holtuspoort aatr dc S,

hilhank tc

trànêker, vooBràat

t,

zàndstênen íestoen van bloemen, vruchten

/,(n mcr .en ongetuiltpld dn^r Ni.a.iu'

gcbecldhouwd wapen vm Fri€slmd. Dc pijnappcls op

de bekroning

\d

het poorrje zijn reÍwdt

:m ,oh

ornamcnt op het poortje in Boer De omlijstingldhet wapen van Friesland is Ldatteristi€k voor Nicàsius'

8

Zic: Mdtin H.H. Engeh: http://hom€.wadoo.rn/npagrnàc .

'Iicsod. mn Frieslmd (Io.gdgsr. t, tr ,67t.

Rcgis€s^r.niefstaten En b€ralingsordomtiën op d. onrdgcr€cn€ra:l rddêConsumptihró49 r6t2,6 februri ên rd dê.ênber r6to ên í mei. 12 iuli en 4 dcccnber16rr.

chvurc van eên restoen nààÍ hêr n:dhxis v:n Àm*êíl:m

een ontwêÍp

wn Artus Quellinusvoor

FÍaÍeker, sotniáhuisi Bredephats, 6eveht€en uit het Diaconiêhuis, r663.

lestoenen ovcrduidclijk prcntvoorbccldcn uit boeken di. w.rden ,rirg.geven oLê, de bou" en d- orarr \.n het rddhuis plleis te Amsterdam (Áqltght hb\tak eh, get"lenteeni doot,4116 el1i"6, Kaisb;jcA BNlí Hou@q der Stdet Antter.laa (Ánitenlan, títtíira t67o). }tet kwabonanent dat hij dàn ook aI toepàst is duid€lijk op Amstcrdamsc voorbccldcn gcinspi.ccld.

In de hd van het oude stà.lhuis stààt een op het nid den van de zeveotiende ccuw tc datcrcn schilddrageor.Íe

leeu\q die zeker am Philippus Nicasius noet wordcn toegeschreven. Op hct door lvabornmcnt omgeven schild stun de letteÍs (initialen?)J.A.BDe onliistingvan hct bckcode zaodstenen reliël dat

p.pnr qnJm d.V'.,hFr u,,b"cldr hoeprr.

Johrn Màu.its v.ró Nassau-Siesen (de 'llrazili&rd), in Franeker (net in zijn gevolg l$atius Kingma) op ó jJnu.,, ,oor J"u, ((n brus b,jd. D,rl,{ rua' alr, . ,' 1,, ' gevoerd h renaissàn.estijl, haar zal gezien de erondeÍ geplaatstc baroLkc stcen ner kwaboÍnment ook dooÍ Nicasils zijr gemaaht.

tud,..r

Vers.hillende Franekcr gevclstcncn, vooral vcrzameld en ingemetseld am de \4jversÍaat, zijn op grond van l-.' l'"rbu namcnt ook ro. ,e v l,ítFn aan Nr r!u.. evenals de bekroning van e€n poortj€ io de vord vàn het Fraockcr stadswapen.Ilet b€vindt zich sinds 186o rr dê Lnó, /il,lp rJn dí M.rr rin ilrr ( Luvt n hcr pu"r r je r"u'tlc l, crLrng.n van dc Lar1n.. rhool. maar r. afkonsrig vd de toegrng tot h€t Spinhuis tussen de Hee.eogracht co dc ZuiderLadc en kreeg in r8óo zijn huidigc plaars.

De ge,"l.te, I .n u,' hcr D,dconi( ",O"n."flou.hc. wecshuis Gn s r85a ingenetseld in het Xlein Botniahuis xd de Br€deplààts) zijn op grond van stijltenmerken aan Nic6ius toc tc schrijver Ook een in Zweios in ccn bocrdcrij ingcnctsclde

rGnekeÍ, DijkstÍaar z,ndsrenen Íêllèí dat uitbeèldt hoe pÍin5,ohan Mauítsvan Nassàu siegên op 6àugustus1665 dooÍdêbÍugin de DijkstÍàatz:ktê met inzijn gevolg lgnatius Kingmà.

g€velsteen met een lfleelding vàn St. Martinus kàn Js verk van Nicasius wordcn bcschouwd op gold val geliikenis det de gebeeldhouwde weeskinderen boven de toegang vdr hct Fra.ckc! Diaconiehuis en met de figurcn op dc steeo bij de Mauritsbrus in Frmekcr

Een adtal grafzerken

lijkt ook uit

in de MartinikeÍk in

Franeker

vcr*plaats mfl dezelfde steenhouwer te komcn. Te denken vllt onder andeÍe aar zerkctr uit 1646 de

uit 1676 en voor I&ardls Gcffoltsma, t 165r voor professoÍJohamcs Phocylides Holwarda, uit 16Z en zek€r aan de biÈondeÍe zerk uit r669 net een s.heepsaJbeelding en een wàpencartouche voor YsLrrànd A&!es Btuinia

voorAóDaOutermms en gc.cchtsbode H€ndrikpriggeDc oÍnamentiek op de grafzerk voor de reeds vcrncldc Jacob

!e

Ghennenich (oveÍI. 166,) en CathxriM van

MàÍtinikerk,bekioningvanhetpooÍtjeaandeo6tzljdenethd

Kiogma (ovcÍlcdcn in 1682) gcvcn aanlcidinghen ils de vefladdiger in 1662 an te *ijzen.

