AFT-08 by Stichting Alde Fryske Tsjerken

I RECNERUS STEENSMA T De inrichting van de van Harenskerk

in Sint AnnapaÍochie Hotmonie en symbolíek 3

KEES KU IKEN

Adelstempel in sint Annaparochie Devon Horcns en hun ketk

4 De kerk centraal De Van HarenskeÍk ols mochtssymbool

7 Een veelzijdig De

bouwwerk

vcn Harenskerk ols tempel en theotet

stichtingsnieuws Opgericht 9 september r97o Dagelijks bestuur en directie Drs. J. Kersbergen, voorzitter Ir. J.D. Niemeijeq secretaris E. Hidding, penningmeester

Drs. H. T Algra

ln memoriam dr. Regnerus Steensrna 19

ALBERT REINSTRA Een technisch hoogstandje

Drs.J.-M. Postma

GÁ. Bakïer, directeur

De constructie von de kop en klokkentoren

20 Adres Postbus r37 89oo,lc Leeuwarden Bezoekadres: Emmakade 59

Tel: o58-299666

E-mail info@aldefrysketsjerkeo.nl Frieslandban! nr z9.8r.oo.7o3 rNc: zz.o76oo Donateurschap Minimaal per jaar

SYTS E

De preekstoel wos GerrítThomas Poyooí de beeldhouwet? 23

VIcTo Een

€ r75o

TEN HoEVE

TIMMER

rehabilitatie voor Radeker?

over het zwíjgende orgel in

Opzegging vóór r novembel

devan Horcnskerk

Redactie Vacature, voorzitter Drs, L. Dijkstra, secretaris Drs. H.T, Algra

DlJ.E.A. Kroesen

H. Nijdam

KEEs KU IKEN Koper van de koning? De deurcn van

het Aille

b ra

nds

Íssy

Redactieadres Postbus r37 89oo ,tc Leeuwa.rden

E-mail louwdijkstra@hetnet.nl

RO U

K.IE DE JONG

Een schilderachtig

huwelijk in r634

Vormgeving en opmaak; Martha Kalma, Leeuwarden

Robert Seton, teeuwarden

Foto's Regnerus Steensma, tenzi.i anders vermeld Foto voorzijde: Interieuavan de van Hàrenskàpel

REGNERUS STEENSMA

Ínrichting van

de Van Harenskerk

in Sint Annaparochie

Hormonie en symboliek

lnterieurven

de vàn Hàrengkerk, naar het zuidoosten

In ziin in april verschenen boek over protestantse kerkinterieurs (plotestantse herken: bun prdcbt en kracbt) typeerde de in december jl. overleden Regnerus Steensma (zie ook het In memoriam in dit numrner) de kerk van Sint Annaparochie in de volgende treffende bewoordingen:

168z

werd op initiatief van grietman líillem van

HaÍen in Sint Annaparochie een achtzijdige kerk gebouwd ter vervanging van een laatgotische voorganger uit het begin var de zestiende eeuw De indchting van deze kerk is een uitzonderlijk gaaf en harmonisch geheel. \lier kolommen steunen het gewelf waarop de onderbouw varr de dakruiter rust. De witte kolommen tussen het donkerbruine meubilair en onder het don kergroene gewelf vormen fraaie geledende elementen in de ruimte. Langs alle acht rvandvlaklen staan drie iets opklimmende banken met bolknoppen en koperen Landelaars tegen de achtergrond van een lambrisering. De banlen en de hoge lambrisering geven de ruimte eenvoornaam en tegelijk intiem karakter. De voorname allure rvordt versterkt door de rijk gesneden preekstoel

uit

ca. r7oo, het orgel

uit

r7z7 en de herenbant voor de

familie Van Haren-Hemmema. Kansel en herenbanl staan tegenover elkaar tussen de gewone banlcn, het orgel staat op een galerij erboven. Het middendeel van de kerk is ger,'uld met stijlvolle stoelen.

Aan de noordzijde van de kerk liet de familie Van Haren-Hemmema in ró86 een achtzijdige graÍkapel bou-

wen. Daarin bevindt zich een zwartmarmeren epitaaf voor'Willem van Haren $r7o8) en zijn vrouv/ Elizabeth Hemmema $1688). Deze wordt bekroond door familiewapens en omgeven door een sierrand met bladwerk waarin kindengeltjes en een skelet met zandloper te zien zijn. Ook zijn de wootdet Mundma varu cadaca nibil te

lezen, vertaald 'het aardse is ijdel, broos, niets'. De kapel aan de zijde van de kerk afgesloten door twee rijk bewerkte deuren, die door hun geelLoperen mllingen een bíjzonder accent in de ruirnte vormen. Het boven deel is gevuld met balusters, het onderste met (bescha

wordt

digde) familiewapens tussen bladwerk. Boven de deuren

zijn de woorden Iz morte 1)ita (In de dood schuilt het leven) te lezen, en het geheel wordt bekroond door een wit geverfd kuifstuk rnet allerlei symboliek. In het midden staat onder een gekroond opengeslagen boek een pelikaan die zijn jongen voedt als een

teken var offervaardrgheid. Links van het midden zien we een slang en spiegel als tekenen van de voorzichtig heid, een boek met het Lam en de zeven zegels als een verwijzing naar het Laatste Oordeel en een opengeslagen van de Íedadie Het nummer van Álde FÍyske Isierken dàt u in uw hand houdt is geheel gewiid aan de achthoekige kerk van Sint Annaparo(hie, die ook wel als de Van Harenskerk bekend staat. Aanleiding om uitgebreid stilte staàn bijdit bijzondere kerkgebouw en zijn interieur was de overdÍacht ervan aan de Stichting Alde Fryske Tsjerken op 13 oktober 2or2. Vanaf de eerste plànvorming werd de totstandkoming van dit themanummer op energieke wi.ize begeleid door onze toenmalige voorzitter, dr. Regnerus Steensma. Tot ons grote verdriet overleed hij in december 2ol2 (zie ook het In memoriom elders in dit tijdschrift). Daarom is besloten om hem als eerste het woord te geven, waarbij moet worden opgemerkt dat hij ook verantwoordelijk was vooÍ de meeste foto's in dit nummer. Daama volgt een inleidend artikelvan Bildt-kenner Kees Kuiken, die een groot deelvan de bijdragen aan dit nummer levert. ln het najaar zal hij aan de RijksuniveÍsiteit croningen op ziin onderzoek naar de cultuurgeschiedenis van het Bildt promoveren. Onder de auteurs is vooràl hem dank verschuldigd. Wij wen5en u veel lees- en ontdekplezier.

Kuifstuk boven

de ingàng vàn de vàn Hàrenskapel

lnterieur van de van Harenskapel met het epiteàf

skelet met zándloper in de sieÍrànd rond het epitààf

boek. Rechts van het midden zien we een door een slang met een -rnrcht omtringelde doodskop en een zandloper (tekenen van dood en vergankelijkheid) aan weerszijden

gekomen, en heeft de slapenden waller gemaakt; want dit is ware voorbereiding tot Christus'. Een soortgelilk

van twee stenen tafelen en een brandende lamp als teken van verstand en waakzanmheid.

Het boek uiterst linls en de stenen tafelen rechts verbeelden samen de q?isch protestantse tegenstelling tussen ï(/et en Evangelie. De verhouding tussen beide is vooral uitgewerkt doorJohannes Calvijn. Deze wees

erop dat de wet een zonde-onthullende werking heeft en de mens tot Christus wil leiden. Bij Galaten 3:r9 merkt Calvijn op: 'dat de wet gegeven is om de overtreding openbaar te maken, en alzoo de mens te dwingen tot de erkenning van hun schuld (...). Zoo is dan de wet

commentaaÍ geeft Calvijn bij Galaten 3:24: 'Kortom de garse wet was niet anders dan menigerlei oefening, waardoor zíj, dre zich daarin oefenden, als met de hand tot Christus geleid werden. W'et en evangelie horen bijeen, oftewel de wet leidt tot Christus 'opdat wij uit geloof gerechtvaardigd zouden worden' (Galaten 3'24). Dezelfde tegenstelling keert ook terug in de versiering van de trap naar de preekstoel. De gesluierde wouw onderaan rust met haar ene harrd op de wetstafels, terwijl ze met de andere hand naar boven wijst. DaaÍ staat een bazuin blazende vrouwenfiguur met in haar rechterhand het evangelieboek.

De Ven Harenskerk

vànuit het zuidwêstên

In de eerste vijftig jaar na de bedijking ran de polder Het Bildt Glol) trok een gestage stroom boeren van elders, vooral uit het overbevolkte Holland, naar dit vruchtbare 'nieuqre korenland'.' Na de troonsafstard var Karel V (r55f ontwikkelden ze zrch tot een weerbarstige elite, die zich weinig aantrok van de religieuze en politieke dictaten val Spaaase stadhouders en Friese Íegenten - hoewel ze of6cieel als pachters van koninklijk domeinland

Dit veranderde niet toen Friesland zich in r58o aansloot bij de Republiek der Verenigde Nederlarden. Her Bildt was nu een grietenij

voorgangers waren ze nadrukkelijk aarwezig in hun grie-

tenij. Wrllem lzn Haren liet in 1673 in het centrale dorp Sint Annaparochie een fraaie ambtswoning bouwen. Die is na 1795 afgebroken, maar een ander symbool van Van Harens macht staat nog altijd middenin het dorp: de in 168r-1682 onder zijn regie gebouwde dorpskerk, de huidige Van Harenskerk. In zorz heeft Sti chting Áldc Fryske Tijerken het gebouw overgenomen van de protestantse gemeente.

weinig politieke rechten genoten.

met een vanuit Leeuwarden benoemde grietman, maar die liet zich in Het Bildt weinig zien. Meestal trad een plaatselijke herenboer op als zijn 'substituut'. Vanaf 16oo probeeÍden de Friese Staten meer greep te krijgen op deze graanrepubliek. De pachters (Bildt meiers) rrerden gelijkgeschakeld met de pachters van voormalig Lloosterland (kloostermeiers) en moesten vooÍtaan extra pachttoeslagen (propijn) betalen. Het leidde tot gewelddadige conflicten tussen de Bildtse boeren en de Staten. De Staten wonnen en besloten in 1637 een deel van

het Bildtse domeinland te privatiseren.

In met

de volgende twee opstellen maakt u nader kennis de Van

HaÍens en hun kerk. Daarna volgt een hand-

vol korte beschouwingen over opvallende details van het gebouw Met oud-museumdirecteur Sltse ten Hoeve

bezichtigen we de preekstoel, met cultuurhistoricus Kees Kuiken de merkwaardige koperen toegangsdeuren van de grafkapel, en met bouwhistodcus AJbert Reinstra

de koepel. Lirurgiehistoricus Regnerus Steensma f bescfuijft de symboliek van een bijzonder ornament en de totale inrichting van deze kerk, die als een van de eerste in Frieslald is gebouwd voor de protestantse eredienst,

en musicoloog Vctor

ïmmer iÍrtroduceert het orgel. in op de relatie van

A1s toegift gaat Froukie de Jong

Rernbrandt

net

de kerk in Sint Alnaparochie: niet de

Naast pachters kwamen er nu ook enige tientallen landei-

Van Harenskerk maar de in 168r afgebroken voorganger

genaars in Het Bildt. Alleen de laatstgenoemden hadden voortaan stemrecht in provinciale zaken. Daarmee werd de politieke macht van de plaatsdke boeren fors beknot ten gunste van de grondbezitters, waarvan de meesten elders woonden. Een van deze zogeheten 'buiteneigenaars' was de ofÊcier \X/illem var Haren (158r-1649), ritmeester

ervan, waar hij in 1634 trouwde.

van de stadhouderliike garde in Leeuwarden en gunsteling var stadhouder W4llem Frederik (t64 t664). Deze benoemde in 165z Villems zoon Willem (II) van Haren (r626-r7o8) tot gÍietman van Het Bildt. De Van l{arens en hun verwanten hebben nog tot t795 het Bildt als grietman bestuurd. In tegenstelling tot hun

Kea Kuihen Qoaw.prosopo.xl)

is god:diencbistoricus m sinoloog en uterkt alt zelfttandig oulenoeher ex oenaler Dit najaar hoopt hij in de FmnzAer Martiniuerk te pronoL'eren op HetBildt is geen eiland. Capita cultuurgeschiedenis van een vroegmoderne polder

Noten

Tènzijanders vermeld, verwijzen mijn bijdragen naar H. Sannes, Gescbie,4ênis edn het Bildt 1(Franeker r95r), en naar rnijn later dit jaar te verschijnen proefschÍ|ft Itut Bilílt is geen eiland. Capita alaurget cb ie den i s z; an een v ro egmo de m e p o Ide r.

JhÍ. Willem van Hàren (r626-1708), bouwheer vàn de van Harenskerk. cràvure door A. Blootêling (r680) naàr een schilderii door B.

Net zoals zijn voorgangers liet de in

165z benoemde

griermar W'JJem van Haren zich de eersre jaren weinig in Het Bildt zien. Zifu famiie bezat toen een stadskasteel aan de Grote Kerkstraat in Leeuwarden. Willems vader was bevriend met de Friese edelman Doeke var Hemmema, een collega officier van de stadhouderlij ke garde. DoeLes familie had een landgoed bij Sint Jacobiparochie. Daar logeerde de grietman in 16571658. In het laatste jaar trouwde hij in Leeuwarden met Lijsbet van Hemmema, met wie hij in november ró58 lidmaat varr de kerk in Sint Annaparochie werd. In het hart van dit dorp huurde hij een huis dat hq n Á64 of 1665 kocht. Omstreeks fi73 Let hij het moderniseren tot een 'state' met tuinen, singels, vijvers en plantages.

predicaat (jonter). Toen de jonge Willem van Flaren echter in r64o in Frarreker ging studeren, schreefhij zich nog niet in als noóilis (edelman), zoals enige jaargenoten deden. Zijn achterneefAdam deed dit in 1699 wel. Daarmee was de 'veredeling' van de Val Harens voltooid. Hoewel de Van HaÍens in 1566 niet deeloarnen aan het Verbond der Edelen (ze waren immers niet varr adel), bestaat aan hun calvinistische gezindheid geen rwijfel. Niet voor niets werd grietman $íillem van Haren in 1658 belijdend lidmaat van de publieke kerk. Uit de dagboeken

var stadhouder V4llem Frederik weten we dat 'de oude Van Hareri zich sterk ergerde aal de macht van de Latho

lieke geestelijkheid in Brabant, waar hij voor de Staten Generazl een onderzoek instelde. fben grietman Van

Haren in VAN ABSENTEiSME NAÀR BESCHAVINGSOFFENSIEF

Uit deze onrwild<eling blijken drie zaken. Van Haren wilde zich zowel in godsdienstig als in politiek opzicht nadrukkelijker dan zijn voorgangers manifesteren als plaatselijk gezaghebber, waarbij hij zich in godsdienstig opzicht uitdrukkelijk identifrceerde met de 'publieke' kerk. Zijn huwelijk met Van Hemmema en de allure van zijn residentie wijzen er bovendien op dat Van Haren zich ta ró5o begon te gedragen (en werd erLend) als lid van de Friese aristocratie. Anders dan de stichtingsplaquette in hun grafkapel doet geloven, waren de Var Harens namelijk niet van oude adel. Enlrele voorouders waren in de vijftiende eeuw schepen in AIen. Latere generaties traden op als bestuurder ('drost) in de Brabantse heerlijl<heden varr de Nassau\. A1s loyale dienaars van deze familie verhuisden ze met Willem van Oranje naar Holland en in 1584 met diens broer V4llem Lodewijk naar Friesland. Toen diens opvolger Ernst Casirnir in r63z

werd begraven, vermeldde het uiwaarwerslag ritmees'$íillem van Haren voor het eerst met een adellijk ter

vaillánt

1655 een

nieuw stemkohier voor Het Bitdt op-

stelde, noteerde hij dan ook rninutieus hoeveel 'menisterf (doopsgezinden) en 'papisten (katholieken) elk dorp telde. Vooral het lokale bestuurscentrum Sint Annaparochie bleek toen een doopsgezind bolwerk. De verhuizing van de Van Harens van Leeuwarden naar dit dorp, als het ware in het hol van de leeuw, betekende het begin van

een calvinistisch beschavingsoffensief in Het Bildt. Dit keeg ook vorm in een kerkbouwcampagne: eerst in Vrouwenparochie, daarna in Sint Annaparochie zelf DE GENERÁLE REPETITIE: YROU'WENPAROCHIE 'W'anneer

Van Flaren goed heeft geteld, was Vouwen-

parochie, in weerwil van zijn rooms Llinlende dorpsnaam, 1655 het meest calvinistische dorp in Het Bildt. Het had ook de meest bouwvallige kerk. Omstreek r5z5 waren in Het Bildt met subsidie van keizer Karel V drie stenen parochiekerken verrezen. Ze waren gewijd aan leden van de 'Hefige Maagschap': de maagd Maria ('Vrouwenparochie),

haar moeder Arma en haar nee{ de apostelJacobus'. Deze

groep patroonheiligen werd in de zestiende eeuw veel

De dÍie Bildtse parochiekerken omstreeks r545. De middelste {'s. anna ) heeft een dwarsschip. Nationaal

veÍeerd in kingcn van de keizerlijke hofadel.' Van de zestiende-eeuwse stenen kerkcn van Sint Jacobiparochie (verwangen in r84z) en Sint Amaparochie (vervangen in r 6 8z) sta,rt vast dat ze uiteindelijk een kruisvormige platte grondhadden. Die van SintJacobiparochic staat afgebccld op een achttiende eeuwsc 'huisjc boompje becstjckaart' van het dorp. Bij hct grondwcrk voor ccn buitcnportaal in Sint Annaparochie zijn in rgoz resten gevonden van

Archieí Den Hààg, coll. Hingmàn

het dwarsschip. Op de hierboven afgebeelde zestiendeecuwse kaart hebben dc dric kcrktorcns uivorrnigc bc kroningen (in het Bildts: .eplt. Op een ;urdere kaart uit <lezelfde periode staan ia

iacob cn

anna cchter kerkjes

mct lage, \'djstaandc klokkcntorcns, zoals we die ook in Groningen kcnncn. In onser lroulue stond een zaiLlkerkje met aangcbouwdc toren. De in 167o op kosten van de Friese Staten op deze plek nieuw gcbouwdc zaalkcrk

Sint Annaparochie {alias 'Altena') in r570. De keÍktoÍen is bekÍoond met een sipel. Kàart dooí de dorpsschoolmeester ,an Jans (@ 2oo5Stichting Ons AiJdt, Sint Annapstochie)

,SÈrt:

jèn-'

-ij :i.

1' :

t :

,Q1

'a "'

S.rb

ora'

---r{ÈÈÊiÀ

fdtsmac' l& . , ttitifn:.Àh.** s--1 dl

' .fi

woonplaats, recht tegenover zijn statige residentie, Van Haren een doorn in het oog zijn geweest. Voor zijn

nieuwbourplannen kon hij naast zijn handvol eigen sremmen ook die van bevriende buiteneigenaars inzetten, meÍ name die van enige aanverwante Friese regentenfamilies. Maar in plaatselijke kerkzaken hadden ook pachters

of Bildtmeiers een stem in het kapittel. Daartoe

be-

hoorde vanouds een var de djkste plaatselijke famites; de Bontemans, die juist buiten het dorp een kapitale boerde

rij met een brouwerij bezaten. Ze voerden vanaf het mid den

val

de zestiende eeuÍÀ. een adstocratisch aandoende

levensstijl.

In het koor var de dorpskerk, varouds

begraafolaats voor de elite, lagen hun graven onder grote

zerken met familiewapens. In de tijd dat de gÍietmaÍrnen zich nauwelijks met Het Bildt bemoeiden, zegelde het oudste lid van het grietenijgerecht, de brouwer en hercnboer Jarl Bontemar ft55o-r6rz), als substituut-gnetman. In r58j-rj89 trad hij voor het Hof van Frieslalrd zelfs op als 'grietmarf. In Van Harens ogen was het minstens zo

ergerlijk dat de Bontemans in de zestiende eeuw doopsgezind waren. Hun politieke rol was echter al uitgespeeld

toen hijzelf in 165z grietrnan werd. De dochter van Jan Bonteman die de brouwerij had geërfd, was in 1625 failliet gegaan. Dat ram niet weg dat in 1655 nog één op de drie landeigenaars in Sint Annaparochie 'menist' was. Tussen De finencier en de bouwheer vereeuwigd in de zuidmuur vàn de Vàn He-

renskerk wapens van de Friese Staten (boven) en (onder, vêrnield)

jhr Willem vàn Heren

volgde waarschijnJijk gemakshalve het plan van de oude. Grietman Varr HaÍen was in deze jaren zelfStatenlid en

cálvinisten en menisten heerste toen een soort informele oecumene. Menisten hadden officieel geen zeggenschap in de calvinistische kerk maar traden soms, als het uitkwam, op als kerkvoogd.

toen mee op een gezantschap naar Zweden. Met de nieuwbouw van de kerk in Vrouwenparochie

Met het calvinistische deel van de dorpselite kon Van Haren niettemin goede zaken doen. Dat bleek uit de toestemming die hij in 168r kreeg om de nieuwe kerk raat zíjn ir'zrcht te laten bouwen. Dat het nog meer dan in Vouwenparochie een'tempel voor Gods Woord' werd, kunt u lezen in het volgende artikel. De rol van de grietmaa, het pÍovinciebestuur en de dorpselite blilkt uit de gedentstenen die bij het gereedkomen van de kerk in 168z werden aangebracht. Een neeÍie van Van llaren metselde een steen met het Friese wapen in de zuidmuur Het werd geÍlankeerd door twee poortjes: één met het wapen Van Haren en één met de wapens van twee dorpsbestuurders, DirkJans enÁrjen Siemens.

Deze laatste kwam uit een doopsgezind nest, maar was

heeft ongetwijfeld het nodige lobblrlrerk voor de kerk bouw verricht. Hij stemde als landeigenaar tevens mee over plaatselijke Lerkzaken. In 1655 had hij in Vouwen parochie twee stemmen, in 1698 vijf In het nieuwe kerk gebouw kreeg hij een herenban!. Op l9 april 167o werd narnens hem de eerste steen gelegd door het zoontje varr de predikant, de in 166z beroepen ds. Johannes van der Mey uit Leeuwarden. Dat Van der Mey bij Van Haren in de gunst stond, bleek in 167r. Var Haren, die sinds 1659 voor de Staten Generaal optrad als diplomaat, nam hem

t67o zette voor het eerst een Bildtse grietman een duidelijk stempel op de inrichting van een kerkgebouw Het smaakte kennelijk naar mee! want tien iaar later 168o nam Van Haren, die nog altijd Statenlid was, het voortouw voor de vervanging val de kerk in zijn woon plaats Sint Annaparochie. In de subsidieaanvraag bij Gedeputeerde Staten, waarvan hij de voorgaande drie jaar eveneens lid was geweest, pleitte hij uiÍvoerig voor nieuwbouw van deze 'geringe en gans slechte kerk'. Het plan slaagde: in 168r machtigden de pachters en landeigenaars Van Haren om de nieuwe kerk te laten bouwen.

overgegaan naar de publieke kerk. In 1687 zou hij als eerste van zijlr fam:Jre trouwen in de Van Harenskerk

de dorpsnotabelen en hen daarmee ook stevig aan deze kerk bond.

Noten

r In de HeÍvormingstijd

werden blijk€ns cen landkaart van

Het Bildt uit r57o ook 'wereldlijke' dorpsnamen

SAMENWERKING MET DE DORPSELITE

Na de succesvolle vervanging van de kerk in Vrouwen parochie in 167o moet de vervallen kruiskerk in zijn

een aardig succesje voor het beschavingsoffensiefvan

de grietman, die de eervoor de nieuwe kerk deelde met

gebezigd:

Wijngaarden, Altena en KijÍhoek. Na róoo was het daarmee afgelopen. In het Àantekeningenboek (1604 ró3ó) van de on verdacht protestantse Bildtboer Dirk Jars (editie Hilversum r993) worden weer alleen 'roomse' namen gebruikt. Zie bijvoorbeeld het drieluik voor de Oostenrijkse grafelijke familie Frargipani doorJan van Scorel (r5zo).

De hêrênbank met de wapens van het echtpàerVàn Heren-Hemmeme. Links is de toegeng

Met de nieuwe, voor zijn tijd hlpermoderne kerk in het hart van zijn grietenij was Van Haren voo opig uitge bouwd. In SintJacobiparochie was hij niet gegoed en dus niet stemgeÍechtigd in kerkzaLen. Pas in de negentiende eeuw zou een grietman zich daar met de kerkbouw be moeien. Dat de nieuwe kerk in Sint Annaparochie niet alleen de religieuze agenda (het 'beschavingsoffensief) maar ook de adellijke agenda van Var llaren diende,

biijkt

in eerste aanleg uit de inrichting. Ook de Van Harenskerk kreeg een herenbank met de wapens val het echtpaar Van ÉIaren-Hemmema. l{un wapens stonden tevens op twee avondmaalsbekers die zij in 1668 hadden besteld bij de Leeuwarder zilversmid Pieter Faber.' Hij was in 1658 in hun dorp getrouwd. Bij de aaabieding ontstond enige gêne, want ook twee dorpsnotabelen hadden bekers la-

ten maken. Natuurlijk werden die van het adellijke paar aaavaard. De andere wome gevers werden beleefd bedankt. De avondmaalsviering draaide voortaan orn de Van Harens, zelfs wanneer het paar, zoals in 1683-1685, langere

tot

kapeltê zlen

Adellilke fanilies die in de late Middeleeuwen of in de vroegmoderne tijd een kerk lieten bouwen, hadden veelal nog een extra agenda: de kerk moest de gralkerk van hun farnilie worden. Bestaande kerken konden deze

functie eveneens krijgen. Zo verrees in het koor van de Grote Kerk in Leeuwarden in 16zz een praalgraf boven de grafkelder voor de stadhouderlijke familie. Ook oudadellijke Friese families zoals de Cammingha's en Doniat lieten praalgraven oprichten. Met zulke monumenten onderscheidden deze edelen zich van 'gewone' stads- of dorpsnotabelen. In Sint Annaparochie was echter geen plaats voor een nieuwe grafkelder binnen de kerk. Dit kwam door Van Harens keuze om zijn kerk letterlijk in het middelpunt van het centrale dorp van zijn grietenij te laten bouwen. Een graíkapel op de weinig gebruikte noordzijde van het kerkhof was gezien de plaatselijke verhoudingen beter haalbaar dan het Íui men van graven in de kerk. In de katholieke tijd stond de noordzijde varr kerkhoven in een kwade reuk, maar

tijd in het buitenland verbleef Zoals de avondmaalslitur-

daaraan had de overtuigde calvinist Van Haren duidelijk

gie de aanwezigheid van Cfuistus oproept in de voÍm van

geeÍr boodschap. Met de graÍkapel is in ró86 begonnen.

brood en wijn, zo riepen de bekers de aanwezigheid van de Van Harens op in de vorm van hun narnen en wapens,

zelfs wa.trneer ze niet aan de viering deehamen.

ADELLUKE AGENDAJS Een en ander wijst erop dat de keÍkcultuur in het dorp na 165z steeds meer een adellijke cultuur rverd. In Sint Jacobiparochie was hiery,rn geen sprake. De zilveren avondmaalsbekers in de kerk waren in 16óz geschonlen door Witlem Dirk Árjens, oud-bijzitter in het grietenijgerecht. Deze herenboer, die in 165z ook een orgel had betaald,liet zijn wapen onderop de bekers graveren. Van de avondmaalsbekers in de kerk van Vrouwenparochie zijn datum en gevers onbekend.

YORSTELIJKE YOORBEELDEN De Van Harenskerk is geen traditionele zaaJkeÍk zoals die in Vrouwenparochie maar een achthoekige centraalbouw met een klokhuis er midden bovenop: een

vorstelijke, modern ogende tempel voor het W'oord Gods. Als prototype geldt in de literatuur de kerk die prins Maurits in 1594 t597 in de vesting \X4llemstad had laten bouwen. Van Harens keuze voor dit model past binnen het hiervoor beschreven beschavingsoffensieÍ De calvinistische kerk noest herkenbaar zijn als publieke Lerk in het hart van de grietenit. In zijn Leidse studententijd was Varr Haren al bekend met dit type kerkbouur In de jaren 1640 veffees in Leiden de

Marekerk, een op de "Tèmpel van Salomo' inJeruzalem geïnspireerd achthoekig bouwwerk. Ook deze kerk was een godsdienstpolitiek gebaar, want sinds 1618 he€rste in kiden een exclusief calvinistisch bewind.