De steenhouwer giry net zijn wouw Elisabeth Roeloffs in r65j een lening vd R. roo àd bij Johma, beo oesse thoe Schmrzcnberg cn Hohcnlansberg. Het is amenetijk dat hij contact n€t har kJees bii de ver mardiging vm dc grafstcen voor hm nan Ba.thold vd Oostheijm, die in rót4 overleed en in d€ FÍdekeÍ Martioikcrk ee. gmfst€en kreeg, die daar nu ni€t neer

Ook de g.afzcrL uit r6j2 voorJaykc wn Viersen en Ignarius van Kingnà (overl. rToo) in de kerk van Zweins heeft ornmenten, die (oudcryetser dan die vm de vo.ige) kemerkend zijn voor het werk vd Philippus Nicasius. Dat lgmtius \m Kngma ccn belangrijke relatie vd Nicàsius wÀ, blijkt ove.igens ook uit het feit dàt hij voor Van Krgm als kerkvoogd van Zwcins io ,6t1 ook i€veÍdties voor de kerkto.en aldààr veÍzorgd€. Zo ontving hij voor dc'cloto en ackcs op dc toorn 49 cuoItrsgddens en vijí stuiv€Ís.'' Ook ziin restdten vd verk qn \i, r'iu' hcrl,, nbaar u,. n Bc\clb,t hcr ruinhun u,r r6t7 en Kingnàstate op Keimpetille ond€Í Zweins.

rianêkêr, Máitinikerk, dêtàil vàn dê gÍafzeÍk voor Pàulus vàn chêm-

n€nkh (t

en Jàcob vàn

chêmmenkh (ï166r).

'616)

ror: Iet Krngma roor dc nagc,la hteri. ,.m uijn eersre woNq Jaycke vàn Versen, in de kerk vd Zveins c(n /Jnd.r.n,ncp,tarírnme''el.n. H., v.noon',n /iJn voÍn en detàils ook weer de stijl van Nicasius.

Tn

Dit cpitaaf

veÍwant aan dat voor de FÍmek€r hooe Antonides vàr der Linden /Ne.denus (nn Naarded, die leefdc €o ,5,Í6 rt85. Hij kreeg van zijn kleinzoonJohdnes Antonides van deÍ Lind€n in 165rl ccn crctckcn in dc Acadcmiekcrk, vmuit het vooÍ de aftràak nn het gebouw werd over is

leÍdr h de theologie, Hen.ic'u!

gepletst mar de Martiaikerk. Deze kleiuoon vas hooglenar in de geneeskunst in Frecke. en vm 1619 tot 165r bcheerder van de hortus.

Ond€Í ,ijn leidiry vonden

bouvvm dc oranlerie en de herhoÍu. pL,r,\ cn ,opn moer lul \n d\iu. hebb€n ontnoet. Vooral de overcenkonst tussen de tuss€n1649 en 165, d€ in'

\ hungqn

dp

n 'Iicsod, R-\ IrreLer (toegrnsgsn. rl rr), .r r97, HypotneeL bock 7t 76Í (r januri r6tt) Vgl hd'RegisteÍ G. van d{ http://hotu.r'?madoo.nl/mpagif, e.e/rióeter/Cannegieteihh lL &nL dê heer G v.n der Heide te Imoeker vmr enkele ,eeÍ

gc*ddeeÍle 2)

nvijzingen.

D'Iiesor. Archief Henormde cemeente 24ti6). nr t6.lGkedngboek 16'] rTti

Zweins ('tbeganesff

s.helpênhêuvel, Bêlgië, bêkroning vàn hêt àltààrêtàbê1, foto /uítín

dctaillering van de gebrokcn fiontons en dic va de oÍLlijstirg vd carto!.hes vD b€ide epitàfen is groot.

Dc consoles, die de engelentropics ondcr de pilastcrs dngen, besram uit dooÍ kwabormentiek omgeven maonenkoppen, zijn karaktcristiek voo. hct wcrk mn Nicasius. De op pilasreÍs aangebÍàchte festoenen va het ÊdekeÍ exenplaaÍ zijn veeÍ vemnt .,ro di€ op het De beftÍoning vd beid€ epnafen met een g€broken íronron mcr kJulvomSe beemd,gingen Ljk' ge,n'pr re€rd op de b€k.oning van het buokke altaa ir cle Íit 1627 daterende Onze Lieve VÍouwebasiÍiek in de

Zweins, epitaaí voorlaycke vàn viêuen,

FÍaneker, MartinikeÍk, epitàaívoor Henri.us Ántonides van deÍ

1652.