Bij nader inzien was dit genre centraalbouw niet zo exclusief calvinistisch als het lijkt. De vermeende 'ïèmpel van Salomo' in Jeruzalem was in werkelijkheid een middeleeuwse moskee en vooral in Italië wemelt het van de rniddeleeuwse ronde of veelhoekige katholieke kerken. Het prototype dazrval was de kerk val het Hefig Graf inJeruzalem. Daarom werd deze vorm ook

lngang àan de zuidwestzijde met wepens vàn twee dorpsnotàbelen

veelal gekozen voor graÍkerken of graÍkapellen zoals de hoÍLapel te Aken (nu in het hart van de Dom), waar de bouwheer Karel de Grote in 8r4 is bijgezet. De Van Harens stamden zelf uit Alen. Is dit soms een vafl de inspiratiebronnen geweest voor de bouw van hun Bildtse kerk? De suggestie wordt nog sterker wanneeÍ we ook de grafkapel uit 1686 in de beschouwing betrekken. Aan de noordzijde van de negende-eeuwse hofkapel in Alen is namelijk in de late Middeleeuwen een kapel aaage bouwd van ruwweg hetzelfde achthoekige rnodel als de Bildtse graÍkapel uit 168ó. Maar of rve nu prins Maurits, keizer Karel de Grote of de Bijbelse koning Salomo beschouwen als inspiratiebron voor het ontwerp valr de Van Harenskerk (en de laatstgenoemde heeft zeker geen slechte papieren, gezien het decoratieve gebruik in het kerkinterieur varr gedraaide zuilen, in de kunstgeschiedenis ook bekend als 'Salomonszuilen), het lijkt wel duidelijk dat deze zo centraal in het dorp gelegen centraalbouw vooral vorstelijke allure moest uitstralen. EEN SCHOUWBURG YOOR I{ET'WOORD

Opmerkelijk is dat de opkomst van de calvinistische centraalbouvr (de 'preekkerk) samenvalt met die van een tlpe gebouw met dezelfde vorm maar een andere functie: de renaissanceschouwburg. In 1567 opende vlak buiten Londen het oudste bekende voorbeeld, de Àel

Li o n. Yer mo edelijk w as de beschermleer graaf Leicester, een overtuigd calvinist en bevriend met Willem van Oranje. In hetzelfde jaat liet de katholieke overheid in Antwerpen de eerste protestantse preekkerk aíbreken. Beide waren achthoekige houten bouwsels. Een schouwburg en een preekkerk stonden goed beschouwd beide in dienst van het gesproken woord: toneelstukken in het eerste geval, het W'oord Gods in het tweede. In traditionele beschriivingen van beide genÍes gebouwen ligt het accent vaak op de plaats waar de voorstelling respectievelijk de liturgie zich afspeelt: het podium, de kansel, de dooptuin en de avondmaalstafel. Tègenwoordig is er meer aandacht voor de plaats van

het publiek en, in de kerk, de gemeente, In de Van Harenskerk valt dan in de eerste plaats de herenbank op: de 'ereloge' van de Van Harens en hun hoÍhouding. Op de tweede rang zaten de kerken armvoogden in een bank in de dooptuin en op de derde de overige 'gezeterl dorpelingen: in drie cirkelvorrnige rijen op rnet blakers verlichte eikenhouten banlen. Ze zíir^ gemaakt door Plàttegrond ven dê Dom te Aken. ln zwàrt de oorspronkelijke centraalbouw. Neàr C. Dehio en C. von Bezold, Die Kirchliche Boukunst des Abendlondes I

(Stuttgart r888)

Tjitse Franses, in 16ó7 gezel en in 168r meester-timmerman in het buurdorp SintJacobiparochie. Bij de gemeente in brede oecumenische zin hoorden tenslotte ook de onder de kerkvloer begravenen, ook al waren dat niet allemaal belijdende calvinisten maar ook doopsgezinden en katholieken. In somrnige gevallen waren hun graven al vóór de Hervorming aangelegd. Dat de publieke kerk met het keÍkhof eromheen diende als begraafrlaats voor alle gezindten, betekende echter niet dat andersdenlenden er altijd dezelfde rechten genoten. In het vorige artikel zagen we biivoorbeeld dat de prominente doopsgezinde familie Bonteman ziin grafhad in het koor van de zestiende eeuwse kruiskerk. De preelc kerk die Van Haren in 168r-1682 liet bouwen, was echter compacter dan deze oude kruiskerk. Het Bontemangraf kwam zodoende buiten de nieuwe kerk te liggen: een

opvallend signaal dat de machtwerhoudingen na 165o defi nitief waren veralderd.

Ren aissancethêeter - Het àchthoekige theateÍThe clobe ean de toênmelige rànd van Londen omstreeks 1600. Ánonieme gravuíê

E VE

zó

is de Ven Harenskerk

gebolwd op de

plaats van de oudê parochlekerk. onder, in he!voormáligê koor, nu buiten de kerk, de graven vàn de Bontemáns. Neàr H. Sannes, CÍofsahtiíten tussen Flie en Lauweís ll: Het Bildt (Leeuwarden r952)

Bontemàngràf ên àndere zerken op het kerkhof tên oostên ven de huidige kerk, op de plaàts vàn het voormalige koor

juist is het klassieke theater vergeleken met de protestantse liturgie. Een wezenlijk kenmerk van deze laatste is dat de gemeente behalve toeschotrwer tevens acteuÍ is: niet alleen bii de uitvoering van psalmen en gezangen en de

viering lzn het avondmaal, maar ook in het ritueel \raaÍin de eigenlijke lituÍgie is ingebed. In adelskerken zoals de Varr Harenskerk was de 'inkomsC van de herenfamfie een

menselijke broosheid, maar roemt ook met nadruk Van Harens tdele aÍkomst uit ValkenbuÍg over de Maas'. De kapel was geen openbare ruimte. feen de familie en de predikant hadden er toegang. De tekst l.ijkt dus vooral tot hen gericht en kan dan ook zijn bedoeld als voorbeÍeiding op hurr optreden in de kerk. Daarbij kon het bepaald geen kwaad om de familie nog eens te wijzen op hun (in werke

rituele gebeurteÍLis. In de Grote Kerk in Leeuwarden had de stadhouderlijke familie sinds Íóo2 een eigen ingang.

lijkheid niet zo oude) adeldom. Hoezeer de hele kerkdienst draaide om het optreden

Kort vóór de dienst begon, stopten de hofrijtuigen bij

van de Van HaÍens, blijkt nog uit één anekdote. Bij de inrichting van de kerk was wel geld gereseÍveeÍd voor de herenbank, maar niet voor een bijpassende preekstoel. NaaÍ veÍluidt is deze zelfs pas na ró88 veÍvaar-

een poorrje aan de zijkant van het

koor De trap naar hun

ereloge (de 'Prinsenlraak) bevond zich hier direct naast.

Ook de adellijke famfie Alberda had zo'n 'sl<1,óof in de kerk van Uithuizen. Pas wanneer de voltallige gemeente binnenwas, schreden deze heren plechtig naar hun plaats. Hoe de Van llarens dit hadden geregeld, is niet bekend. Vermoedelijk was het poortje met hun familiewapen voor hen gereserveerd en gebruikten de dorpelingen de andere ingang. Of de graÍkapel naast de herenbank als exclusieve wachtkamer dienstdeed, staat nier rasr, maar

wel indruk hebben gemaakt. De grafkapel had overigens ten een 'opkomst' door de vleugeldeuren van de kapel zou

digd: niet op kosten van de Staten of de Van Harens, maaÍ met een legaat van de stadhouderlijke familie.' 'W'aar of niet, het verhaal onderstreept wel dat de Van Harenskerk behalve een tempel voor Gods Woord ook een theater was waar de bouwheer zijn adellijke ambitie wilde etaleren. Het ontwerp van deze kerk was veelhoekig, maar het gebruik ervan mogeÍr we toch zeker

teelzijdig' noemen.

tijde vaÍl de Van Harens nog geen eigen buiteningang. Die

Noten

kwam er pas in r9oz. Dat de kapel tevens wachtruimte was, zou je kunaen opmaken uit de stichtingsplaquette uit 1686. De Latijnse tekst memoreeÍt niet alleen de

t M. StoteÍ,

De Zihern Eeuvt Fria pronëziloer in de zeonuenth (tent. cat. fi-eeuwarden) FraneLer zooo) 6r. Zie het artikel van Sytse ten Hoeve elders in dit nummer eeztE

Hel gerestaurcerde orgelvàn Boksum is op 8 februàri opnieuw in gebruik genomen. Foto Willem decrcof

Van het bestuur OVERLIJDEN DR. REGNERUS STDENSMA Het algemeen bestuur van de Stichting Alde Fryske

Gjerken heeft op donderdag r4 december zorz tijdens haar vergadedng met leedwezen kennis genomen van het plotselinge overlijden, een dag eerder, van dr Regnerus Steensma. De heer Sreensma was in rgTo medeoprichtervarr de Stichting en jarenlang bestuurslid en redacteur van de publicaties. Sinds zoro was hij opnieuw

voorzitter van de redactie van dit magazine geworden. Een uitgebreid in memoriam vindt u op de volgende pagina var dit katern met Sr ichtingsnieuws. PROTESTANTSE KERK IN NEDERLAND

Het bestuur kijkt met enige bezorgdheid naar de plannen van de Protestantse Kerk in Nederlalrd (rxu) om een landelijke stichting te ondersteunen die overtollige kerkgebouwen wil overnemen zonder meegeefsom (bruidschat). ïbt verbazing van de Stichting is het niet de bedoeling dat die landelijke stichting zich tot het uiterste inspant de over te nemen kerkgebouwen ook daadwerkelijk te behouden.

Tijdens een expertmeeting in het Landelijk DienstencentÍum in Utrecht, die geheel aan de gebouwenproblematiek was gewijd, werd uitgelegd dat de prN de lokale kerkgemeenschappen op deze manier wil 'ontzorgen'. De landelijke stichting die de rxru wil ondersteunen, zal zichzelf moetetbedruipen en aan fondswerving doen bij overheden, cultuurfondsen en niet-kerkelijke particu lieren. Diverse aanwezigen waarschuwden dat dit niet erg realistisch is. Burgedijke gemeenten moeten fors bezuinigen. Cultuurfondsen zullen ook geen stichting willen

steunen die zo dicht tegen de kerk'aan hangt'. Hetzelfde geldt voor niet-kerkelijke particulieren: waarom zouden zij voor de rekening willen opdraaien als de prN de kerk zelf niet meer oveÍeind kan houden?

Eensluidend was het advies in de richting van de pKN om vooral sarnen te werken met bestaande organisaties, ook al omdat die kerkelijke wortels hebben.

Zowel de stichtingen Behoud Kerkelijke Gebouwen als de Oude Kerken Stichtingen zijn onrstaan vanuir kerkelijke kring. "Prima dat de nxN wil pionieren om de lokale kerkgemeenschappen te ontlasten, maar doe dat alstublieft in overleg met ons", klonk het. "De pxN Larr beter de bestaalde stÍuctuur versterken. en met narne ook de 'witte vlekken' helpen opuullen in prowincies waar dit soort organisaties nog niet bestaan." In zijn slotwoord bedankte directeur Haaije Feenstra van de Landelijk Dienstenorganisatie de aanwezigen voor hun inbreng. Hij beloofde nog eens grondig na te denken over zijn plalnen op dit punt. Voorzitter Jan Kersbergen van de Stichting Álde Fryske Tljerken haalde na afloop opgelucht adern: "De beleidsvisie van de p<N kwam eind votig jaat naar buiten. In de regionale pers werd geschreven dat de lxN hulp van Friese zijde zou krijgen, Dat bericht werd overgenomen door het t:lad Kerhbebeer van de Vereniging voor Kerkrentmeesterlijk Beheer Zoiets kan de kerkrentmeesters in Friesland, die onze gespreLspartners zijn bij overnameprocessen, maar al te gemakkelijk op het verkeerde been zetten. OverdÍacht zonder instandhoudingsfonds is niet realistisch. Ik heb de indruk gekregen dat Feenstra dit nu ook goed ziet."

In memoriam dr. Regnerus SteensmaQg3T-zotz)' JUSTIN Ë.4. KROESEN Op r3 december zorz overleed dr. Regnerus Steensma op 75-jarige leeftijd in zijn woonplaats Buitenpost. Zijn plotselinge heengaan was een grote schok voor de Stichting AJde Fryske Gjerken. Dat geldt in het bijzonder voor de redactie van dit tijdschrift, waarin hij de voorzittersrol venr:lde. Í1r1 zal zeer gemist worden als acquisiteur, procesbewaker, aaljageq redacteur, auteur en

last but not least

als

kerkfotograaf

Op 9 september r97o was Regnerus Steensma

één

van de oprichtersvan de Stichting Alde FrysLeTsjerken.

Sindsdien heeft hij zich op vele manieren voortdurend voor de Stichting ingespannen. Tussen r97r en r985 was Steensma, met een korte tussenpoze als adviseur, lid van het Dagelijks Bestuu! grotendeels als voorzitter Ookwas hijvanafhet begin tot rg8T lid van de redactie van het tijdschrift. Deze taak pakte hi, in 2oro weer op. Hij ontwierp een aantrekkelijk nieuw format als opvolger voor Keppelstok et spatde zich als voorzitter zeer in voor de inrrlling en de vormgeving van de nummers. Steensmanarn eengroot deelvan de acquisitie op zich enwas veel op pad in de prowincie voor het maken van foto's. Regnerus Steensma werd in 1937 als boerenzoon geboren in Tirns bij Sneek. Hoewel hij zijn hele leven aarr de univeÍsiteit in Groningen werkzaarn was, bleef hij een Fries in hart en nieren. Hij srudeerde afin de theologie met een friestalige doctoraalscriptie over Geastlih libben

yn lViweradiel en wijdde zijn proefschdft

aan

het verdwenen klooster Thabor, dat op een steenworp afstand van zijn wieg had gestaan. Na zijn promotie bleef hij verbonden aan de theologische faculteit, eerst als docent en later als hoofddocent en als bestuurder. OoL werd hij directeur van het daar gevestigde Instituut voor LituÍgiewetenschap. In de jaren zeventig keerde hij terug naar "it heitelárl', waar hij met zijn vrouw Elly en zijn twee zonen Romke en Hedzer in een monumentale voormalige pastorie in Kollum ging wonen. Later verhuisde hij naar Buitenpost. In zijn publicaties heeft Steensma vele facetten van de oude Friese kerken belicht. Àl in 1966 publiceerde hij het boek Vroombeid ir bo tensteen,dat eengrootpubliek bewust maatte varr de bijzondere waarde van het religieuze erfgoed in de noordelijke provincies en zo een belangrijke aanzet gaf tot het succes van de Stichtingen Alde Fryske Gjerken en Oude Groninger Kerken (ook van die stichting was hijmede oprichter, in 1969). Tot zijn vele publicaties over Friese kerken behoren Langs de oude Fiue herhen (r97t), het rappoÍt Om bet gezicbt oan Frieíand ('r97), Aldfaers erf Frieslanfu verleden in beeld ft981, Kerhen in Friesland. Gebouwen, inricbting en gebruik (als rcdactent, 1985) , Het Iiiese kerhinterieur Geloof dood en adel in monumentale beeldtaal (t995), Monunextale herhen

in Achthdrspelen (zoo9), De Sint-Gernadiskerk in

Regnerus steênsme in zijn werkkàmer in Buitenpost, dêcêmber 2012. FOIO Etik veenstrO/De strcekkrcnt

Worhwn (zoro),

et De AoorbanAm in

de Martiniherh te

Bolsutard en bun Europese context (2ot2) ,

ln Keppelrtok et Alde Fryshe Tijerhen veschenet var. zijn hand vele artikelen over uiteenlopende onderwerpen, waaÍonder romaanse en gotische kerkbouq liturgische wandnissen, zijaltaren, muurschilderingen, preekstoelen, doophekken, herenbanken, tekstborden en rouwborden.

Regnerus Steensma had zijn sporen als wetenschap- op zijn naam staan meer dau r8o publicaties! - maar sloot zich nooit op in een ivoÍen toÍen; steeds hield hij oog voor maatschappelijke

per ruimschots verdiend

ontwiklelingen bimen de kerk en op erfgoedgebied in Friesland en daarbuiten. De combinatie van wetenschappelijke vakkennis en maatschappelijke gerichtheid was een belangrijke aanleiding om hem in 1998 te benoemen tot Officier in de Orde van Oranje-Nassau. De erfenis die Regnerus Steensma heeft nagelaten is groot en veelzijdig. De Stichting Alde Fryske Ti;jerken is hem grote dant verschuldigd voor alles wat hij heeft betekend voor de alde Fr;-ske tsjerken, als 'founding father', secretaris en bestuurslid van de Stichting, als adviseur, auteur, redacteur efl fotograaí Naast al deze hoedamgheden zal hij vooral ook door zijn markante energieke en doelgerichte persoonlijkleid in de redactie en daarbuiten node gemist worden. Justin Krouen ttolgde Regnen* Stee rma ih 2oo4 op als docent en onlenoeAer aan de tbeologiscbe facubeit van de Rijbtanh)ersiteit Groningen.

SCHENKINGEN EN LEGATEN

De Stióting heeft eind vorig jaar twee bijzondere legaten ontvangen. Een echtpaar dat anoniem wil bliiven heeft de Stichting een bedrag van € z.5o.ooo nagelaten

voor de instaldhouding van de kerken. Een inwoner van I-eeuwarden heeft € 5o.ooo geschonken voor de oprichting van een nieuw orgelfonds. De Stichting is bijzonder ingenomen met deze bijzondere schenkingen, aldus voor zitterJan Kersbergen. "Het Rilk heeft haar subsidieaandeel voor de instandhouding van kerken verlaagd. Daarom heeft de Stichting de komende jaren meer 'eigen geld' no-

dig",legt Kersbergen uit. "Voorheen subsidieerde het Rijk het onderhoud van kerke n met 65qo . l/let tngangvan zo 13

Dat betekent dat de Stichting aaizienlijk meer geld zelfmoet opbrengen." In zorr vond de Stichting een tiental cultuurfondsen is dat percentage verlaagd naar 5o7o.

bereid te helpen met de instafldhouding. Een aantal fondsen gaf daarbij aan dat de steun alleen voor de periode zorr-zor6 zou gelden. Ook in de periode daarna

moet het werk kunnen doorgaan, aldus Kersbergen. "Om te kunnen voorzien in het steeds grotere eigen aandeel dat de komende jaren moet worden opgebracht,

is de Stichting een paar jaar geleden begonnen zelf een 'instandhoudingsfonds' op te bouwen. Het recent ontvangen legaat wordt aan dit fonds toegevoegd. Het is niet onze bedoeling om op dit fonds in te teren; alleen het rendement ervan wordt gebruikt." IIet andere legaat dat ontvangen is, wordt gebruikt

om orgels te Íestaureren. Plaatselijke Commissies die bezig zijn met fondsenwerving voor de restauratie van 'hud orgel, kunnen op dit fonds een beroep doen voor maximaal 'de laatste roVa'. De Stichting kan de restauratie van orgels zelf maar beperkt prioÍiteit geven. Het in standhouden van de kerk (het casco) is veel urgenter. "Aan een prachtig gerestaureeÍd orgel heb je niets als het dak erboven lekt", legt Kersbergen uit. " We komen nog steeds middelen tekort om alle kerken goed in stand te kunnen houden. Vandaar dat onze orgels alleen g€r€staureerd worden als Plaatselijke Commissies in actie komen, efl ook alleen als het orgel nog regelnatig gebruikt wordt, zoals in Boksum." De Stichting restaureeÍde eeÍder de orgels van Sint-

Jacobiparochie (r983), Blessum (r995), Terband (zoo3), Hegebeintum (zoo4), Zweins (zoo4) en Boksum (zorr-zory). PERSONELE AANGELEGENI{EDEN

Met het oog op de steeds complexerwordende fnanciële verantwoording van de werkzaamheden in het kader van

de regeling Besluit Rijkssubsidiëring Instandhouding Monurnenten (rnru) heeft het bestuur besloten de organisatie te versterken met een controller. Dit is inrrulling gegeven in de persoon van Leo Groen uit Sumai

De heer Groen heeft eerder onder meer gewerkt bij Rabobanl Nederland. Hij heeft een aanstelling van één dag in de maand (tegen ideëel tarief) gekregen. Daarnaast helpt hij de Stichting als vrijwilliger enige uren in de maand op financieel administratief gebied. Pagina

d: Interoieto met Leo Grom

Van de Emmakade INGEBRUIKNAME ORGEL BOKSUl!

De Stichting heeft op wijdag 8 februari het geheel gerestauÍeeÍde orgel van Boksum, een van de oudste orgels van Friesland, opnieuw in gebruik genomen. Tiidens een feestelijke bijeenkomst in de Sirt MargÍietkerk vertelde directeuÍ Peter van Rumpt van orgelbouwer Pels & Van Leeuwen uit Den Bosch wat er allemaal onder handen is genomen. Orgeladviseur Aart van Beek liet horen hoe het orgel nu kJinkt. Er is bijna twee ton geïnvesteeÍd iÍr het instrument. Het plan voor de restauratie werd in zoo5 gemaalt door (de in zorr overleden) orgeladviseuÍJanJongepier uit Leeuwarden. Medio zoo8 begon de Plaatselijke Commissie van Boksum met de fondsenwerving. De uijwilligers hadden reeds een kleine halve ton aan toe/eggingen binnen, toen de Srichtjng in zoro onver wachts de kans kreeg om te profiteren van een speciale regeling van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. \4a die regeling mochten de toenmalige 37 Langewezen Organisaties voor Monumentenbehoud, waarval de Stichting er één is, in totaal € 16 miljoen verdelen aan op de plaak liggende projecten. Naast het orgel van Boksum heeft de Stichting toen ook de restauratie van de dakruiter van Kortezwaag ingediend. Dit laatste project werd in augustus zorr opgeleverd. Orgeladviseur Aart van Beek achter de toetsen vàn het orgel van Boksrm. Foto Willem de Cíaaí

Uitgangspuat voor de restauratie was herstel van het orgel in de aangetroffen staat. Dat doet volgens het rapport varJongepier uit uoo5 "optimaal recht" aan de

kozijnen en deuren. De werkzaamhedenworden mogelijk gemaakt dankzij de Rijksbijdrage (ót procent) en de steun vurn een tiental voornamelijk Friese cultuuíondsen (zie

geschiedkundige ontwikkeling van het orgel. De ingebruikname trok een groot aantal belangstellenden naar de kerk van Boksum. DirecteuÍ Peter val Rumpt van

i\lde Fryske Gjerken

orgelbouwer Pels & Varr Leeuwen toonde zich bijzonder tevreden met het resultaat: 'Het klinlt nu rnisschien nog wel mooier dan in r9r8."

De Ottema-Kingma Stichting heeft op vriidag rr januaÍi een wiertal gebrandschilderde glaasjes van de Altta-s uit de kerk van Swichum overgedragen aan de Stichting Alde Fryske Ïi;jerken. De glaasjes dateren uit de zeventiende eeuw en zijn hoogstwaarschiinliik aÍkomstig uit het in r9r2 gesloopte Altta Godshuis', een onderkomen voor arme lieden dat ten oosten var de kerk heeft gestaan. Na wat omzwervingen zijrr ze n 1987 door de Ottema-Kingma Stichting aangekocht en een jaar of

B&IM.ONDERHOUD

Nu de restauraties van de kerk van $?ier en het orgel van Boksum zijn afgetond, kan de Stichting zich volledig concentreren op het onderhoud in het kader van ' de Rijks subsidieregeling nnru. In de eerste maanden van dit jaar zijn de vorig jaar begonnen werkzaamheden afgerond aan de kerken van ïèrband, Katlijk, Jorwet en Uitwellingerga. In ïèrband was de dakruiter er een stuk slechteÍ aan toe dan gedacht. Daar moest nogal wat

hout en lood vewangen worden. De dakruiter kan eÍ nu weer lange tijd tegen. Op verzoek van de Plaatselijke Commissie is in het keukentie een boiler aangebracht en kwarn er een nieuwe geluidsinstallatie. In Katlijk zijn de onderhoudswerkzaamheden gecombineerd met het inbouwen van een aanrecht in de consistorieruimte. Voorheen moesten de vrijwilligers van de Plaatselijke Commissie de vaat doen bij een aanrecht dat in een kast was ingebouwd. Met meer dan dertig huwelijken per jaar werd dat wel erg bezwaarlijk. Onder het nieuwe aanrechtblad is een vaatwasser geplaatst. In Jorwert is een klein deel van het geplande onder-

nr.5 , december

zorr, blz rr).

GEBRÁNDSCHILDERDE GLAASJBS S'WICIIUM

tien later op aandringen van de toenmalige Leeuwarder monumentenambtenaar Peter Karstkarel in een g[as-inlood frame in het kerkje van Swichum geplaatst. Omdat er bij de repaÍatie in 1997 geen goede [jm was gebruikt, waren twee van de glaasjes uiteengevallen. Ze zijn nu in opdmcht van de Ottema-Kingma Stichting opnieuw gerestaureerd. Trjdens de officiële overdracht konden ze worden herplaatst in het koor Op de glaasjes zijn een kleurige goudvink, een narcis en een cartouche met

Jr Áytta van Swichum Á rdz6' geschilderd. de Leeuuardpr Courant van 18 jan:uaÍi wordt de ge-

de mededeling

schiedenis van de glaasjes beschreven door Peter Karst-

karel. Hij vermoedt dat ze aÍkomstig zijn uiÍ het atelier 16oo geboren Margaretha schilderde in dezelfde stijl en sfeer. Deze

val de fanilie De Heer "De kort na

glaasjes nemen een opvallend fleudge plaats

in tussen de

houd uitgevoerd. De kerk heeft nooit dakgoten gekend. Om de afvoer van het wateÍ te veÍbeteren is rond de

kunst val Friesland uit het begin van de Gouden Eeurv"

kerk een nieuwe drainage aangelegd. Voor dit jaar is een groot aantal onderhoudswerkzaamheden gepland aan de kerken van Peins, Sibrandahis,

NIEU'WE VRIJVILLIGERS

Goingaryp, Hegebeintum, WesteÍnijÍsjerk, Boer, Zweins, Schurega, Swichum, Britsum, Feinsum, Hijum, Blessum,

Friese religieuze erfgoed. Van de 4r kerkgebouwen die

Britswert, Olterterp, Oostrum, Bears, Jouswier en aan de kloklenstoel in Nijeholtwolde. De werkzaamheden varièren van schilderbeurten tot herstel van metsel- en voegwerk en van herstel valr een daL tot heÍstel van

De Stichting heeft een gÍoot aantal vrijwilligers die zich

op velerlei manier inzetten voor het behoud van het de Stichting in eigendom heeft overgenomen, worden er ruim dertig beheerd door Plaatselijke Commissies. Deze bestaan uit gemiddeld zeven vrijwilligers. Dat zijn bij elkaar al zo'n tweehonderd vrijwilligers. Ook het bestuur van de Stichting bestaat uit onbezoldigde riiwilligers, evenals de excursie- en de redactiecommissie. Vanuit Kollum wordt de website beheerd door wijwilliger Hent Nauta. Op het bureau in Leeuwarden wordt de bibliotheek en het archiefbeheerd door Arnoud KloLle. Hij heeft dit voorjaar bij het ordenen van het archief ondersteuning gekregen van onze nieuwe wijwilliger Henk Veenstra

uit Zwaagwesteinde.

Toevallig of niet was Veenstra in 1984 de bedenter van de toen nieuwe naam 'Keppelstok' voor onze donateursuitgave die voor die tijd simpehreg 'Publicatie' werd genoemd. In het jubileumjaar zoro veranderde de naam 'KeppelstolC overigens in i\lde Fryske Gjerken . AIle eerdere publicaties zijn inmiddels gedigitaliseerd; deze zuller' te zijner tijd ook vindbaar zijn op de website. Rond dê kêrk van rorwert i5 nieuwe dÉinàge ààngebràcht. Foto cefiord Bokket

De papieren voorraad Publicaties en Keppelstoklen wordt vernietigd, op enlele exemplaren na, omdat er

De zeventiende-eeuwse glaasjes van de Aytta's zljn opniêuw geresteu-

reerd en in een pàssend taamweÍk ln een van de koorràmen in de kerk van

swichum geplaatst. Foto Petet Koístkorcl

Voorlttêr Douwe de Vries vàn de Ottemà-Kingmà stichting ondertekent de àkte vÀn overdracht van de glaas.ies van Swlchum. FotoÁrnoud Klokke

nauwelijks nog bestellingen voor bimenkomen. ï(4e belangstelling heeft, kal daarvoor terecht in de webvrinlel op onze website. Voor mensen die geen computer hebben, is een papieÍen bestelformulier met ons aarbod uit

webwintel aan dit nummer toegevoegd. Onze bouwkurdige 'i(4llem de Graaf heeft twee wij willigers gevonden die hem kunnen helpen bij kleine klusjes waarvoor het niet zinvol is om daaryoor een aannemer in te huren. Dat varieert v'al het opruimen van ons depot in Dokkum tot het bevestigen van ons logo naast de

de voordeuren van de kerkgebouwen die de Stichting oveÍneemt. Deze \,'riiwilligers, Romke E Wielstra enJinse de Jong, kunnen ook de Plaatselijke Commissies onderstzunen bij werkzaamhe den die ze zelf mogen doen, zoals

het schoonmaken van de kap en toren. TROUWFOLDER

Huwelijksdiensten voÍmen een belangrijke bron van inkomsten voor de Plaatselijke Commissies. Om het gebruik van onze kerkgebouwen als trouwlocati€ te bevorderen. heeft de Stichting vorig jaaÍ een speciale 'Ii'ouv{older' laten maken die verspreid wordt via al onze kerken, en via bruidsmodervinlels en geneentehuizen. De Tiouv{older is op zondag r8 november gepresenteerd tijdens een bruidsbeurs in onze kerk in Swichum. Wilt u een exemplaar voor bijvoorbeeld uw kinderen of kleinkinderen aanaÍagen, stuur dan even een mailtje naar info@aldefrysketsjerken.nl of bel tijdens kantooruren val maandag tot en met donderdag tussen o9.oo en r7.oo uur naar het bureau op o58 u39666. DONATEURSBIJEENKOMST De jaarlijkse donateursbijeenkomst is dit keer op zater dag 19 oktober in de kerk van Peins. Hier za.l viltkunstenaresse Claudy Jongstra uit Spannum, die de kerk gebruikt als toonzaal voor bezoekende groepen van

Kunstwerken vàn clàudyJongstre in de kerk vàn Peln5. Foto

Cethatd Bokket

6innenhuis-) architecten, vertellen over haar werk. In het tweede gedeelte van het programma wordt u bijgepraat over actuele ontwikkeÍingen rond de Stichting, en is er ruime gelegenheid voor het stellen van vragen.