vcmaa.dc Vlaansc bedevmtsplaais Schelpenneuvcl, wad Philippus M.asius vaodaan kwam toen hij ,648 buryer val FÍanckcÍ verd. \le icht heeft hij xan dir in zmdsteer opgeÍokken gcbouw gewerkt. Ook kàn ornamentieL aao dc abdijkerk van

hem hcb ^veÍbode bcn geinspireerd, neer drn hehverk van de Hollander

HenJrrl J. K"yrc w.n\ pooíon e.pen u,, /rln

,4lchikcrutu Modemd ií tsÍiesland veder wel nlvolging vónden.'r l)e p.enten an Arttrs Quellinus wr het raad huis paleis vd Amsterdm liiken Nicasius, toen hij in

Lin.k, l$,m.,,Fp,rar,c..hcbbengebode mde bloem

en

voor/rln

vruchtfestoenen in 'Hollandse' stijl.

Gezien dc stijlovc.eenkonsten met veel beeldhouw

vcrk in en rord Frdeker in de tweede helti van

de

dit

archivalisch aarioonbiaÍ var Phrlppu' \,.d'iu' ,'. "n ui,eJJnJe un /,jn 'r L' ir nel Ignatius va. Kiryma, met diens veNànten Íit de fa milie Van Ghenmenich en pc$otrcn uir hun'ncrvcl'k', zeventiende eeu\x

die dooÍgaans dc wcrkstukkcn van een kisretunaLcr

De stee$ouwc! zal nccr in hour hebben gewerkr, bijvoorbeeld aàn lerloren gegde portàlen in het pand ZilvcÍstraat 26 te F.anckcr'l.

Mijn ontdekkingsreis dooÍ àrchieven en làngs vooÍ bccldcnvan bccldhowkunsr i. cn rond lranckcr in dc tweede helft vd de zeveftiende eeuw leverde al tuet al dc vastsrc irs op van ccn uij omvansrijkc biidrasc n.' in vJl een VÍJÍing "d dc l'"us en 'h ^iJricL' Friedard. Dic bijdragc s vclichr nog uit re bÍeiden. Zo lijkt het beeldhouwe.k aan de gevcl yatr dc bew@d gebleven bedrijfswodng van de steenbrkkerij Orebit ond.r rdn d" Hr'',ngc' l,rlqrd ond, r Drotu,jp van NicasiÍs' hdd. Her verk van de b€eldhoÍwer veÍtoont in de eerste jaren nà zijn kotust in Franckc.ir 16,17{648 rog r.rl d' u,vlord\and.\lrarn,pLdol. In dp /p.ri gerjarenvan de zeventieide eeuv zijtr inÍlocdcn nr hct IIo d.ls .lassicisne, geinspireeÍd .loor prêntvoorbeel dc., duidclijL aanvijsbaar

is hct waaÍschijrliik dxt deze Vlaànse inwoner vàn Iraneker het kerkpooÍtjc van Boc! v€Naardigde, ook h.r .Áotlr rrn h,jnr Jlle l, i.\c r^^,,Jr' ui, rl

"mdat

dezelfde tij.l. De ove.€enkomst tusscn dc ornamcntcn van het poortic cn de gelijktijdig ontstàne preekstoel

zljn zo gtoót, dat wel gecorcludecrd moct vordcn dàt ze ook door Mcasius g€naakt zijn en det, zo

SlLe kn IIatuê (Ld,tudtuld. .t19 to Nitdn.t, ud\ ttu t97í tot ,aoó .lire.tew tun bet t ie! S.beepaa't Muenn tc Snck. Ht

fxblice,-í arel Fn{e lrre* ,

k,"rt n

k ftg5.bitdtnn. tthoele@

als gcbruikelijk, door een zogenaamde anti€ksnijder, B L. Ott.nn.yn c.a. g€"/,iÉde Kelv Arbnlttura Mad.mr Modmt bore.Mt h Aattet/ot ró,0 ró2t (Brcnnc4ublcatle rd d. uitsa\c nit '6rr net l^leidinÊ.r. lJnÍcrdm,:oo8).

4lnarbigè l4a dr lledÈld drbt ilo,tuenten

rd,

ffi

C.Íbidenn

en

Decl IX Fricsldd (Dcn I ]aag, ,9lo), blz.97.

24

CARRY CoppÉe

;:

I

ItttY'

Het grafmonument vooÍ Sicco van Goslinga te Dongium

' Lt

'',/' ,,,,.

,/.