In samenwerking OÍganum Frisicum organiseert op zaterdag z7 jul-i een orgelÊetstocht in samenwerking met de Stichting Gjerkepaad. De start is om r3.3o uur in de Doopsgezinde kerk te Surhuisterveen. Vervolgens wordt er een tochtje gemaakt langs orgels in Surhuizum en Àugustinusga, waarna teruggekeerd wordt ruar Surhuisterveen, waar de tocht wordt

Koningsjaar Welk kerkinterieuÍ in Friesland is het meest àfgestemd op dit feesteliike inhuldigingsiàar van de nieuwe koning? Onwillekeurig zullen velen bï die vraag de gedachten laten uitgaan naar de CÍote Kerk in LeeuwaÍden, waar de Friese Nassaus ziin begraven en het kooÍ als gedachtenisruimte herinneringen oproept monumenten, wepenborden, gebrandschilderde ràmen. Vanaf r948 (het vÍÍtigjarig Íegerlngsiubileum van koningin Wilhelmina en haar troonsaÊtand) is opni€uw een plechtige sfeer geschapen, waàÍin de band met het OÍanjehuis is bevestigd. Maarfeesteliik? Als er één keÍk is, wàarop dát woord van toepasslng is, dan is het de waalse KeÍk in de Grote KeÍkstraat onder de rook van de Grote Kerk, Aan de buitenkant een onopvallend gebouw in de gevelwand, niet veel groteÍ dan de aàngrenzende huizen. Maar wie binnenkomt urordt oveÍweldlgd door het schitteÍende íÍont van het oÍgel dàt in 186 door de vÍouw van stadhouder willem tV, de Engelse koningsdochteÍ Anna, ir aangeboden. Êen vorsteliik geschenk indeÍdàad, dat de herlnneÍing bewaart aan het laatste OÍanie-echtpaar dat in Leeuwarden heeft geÍesideeÍd, totdat Willem lV in V5r naàr Den Haag veítrok en LeeuwaÍden hofstadaf wes. De begaafde pÍinses Anna was muzikaal, corÍespondeerde met de grot€ componist aan het Engelse hof, ceoÍg FredÍick Handel. Voor de kroning van George ll in 1227 componeeÍde hi de CoÍonation Anthems die op 14iuni in Leeuwarden in de crote Kerk worden uitgevoerd. Een aantaliaren geleden is het onder leiding van de te vÍoeg oveÍleden ,a n ,ongepier schitterend geÍestaureerd. ln de tÍiese OrgelkÍant, die iederiaar aan het begin van het zomerseizoen verschiint en die in vele kerken verkriigbaar is, heeÍt Sytse ten Hoeve ditiaar een uitvoerig àÍtikelaan het orgelfront gewud. De laatsteiaren is de Waàlse Kerk, die's zomers 5teeds meeÍ bezoekers trekt, heÍhaaldelïk in de ààndacht gekomen. Biina bizar is het veÍhaal, hoe eenjaaÍ of wat geleden in LimbuÍg be-

langwekkende archiefstukken tevoorschïn ziin gekomen. Het ziin naamliisten van pÍedikanten en kerkenEàdsleden van de Waalse gemeente en plattegÍonden van de kerk. De naamlijsten zullen oorspronkelUk in de consistoÍie hebben gehangen. De meeste stukken ziin nu in het Historisch Centrum LeeuwaÍden tevinden, maàÍtwee stukken hebben een ptaats in de keÍk gekregen. Het ziin de lÍst van dienstdoende predikànten vanaf de oprichting van de Waalse gemeente in 1659 tot omstreeks l87o toen de gemeente werd opgeheven omdat er geen behoefte meer aan Franse diensten was. En ook hangt ereen plattegrond die een van de keÍkenÍaad5leden in 1858 heeft getekend.lnteressant om met de tegenwoordige toestand te veÍgelïken. Maar ook oveÍigens is er veel over de Waalse kerk te vertellen, bijvoorbeeld over het kerkzilveÍ, dat in 1659 door Cedeputeerde Staten weÍd aangeboden. Toen de gemeente werd opgeheven en d€ laetste pÍedikant naar Leiden veÍtÍok heeft die het daarheen meegenomen. De doopschaal (waarschijnlijkoorspronkelïk een avondmaalsschaal) met het wàpen van Friesland wordt nog altiid door de Waalse gemeente van Leiden gebruikt en de avondmaalsbekers maken tegenwoordig deeluit van de zilverschatvan het Fries Museum. Ceen massieve bekeÍs, maar elegante kelken op steelties. feestelijk.

afgesloten in de protestantse Doarpstsjerke. Organist is Christiaan de Vries en trompettiste Gerda Postma verleent haar medewerking. Evefltueel is de tocht ook per auto te doen. Het slotconcert van de Open Monumentendag en te-

vens de NaÍionale Orgeldag vindt plaats op zaterdag r4 september in de Grote Kerk te Leeuwarden. Eeuwe Zijlstra is de organist en ook dit concert begint om ró.oo uur. Tijdens de Nationale Orgeldag kunnen in meer da.rr honderd kerken in Friesland de orgels worden bespeeld door bemiddeling van Organum Frisicum. De laatste activiteit van dit jaar vindt plaats op zateÍdag z8 september. Dan is de traditionele najaarsexcursie naar de voormalige Gereformeerde Kerk te Lollum

en de hervormde kerken varr Witmarsum, Àchlum en Kimswerd. Zie voor verdere gegevens de website van Organum Frisicum. Namens Stichting Organum

Otto

Roe loísen,

Fr*icum

ooonitter

Het Pelgrimsinformatiecentrum in het voorportaal van de Groate Kerk te SintJacobiparochie heeft in zorz, het eerste volledige jaar dat het geopend was, ruim tweehon-

derd menseo ontvangen die gericht informatie kwamen halen over de pelgrimage naar Santiago de Compostella. Het infocentrum is het hele jaar door iedere tweede en

vierde zaterdag van de maand geopend van rr.oo tot r5.oo uur. Het wordt bemand door vrijwilligers van het Nederlands Genootschap van SintJacob en de Stichting Jabikspaad Fryslán.

Tijdens de

in februari

gehouden evaluatie van de

samenwerking met Kultureel Sintrum De Groate Kerk rverd door het Genootschap opgemerkt dat het bezoekersaantal de verwachtingen duideliik heeft overtroffen. Gerekend was op z'n rjo belangstellenden per jaar. Dat

werden er dus ruim tweehonderd. Van hen werden er dertig ter plekke lid van het Genootschap, waarvan de helft van buiten Friesland. Het Genootschap verwacht dat binnen tien jaar een goede naamsbekendheid is opgebouwd in Noord-Nederland. TOUR DES CIMITIÈRES

Tour des Cirnitières verzoÍgt in samenwerking met Arriva ïburing excursies langs kerkhoven en orgels in Groningen, Friesland en Drenthe. Organisator 'Wout Brinlhuis verstuurt twee keer per jaar een digitale nieuwsbrief voor belangstellenden. Sinds zorz werkt

hij ook samen met onze Stichting. Voor 20

augustus

staat een herhaling van de Lyse Doarpentoacht op het pÍogramma, langs Híns, Leons, Easterein, llinnaard en Iens. Prijs: € 45,- per peÍsoon. Aanmelden kar per e-mail via touring.groningen@arriva.nl of tijdens kan tooruren telefonisch ojo-526o268. Daar kunt u ook informeren naar de nieuwsbriefvanïbur des Cimitières. \Y'out BrinAhais, Tàur des

In Àchlum, met zijn beschermd dorpsgezicht, loopt langs de bijzondere vierkante terp waarop de Sint Gertrudiskerk staat, de befaamde Slachtedyk, een slaperdijk ontstaan tijdens de inpoldering var de Middelzee. De voor een deel tufstenen noordmuur verraadt dat de kerk dateert uit de twaalfde eeur. Laat ook uw oog vallen op het veertiende-eeuwse fragment van een onthoofde heilige, gemaalt van roze Bremer zandsteen.

Het

Cinetières

als een amfitheater opgestelde meubilair

vormt een

opmerkelijke eenheid uit het midden van de zeventiende eeuw Na de kerkbezichtiging kunt u vanaf de weg nog genieten van de gave achttiende- eeuwse 'kleasterpleats', ten westen van de kerk. Rijdende in de richting van het volgende terpdorp, Tirum, trekt de opmerkelijk hoge toren van deJoharureskerk uw aandacht. Neem uw vituele meetliflt mee om te bepalen dat deze toren de hoogste

van Frieslard is. De sporen van de romaanse bouwstijl zien we in de noordmuru temg. Het houtsniiwerk in de barokke brengt ons in de sfeer van het rveelderige platteland. In deze kerk zullen we rond 16.oo uur extÍa kunnen genieten van een twintig rninuten durend concert op het prachtige orgel dat h ry64 door orgelbouwer Albertus Hinsz uit Groningen is vervaardigd. De trots van het schilderachtige terpdorp Kimswerd is de romaanse Laurentiuskerk uit de elfde eeuw Het

muurwerk aan de noordzijde behoort tot de oudste dat in ons land bewaard is gebleven. Het kerkinterieur behoort tot de rijkste en fiaaiste voorbeelden van de protestantse kerkinrichting in Friesland. Het koor dat door een zeventiende eeuws hekwerk wordt afgesloten FRIESE KERKENKALENDER 2OI4 Onlangs heeft Wia van Gelderen de tweede Friese Kerhen Éalender gepresenteerd. In zorr heeft zij saJnefl met foto-

graafGert Gort de eerste uitgave gerealiseerd. De nieuwe uitgave is een maandkalender met kleurenfoto's. Het is een postuum eerbetoon aan de Harlinger fotograaf Gert Gort die in januari z.ol op 491aÀge leeftijd plotseling overleed. Donateurs Lunaen de Lalender bestellen via de

website wwrÀrfriesekerkenkalender.nl

Grutte Pier, de boer die in de zestiende eeuw onder andere de Saksers en Hollanders bestreed en over wie prachtige verhalen worden verteld.

of door een kaartje

te sturen naar: \(/ia van Gelderen, Atsmastate 4, 8925 H ^ LDEU!À/ARDEN. De kosten van de kalender bedragen

€

r3,9o. Als donateur wordt u geen verzendkosten in rekening gebracht.

Van de excursiecommissie De najaaryjaarsexcursie gaat oP zaterdag zorj langs de kerhen rtanÁcblum, Kimswerd

ohtober

en Tíutn,

Een kerkenexcursie langs prachtige terpdorpen in het westen van Friesland, ten zuiden van de lijn Franeker, Harlingen. We rijden door een landschap dat eveneens zijn monumentale sporen heeft nagelaten. Een

is een fraai voorbeeld van de dertiende-eeuwse, vÍoeggothische, bouwstiil. De renaissancistische grafzerk van de farnilie Heemstra zal uw oog vast en zeker niet ontglippen. Zowel in als rond de kerk is veel te zien: onder meer de fraaie pastoriewoning en het standbeeld van

landschap met terpen en dijken die het eeuwenoude gevecht met het watervertellen en de menselijke ingrepen laten zien door onder meer de bouw van prachtige kop-hals rompboerderijen.

DE ORGANISÀTIE

De bussen vertrekken om r2.oo uur van het treiÍrstation Leeuwarden en komen daar rond r7.oo uur weer temg. De kosten bedragen € rj,oo per persoon. Inschrijving bij ontvaflgst van genoemd bedrag op re keningnummer 369o669 t.n.v Excursiecommissie Alde Fryske Gjerken te Leeuwarden o.vv 'naiaarsexcursie zorj' en het aanlal personen. U onwangt van ons geen bevestiging. Uw betaling is uw bewijs van inschrijving. Inschrijven kan tot zr september zor3; daarna loopt u het risico dat u niet meer met de bus mee kunt. Dat geldt ook vooÍ hen die zich zonder reserveren bij de bussen melden. U kunt de desbetreffende kerkbeschrijvingen toegestuurd krijgen door overmaking van

€ 3,75 ( inclusief portokosten). Bezoekers met eigen vervoer kunnen ter plaatse het boekje met de dde kerkbeschrijvingen kopen voor € 3,oo. De excuniecommissie

Leo Croen

bij de kerk vàn Joíwert, één vàn

de eeÍsre kerken wàer

hii al fietsend vàn onder de indíuk Íeàkte. toto l,ons Andringo

Leo Groen, bevlogen cijferuar GERKO LAST

Fietsend door Frieslaad Íaakte Leo Groen (5o) diep onder de indruk van de pracht van de Friese kerken. Nu zet de controller zich één dag per week in voor de stichting. Samen met de directie en de penningmeester helpt hii goed zicht te houden op de ciifers. Hi, geniet ervan. "Wii doen belangriikwerk." Groen is val oorsprong accountant enwerkte jarenlang in het internationale bedrijfsleven, onder meer voor de

Rabobank. Op een gegeven moment besloot de vader van vier kinderen de rust op te zoeken. FIij nam een 'sabattical' en het gezin verhuisde vanuit het westen van het land naar Friesland. In Sumar werd een huisje gekocht én grondig verbouwd. "Ik ben redelijk handig met m'n handen." Toen het huisje klaar was en eert Áfijïcursus was gevolgd, werd het tijd voor een nieuwe baan. Groen werkt nu bij Peugeotdealer Haaima als controller. "Een prachtig famitiebedrijI met mooie toekomstplannen." Eerder al kwam de Stichting Álde Fryske T3jerken op zijn pad. "De penningmeester vroeg ofik mee wilde helpen om de administratie te versterken. \X\j hebben veel subsidiegeld ontvangen. Dat is prachtig, en we kunnen er veel belangrijk werk mee doen. llet betekent ook dat we al

ons werk moeten verantwoorden richting de subsidie gevers. Daar is een degelijke en sluitende administÍatie voor nodig. Her is prachtig om daár een sleentje aan te mogen bijdragen."

Het instandhouden én herbestemmen van de monumentale kerken is belangrijk, vindt Groen, "l{et zou een ramp zijn als de kerken uit het Friese landschap zouden verdwijnen. Niet alleen vanwege hun uiterlijk, maar ook

om de geschiedenis. Kerken zijn veel meer dan stenen. Ik kom er steeds meer achter wat voor diepe waarde de kerken vertegenwoordigen." BOKSUM

Hij bezocht onlangs

de kerk in BoLsum waar het orgel

is gerestaureerd. Zittend it de kerkbanken ervoer hij onderdeel van een lange geschiedenis te zijn. "Ik ben niet zo'n gevoelsmens, maar toen ik daar zat besefte ik wel dat zo'n lokale kerk een enorm belangrijke rol heeft gespeeld in de geschiedenis val het dorp. Dat moet be houden worden. Sterker nog, samen met de Plaatselijke Commissies moeten we ervoor zorgen dat de kerk weer het middelpunt wordt van de dorp waarin ze staan." Gerho Last

jour nalist

Tekening:

P.B.

offringà, BuÍo vooÍ AíchitektuuÍ en stedebouw

r977

De 'Van l{arenskerk' behoort tot de opvallendste zeventiende-eeuwse kerkgebouwen in Friesland. Het achthoekige ontwerp is opmerkeliiL en de constructie van de kap en klokkentoren een technisch hoogstandje. De laatste vormen namelijk één gekoppeld geheel en staan op de balklaag (r) die wordt gedragen door de vier zandstenen zuilen (z) in de kerL. De centrale torenÍuiter staat dus op de balken en is drie geledingen hoog. Per etage bestaat de op-

bouw iedere keer uit acht gekoppelde gebintstiilen Qa) met korbelen $b), geplaatst in een achthoek. Zeet belatgriik zijn de hoogste en zwaarste gebinten van de onderste torengeleding. Niet alleen

zijn de haarÍrouten van de kerkkappen (4) hieraan bevestigd, ook zijn zij de dragers van de bakstenen muren (5) en de gebintconstructie (6) varr de tweede torengeleding. Daarnaast staat op de dekbalken (Z) ook nog eens de A-vormige kloktenstoel (8). Deze klokkenstoel schiet door de zoldering van de tweede geleding en eindigt in de opengewerkte koepel van de hoogste etage. Deze houten afsluiting met ziin baroLke kapie (9) heeft een tleiner grondplan dan de verdieping eronder en wordt omgeven door de balustrade (ro) op het muurwerk. Bekroning van het geheel vormt de fraaie windvaan met het wapen van de provincie Fryslán (rr).

Drl Á. Reinvra (a.reinstra@altureelerfgoed.nl) is tterbontlen aan de Rij &stlienst ooor het Cuhureel Erfgoed u Anenfaort. Zijn uerhuld betreft mtt name monumenrdle kerhen.

'o\

Zicht op de preekstoel

De bouw van de kerL van Sint Alnaparochie in

1683

bleeL zo kostbaar dat ergeen budget meerwasvoor een nieuwe preekstoel. De oude werd hergebruikt, maar bleek weldra zo bouwvallig dat hij met palen moest worden gestut. Een nieuwe preekstoel was noodzaLelijk en om de financiering rond te krijgen maakte

men in 1694 gebruik van de diensten van de familie Van Haren, die op vertrouwelijke voet stond met de stadhouderlijke familie uit het vorstenhuis (Oranje ) Nassau. In het kerkarchief ligt een conceprbrie{ waaruit blijkt dat de erfgenamen van wijlen de paltsgravin/ hertogin Maria van Simmern verzocht zou worden de preekstoel te bekostigen.' Deze prinses van OranjeNassau was een dochter van Frederik Hendrik en Amalia van Solms. Ze verbleef dikwijls in Leeuwarden Detail, kuippaneel

Hoop

DetĂĄil, kuippeneel

ofOranjewoud bij haar zuster, pdnses AlbertinaAgnes, en kwam door haar connecties met de Van Harens ook in Sint Annaparochie. De briefbetreft een verzoek van de kerkvoogden aan

Ernst van Haren, de broer van grietman Willem van

llaĂ?en, om de erfgenamen van de overleden prinses te verzoeken de kosten voor de preekstoel voor hun rekening te nemen. Of ze dat gedaan hebben, had kunnen blijken uit het wapen op het klankbord van de preekstoel, maar dat is in 1795 onder het motto 'Vrijheid, gelijLheid en broederschap'weggesneden. De rijkdom varr de preekstoel maakt een vorstelijke schenking wel waarschijnlijk. Nog waarschijnlijker wordt de schenking vanwege een hertogelijke kroon boven het wapenschild op de kuifop het klaolbord.

- Voorzichtigheid

Deteil, kuippaneel

Liefde

BESCHRIJVTNG VAN DE PREEI.STOEL

staat aan het einde van de trapleuÍfng een bazuin-

De zeshoekige kansel is traditioneel va.n vorm. De op een voetstuk rustende kuip wordt door het ruggeschot verbonden met een volumineus klankbord, dat aan de onderzijde een indrukwekkende bladrozet vertoont. De kanselkuip is toeganlelijk langs een royale trap met een zrvare leuning. De versieringen zijn djk, maar niet overdadig, en ze overheersen

blazende r,'rouwenfiguur met in haar rechterhand het

de vorm van de kansel niet, maar accentueren die juist.

De kuip rust op een voetstuk met de s)'mbolen van de evangelisten, namelijk de mens/engel van Mattheiis, de leeuw van Marcus, de os varr Lucas en de adelaar van Johaanes. De verbinding tussen voetstuk en kuip wordt gevormd door consoles in de vorm val engelen, die als halffiguren zijn uitgebeeld. Ze dragen de omrankte kolommen, die als hoekversiering van de kuip dienen. De kuippanelen zijn versierd met allegorische vrouwen-

figuren en geplaatst op bladvormige consoles binnen randlijsten met bladversieringen. De figuren ï.rnboliseren de deugden Geloo{ Hoop, Liefde, Voorzichtigheid en Waakzaamlreid. Prentettit de Iconologia van Cesare Ripa en navolgingen daarvan hebben tot voorbeeld gediend. De zijstuklen valr het ruggeschot hebben de vorm van een voluut met engelenkop, één en profil en één aankijkend. Op de kapstok voor de predikantssteek zit een engeltje op bladloof

Het klantbord is tegen de onderzijde rijk versierd met centraal een bloem-ornarnent, weeÍgegeven binnen een cirkel. Zwaar bladloofvormt de overgang naar de achthoekige rand. De verkropte omlijsting is ook met rijk bladornament versierd. De trap draait rond een schroefvormige trappaal, die bekroond wordt met een gesneden pelikaan, die zljr^ jongeÍt

Evangelieboek. Door de beelden wordt de

'triomf'van

het Nieuwe op het Oude ïèstament uitgebeeld.

wrÊ was DE nttr,ogouwnn ? Er waren omstreeks 1694 in Friesland slechts twee ambachtskunstenaars die werk konden leveren van het niveau dat we in Sint Annaparochie aantreffen, namelijk de Leeuwarder steenhouwers en houtsnij ders Gerrit Thomas Payaar (t669-r7zz) en Pieter Nauta (circa 167o-17zz), Van beiden is archivalisch

wel werk aan te wijzen, maar daarvan bleef wei nig bewaard. Op grond van stijlvergelijking met het

wel bewaard gebleven werk is het aannemelijk te maken dat Gerrit Payaar het snijwerk vervaardigde aan de preekstoel van Sint Alnaparochie. Het is goed te vergelijken met dat aan de veel eenvoudiger

Burmaniabant G7o8) en de preekstoel in de kerk van Weidum (r7rz).'z Er zijn rnet name overeed<omsten tussen de siervazen en de omrad<te pilaren en pilasters, die anders dan gebruikelijk, niet getor-

deerd (kurkentrektervormig) zijn. De engelentopjes in de vleugelstu.kken van de ruggeschotten van beide preekstoelen zijn verwant en vooral de lijsten met acanthusbladornamenten zijnwelhaast identiek. Zeer veel overeenkomst in vorm, detaillering en anatomie van de wapendragers vertonen de wapenkui ven op het klanlbord in Sint Annaparochie en op de overhuiving varr de Burmadabank in W'eidum. De beelden op de trapleuning van de preekstoel in

'aanvang van de trapleuning, staat een gesluierde r,rouwenfi

Sint Annaparochie vertonen veel geliikenis met het beeld van Vrouwe Justitia op het wapenbord dat in 169r door Gerrit Thomas Payaar werd gesneden vooÍ de vroedschapbank in de Sneker Martinikerk.l In 1698 sneed Palaar de lijst en bekroning van een

Zij steunt met haar linkerhand op de ïàrfelen der !7et en heft haar rechterhand op, terwijl zij naar boven kijkt. Daar

van het ereburgerschap

met zijn bloed voedt en zo de zichzelfopofferende liefdelan Christus verbeeldt. De leuning van de trap is samengesteld uit gewrongen balusters met bladmotieven. Onder, bij de guur.

Detàil, kulppaneel

- celooÍ

gedenkbord in het stadhuis van Sneek ter gelegenheid

De tÉp met eên gesneden pelikàan, eên gesluierde vrouwenfiguur met de TaÍelen der Wet en àan het einde een bàzuinblazende vrouw€nÍiguur met in hààr rechterhand het Evàngelieboek

val

de vo$tin van AÍhalt

Detáil kuippaneel

- waakzáamheid

fl.

o o betaald I ratant oan d.e beelden op d.e poort oanl N^het ove ijden van dr. Popta werden voor

GaÉbais'.6

hem vier rourvkassen vewaardigd. Eén daarvan kwam in de kerk val Marssum te hangen en een t\r'eede boven het graf van de overledene in de Galileeërkerk te Leeuwarden. De laatste is bewaard gebleven op het Poptaslot. Het schilder- en verguldwerk van de kassen met wapens werd verzorgd door de kunst- en decoratieschilder Álbertus Otto Swalue. Gerrit Payaar sneed anderhalfwapen, de houtsnijder Benjamin Dijxtra eveneens en de houtsnijderJan Freerxverzorgde één wapen.

Uit bewaard gebleven kwitanties valt op te maken dat de vier rouwkassen dezelfde vormgeving en decoratie hadden.7 Gerrit Payaar berekende fl. rz5-r7-o voor zijn werk. Het is niet wel vast te stellen of hij de bewaard gebleven rouwkas vervaardigde. Gerrit Palaar zal veel werk hebben gehad aan snij-

Herenbank ln de kerk van Weidum. Foto fi..r. de BÍuíin

Dessau, prinses

llenriëtte Cathariru

van Oranje-Nassau.4

Zij was, als dochter van Frederik Hendrik, een zuster varr Albertine Ágnes en van de paltsgravin Maria van

werk op rouwkassen in de talloze Friese kerken. In elk geval is uit archiefstukken bekend dat hij werkte aan rouwkassen in kerken in Cornjum, Leeuwarden, Sloten en Joure. Ander werk van de beeldhouwer staat in 1699 in het 'ïeckwegboek' van Bolsward. In Leeuwarden leverde hij in a7o2 twee leeuwen bij het tolhuis aan de Zw^rteweg, it tToz en 17o6 Antijckwerk' in de Grote Rechtkamer van het oude stadhuis en in r7o3 het Leeuwarder stadswapen aan de Wirdumerpoort.8

Simmern, wier betrokkenleid bij de preekstoel van Sint Ánnaparochie hiervoor aan de orde kwam.

Dit alles moet maar een fractie zijn van wat Gerit Thomas Payaar als houtsnijder en beelden steenhouweÍ in Friesland leverde in en aarr kerken, overheidsgebou-

cERRrr rHoMAs vlreax. (1669-r74) Op z4 rnaat 1669 werd Gerrit Thomas Payaar in Leeu-

wen, buitenplaatsen en vooÍname stadswoningen. Het werk dat aanwijsbaar van zijn hand is, vertoont grote kwaliteit en maakt duidelijk dat met hem de beeldhouwkunst in Friesland rond rToo op een hoog peil stond.

warden gedoopt als telg van een linnenweversgeslacht,

dat omstreeks 16o4

tr.aat Leeuwarden kwam

uit het

Noord-Franse Ármentières. Hij overleed in Leeuwarden in r7r3 blijkens een inventarisatie van zijn nalatenschap.5

(t94) it

r od

Daarin staan verschillende debiteuren vermeld voor

Syxe ten lfuezte

natuursteeq maar ook

Museum te Sneeb..Hij publiceert op het gebied van Friese streek-,

gereettcbap'

en 'Emige

'eenige steefl ende beeltboutoers-

soo geplaenerdc als geboedseerde an-

tiquheiten' en'sezten gepleisterdt Owalen'. Zqn huwelijk was op 4 november 1694 te Leeuwarden met Jesseltie lepkes (Ypma) uit Nijland. Hijwerd toen antieksnijder genoemd. Sinds zijn intrede in het Leeuwarder gilde van metselaars en steenhouwers in rToj duidde men hem aaÍI

a.ls

me€ster steen- en beeldhouwer

lliervoor kwamen de werken in Sint AnnapaÍochie, Sneek en Weidum al aan de orde, maar er lijkt meer houtsniiwerk van Payaars hand bewaard te zijn in Friese kerken. Zo zijn er duidelijke stilistische overeenlomsten tussen de omrad<te kolommen van de Burmaniabank

in Weidum,

de gelijksoortige kolommen van de herenbank van Zeino vaÍr Burmania in de kerk van Raerd (circa r7o8) en die aan de Bememabank (circa rTrr) in Hurdegaryp (sinds r98r in de kerk var Feinsum). Gerrit Payaar leverde natuursteen en beeldhorryq'erk voor het Marssurnergasthuis van dr. Hefficus van Popta, die overleed op 7 november r7rz, toen de bouw van zijn gasthuis nog gaande was. In r7r3 kreeg de curator over de kinderen van de inmiddels ovededen beeldhouwer

oud-directe

hanst- en kerÉgercbiedenis.( sthoeoe@w4all.nl

het Fries SebeePoaafi

Noten

Tiesoar, Archief Hervormde Gemeente Sint Annaparochie (foegangsm z44-o3\, 76:'Ontwerp van lr.ensen (?) om de predickstoel, 1694'. 2 GAlittenseradiel,vooÍheeÍ Beárderad€el,Archief Hervormde Geme€nte Weidum nr 2 , 24 ang]sttrs t7t2. 3 GA Sídwest-Fryslàn, voorheen Sneek, Árchief Hervormde Gerneente m. rr5, 19 december 169o, r3 februari ró9r, 4 rnei 169r en z7 augustus ró9r. 4 GA Sídwest-Fryslán, voorheen Sneek, ru. OAS 362 28 iuni 1698 en zz februari 1698 . 5 HCL Leeuwarden, Inventarisatieboeken, nr. Y-77,1o1.79 86Q6 april Í7rj. Vriendelijke mededeling van de heer Wim Dolk, die mii veel genealogische infoÍmatie verstrekte. 6 Ti esoar, Lourens Olde rsma,Invmtarb tan bet arcbiefvan ba colhge oan ooogdm oan ba dí H. Poptaqastbuit te Marstun 1628-1983 (Leeuwarden, rp88), (lbegangsnr, r3r), 4r3, 4 december r7r3 7 Iiesoar, ibidem, nÍ. 649- 65o; vgl. nt. 4tz. 8 ïiesoar, R.A.Bolsward ('Ibegangsnr. r3-o8), Proclarnatieboek m. zz6 en HCL, Árchief stadsbestuur LeeuwaÁet ryzz-firr, Stedelijke rekeningen r7oo,r7o2,t7o3 e qo6

uit de schnitger-school met spitse zïtorens, gefàcetteerde middentoren en ingesnoerde consoles onder de zijtoÍens. Sterk geprcÍileerde kappen en voetlijsten. De Írontpiipen in de drietoÍens ziin nogorigineel, de àluminiumverfop de pijpen De kas van het Radeker-orgel. Kenmerkend orgelfront

is det niet. De pijpen in detussenvelden (en de opstelling daarvan)dateren uit 1849;uit die tijd stàmt vermoedelÍk ook een groot deelvàn het snii werk boven €n onder de pijpen. oorspÍonkelijk zullen de pijpen in de tussenvelden een v-voÍmig labium-verloop hebben gehàd. op de nog originelê zijvleugels zitten bazuinblazende engel€n; z€ hebben nog ênkele ándere instrumenten 'àchter de hand'. Het oÍnament (met lier) op de middentoren stámt mogelijk (deels?) uit látêrtid. Rechts íaásr de onderkàs de speeltàfelvàn het huidige electíoniu n. Foto Ad Fohíer, Leeuwotden