,

/.,.,,

q" De

poitEtbustê van sic.o van

Een

vd de belangritkste diplomatcn op het intc.nationale toneel am het begin vm de achttiende

veilig stelde voor zijn nakomclingcr door hct, mct hct bet len vd een zlMieilijk gel.lbedÍrg, erfelijk te nrken

(r664{73t. Hi, overleed iÍ ziin huis GosriÍg:rstate in Dongilm na een lrg riêl,bed op )o \eptember voor hem en /ijn '7J'. echtgenoteJemettrlsàbellatho€ Sch$artzênberg en Hohei'tansbcrg, dic in 1735 overleed, wcrd in rZ7 in de kerk vm Dongilm een gráÊnonment

roor

geplaatst van de beste bccldhouwer die op dat mo-

ms in

eeuw was Sicco van Goslinsa

mcnt in Nederlánd te vinden wá\:Jm

Banii.t\ávcÍ).

lamÍ, D,

hoonaon Jn' h vd Bumnr en Uni.o vd\Í/àssenae. ziin h€n indcrdal opscvolsd. u1n

,

Dx KERK EN gET GR^FMoNUMENT Volgcns ccn datumsrccn boven de ilgang stant de hli dige k€rk vd Dongjun uit ,772 Het gebouw duNoo. 1776 afgcbrokcn wcgens bouwalligheid. De kerk had volgens een tekening uit die tijtl een zadcldaktoren. Op ,r oktobcr 1778 verd de deuwe kerk ingewijd.

Aingezien het gnfnonument in EET OVERLIJDEN VAN S Watraan Van Goslinga is overleden, vdt àf te lenhn ri' /ijn b,ihcn rn ur ccn rcde drc gehoud' n r n, u 1n ovcÍlijder Vànaízijn l.lnKte gezantschap naar Frankrijk in 1728 lccd llj aa. koortsaanvaler die net zijn lever of galblaas te mahen hàdden. De arts lloerh&rve had hem nog kinine en ec. dicct voorgcschrcvcn, naar het mocht nict mcer baten-' In juli rTtr weÍd hij bedlege.ig er hii overleed op ,o scptcnber op ó7 jarige lecÍtiid.

Op I februdi rTlr liet Sicco ziin testaDent opmakco en Doent tcogc $allheiÍ des ligh.mí'. tren navrànt detril is de vemelding wan ccn lcgaat aa zijn pasgcboren tw€de klciuootr. Sicco vd rx/à,semer Dit kind heeft helaas niet ldg van zijn legat kumcn proÉrcrcn, bij sticrf jl in ,713. Rclcvant is dar Vm Goslngà de wens dt dàt zijn lichad zonder 'eenige pompe' rer udc moct wordcn hesteld en dat clc kancs in h€t huis íiet m€t roÍwkle dcn bchmgen nogen worden. Ook is bekend dat Vm Goslingr hêt grietmuschap \m lÍmekendeel al eerdeÍ

r 25

C+rrd Slothouwer 'l)e laatÍe jaGn ran Snco en Goslinea', tu Frirbt tohrnltuMA (t888), p. 1jt.

I IlÍlncnt

van Sicco

qn

coshrga.

ws dit noginhct

1737

werd opgcÍicht,

oudc gebouw etr zal het in 1778 oveÍ

set)tucht zijn nr.ar de huidisc kcÍk.

IIet radpsaÍ dat wii,eggen dat het tegen de duuÍ n lrdr n.Fmr een prominen,ê tn.i'É ' op tlc

'locr

binnen de kerk in en staat tegen de oostnuur Het

\cmddigd van vit C rda mdmer en Belgisch ndnea het zogenoende Noi. de M.2y.

Op een gebogen en gep.ofilccrdc pièdcstal (o erstel) monument is

aarr

zien we €en rombe net opschÍift op twee voctstok kcn. HieÍop staat de portretbusre rd Vd Goslinga

nct durborcn dc familiew vd Thoe Schwàrtzenbe.g en Hohenlansberg, het wapcn wn ziF echrgenote Jo(h) anna Isabella, doo! Van Goslingr in zijn testament tegen een obeliskvorm

pens va! Van Goslinga en

Jeannettà Ys]belli senoemd. Hocwcl hcr monum€nr ook voor zijn cchtgenote is bedoel.l, stààt zij slechts tuet hàd wapens ên naam vcÍncld. In dczc tijd vcrdcr cchtparen slcchts zcldcn sanen op een graínonument xfgebeeld. De obelisk is bij uitstck ccn gcdachtcnis srobool, cen gedcnl<naald als teken van stddvrstig heid. Een kroon met vijf Êeurons (blocmcn) vornt dc

Àfschift Hunarchicf 3 Sldhóuwe.,'D€ larst€

jaren p.

rir.

Het

graffronudent voor 9i.co vàn Goslinga uitlTlZ

AÍg.knotte zuilmêt dàng, nu nàán dê obêlisk náàndê

.

dinale deugdco: Stmdvastighcid door ccn afgcknottc zuil met Éen slmg. Voorzi.htigheid door een spiegel, Rechwaardighcid door ccn naard cn ccn rvccgschaal, wàarvan nog slechts een hálve bol mwezig is en

MàtiF

hcid door hct paa.denbit om de,uil.

Het monÍment is gesigneeÍd J:B:xÁvERLrN.vENroR.

troc-rxcfr.ÀNNo.r737.

Het belangijllsre onderdeel vd het monÍment is de poÍÍetbusre wn Yan Goslinga. Hij is afgebeeld op otr dere leeltijd det de blik naar .echts gewend. Hij d.algt een hnge pruik en eer borsthdMs voorbehouden ar dc adcl ncc ccn 1os omgcslagcn gcdnpccrdc nmtc| vxstgenàakt met eo ndrelspeld. PorÍetbÍstes werden vaak gebaseerd op geschilderde po.tretten en dat is hie. vadschijdijk ook hct gcul. Er beÍad dechts weinig af l,cclJinStn mter \/n V,n C^.,rgi. @is h,Jnl,Jl i.!'n verloren gegàd poÍffet vm de hdd vàn BernÍd A..da uit rTlr het

nitganSsputrr voor dc beetdhouweÍ g€weesr.

Naar dit schilderijis làter nog wel een grarure gcmaaltt.

cràvurê naàÍ êên

ÍhlldeÍijvan BeÍnrrd a..rma doorjacob

HoubÍa

bckrodry.

Van de top vàn de ohelisk hjnsên twee nà,1 acht drhbele f.rmiliewapcns aatr linten mct striklcn.

De achtcrgrond vordt teeenwoordig gevornd .1ooÍ een geschil.lerde muur nct opgchoudcn gordijrcn.

trdt

Op

o mcr

her nonÍment bevinden zich diveÍse

slnbolische voomerpcn. Zc vcNijzen nar

de vier

kar

Een berere indr* va hoe Sicco en zijn rouwJed netta eroit hebben gezien. gden twee veinig bekende portrerter gcschildcrd 'in dc tÍdrr vd' Louis Volders op Kdteel l;ickel bijDelden. Volden {as een schilder die vccl voor stadhoudcrlijkc kr;iacn in Friesl d verkte.

Adgezien hij zijn portrerrcn

vd

lriese p,niolieren

nict altijd signee.de, kunnen tlc potrcttcn op Twickcl heel goed vdvolders zelfzijn. Ts ickel was het eigendom rarl Unico Grafvan !íasscnacr Obdam, dic gehuwd was net dochter Dodoner vd GoslingÀ I)e port.etten aller via har op hct kasteel terecht zijn gekomen.

Po rêr vàn si.co var Goíinga lin de Íànt van' Louis VoldeE, ca. o. Fotoarà áf R ik K lêln Gorln k, collectie sr,chtidg twickel, Dsldgn.

Porret van reànnetta rsab€llà ihoe schwáitzênbêE ên Hohenlàns berg indetrrntv.n toui!volder!..à. r7ro.torogràarRrkxlêin Gotink, colle.tie: sd.hring Íwickel, Deiden.

LIJXREDES DN GRÁISCHRIITEN Trid.n' en nr dê l'.B,ri(ni. pn Vdn Go.lingJ /,jn c, diverse lijkrcdes en kàagzdgen gehouden en in dfuk uitgegeven door nedici, nicndco o hooglcrarcn.l De

vrede dle a1ldge tijd gewenst cn rcrlmgd

17r

langstc rouwtoespraak werd in de F.aneker Acadeoie

duo' Rrru.

gehóu.len

VArbrr

rourtocspÍaïer diende, net

De pubL,irie vm

als het g.nfftonunent, te-

vens ter verspreiding mn dc reputatie van de familie.

Het g.afschÍift zoals ing€beiteld op het nonunent àan d€ze Petrus Wc$cling tocgcschÍcvcn, maar uit ccn brief vd Sic.o's s.hoonzoons JÍich vnD Bunaia aàn Unico van \ía$cner blijLt duidclijk dar

reÍd alrijd

ingespdnen dat met h€t vcrdrag van Utrccht deze wede

su..esoi rot redding vm de stàat gesloten werd. SDel bicrra is hii ils buitcngewoon wooÍdvoerdeÍ vd het gezdts.hàp nd Lodevijk xlv gestuurd en hccft hij dc aloude vriendsclllp ner het Flm€ volk hersteld en vdÍevigd. Nà een derde gezantschap io Sonsons is hjj eindeliik als bejÀ1rde

nm

tenssckeerd nad zijn vader

vd

hii !a een korte vreugdevolle tijd dc zocte hoop en t.oost van zijtr familieleden in zrchten en trm€n

ldd,

is

veÍmderde, toen hij vredig he€nsins in zijn voonadc.lijk huis iD d€ leelïijd ro ó7 jad op 20 september r7lr. Ad /iin Ídn Fhden Ler hiiccn d,ucr \!,langcn na rdn /,Jn

zoons @.cn

nakomeliogetr ccn grootsvooÍbeeld.

het Vm Cioslinaat

wield Philip

Vegelin van Clàerbergen

gewest die de tekst heclit samcngcsteld.i Dc sdoon intesief betroklen bij deze tekst zoàls uit de bÍieí blijkt. J ich {ccsde dat nen dders na rwee oÍ drichonderd jàd niets meer ovcr zijn hoosseachrc schoonvade. zou wcter De tekt luidt in veÍtáling: Ae dc rome schimen vrn Sicco van Goslinga, die de

voorouderlijk€ .oen van zijn cigo

en

vd Cmingal

geslacht door ájn edel kdakteÍ, dgenaam gedrag, vooÍ-

rrcffelijke kennis efl

wigc

dm

Hij

vaderlandsliefde hooggehou

grietnm van Fmnekcmdeel w be.ruur rd ,lp unne,\ireiL. Uitmuntend temidden vao dc aristocratie vd lÍiesland

cn

cn gۑerd hee{i.