Onder de historische orgels of resten daarvan in Friesland, nam het instrument in 'Sint Anne' doorgaans een wat onopvallende plaats in. Het oorspronkelijke binnenwerk was reeds vele decennia geleden vervangen door werk van minder allooi en de laatste oude piipen lieten zich al ruim 3o jaar

mogeliit om dit unieke instrument weer zijn eeuwenoude

geleden voor het laatst horen. Het is echter

eigen stem terug te geven,

ENIG IN ZIJN SOORT Het orgel verloochent ook uiterlijk zijn aíkornst uit de Scb-nitger-school niet. De orgelLas en andeÍe houten onderdelen zijn mogelijk vervaardigd door 'kistemaker' Harrnen Nieuwmeijer, met wie Radeker vaker samenwerkte. De oudst bekende dispositie (registersamenstel ling) stamt uit 1788.

Sr. eÈ

DE ORGELMAKER RADEKER

llet

instrument, vroeger wel toegeschreven aan JM. Swartsburg, werd ir r7z7 in opdracht van grietman V4llem van Haren en diens echtgenote gebourvd door J(oh)annes Radeker (circa Á75 - na q38). Hij was eerst rnee sterknecht val de beroemde Duitse orgelmaker Arp Schnitger (1648 r7r9), die ook in Friesland had gewerkt (o.a. Ferwerd, r7o4; Sneek, r7rr). Later vervaardigde Radeker zelfstandig orgels (aanvankelijk nog in samenwerking met zijn collega Rudolph Garrels, zoals het nog bestaande instrument in ArÍoo, r7r9). In rTzz bouwde hij een nieuw orgel in de Martinikerk te Franeker, waarvan in het huidige instrument (L. enJ. van Dam, r84z) erg veel pijpwerk bewaard bleel Een jaar lateÍ vestigde hij zich in Leeuwarden. Vermoedelijk ten tijde van het

werk voor Sint Annaparochie trad hij in dienst van Christian Miiller, die ook in r7z7 de bouw van het grote orgel in de Jacobilnerkerk in Leeuwarden voltooide en met hem vertrok hij daarna naar Holland. 23

&&&

ANNA PAROCHIE

O,g.l álhieÍ

nct r

Preltanr 8 voct. Holpyp E v. O&uf 4 v. o&rf. G€$hooin iv

Hand,Clavier, hccfr lrvolgcode to Fhscolcr.

Miiruur.

/í

Scxquirker.

lroi'Der I vocr.

Vorhrimanr 8 v. Het Orgel hecír van ondcr hng Clrvier, etr loop! bt driê tc. ítÍ.ept c. VcÍLlêrs 3 Blar5hlgco. ARLfM,

De oudste dispositie die van het orgel bekend is, zoals gepubliceerd door N.A, Knock in zïn Dispositien der merkwoadigste Ketk-oryelen (CÍoningen 1788, Í). De voêthoogte-aanduidingên bij Cêmshoorn en tlageolet stàmmen uit latertijd.

Na diverse reparaties ín ry86, t79z en r84o werd het instrument in 1849 ingrijpend gemoderniseerd door de fuma L. van Dam en Zonen (Leeuwarden). Daarbij werden onder andere de windlade, klavier en mechaniek vewangen en in de tussenvelden van het front (in

gewljzigde opstelling) nieuwe pijpen geplaatst. Bijna 5o jaren later waren kerk en orgel dermate vervallen, dat het gebouw tijdelijk gesloten werd. Over het orgel

opzetstuk op de balustÍàde met dêwápêns ván willem van Heren en zijn van Andíée, àlsmede het

tweedê echtgenote, Rixt Poppe-Mertijnsdochter

bouwjaar u2Z De twee zingende putti àen weersziden hebben elk een muzlekbundelop schooten zwàaien met een (nu incomplete) bàrokhobo en eên blokfluit. Achtêr het opzet- of rugstuk bevond zich oorspronkelikde plaats ven d€ orgànist. Foto Ad FahneL Leeuwotden

Voorzíde onderkás. Dê mu2lekbak is op dê ooÍsponkeliike plek geplaatst, met dààronderde opening ven hêtvêrdwênen klàviermet bàkstukken. De registenrekkers wàren vroeger - getuige de dichtgemaàkte geten - geplaatst in de twee stijlen àen weerszijden vàn de muziekbak. Foto outeur

werd opgemerkt: roie

de blaasbalg

van ba orgel braAend en

zuchtend beueegt,jaagt stofuolhen omboog uit da en

open

pijpen

boort de bangendc toetsenjammarlijke tonen aoortbrengen,

hrijschend

gillend, ah zorrgen

ze een

loflied over de aeruoes-

ting die bier over alles 3z'zg Gelukkig volgde in 1898 herstel var de kerk en (door Bakker & Timmenga) van het orgel. Opmerkelijk is, dat het instrument tot 1928 nooit een (aangehangen) pedaalklavier heeft gehad.

DE GENADEKLAP EN TOCII In r9z8 plaatste de 'N.V Orgelfabriek P van Dam vh. L. van Dam en ZoneÍi (inmiddels onderdeel van de fuma

A.SJ. Dekker te Goes) in de oude orgelkas een nieuw pneumatisch binne rerk. De kwaliteit daarvan was dusdanig, dat het in r98r grotendeels is gedemonteerd. Sindsdien bevinden zich luidsprekers van eeÍr elektronisch speelapparaat in de orgelkas. Daarmee is het verhaal van het Radeker-orgel nog niet ten einde. Het in r9z8 verwijderde binnenwerk van RadekerA/aa Darn was voor fl. 165,- overgenomen door bovengenoemde firma Van Dam, die een deel van het pijpwerk gebruikte in een orgel voor de Cfu. Gereformeerde kerk in De Krim (Ov). Na aÍbraak in later tijd van dat instrument is wonder boven wonder een aantal registers pijpwerk van Radeker bewaard gebleven. Deze pijpen wachten op herbesteÍnming in Sint Anaaparochie. Makelii en tooninscripties komen overeen met die vaÍr het pijpwerk vaÍI Radeker in Franeker NTDUWE KANSEN VOOR EEN rr;ZONOnn OnCAr,?

Van de zeer go€de vakman die Radeker als orgelrnaker geweest moet zijn, bleef geen enkel instrument bewaard, behoudens dat in Sint Ànnaparochie. Zijn werlon"ijze is echter nog af te lezen aan de instrumenten die hij in dienst van Schnitger plaatste en aan het orgel in Anloo. Gegeven dit feit en de situatie rortd het orgel in de Van l{arenskerk (dispositie bekend, kas en enig frontpijpwerk nog aanwezig, een deel van

het binaenpijpwerk beschikbaar; vergelijkingsmateriaal elders), lijkt Íeconstructie van het oorspronkelijke instmment niet alleen een realistische optie, maar ook de enige manier on'de stem van Radeker'weer passend tot klinken te laten komen. Op die manieÍ zou - meer dan 285 jaar na de bouw - zowel aan de bouwer als aan de opdrachtgevers weer recht worden gedaal en kan het instrument eindelijk opnieuw een kwalitatief'(aan) sprekende' plaats innemen in het fraaie kerkinterieur.

I4aorTimmer Mtbouder Iue lfuStraat r5z,

935r

RL Izek, ztbn

timmer@online.nl) boudt zicb bezigmet ondenoek op orgelbistoriscb gebied- Publicatia oan zijn hand oerscbmen onder andere in ztahtijdtchrirtm in bik ren- en buitenland.

Relevánte trronnen:

[H.Boiten en H. SaÍnes,l

Ned. Hetu Kerh - St. Annaparcchie 1682 rgJ2, St. Annaparochie Bergum 1932. J aÍ\ J oÍgepieÍ, Fl ie an^ orge Ip ruc b t,Sre ek ry7 o. d.e bel'uormde herk te Sint Annaparocbie, Jan Jongepi'er, Het orgel Elburg 1998 (donateurspublicatie nr 48 van de Stichting tot behoud van het Nederlandse orgel). Jan Jongepier, 'Ruim t eeuwen orgelhistori€ in Matinikerk Franeker' , Het Orgel 9516 Q999), zo-26. Jan Jongepier, Wjf eeuwen Friese orgelboaw, Leeuwarden zoo4,

IIans van Nteuwkoop, Haarlame orgëlbawt vafi r4oo tot

hedrfl,

Utrecht 1988, zor-2o3. I{ans var Nieuwkoop (eÁdred), Het Hisurbcbe Orgel in Nederl.md

(1226 rZ6 , AÍísteÁarn ry97, 47 49.

DirA Molnaar Het Arp

Scbnitger-orgel te Mewingelseelt

MercjÍr-

geweerzorr, r3-r6.

A.P Oosterhof Bildtdopen. @ardrt

& EJ

Peming, 'Frieslands Orgelhistorie. De en St. Anna-Parochie', Zeez-

St. Jacobi-Parochie

N;eu@$lal,4

jar,:.)ad,

\9j7.

Bd Panman (coórdinatie), Henk van Eeken en HaraldYogel, Opus Magnum in de MagnusÊer& te Anloo, Arloo zooz. \4ctor Timmff en Ton van Eck, 'Waar zijn ze gebleven...? Gebruikte orgels, geleverd door de Êrma A.St D€kket' , IIët Orgêl

(8) ryq!, n6-n7 en Àuke Hendrik tr4agsm4 De Friae orgeh assen tsoo en t750, Leetwarden zoo3, tz.a.,l Joh. Radeker als flesser.trekker' dc Mixnzr 4o (december r98z), 39r.

KEES KUIKEN

Koper van de koning?

De deuren vqn het

HillebrandshÍssy

Koning Karelxlvan zweden te pàard na de slag blj Lund in 1626. schilderij in trant vàn David Klocker EhrenstÍahl ípÍivábezit)

Eind maart r857 kreeg de dorpsonderwijzer K.S. Meijer in Sint Amaparochie een briefvan het Fries Genootschap uit Leeuwarden. Zou hij een enquête willen inullen over de monumenten en de huidige staat van zijn dorp? Net zoals zijn meeste Friese collega's gaf Meijer hieraan

gehool Hij prees de preekstoel van de dorpskerk en het uitzicht vanaf de koepel. De fraai bewerkte koperen deuren van het 'Hillebrandshuisje' aan de noordkant kregen bijzondere aandacht. Zo men wil, schreef Meijer, waren ze een geschenk van de Zweedse koning aal V4llem van llaren.' Wie Hillebrand was, weet niemaad, maar het Hillebrandsbí:sy is de familiegrafkapel van de Van Harens.

De Bildtse archieíkenner Sarnes vond in r95r geen bewijs dat de gedraaide geelkoperen zuilen in de deur naar deze graÍkapel een konintlijke schenking waren. 'W'anneer er waarheid school in de dorpsoverlevering, dan zou het moeten gaa[ om Van llarens tijdgenoot Karel XI (r. ó6ot69). 'Varr Haren stond bij die vorst in hoog aanzieri, schrijft Sannes Á zijn Gescbiedenis van Het Bildt,'en... Zweden levert koper'. Bij Van Harens aatzie'f irZweder^ zetten we echter een waagteken. Op ro april 1684 schreef de gouverneur van Jónïóping zijn voÍst dat 'de ambassadeur Van Harerf in zijn stad was aangekomen.

Dit is diens

enige gevonden vermelding

alle brieven aan de koning tot r84o." Hoewel vast staat dat Van Haren onder meer in 1684-1685 in Stockholm resideerde, heeft hij er misschien minder indru! gemaakt dan Sannes meende. Er zijn ook geen bewijzen dat hij, zoals eennegentiende-eeuwse Friese overleveringwil, een Zweedse graventitel zou hebben afgewezen.l Als dit geen romantisch veÍdichtsel is, heeft Vaa Haren het rnisschien wel zeFbedacht. Z\n memoires zijn bij een brard in r73z verloren gegaan, maar we zagen in het voorgaande aI dat

hijniet schroomde zijn

eigen geschiedenis te verfraaien.'1

aan komst va n 'ambàssàdeu í ván Heren' in Zweden in 1684. tO Riksotkivet, Sto.kholm

'Brieívoor de koning'over de

Van Harens staat van dienst als diplomaat in Zweden is snel samengevat. In 1659 onderhandelde hij met koning Karel X terwijl de Nederlandse vloot de Zweedse

vloot uit DenemaÍken verjoeg. Àdrniraal De Rulter werd daarvoor in 166o in de Deense adelstand verheven (zou dat het voorbeeld zijn voor het verhaal over Van Harens Zweedse graventitel?). 1Í\ 1672 probeerde Van Haren in Stockholm tevergeefs te voorkomen dat Zweden zich aansloot bij de vijanden van de Republiek. In ró84 en 169o reisde hij nogmaals als gezant naar Zweden. Ook deze missies waren weinig succesvol. De enige Nederlanders die in Zweden in die tijd bijzonder aanzien genotel, waÍen twee Amsterdamse kooplieden. S e zullen hen kort aan u voorstellen.