/r

wàs

in hc' ,ouege

en Holland

pctr

qze

hccft hij drieènv€€Ítig im Idg op rechtschad€ hoogste ambtcn bcklccd. vijfmaal heefr

hij Ís gedeputccrde te velde de dappeÍ€ dàden

vd

de

bdclhcbbeÍs net grote inoed en dappcrhcid gcstcrnd.

ONemoeibaa. plcitbczorgeÍ vd de ooÍlog drong hij erop atr om het vàddlmd te beuiideD vao d€ loodMc last

27

wcd door dc bxrgcrs. Hij hccft zich onder de gezdten dit dle nacht

va

de oorlog. Onder dc

vapener vergat hij moit de

4

I)e diverse lijkcdcs en klaagzangen belinden ,nh bij]i€sonr,

t

BrieÍ

vd JÍi.b ran Írurmni. ad

'Wa$cm.r Obdm 2r

rui

Unico \Vnhcln

r7ri. HundchicfTvickd

tr

ra

eó8.

En

ad

de vrome

schimcD wnJoanna Isabella, bà

Íones van Sówdrzenb€rs en Hohenlnndsbers Gic), die

hiÍ

e€rbiedwudige afkomst en de schitt€rende lichàd dit huwelijk wmd wó.

Ze was de moeder van vijf tros locndc do.hi€Ís. Ze hccft har cchtgcnoot overl€efd en beweend €n ;s hem enkel€ iden làter gevolsd: zc visselde her srerfelijke voor her eeuwige lelen op ,j janua.i r7lt.

Voor hun gocdc o geliefde orders hebbeó de .ouwende dochteB en schoonzoncn tot eeuvige nag€dach tcnis dit nonumcnr van liefde op làten richten.

Iedina Sophià vd Goslinga cn haa echtgenoot Drco door

gavcn van hau gcest en

Gcrold Martena \m Burndi4 Hel€nà Mdia van Gos linga en hrr p, hrgeÍoor Jaach Ccor8 ff Buma.

Annajuliana an Goslinga, Dodonea LÍcia vd Goslingr en luar cótgenoor Unico Vilhelm gmaf vm Vasscnaa en AFthà Rixtina vao Goslinsa.d 6 M.t d.ntr m Lêó Nellilsen voor de vert,ling. Dc oo*prónkclijk Làtijns eld set bij À. Wasscdr.rA!, 'Ghfbnbe van Sic.o

v

Gostin8.

,

,,

Ni.@r h$.he filtualmaÉ (.t8t6), p

80, m€t €nte1e kleine omnuwkeuighède..

hd gràf

Pentêkeningvàn dê hand vàn willêm vàn dêÍ Lêly ván het gràf-

Pêntekening vàn d€ hànd vàn willem vàn dêÍ L€Iy vàn

monurent vooÍsicco van coslinsà.

monument vooÍ Reinhardt vincent van Hompesch in Linni.h.

In

bij het noóudent zijn na6t Sicco en ,ijtr cchtgcnot€ ooL zijn oudels biigezet. Vàn de twee ongehuwd€ dochten ;s Àgatha R;.ina, o\cricden in r7ó9, nog in dc oude keÍk begÍaven. Annaldidà, over leden in 1786, is in de nieuwe ke* bijgezet. Met het ove.lijden vafl Sicco stierf het geslacht Van Goslinga in nMelijke lijn uit. Van zijó dochte.s he€li nlleen Dodonea, gehwd mer Udco \m WasseDea diplomaar en compodst, voor nàgêslacht gezorgd. de grafkeldeÍ

E. is enige onduidclijkleid in hoeveÍre het monÍment nos in de oorspronkeliike staat is. Nu bcvhdt zich

monment van de hand vd V7ill€m vd der t€ly in dc Koni.UijLe Bibliotheck itr Den Haag.7 Yan dcr Lely overleed in r77, zodat de te k.tunÊ \r voor de herbouw durren Op Jr rrkening * een situàtie te zieo dic der veel aÁrijkt vd de hddige. cen pctrtckcning

vd oN

Állccn e*ele attributen die nu nut het monument staan las€n ondcr dc porÍetbuste. Vd der Lely noent nog een heln die inmiddcls vcl verdwenen is.

DE BEELDEoUVIIJÀN BAp,rrs.r

É.vrRy (ró97

1742)

De uit ÀtrtwcÍ?en aJkomstige beeldhouwerJan B.Dtist

XaveÍy werhte voomanclijk in Dcn Haas. Da.lzij opdrachten van het sradhoudeÍlijk hof werd Xavery íepd. meer Je,.ondan8e\endc bccldhous.r vrn /,Jn tij.l. Hij maktc portretbuÍes, veÍgelijkbàd met ons nonument, ondeÍ àndere van de tockomstigc stadhou-

Als ondcrdccl vm mdcre grafnonunentcn Lrnncn wc d€ beschadigde buste vinJohnó van welderen noemeo (ooÍspronLeliik in Tiel, nu in het Riiksnuseun) er d€ buste op het vernietigde donument voor

Rcinhrdt van

Ilomp€sch in Lindch in het Rijnldd Íit r7lr, die te zien is op een tekening van Van der Lely Vooral dir laatstc oonuncnr en het re!Íà.ottmodel van liederick I uit r7l7 ziin voo. ons interessant omdat er muwe ovcrcc*omsten net het Vd Goslinga monument zijn. De opzet in Linnich is uiiwcl dczclÍdc als in Dongjun cvcnals her model uit Ilessen Kassel wàarop Xavery neerdere narmerer portretten baseerdc.

De oLp,le\Fdng sd drr hF, m^numenr in Dongjum r3.ooo guldcn gekost zou hebbcn.3 Gezien de bedragen die Xavery

àdtoonbdvoor de stadhouderlijke bustes ir Boneer kreeg, ongeve€Í r,oo

cn een gÉfmonumcnt

grlden, zal her eeÍder r,too gd.len geweest zijn.

H€t Van Goslinga-nonuncnt krijgr opvalend wi nig aadacht in de lireÍaiura hoewel het een van de topstukkc! uit het oeuvre van Xavery genoend nag worden. De ligging van Dongjun buitcn dc Holmdsc

prom,,ê, hhersM..hjniijl debe, en.He, noon h dat, itr tegcnstelling tot de andcrc portÍerbustes vd de hdd vd Xavery dit boÍstbeelt{ nog op de plek staat en de tunctie heeft waarvoor het bcdoeld is.

Dn Cd'n

d€r

Cnplít (....ont@@het ett, hefr Enseke Áne nÈdfue ktte*utul. gettu!/.al en n jo jtd da.nt West Termaddg ho,Jt zu zhl oatut a"!í,p b lL wt j,n dift

7 KB rro B r8.

8

\Villeh IV en zijn echtgenote Anna vd Hdnover, cn van FredeÍick I en Vilhelm VI I I v,n Hc$cn Kass.l.

Onder andeÍe

keuvddcr Courdt

Í

augustus

rnlt

oaergeno

28

rtJ^^-u,[r.

ZoNDÀc

^^NvaNc

ró.oó uuR: M!rND!(r'l^LM^

Kloo$erkapcl Sibrdèhns, €ntr€e €7,to, gccn voorv.rltoo!

ZoNDÀc rt JÀNUÀnr, rt.oo uur: 'lnn TRoMBoN^lrs ^^NÁNc Kerk Ter ldzdd, cntree volwasenen € rr,oo, kinddc! rl! 12 jm. € r,ro Zo\DÀc :2.rÁNU1Rr, rt.lo !L(: D!R( v/D Pr,or.r ^^NvaNc M,M.V. JÁN ts,{RTI,ÍVA,

CITÀ^i

\o'ond,kcrl re,br-J."n,F,' -.ooinit eenion\ump,'r ZoND^(; 22 JÁ NrrÀRr, sNvaN.; r,+.lo ÍuR: \trLrsrÉ !!N P!ÀzrNs

{"

s.hu ecr.cnr'c., -.<^

r.luir' rcn.orun'!'ir u!!: TsJo.d coN.!u:

ZoND^.r 29 JÁN!ÀÀr, arNr^N.i r6 oo

Dr B!s(ras

HrNsL

LN

rI/illib.oÍdnskerk Holvcrd. ent.ee € 7,oó ZoND^o z9 JÀN.rÀRr, Nc rt.lo u!n: Poco i! Po.o ^^Nv Rotondekerk'lèrbmd, cntree nosonbekerd ZoNDAc 29 J^NUÀrr,

lÁ!qL

^^NvÁNc

!N cnanrjr

+

16.oo

Drlr!ÀLNr

lsJor:n (r)N.:.rr M.r

u!r: SouND

KeÁ UiMcllingeÍgn, entr€e € t,oo Z^r.RD^G.+ rrnRUÁÀ, , Á^Nv^N{t zo.oo cuR: JoEÀN

v!!,\

s1ÀÀ,

MÀI(TLN I] 'N Kerk ïèr Idzard, entrcc € rt,oo VXRTNI,I,IR,

ZoNDÁc

Z^Nc

t

r\

rÈ!ÀuÀÀr. r,+.lo rIUx: NrÈ!y.r^ars(-oN{:!Rr z^N{r(oox VRr!NDsÍ:n^P

ZoNDÀc 12 r!!rU^Rr, a^NvaNG ró.oo

!ur, MrRrJ(E

ItoDnNruFc

KooÍcrlàpel Sibrddóns, cnr.c € Zto, geen voowelkoop zoND^(i ,2 rDlR!Àu, rt.to !!À: BINNr! Hu,snrN ^^NvaNc

ro'ondí a( T" b m.l cn,'e,' ..oo,n, lu ri,, n, nn.u"'t'i, ZoND^c i2 lrBiulrr, rt.oo uur: vlntr^LtrN DooR ^^NaNc B^r(r KoorHÀ^s trN lvarzE vÀN DU( StichtingLuÀterin ZoNDÀc ?6

dc Lerk van Peins, entrcc

€t4,oo cn kindcrn € 2,óo

!r!(u^nr: Dco llu^N.oLrau!.