& I'ENDRIK TRIP, DE KOPERKONINGEN Het'Ii-ippenhuis in Amsterdam is nu het huis van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Var 1665 tot r8rz zetelde hier de handelsfuma van de broers Louis en Hendrik Tiip, Ze waren in Zweden opgeleid door hun oom Louis de Geeq een vertrouwel-ing LOUIS

t I I

i I I

sti(htingsplaquette ('epitaaf) in

Toegang tot de grefkapelvan de Van Háíens mêt motto (lêven in de dood')en versieringván kopeÍen 'Salomonszlllltjes' die over beide deurên doorloopt. Daaronder de stlchtêr5wapens

van koning Karel X. De Geer had hem in 163z een com

plete oorlogsvloot geleverd. In 164o werd De Geer in de Zweedse adelstand verheven en kreeg hij het alleenrecht op de haadel in ijzer en kopererts. Na de dood van hun

oom in 165z fuseerden de Tiippen met de erven De Geer. De nieuwe Êrma exploiteerde nog tot 166z een ijzermijn en geschutgieterijen in Zweden en legde zich daarna toe op de handel in Zweeds ijzer en koper De firma bleef hierin actief tot in de achttiende eeuw5 ïben de Van Harenskapel in 1686 werd gebouwd, wa ren de ïiippen de voornaamste Nederlandse haldelaars iÍr kopeÍ, dat in die tijd rriiwel uitsluitend uit Zweden werd ingevoerd. De Ti'ippen leverden onder meer aan geelgieterijen. Deze versmolten het rode koper met zink tot messing, de legering waaruit ook de versiering voor

de Van Harenskapel is gemaakt, W'aar dat is gedaan, weten we niet. In de zeventiende eeuw weÍkten vooral in Àmsterdam veel geelgieteÍs. Bekend is de naam van JohaÍmes Lutma uit Emden, een vriend van Rembrandt, die hier kort ra 1645 een koorhek voor de beroemde Nieuwe Kerk ontwierp. De makers van de meeste ko peren koorhekken, doopbogen, kaarsenkronen en lezenaaÍs in Nederlandse kerken zijn echter onbekend.6

de grafkepelvan de Van Hàrens

De kans is groot dat het koper voor hun kunstwerken, evenals dat voor de deuíen van de Van Harenskapel, afl<omstig was uit de pakhuizen van de Amsterdamse koperkoningen: de 'Iiippen. Maar ook uit andere bron was in de zeventiende eeuw gemakkelijk aan koper te komen. Bij de ontmanteling van de katholieke kerkinÍichtingen na r58o was veel ritueel vaatwerk overbodig geworden. Af en toe duikt biivoorbeeld nog een zware koperen waterketel (laoabo) op waaÍin een katholieke priester voor de mis zijn handen waste, maar het meeste zal na r58o wel zijn omgesmolten: bijvoorbeeld voor een kroonluchter in de kerk ofeen deurornament... EEN KONINKLIJK MOTIEF Maar koninllijk geschenk of niet: de koperen decoratie van deze deuren is bijzonder kunstig. W'amteer ze zijn gesloten, is het toch alsof je erdoor naar binnen kijkt.

De koperversiering toont een gewelf, gedÍagen door negen sierlijke zuiltjes.t Zeven van deze zuiltjes zijn 'Salomonszuileri zoals de tempel van de Bijbelse koning Salomo die volgens de ovedevedng had. In Fryslàn is

dit bij uitstek koninklijke motief ook te zien op

preekstoel in de kerk te Kimswerd.8 Deze vorstelijke versiering onderstreept nogmaals het aristocratische programrna van de Van llarenskerk.

Noten

Tiesoar, Leeuwarden, collectie

Eekhofl ge&ukt in Ferwerda,

Ultland q3.

2 wwwnad.riksarkivet-se, doorzocht op '\rí4llem Haren.

Áangehaald in Ph.H. Breuker en À. Janse, 'Beelden, in: idem,

(Ztphen ry97\ 55. 4 Z,e ook P van der Vliet, Onni Zleier latt Harett (r7r3r.7r. Negen eerwm Friesland-Holland

dibter Glilversum 1996) 23. Onder meer M. Prak, Goudan tuu@. Het raadtel oaa d.e RepublieÉ (Àmsterdam zorz) r+r-r+6. D. Boiten, 'Inleiding', in: I(oper (tentoonstellingscatalogus Delft 196r) 5-6; wwwnieuweLerL.nl. Het middelste zuiltje is verdeeld over de beide deuren. C.A. van Swigchem e.a., En buit ,oor het V'oord @er rg8+) 8-g (met dad< aan dr. Regnerus Steensma Staattman en

5 6 De ges(hutgleterij van Hendrik Trip in zweden omstreeks r660. Schilderii van AIlaêrt vàn Everdingen (@ Rijksmuseum,

Amsterdàm)

}láu'g

FROUK'E DE 'ONG:

Een schilderachtig

huwelijk in t634

langere geschiedenis op het Bildt, Zowel de overgrootvader als de groowader van Gerrit van Loo waren er

grietman ge\À/eest.

Rêmbrendt, PorÍet van Sasklá, tekening zllverstlft,

1633

Bildtse boeren waren soms moeilijk aan de leiband val de heersende Staten van Friesland te houden, Het leger moest er regelmatig aan te pas komen orn de gemoederen tot bedaren te brengen. Dat gebeurde ook in 1633. Gerrit var Loo rverd beschouwd als een medestander van de Staten en vertrok voor zijn eigen veiligheid korte tijd met zijrr gezin naar Leer:otarden. Saskia reisde, mogelijk samen m€t Govert Flinck en Jacob Backer, door naar Amsterdarn om farnilie te bezoeken. De beide jonge schilders wilden hun opleiding vervolgen in Amsterdam. Flinck bij Rembrandt. REMBR,I.NT'T

Of Rembrandt nu wel of niet op zz ilom fi34 'rn de kerk van Sint A-nnaparochie met ziin grote liefde Saskia Uylenburgh trouwde, daar kun ie over van mening verschillen. Neer het was niet de prachtige Van llarenskerk waar werd getrouwd. Ja: de kerk waarin dit wel gebeurde, stond wel degeliik op dezelfde plek. In het "kerckeboek", bewaard bil Tiesoar in Leeuwarden, staat geschreven:Anno r6j4 den zz Junij s{n int'houwelijck bevestiget Rembrandt Ilatmens oan Rbln, tot Amsterdam uoonende en de Saskia Vlenborgb nu tot Franeker woonachticb. Dominee Luinga voltrok het huwelijk.

Saskia ontmoette Rembrandt bij een varr haar neven, Hendrick Uylenburgh. Rembrandt rvas daar in huis om leedingen van Uylenburgh schildedes te geven. Amors pijl schoot snel raak. Het lijkt bijna een sprookje: op een mooie junidag kwam Rembrandt van Rijn, de toen al be roemde schilder, niet op een wit paard maar met paard en koeÍs, samen met Saskia aan in Sint Annaparochie.

Burgemeestersdochter Saskia Uylenburgh, geboren in 16rz, was op twaalfarige leeftijd als wees ingetrokken bij haar zus Hiskia en zwager Gerrit val Loo in Sint

Sophia van Loo, Saskiat nichtje, werd op z juni 1633 gedoopt door dominee Luinga. Het was Rernbrandt's eerste bezoek aarr de kerk. Hij leerde Saskia's familie kennen en woeg Gerrit val Loo om haar hand. Een paar dagen later, op 8 juni, maakte Rembrandt met zilverstift op geprepareerd perkamentpapier een hele beroemde tekening van Saskia. Met hetzelfde unieke materiaal tekende hij nog twee tekeningen: een van Sint Alnaparochie en Vrouwenparochie waarop

Alnaparochie. Van Loo was gemeentecretaris van de grietenii het Bildt. De familie varr Loo kende al een

onder meer beide kerktorens te zien zijn en op de achterkant van dat vel perkamentpapier een aantal

I I

Detàil uit het trouwrêgisler met de vermelding van het huwelijk van Rembrandt en Saskia

huisjes. Saskiakenner bij uitstek Ben Broos schreefer

meerdere artikelen over. Sindsdien is de locatieduiding wetenschappelijk aanvaard. Het zijn geen duidelijke afbeelding van beide kerken, maar vage contouren die de

vorm aanduiden.

HET HU'WELIJK De ondertrouwvan het jonge paar werd opgetekend in de Oude Kerk in Amsrerdam. Saskia was niet aanwezig: ze woonde tijdelijk in Franeker in het gezin varr haar zus Ántje, die kort daarvoor was overleden. Ze besloot dat

ze vanuit het huis waarin ze haar tienerjaren had doorgebracht, wilde trouwen. Blijkbaar vond Rembrandt dat geen bezwaar en hij reisde, zonder familie, naar zijn

geliefde. Het huis van de familie Van Loo stond tegenover de kerk. Daartussen liep de dorpsvaart. Over de vaart was een brug waarover de kerkgangers iedere zondag hun weg vonden naar de ingang. Naast het huis van de familie van Loo was een café gevestigd. Na de kerkdienst gingen de wouwen en kinderen vaak naar huis, maar de

beter gesitueerde mannen naar het café. In hetzelfde café werd ook de bruiloft van Rembrandt en Saskia gevierd. Het sprookjeshuwelijk werd in aanwezigheid varr familie en vrienden in de kerk gesloten.

Helaas zijn er van de "huwelijkskerk" geen duidelijke aÍbeeldingen bewaard gebleven. Er zijn alleen aanduidingen op oude landLaaÍtefl. De kerk was tijdens het huwelijk al niet meer in een heel goede staat en uiteildelijL besloot men in ró83 de kerk af te breken en een nieuwe te bouwen. Tijdens restauratieuerhzaambeden aan bet oude Kerhoettigdl dN opzicbter mijn aandtebt op enige bi

gebouzo

de Van llarenshapel aan ï grafsteentje. Zo beschreef Hartman Sanrres een vondst it de Bildtsebe Courant.

bet uitgraaen 1)an het zand

licht gehommfragnenten van

een

Het waren broksnrkken van een grafsteen van Nanne Riurdts. fuurdts was tijdens Saskia's jeugdjaren schoolmeester in het dorp en mogelijk een van de huwelijksgasten. Wellicht komen er meeÍ verrassende en interessanre vondsren var de rorige kerk en zijn bezockers bij de komende restauÍatie aar het licht. Daarbij kunnen plaatsen en objecten die in verbaad te brengen zijn met Rembrandts bezoeken aan kerk en dorp mogelijk nadrukkelijker worden aangeduid. Het mooie beeldje naast de kerk is slechts één enkele verwijzing naar de bezoeken en verdient meer ondersteuning. Zo kan bekendheid worden gegeven aarr de wijwel onbekende bezoeken van de rvereldberoemde schilder aan de mooie kerk en de sfeervolle dorpskern.

ANDERE BEZOEKJES AAN DE IiERK Een paar jaar later bezocht Rembrandt met zijn jonge

wouw de kerk nog zeker een keer

Saskia was

juli 1635 geruige bij de doop van haar nichtje Antje, het vierde Lind van haar zus en zwager. Hoewel er geen document met de vermelding van Rembrandts naam is, kun je er va-n uitgaan dat hij samen met zlln zwatgete vrouw naar Sint Annaparochie is gereisd. Het sprookje kende geen 'En ze leefden nog lang en gelukkig'. Saskia overleed al op z9-jarige leeftijd in Amsterdam. Ze werd begraven in de Oude Kerk aldaar. Er is geen reden om aan te nemen dat Rembrandt hierna nog een keer naar het Bildt of elders in Fryslàn reisde.

Frouhje de Jong Qnail frouhje@hpnnail.xD zoerht bij ha KoninHijh Eise Eisinga Plax*arium ix Fraxeker en zet zich als vijutilliger in voor de Friese/Bildte taal m cuhuux Ze publiceerde ee boek oper Sashia Ullenburcb.

Gebruikte literatuur Froukje deJong-Krap, SarÉia t\hnburgb

fitz

164z Uit

de scbadura

AÍtikel Ben Broos gepubliceerd in het boek Eez Ultlantl gbehxex B/van Leendert Ferrverda Artikel Hartman Sannes gepubliceerd in De Bildtsche Courant van z november 1937

Artikel H. Th. Colenbrander gepubliceerd in De Vrije Fries 9o (zoro)

Informatie over de familie van Loot Jaarboehen Centraal Burea znor de Genealogie Q98r en ry82)

Hap Snap ttieterper Wandelroute

Op zondag r scptcmbcr zor3 is er voor de tweede keer

een ontspannen wandelen

door het Friese terpenland met verrassende optredens op bijzondere locaties,

dit jaar met onder andere

(lerrit Breteler

€n Capoeira-

groep Ginga

Àlma.

Organisatie: KerkmuscumJannum en StichtingAldc Fryskc Tljerken lnschrijven en vertÍek tussen

12.30 en

t4.oo uur eàn de voet vàn

de terp van Jànnum

Kosten € 5 p.p.; kinderen

t/m Tjaar gratis

Hou de Hàpsnappagina in de gaten op www.keíkmuseumjannum.nl

KofÍieconceft met Twirre en Andehlian

De Plaatselijke Commissie van de Van Harenskerk organiseert regel matig koffreconceÍten. Op zaterdag zr september is er een dubbel

optreden van Twirre en Andehlian. Twirre speelt en zingt Engels- en Friestalige luisterliedjes. Andehlian

onderscheidt zich met Keltische folkmuziek.

Éxpositie Rein Bril in het kader vàn Tsjerkepaád

Rein Bril woonde en werkte i^ Marrum en i5 in 2or overleden, waarna hij begraven is op het kerkhof

van Harenskerk, Sint Annaparcchie

zaterdag 2t september, r6.oo uur Entree € 5,-

van de kerk van !íesternijkerk. Hij was een van de

inspirators en bestuurslid van de oprichting van de Keunstkrite Twizel in uoog tot begin 2orr. Reins beeld "de Vader" Warrior vormt de basis voor het logo van de stichting Keunstkritc en belichaamt daarin de strijdvoor en met de Kunst. Steeds terugkcrcndc thema's in hct werk van Rern

Brilwarcn "vrijheid","ruimte" cn het kunncn "spelen". Hijwas ook een dichter en een 6losoof

Merjolein Meije!'s met'Van Serinitot solex' In deze voorstclling draait alles om de muziek. Samen met haar muzikanten

!íaltcr Kuipcrs

(viool, rnandoline, bouzouki, doedelzak) cn Onno Kuipcrs

(accordeon, trckzak, gitaar) leidt Marjolein (zang, contrabas! gitaar) het pu

bliek door haar muzikale leven. Van lerse traditionals, langs de Amerikaanse

Kerk WesternijtsjeÍk

Western Swing tot dcvctte onvervalste Canrn. Ze brengt de allermooiste

Zaterdag 6 & 20 juli, zat€rdeg 3 & rZ & 3r àugustus en

oude liedjes- En ze zingt nicuwe liedjes die de allermooiste gaanworden.

zaterdag 14 september, rl.3o

Natuurlijkwordt dit alles gelardeerd met smeuïge verhalcn, ontrocrcnde

Entrêe gratis

- rzoo uur

achtcrgÍondcn en een vette lach,.. Een

RotondekerkTerbànd Zondag ro november, 15.30 uur

overzi(htvan de exposities in onze andere ker

ken in het kadervan Tsjerkepaad vindt u op onze website onder de knop'Actueel'.