Kelk Lltlijk, cnree nos onbelcnd

^ccoRD.oNDUo

Zo\DÀc n ir^^Rr:

r,'.oo u!R: vnRHÀr,rN DooR ^ÁNVING BÀL(x Koor,FAÁs !N W^rzE v^N DU< Srichting l-uister in de kcrk vàn PeiÍs, entree € 4,oo d Lindcrcn € 2,oo Z^r.RD^(: r7 MÀÁf,1., aaNv^Nc zo.oo uur, D!o P!rJ Ke.k Ter Idzrd, crbce € rr,oo ZoNDÁc 18 uMRr, ÁÁNVÁNG r6.oo uuR,J^NRorus sluNlNG^ WílibÍordnsLdk Holw€rd, entrcc € zoo ZoNr,^c rd M^^nr, r6.oo uuR: Syrsr HÁhÀ (!x Pr.;M!^r) ^^N!ÁNc

!

zondag

o o

Ent

= 3

c

q C

<r'L s,hu..er.,n.'!e. u.óoin'lu.'l,,n,on!'mp'r,

Iz

-{

c

3

ó o í

ZoND^(; rt Áprrr,

Bru(.

^^Nv^N.r

rt.oo u!R: v!!n^LnN oooR Dt.r(

Koor.HÁÁs !N W^rzn vÀN

Stichtinglrisrerin dc kcrt vm Peins, enrrcc €t 4,oo en kindc.en € 2,oo ZoND^c rl Mlr, À^Nv^N(: ró-oo !uR: cuRR. DoriFsrRÀ & FRÀoNrN KlooÍerkap€lSibrddahns, etrtrée € zto, geen rooNerkoop ZaTERDÀG 2 JL'Nr. r:l.oo u!R:JÁÁÀLrJ(s! tsoE(rN.R(E ^ÁNVÀNG

gmtis tocgfg, na aÍloop collecte

jdEi,

Zodag rt

aaNàng rr.lo Nr: niewjaas.onceí FrieseJflgd tsra$band net Die TÍa

Entree: € ro,oo- ReseNeÊn

viaw

friese jensdbrassbod.rJ

Zatcr.lág 4 en

ó

Korpsen

!

februdi ,or2j 3avdg r9.oo uur: koren h€t Bildt prcscrteren zicn

nn

Entrea gEtis toegdg

febnri 2orz, &nvang rt.lo unr: Di.loiim: Jiddische k|zmemlzick Inr'r.:.,-.ro. Lnd,( D, r.oo. h I., in , nn\mprie Zà$dag :l daaÍ 2or2, ,NàB 2o.oo uu.: Benefiet: concert Heinjap Hildides en Hendrik Elinss De opbrengst

Ín,',":, Ind.

-{

Iz

-{

va

ro.oo

de ámnd gaat

nu

Sti.hting Dê

\n^r,olsr*enro. trdqFn €

r.Jo.

één consumptie

,4o.dag

18

Fnhce:

ZoNDÁc r apRrL, ,rÁNvÀNG: rt.ro: Joor VrssER trN souurN Jrssrc^

Ro,ord"k,'l lAt'"n,l.en n":. o.oo'n,hrrrc.n'on.umrrri, ZoND^.; rt a"R,,.. uNvÁN(; r.1.:lo cu!:JÁN BÀtrrLEM^ op {trr^Àn

janndi,or, amrmg rt.lo uur N,iiààrvinsen

zondaÊ t9

E KlooÍerkàp.l SiL.ddóns, cnrrcc € 7,ro, seen yoorerkoop ZoND,(; rE NÀÀrr, ÀÀNv^NG r4.lo uur: ltro.r(r)N.nRrl D.rsl.Àr. (2 rtrrs) .N ]rRjlMDFoL(

8

e€:

tuart

c

2ór2,

amvdg rt.lo uuÍ: pianocon ert

ro.oo vonr \oUá ,encn.

kindrF! ( r.ro.

Incl- één consunptie.

zordaS r april 2o,2, EDtree:

Ind.

€ ro,oo

danS rr.jó uur:

voor yol%senen,

Dc snippcÍ3'ges

lbdercn € 2,jo.

één consufrprie.

Zondagzz april 2a\2,

dlnn9 rj.3o uur: ftins

Coff c.vatoriunnit Gronhgcn Èntreq

nog niet bekend.

o E

Progranma oder voo.bchoud.

nogclijk.

De neest actu€lc infórmtie vindt

o

\x,i jzigingetr

;

w.groatekerL.yprógnmma

u op:

Claus